Қазақ әдебиетіндегі әйел тағдыры және дәстүрлі отбасы құндылықтарының дәріптелуі
Қалалық білім бөлімінің № 5 И.В. Панфилов атындағы мектеп-лицей мемлекеттік коммуналдық мекемесі
Тақырыбы: Қазақ әдебиетіндегі әйел тағдыры және дәстүрлі
отбасы құндылықтарының дәріптелуі
Бағыты: Әдебиет
Авторы: Бакирова Диана Жусупқызы
Жетекші: А.С.Кайранова
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының кандидаты,
Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университетінің қазақ тілі, әдебиет және журналистика кафедрасының доценті
Баялиева Гүлмира
10 А сынып оқушысы Бакирова Диананың
Қазақ әдебиетіндегі әйел тағдыры және дәстүрлі отбасы құндылықтарының дәріптелуі атты ғылыми жобасына
ПІКІР
Қазіргі таңда , заман талабына сәйкес, өскелең ұрпақтың білімді, рухани бай, парасатты тұлға ретінде қалыптастыруда мектептің алар орны өзгеше екендігі белгілі. Мектеп - білім мен ғылымға жетелейтін алғашқы саты. Диана өзінің зерттеу жұмысында қазақ қызының қазақ қоғамдағы рөлі, қазақ қызының болмысы , ұрпақ тәрбиелеудегі отбасы құндылықтарының дәріптелуі , оның тәрбиелік мәнінің, ұрпақ тәрбиесінде алар орны ерекше екендігін көрсете отырып, талапқа сай орындаған. Жұмысты жүргізу барысында шәкірт жинақтау, бақылау, сипаттау, суреттеу сынды әдістерді тиімді пайдаланған. Зерттеу жұмысының мақсаты - оқушының шығармашылық қабілетін арттыру болып табылады.
Ғылыми жобаның нәтижесі нақты жазылған. Зерттеу жұмысы ғылыми негізделген, мазмұнының логикалық құрылымы мен ішкі бірлігі жүйеленген. Ғылыми жобаның материалдары нақты деректерге сүйене отырып жазылған.
Автор тақырып аясында алынған өзекті мәселені толығымен қамтып, қойылған мақсат пен міндеттеріне қол жеткізген, өз деңгейінде орындалған.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университетінің
қазақ тілі, әдебиет және журналистика кафедрасының доценті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақ әдебиетіндегі әйел болмысы
2.1. Қазақ қызының алар орны
2.2 ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы әйел образының бейнеленуі
2.3 Дәстүрлі қазақ отбасындағы құндылықтардың дәріптелуі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Аннотация
Бұл ғылыми жұмыста қазақ әдебиетінде адам концепциясы, оның ішінде әйел бейнесін даралап суреттеуді авторлық ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Қазақ әдебиетіндегі қыздар болмысы қоғамда, отбасында алатын орны, атқарар рөлі ұшан -- теңіз. Әсіресе қазақ қоғамында аналардың алар орны ерекше болған. Бұл жұмыста ХХ қазақ әдебиетіндегі қыздар болмысы зерделенген. Сонымен қатар, ХХ ғасырдағы қазақ жазушыларының қазақ әйелдеріне арнаған туындыларының басты ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Қазақ әйелінің ұлттық болмысы, ішкі рухани әлемі, кейіпкерлердің оқиғалар аясындағы сомдануы, характерінің ашылуы принциптері қарастырылды.
Бакирова Диананың ғылыми жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан, күнделіктен және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеті, жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы ашылады.
Ғаламтор материалдары, ғылыми еңбектер, ғылыми рефераттар, әдеби көркем шығармалар осы ғылыми зерттеудің қайнар көзі болып табылады.
Жоба өзінің өзектілігімен, ұсынылған материалдарымен және қоырытынды шешімімен қызықты.
Annotation
In this scientific work, the concept of man in Kazakh literature was considered from the author's scientific point of view, including the individualization of the image of a woman. In Kazakh literature, girls play a significant role in society, in the family. Mothers had a special place in Kazakh society. In this work, the essence of girls in Kazakh literature of the XX century is studied. In addition, the main position and worldview of the works of Kazakh writers of the 20th century dedicated to Kazakh women were studied in detail. The principles of revealing the national identity of the Kazakh woman, the inner spiritual world, the characterization of characters in the context of events were considered.
Literature is a human science. Man is a complex mystery. Death is not a mystery,life is more mysterious. The ideal of literature is the glorification of the aesthetic ideal. The aesthetic ideal is a woman. It is a symbol of all artistry, beauty, and love.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасырдағы әйелдер тұлғасын, олардың адамгершілік қасиетін түп қазығы ете білген ақын-жазушылардың шығармалдарындағы әйелдер бейнесін ғылыми тұрғыдан салыстыра қарастыру - ғылыми жұмыстың негізгі объектісі болмақ. Әйелдердің адамгершілік болмысын, қатал тағдырын, нәзікжандылардың әлсіздігін пайдаланып кеткен, арам да сұмпайы байлардың образын шынайы қалпында танытып, оқырманға ғибратты үлгі беретін осындай көркем туындылар арнайы зерттеуге әбден лайықты дүниелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті:
Қыздар бойындағы қайсарлық пен өжеттілікті айқындау.
Ұлттық тәрбиенің қыздар болмысында ерекше орын алатынын дәлелдеу.
Шығармалардағы әйелдің жан дүниесін, рухани ізденістерін шынайы қалпында суреттеу шеберлігін таныту, отбасы тәрбиесіндегі ұлттық құндылықтарды қалыптасу жолдары
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Бұл ғылыми жұмыста ХХ ғасырда өмір сүрген қазақ зиялыларының шығармаларында әйел бейнесі және оның жасалу ерекшеліктері, отбасындағы құндылықтардың дәріптелуі ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Сол арқылы ХХ ғасырдағы қазақ қоғамының тыныс-тіршілігі, отбасы құндылықтарының дәріптелуі ,адам концепциясы оның ішінде әйел бейнесін даралап суреттеудегі жазушылар ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Қазақ әйелінің ұлттық болмысы, ішкі рухани әлемі, кейіпкерлердің оқиғалар аясындағы сомдануы, характерінің ашылуы принциптері қарастырылды.
Әдебиет - адамтану ғылымы. Адам күрделі жұмбақ. Өлім - жұмбақ емес, өмір - жұмбақ күрделірек. Әдебиеттің мұраты - эстетикалық идеялды ұлықтау. Эстетикалық идеал -- әйел. Ол бүкіл көркемдіктің, сұлулықтың, махаббаттың символы.
Зерттеу жұмысының нысаны
Қазақ әдебиетіндегі ер авторлар жазған XX ғасырдың алғашқы ширегінде жарық көрген
С.Торайғыровтың Қамар сұлу, М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі,
Ж.Аймауытовтың Ақбілек, М.Әуезовтің Қаралы сұлу, С.Мұқановтың Ботакөз т.б.
шығармаларындағы бір ғасырға жалғасқан әйелдер образының ерекшеліктеріне тоқтала отырып, қазақ қоғамының өзгерісін қазақ әйелдері құқығының өзгерісімен сабақтастыра отырып зерттеліп, талдау жасалады.
Қазақ халқы ертеден -- ақ адамгершілікті ардақтап, ұлттық әдепті жоғары бағалай білген. Отбасында ұл тәрбиелей отырып, жер иесін тәрбиелейтінін, қыз тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейтінін сезінген. Өткен ғасырда өмір сүріп, ұлт тарихында елеулі із қалдырған, халқына ақ тілек жолында бар ғұмырын арнаған абзал аналардың болғандығын сарғайған құжаттар дәлелдеп отыр. Халқымыздың ғасырларға созылған азаттық үшін күресіне өр мінезді аналардың, өжет қыздардың да қатысқандығын, тәуелсіздік деп аталатын қасиетті ұғымға үлес қосқандығын деректер арқылы бүгінгі ұрпақ санасына жаңғыртып, жаңартып сіңіру және болашаққа жеткізу борышымыз. Өз әдебиетімізге деген құрмет пен сүйіспеншілік қағидасын бойға сіңіруге үйрету және үлгі алуға үндеу тарихи тұлғалардың өмірбаяндары мен қызметтері арқылы туған халқы мен Отанына адал да риясыз қызмет ету үлгісіне айналып жүрекке ұялайды. Олардың ойы мен армандарын қазіргі жас тәуелсіз мемлекет -- Қазақстан Республикасында жүзеге асуда. Барлық тарихтағы сияқты қазақ тарихында да аталған есімдердің бірін алға шығарып, екіншісін кесіп тастауға болмайды. Олардың арасында тарих өз ризашылығымен бағасын беріп, еліміздің дамуына бар саналы ғұмырын арнаған, саясатқа ерлермен бірдей араласқан, аналық тұлғасы мен іскерлік көрегенділігін көрсеткен Гауһар Бопай, Назым, Айғаным, ханымдарды мақтанышпен атап өтуге болады. Жобамымыздың кейіпкерлері ІІІ-ХІХ ғасырдың қазақ арулардың тұлғасы арқылы тарихқа құрмет көрсету, елдің азаттығын сақтау, әулеттің бірлігі мен татулығын көз қарашығындай қорғау,туыстық қатынастар желісін үзбей ұрпақтар сабақтастығын жалғастыру сияқты қасиеттерді үйренудің бүгінгі уақытта маңызы. Ғылыми жоба жұмысында қазақ әдебиетінде елеулі орын алатын, ел өмірінің сынға түскен күрделі кезеңінде үлкен көрегенділік танытқан, еліміздің тәуелсіздікке жетуіне, ұлттық құндылықтарды бойына толығымен сіңіре білген қазақ қызы деген атауға лайық, өзінің барлық саналы ғұмырын арнаған қазақ арулардың есімін кейінгі ұрпаққа үлгі ету. Олардың өмірі мен өнегелі істері қазақ тарихында өз орны бар және бүгінгі жаһандану заманда үлгі болатын тұлғалар екендігі анық.
Халқымыздың есімдері ескірмейтін ұлы перзенттерінің қатарындағы аналардың қоғамдық-саяси қызметтерін насихаттау, өркениетті әлем қатарына ену жолында төл тарихымыздың өткен тәжірибесін жинақтау арқылы келер ұрпаққа үлгі ету, ғылыми құжаттар көшірмелері, ғалымдар пікірлерінен сілтемелер жасау, ізденіс нәтижесімен өзіндік зерттеу жұмысын жүргізіп, ұсыныс дайындау. Қазақстандық қоғамның жаңа тарихының рәсімделулерінде қазақ қыздарының өнегелі істері мен өткен өмір жолы, ұстанған ұстанымдары мен мінез ерекшелігін үлгі ету арқылы қыз бала бойында жауапкершілік сезімін арттыру, ұлттық құндылықты жоғары ұстаға тәрбиелеу. Жастар қоғамымыздың жүрек дүрсілі, өзегі. Есігінен енді аттап отырған жаңа ғасырда ұлтымыздың өсуі де, өшуі де осы жастарға тікелей байланысты. Қазақ жастарының іс-әрекетіндегі біздің ұлттық болмысымызға дақ түсіретін жақтары, яғни маскүнемдік, нашақорлық, балалар үйіндегі жетім балалар, қарттар үйіндегі үлкен ата-әжелерімізді көрген кезде әркімнің жүрегі ауыратыны белгілі. Неге мұндай кеселдер пайда болды? Сондай ықылым заманнан бері жетімін жылатпаған, қариясын қаңғыртпаған ел неге бүгінгі таңда осы дертке шалдықты?Өткеннен сабақ алып, бүгінгі күнде заман талабына сай сол игілігіміз бен құндылығымызды жоғалтпауымыз керек. Әссіресе қыз бала тәрбиесі - ұрпақ тәрбиесі деп бекер айтылмаған, тарихтағы ару қыздарымыз жайлы көп білсек, соған ұқсағымыз келсек, олардың ерлігімен өмірі, ұстанған ұстанымдарын үнемі естіп, көріп, оқып отырсақ біз жас қыздар келешекте ғасыр дертіне айналған жамандықтардан бойымызды аулақ ұстайтын боламыз.
Қазақ халқы-данагөй, сөзге шешен , қызын аққудай мәпелеп өсірген , аталы
сөзге тоқтаған , үлкенге құрметін, кішіге кішіпейілділігін көрсетіп
қызға қырық үйден тыйым деген қағиданы ұстаным қыз өсірегн халық.
Қыз қылығымен жағады демекші қазақ халқы біріншіден қыз тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қыздарын бала кезінен қатал ұстап , бірақ бетін қайтармай,даланың ерке елігіндей өсірген. Әрбір қазақ , бай болсын, кедей болсын өз қызын ибалы да өнегелі ,ақылына көркі сай, жолдасыеа серік бола алатындай етіп тәрбиелеген. Екіншіден қыз болмасы. Қазақ қызы десек бұрымы ұзын , күлімдеген сүйкімді де ұяңды жанды елестетеміз. Қыз қуыршақ, ұл құлыншақ демекші қазақ қызы елді келбетімн емес , жан сұлулығымен тәнті еткен. Қазақ қызының болмысы дегенде Қыз Жібекті еске аламын. Қыз Жібек үшін Төлеген күндер мен айларды , қиыншылықтарды бастан өткерді . Сәті туып ,ақырында екеуі танысыады . Қазақ халқының салт- дәстүріне орай екеуі қосыла алмады. Бірақ мен бұл жыр дастанды оқи отырып Жібектің образына тәнті болдым . Таус құсы қауырсынын кеңінен жайып , арлы берлі қадам жасағандай ерекше көңілімде қалды. Сіз қандай да бір аңыз әңгімелерді не болмаса әдеби шығармаларды оқыған боларсыз. Сол әрбір шығармада қазақ қызының бейнесі , қылықтары айқын бейнеленеді. Мысалы Ыбырай Алтынсаридың Қара батыр атты ертегісінде бір жас қыздың сыпайы да терең ойлы сөз айтқаны туралы кездеседі. Әйел бейнесі әр шығармада ойып тұрып орын алатын образ.
XX ғасырдың бастапқы кезеңіндегі қазақ прозасында әйел теңсіздігі тақырыбы мүмкіндігінше кеңінен, терең қамтылғаны бәрімізге аян. Әр санаттағы эпикалық туындылардың бастапқыда Бақытсыз Жамал, Қалың мал, Шұғаның белгісі аталуының өзінен тақырыптық-идеялық сипаты аңғарыла түсетін. Әсіресе, Ғабит Мүсірепов ұлт әдебиетіндегі ана бейнесін ашуда өлшеусіз еңбек сіңірді. Отбасының ұйытқысы саналатын, жылы жүректі әйелдің, ананың болмысын боямасыз етіп жасауда өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Қаламгердің әдеби-шығармашылығының шыңдалуына Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Крылов, Чехов, Толстой секілді орыс классиктері мен батыс классиктерінің әсері мол болғаны анық. Өз дәуірінде жазушыны М. Горькийдің ана тақырыбына жазған романтикалық шығармалары баурап алды. Гуманист жазушының аяулы тіршілік иесі аналардың қоғамдағы рөлі туралы жазған шығармалары Ғ. Мүсіреповтің жігерін жаныды. Ол М. Горькийдің Адамның анасы және Өлімді жеңген ана атты екі новелласын аударып, өзі де Ақлима, Ананың анасы, Әмина, Ананың арашасы, Ашынған ана, Ер ана, тақырыптарындағы әңгімелерін жазды.
Негізгі бөлім
Қазақ әдебиетіндегі қыздар болмысы қоғамда, отбасында алатын орны, атқарар рөлі ұшан -- теңіз. Әсіресе қазақ қоғамында аналардың алар орны ерекше болған. Сонау ерте замандардағы наным -- сенімдердің түп -- тамыры да Ана. Ата бабаларымыз аспанда Тәңірі, жерде Ұмай ана деп табынатын. Ұмай ана- қамқоршы, жарылқаушы, демеуші, жанұя, отбасының пірі. Ауызша тарих пен жазба деректер қазақ тарихындағы аналар мен қыздардың өзіндік орны, атқарар рөлі жоғары болғандығына дәлел бола алады. Аналарымыздың қоғамдағы орнын қалыптасқан ру-тайпалық қатынастар, дәстүрлі шаруашылық, тамыры тереңнен бастау алатын діл, салт-дәстүр, әдет-ғұрып анықтаған. Қыздарын болашақ ана ретінде санаған халық Ұл туса-ұрпағым өседі, қыз туса-ұлтым өседі,-деп қыз баланың дүниеге келуін ерекше қуанышпен күткен. Қыз аз күнгі қонақ деп тазаны кигізіп, дәмдіні жегізіп, төрінен орын берген. Алысты жақын, жатты жекжат етер, ел мен елді таныстырып, табыстырар дәнекер көріп құрметтеген. Киімнің асылын қыз бала киетін, алтын, күмістен жасалатын өте қымбат сәнді әшекейлер де, өте әдемі және қымбат ер-тұрмандар мен жүрісі жайлы жорғалар, әдемі сәйгүліктер, парлар жеккен пәуескелер бойжеткенге арналатын. -деген қазақ халқының белгілі ғалым-этнографы Х.Арғынбаевтың тұжырымы айтқанымызды растайды. Яғни бар асылын, қымбаттысын мен әдемі жасауларын тек қыз балаларына арнай білген. Оның астары терең. Бүгінгі қыз бала, ереңгі ана, ұрпақ тәрбиесімен айналысатын тұлға. Қазақ қызын "қыздың жолы жіңішке" дей отырып, жан -- жақты тәрбиелеген, еш уақытта оны кемсітіп, төмендетпеген. Қайта қыз баланың бойына әдептілік, инабаттылықпен бірге дала әдебіне сәйкес өткірлік, қайсарлық, шынайы намыс тәрізді қасиеттерді қоса дамытып отырған. Сондай- ақ тәлім -- тәрбие, күш -- жігер зая кетпеген. Қазақ әдебиетін жоңғарларға атойлап шапқан Қабанбай батырдың қызы -- Назымды, бірнеше шешуші жорықтарда көзге түскен Абылай ханның қызы -- Гауһарды, талай ақтық шайқастарда ерен ерлік көрсеткен Айтолқынды, найман жұртшылығының батыр қызы -- Жанқайды жадында сақтап, ұрпаққа дәріптейді. Бұлардан өзге ақылдылығымен, әулиелігімен аты шыққан Бегім ана, Бұланбай батырдың жары Айбике, Кенесарының қарындасы, 500 сарбазды басқарып, Ресей отаршылдарына қарсы соғыста ғажап ерлік көрсеткен Бопай, Шоқанның әжесі, бірнеше шығыс тілдерін білген, өз халқының мұң -- мұқтажы туралы Ресей Сыртқы істер министрлігінің Азиялық департаменті мен үкіметінің Сібір комитетімен хат алысып тұрған Айғаным ханша тәрізді ел арасында беделі жоғары әйел аналар аз болмаған.
Әлемдегі кез келген халықтың өз алдына ұлт болып ұйысуына, егемен ел, дербес мемлекет болып қалыптасуына әйел-аналардың сіңірген еңбегі зор. Тарихта есімдері алтын әріптермен өрнектелген -- Гүлбаршын мен Құртқа, Ақжүніс пен Назым, Айша бибі, Абақ ана, Домалақ ана мен Қыз ене, Қасым ханның анасы Жаған бике, қолбасшы Бопай ханым, ел билеген Айғаным мен Ұлпан секілді аналарымыз ұлт тәрбиелеп, халық қалыптастырып, мемлекетімізді баянды етуге мол үлес қосты.
Түркілер әйел-ананы отбасының құты мен ырысы, ұйтқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы -- ғалым Лев Гумилев Көне түріктер деген іргелі зерттеуінде Түркілер әйелдерді сал-серілердей қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да апа-қарындастары қалып қойып, оларға ажал қаупі төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланады. Түркілерде анасының шыққан тегіне айрықша мән берген.- деп жазған. Қазақта Жігіттің жақсы болуы нағашысынан деген сөз бар. Оның түп мәніне үңілсек, ата-бабаларымыз аналарының, жұбайларының қадір-қасиетіне, оның шыққан тегіне ерекше мән берген. Мұның өзі қыз баланың ұрпақ өрбітудегі орнының жауапты екендігін айшықтайды.
Қазақ қоғамы өткен бір ғасырлық даму тарихында әйелдерге шекті құқық берген дәстүрлі танымнан бүгінгі шартты түрде әйелдерге ерлермен тең құқық қарастырған қоғамға жетті.
Қазақ әдебиетінде өткен ғасырда әйелдер образын негізінен ер жазушылар жазған.
Әйелдер құқығы идеясы ер жазушылар шығармаларында әйелдерге ерлердің тұрғысынан қарастырылады. 1910-1940 жылдары жарық көрген С.Торайғыровтың Қамар сұлу,М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі, М.Әуезовтің Қаралы сұлу, С.Мұқановтың
Ботакөз, Ж.Аймауытовтың Ақбілек шығармалары әйелдер құқығы идеясының бірінші кезең көрінісі.
Екінші кезең - 1960-1990 жылдарда кеңес қоғамында жарық көрген Ә.Нұршайықовтың Махаббат, қызық мол жылдар, Д.Исабектің Әпке сахналық шығармасындағы әйелдер құқығы идеясының көрінісі.
Үшінші кезең - пост-кеңестік қоғамда жарық көрген Б. Нұржекеев, Қ. Түменбай шығармаларындағы әйелдер құқығы идеясының көрінісі. Осы ғасырлық уақытта қазақ қоғамында Батыс Еуропадағы Әйелдер құқығы идеясы деңгейіне жетпесе де, үлкен дамуды бастан кешті. Бұдан сөз үнсіздік өзгерісінен - қазақ қоғамындағы әйелдердің өз құқығын қорғау жағында үнсіздік жағдайдан біртіндеп өз құқығын саясат, экономика жағында мүмкіндігінше қорғай алатын деңгейге жеткенін көруге болады.
Ежелгі Грекиядағы Илиада эпосындағы Илена мен Кассандраның, байырғы
арабтың Мың бір түн шығармасындағы әйелдердің, ортағасырлық қытай әдебиетіндегі
көптомды роман Үш патшалық шежіресіндегі әйелдердің, қазақтың Қобыланды, ЕрТарғын, Алпамыс эпостарындағы Құртқа, Қарлыға, Ақжүніс т.б. әйелдердің образынаносыны көреміз. Бұларды ерлер көзқарасы тұрғысымен жазылған әйелдер образы деп атауымызға болады.XX ғасырдың басында С.Торайғыров (1893-1920 ж.) Қамар сұлу өлең-романында дәстүрлі рулық-отағасылық билік үстемдік еткен қоғамдағы қазақ қызының тағдырын жазған. Қамар бай әулеттен шыққан сұлу қыз. Он бес жасқа келген Қамар көркіне ақылы сай (хат таниды, өлең шығарады) барлық жағынан сол тұстағы өз құрбыларынан оқ бойы озық тұрған жан. Соған қарамастан Қамар өз қалауымен сүйген адамына тұрмысқа шыға алмайды. Қамарды әкесі мен шешесі жанындай жақсы көрсе де, дәстүрлі қоғамдық салт бойынша оны сүйген жігіті Ахметке емес, малы көп бай Нұрымға береді. Бұл шығармада
дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйел затының отбасы мен рудың мүддесіне сай малға сатылып кете беретін бас еркіндігі жоқ материя ретінде көрінеді. Оның қоғамдық орны тек отбасымен ғана өлшенеді. Сондықтан да Қамар ақылды, сұлу болса да, тағдырынан қашып құтыла алмайды. Бұдан С.Торайғыров өз дәуіріндегі қазақ әйелдерінің тағдырына алаңдайтынын, алайда, алаңдаудан өзгеге бара алмайтын шарасыздығын көреміз. Қамар сұлу образы соған дейін малға сатылып, тағдыры тәлкек болып кете берген қазақ қоғамындағы әйелдердің әдеби мәтіндегі көрінісі деп бағалауға болады. М.Әуезовтің (1897 - 1961 ж.) Қаралы сұлу әңгімесінен дәстүрлі қоғамдық қатынас
құрсауындағы қазақ әйелінің образын кездестіреміз. Жастай ері қайтыс болған Қаракөз бір әулеттің заңды басшысы. Бас еркі еріне тәуелді өзге қазақ әйелдері сияқты емес, ол өз ортасында саяси, экономикалық жақтан еркін тұлға. Соған қарамастан шығарманың соңында Қаракөз жалшыға тұрмысқа шығуға мәжбүр болады. Мұнда Қаракөз саяси,экономикалық тәуелді болмаса да, ол бәрібір әйел, оның орны - отбасы деген көзқарас тұр. Шығармадан әйел затына біржақты тұрғыдағы субъективті көзқарас байқалады.
М.Әуезов қалам тартқан уақыт Қазан төңкерісіне дейінгі және кейінгі кезеңге тура келеді. Ол қазақ қоғамы өтпелі кезеңді бастан кешіп жатқан кез еді. Төңкерістің келуімен томаға-тұйық қазақ қоғамы ыдырап, оның орнына жаңа қоғамдық түзім алғашқы кеңестік қоғамдық қатынас келді. Жаңа қоғамдық қатынастар жағдайындағы қазақ әйелі туралы М.Әуезовпен қатар С.Мұқанов, Ж.Аймауытов сияқты қазақ жазушылары да қалам тартты. С.Мұқанов Ботакөз романында алғашқы кеңес қоғамы келу қарсаңындағы қазақ
әйелінің образын жасады. Ботакөз қала өмірін көрген, қазақша, орысша жаза алатын сауатты, саяси төңкерістің сынағынан өткен, қоғамдық жұмыстарға белсене араласа бастаған, жаңа санадағы қазақ қызы. Бұл ерекшеліктері жағынан Ботакөз қазақ әдебиетінде бұрын-соңды кездеспеген жаңа образ. Автор Ботакөзді төбесі көріне бастаған кеңестік қоғам келу қарсаңында жаңаша өмір бастауы мүмкін қазақ әйелінің жарқын образы ретінде сипаттағысы келгенін байқаймыз. Ботакөз - саяси, экономикалық жақтан
ерлермен тең құқылы өмір сүруге бет алған тұлға. Бұл образды әйелдердің қоғамнан ерлермен бірдей теңдік талап еткен кезеңіне жатқызуға болады. Автордың коммунистік дүниетанымы, маркстік социалдардың әйелдердің құқығы мен бостандығы туралы ойлары Ботакөздің бойында толық көрініс тапқан. Маркстік социалистердің әйелдердің құқығы мен бостандығы туралы пайымы, әйелдерге теңдік, қоғамдық тең құқық беру жағындағы саяси ұстанымы XX ғасырдағы әйелдер құқығы идеясы өз алдына үлкен күш болып
қосылғаны белгілі. Сондықтан да Ботакөз қазақ әйелдер құқығы тарихында дәуір бөлгіштік кезеңде тұрған образ.Дәстүрлі қазақ қоғамы өзгеріске ұшырап, Ресей империясының ықпалымен қалалық мәдениеттің әйел образын жасаған шығарма Ж.Аймауытовтың (1889 - 1931) Ақбілек
романы. Шығармада ақылды, сұлу, өз ортасында сыйлы Ақбілектің тағдырын рулық отбасылық қоғам ғана емес, отарлық империялық жаңа қоғамдық қатынастар билейді. Автор Ақбілек образы арқылы ішкі-сыртқы қайшылықтар мен отаршылдық басқыншылықтан тарыдай шашылып, өз тағдырын өзі билеуден қалған қазақ қоғамының болмысын көрсеткен. Шығармада Ақбілек жай әйел заты ғана емес, ұлттың ары мен намысы, талқан болған тағдыры, күңгірт болашағы, қайғысы мен қасіреті, ауқымы
кеңейген образ. Оның басындағы қайшылық та осы ерекшеліктерге сай жаңаша сипат алады. Енді ол дәстүрлі рулық-отбасылық қоғамның ғана емес, отаршылдық тәртіптің, қос бірдей билеуші күштің талқысына түседі. Бұл шығармадан біз автордың әйел затын ұлттық ар мен намыстың символы, сонымен қатар өз еркі өзінде емес әлсіз қоғамдық топ деп бағалайтын көзқарасын байқаймыз. Жоғарыдағы екі әйел образынан біз қоғамдық
өтпелі кезең тұсындағы ұлттың, қазақ әйелінің екі түрлі өкілін, екі түрлі тағдырын кезіктіреміз. Бұл жазушылардың бұрынғы жазушыларға ұқсамайтын ерекшелігі, олардың өздері жасаған әйел образына ұлт тағдырының символдық бейнесін сіңіргендігінде.
Дәстүрлі отбасы құндылықтары мен әйел мәселесі қазақ әдебиетінде терең қозғалып, жілігі шағылған тақырыптардың бірі. Бұл өзекті мәселелердің ар жағында ұлт проблемасы, қазақ халқының проблемасы жатқаны айқын. Осы тұста Мұхтар Әуезовтің: Қай уақытта қай халықта болсын, білім жолында жұрт қатарына жетерлік халық болу жолында ең керекті шарт - ақ жүректі екпінді ерлер. Халықты ілгерілететін дөңгелек солар. Оларсыз мақсатқа жақындау мүмкін емес. Бұлай болғанда алғашқы сөзімді қайта айтамыз. Адам баласы тағы болып, еркегі хайуандық дәрежесінде жүргенде әйелден бала туып, ол балалардың бәрі де жастық, қорғансыздықтан анасының айналасына үйіріліп үй ішінің бірлігін, одан туысқандық ұйымын кіргізген. Бұған қарағанда адамды хайуандықтан адамшылыққа кіргізген - әйел. Адам баласының адамшылық жолындағы таппақ тарақияты әйел халіне жалғасады. Сол себепті, әйелдің басындағы сасық тұман айықпай халыққа адамшылықтың бақытты күні күліп қарамайды. Ал, қазақ мешел болып қалам демесең, тағлымыңды, бесігіңді түзе! Оны түзейім десең, әйелдің халін түзе - деген сөзін келтіре аламыз.
Әдебиет сахнасындағы әйелдер бейнесінің суреттелу жайын талдау - әдебиеттану ғылымының басты мәселелерінің бірі. Бұл саладағы зерттеу мәселесіне ерте кезден-ақ көңіл аударылған. Мұны біз барлық әдебиет зерттеулерінен де байқауымызға болады. Әйел тағдыры, теңсіздікті бастан кешкен әйел бейнесі - барлық қаламгерді тебірентті де Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев әйел тағдырын шешуге дұрыс жауап тауып, әдебиеттегі қазақ әйелінің образын жан-жақты жасаумен қатар білімге, өнерге үндеу идеясын жүзеге асырды. Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт Торайғыровтар қазақ қызының теңсіздікте мұң кешіп отырғанын бейнелеп, оларды өздерінің бас бостандығы үшін күреске шақырса, Сәбит Дөнентаев қалың малдың құлы болған әкенің қаталдығы мен мейірімсіздігін аяусыз әшкереледі [2, 19-20-бб]. Әйелдер бейнесін сомдаумен қатар, ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары жазылған туындыларда дәстүрлі отбасы құндылықтарын дәріптеуге ерекше көңіл бөлген. Шығармалар тақырыбы жағынан сырт көзге тек әйел теңдігі тақырыбына арналған болып көрінгенмен, шығарманы оқу барысында детальдерге мән бере отырып авторлардың мынадай мәселелерді көтергенін байқай аламыз: 1) Ерлі-зайыптылар қарым-қатынасы (Алтын сақина). 2) Ене мен келін арасындағы қарым-қатынас (Алтын сақина, Бәйбіше-Тоқал). Бұл әдебиеттегі ортақ сюжетке ие болған шығармалардың желісінен көрініс табады. ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары жазылған шағармалардың ішінде ерлі-зайыптылар қарым-қатынасына көңіл бөлген шығарма - Қошке Кемеңгерұлының Алтын сақина пьесасы. Пьесада ер мен әйелдің, келін мен қайын ененің қарым-қатынасы суреттеледі. Қазақ танымына сай әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы керек, күш көрсетіп, таяқ ала жүгірмейді немесе сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп бетке түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді [3,99 б.]. Міне, осы аталған қазақ әйеліне тән қасиеттер пьесаның бас кейіпкері Халиманың бойынан көрінеді. Демек, автор Халима арқылы дәстүрлі қазақ отбасындағы үлгілі келін бейнесін көрсеткісі келген. Пьесаның бірінші пердесінде - жазушы ерлі-зайыптылардың татулық пен сыйластықта ғұмыр кешуін суреттейді. Екінші пердеде - Халиманың отбасы мүшелерімен қатынасы шиеленіседі. Бұған себеп болған жағдай - Халиманың қайын ене талабын орындамай анасы сыйлаған алтын сақинасын бермеуі еді. Бұл аруақты сыйлағанның белгісі болатын. Алайда, қайын енесі туысқаны Тәуіршенің азғырғанына еріп, келініне өшігеді, онымен қоймай, баласын да келініне қарсы қояды. Өмірі ұрыс пен балағат естіп, зорлық-зобылық кешумен өтсе де, Халима күйеуі мен келін боп түскен әулетіне адал болып қала береді. ...Осы үйден өліп кетпесем, тірі кетпеспін..., ...Мен бір-ақ кісіге қатын, екі кісіге қатын бола алмаймын... [4, 246 б.] деген үзінділерде адал жардың бейнесі көрінеді. Зорлық пен бәле-жаладан жалыққан Халима отбасы берекесін шын ниетпен аңсайды. Халиманың көзқарасы Бану деген кедей келіншекпен сырласқанында байқалады: ... Ен дәулетің құрысын. Жалғыз атты кедейге тиіп күйеуіңмен тату тұрсаң, қайын ененің қарамағынан азат болсаң тұрмысы татулықта, ерлі-байлы кісінің тату тұруында... [4, 249 б.]. Осылайша, Халиманың бейнесі арқылы қосағына адал, сабырлы, ұстамды, үлкенге құрметпен, кішіге ізетпен қарайтын келіншекті, осы қасиеттер арқылы отбасын сақтап қалуды мұрат еткен асыл жарды көре аламыз. Қазақтың байырғы әдет-ғұрыптық заңы бойынша әйел адамның әлеуметтік ортадағы орны мен міндетін білдіретін және мүліктік меншікті иеленудің үлесін білдіретін құқықтық нормалар жиынтығы бар. Байырғы заңдар жүйесі бойынша, ер азаматтың бірнеше әйелі болса, ең бірінші әйелі - бәйбіше деп аталған. Отағасы оны сыйлауға міндетті, алайда, қанша әйелі болса да, барлығы бірдей бәйбішеге бағынған. Әйелдердің жасауларының араласып кетуіне жол берілмейді, бұл анасының мүлкі тек балаларына тиесілі болсын деген түсініктен шыққан. Ертеде қазақ байлары бірнеше әйел алғанмен, әр әйелдің өзіндік құқығы мен атқаратын міндеті болған. Сондай-ақ, бәйбіше күйеуінің әйелдеріне қалай көңіл бөлетіндігіне байланысты күйеуінің малынан тоқалдарға енші бөліп берген, ал, бәйбішеде еншіленген шаруашылық болмайды, себебі оған күйеуінің малын басқаруға, күйеуімен бірдей дәрежеде құқық берілгендіктен, бәйбіше де мал-мүліктің толық иесі болып саналған. Ерлердің бірнеше әйел алуға құқығы болған [2,101б.]. Қазақтың дәстүрлі отбасында көп әйел алушылық, ең алдымен, ұрпақтың санын арттырса, екіншіден, оң жақта отырып қалған қыздардың санын азайтқаны белгілі. Қазақ әдебиетінде ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары жазылған Мұхтар Әуезовтің Бәйбіше-тоқал пьесасы абысын-ажын, келін мен қайын ене мәселесіне арналған. Пьеса 1918 жылы жазылып, 1923 жылы Ташкентте кітап болып басылды. Мемлекеттік театрда Еңлік - Кебектен кейін 1926 жылы қаңтар айында қойылды. Пьеса шағын экспозициядан басталған. Сахнада қаракөлеңке, күңгірт тартқан Есендік бай үйінің бір көрінісі. Үстіне қара жамылып, жүздері солғын, жадау тартқан байдың қызы Дәмеш пен келіні Күләш төмен қарап сөйлесіп отырады. Есендіктің бәйбішесі Бәтиманың дүние салғанына 20 күн толып, сонан бергі үй ішіндегі өзгеріс, Қайша тоқалдың лаңы, берекесіз тірліктен туған жанжал, дүние-байлыққа таласу сияқты оқиғалар берілген [5, 111 б.]. Пьесада Күләш қайын ене қадірін білетін келін болып суреттеледі. Бұны біз Бәтима бәйбішені жоқтап, жақсы қасиеттерін ...Апам жарықтық кісіге жаманшылық ойлауды білуші ме еді? Бүгін тас-талқан болып отырса да, ертең кіші апамның бар мінезін ұмытып, кешіре беруші еді, Бұл байғұсқа қылмағаным бар ма еді? Төркініне апартып тастамақшы да болдым. Бүгін теңессе, құдай көз жасын иген шығар, - деп, тоқалды шақырып татуласып алатын. Өмірі ішінен кегі кетпейтін - мына кісі ғой [6, 52 б.] - деген жолдарда есіне алып отырғанынан көре аламыз. Бірде Күләш қайын енесін былайша еске алып отырады: Апамның айтқаны: Қуатжан тоқалдан туған болса, менен де туған. Алды-артында толып отырған інісі жоқ, басы жалғыз. Ертеден кешке жетім баладай көзге түрткі қып отырғанымыз лайық па?!... [6, 53 б.]. Күләштің бейнесінде отбасына деген сыйластық қайын сіңлісіне деген елжіреген көңілінен білінеді. Қазақтың ғұрпына сай қайын сіңлісінің атын атамай еркем, қалқам деп атап, Дәмешті үнемі қорғап жүреді. Бұл келін боп түскен әулет мүшелеріне деген қамқорлықтың белгісі іспетті. Пьеса соңында Күләш жарының опат болуына қайғырып, мұң-зарын төгіп, өзінің шын өкінішін көрсетеді. Тұтастай пьеса тартыс пен күреске толы болғанмен, қазақтың отбасылық құндылықтарындағы қазақ әйіліне тән жасы үлкендердің қадірін түсіну, туған-туысқа қамқорлық білдіру, парасаттылық пен даналықты тең ұстап, отбасының ұйытқысы бола білу деген сияқты асыл ұғымдар бір Күләштің бейнесі арқылы танылған. Қорытындылай келгенде, ұлттың баянды болашағы мен кемел келешегін ойлау - жас ұрпаққа дәстүрлі отбасы құндылықтарын насихаттаудан, ұлықтап, дәріптеуден басталады. Дәстүрлі отбасы құндылықтары - барша қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, таным-түсінігін, болмысы мен бейнесін көрсететін ұғым. Отбасы құндылықтарының ең басты қағидаттары күнделікті өмірде кездесетін анаға деген құрметтен, әжені ардақтаудан, қарындасты қадірлеуден, әкені сыйлаудан, ер адамға елдің қамын жейтін батыр ретінде қошемет көрсетуден басталады. Анаға құрмет, жарға жаңашырлық , қызға қамқорлық - иманға ұйыған ұлтымыздың басты ұстанымдарының бірі болды. Өз болмысына даналық мінез бен ізгі қасиеттерді жия білуі қазақ әйелін құрметті етті. Ол құрметке лайық болды және құрметтелді де. Атамыз қазақ ел басына күн туса, ер азаматтармен бірдей атқа қонған, бейбіт күнде білігі асса билікке, өнері асса бәйгеге ерлермен бірдей таласқан әйелдеріне құқық атаулыдан тыйым салып көрген жоқ. Одан дәстүрлі қазақ қоғамы ұтпаса, ұтылмағаны тарихымыздан белгілі. Соның нәтижесінде қазақ халқы үлгілі ұлт болды. Қазақ әйелі азамат әйел болды. Өйткені, нағыз азаматты сол тәрбиеледі. Бір қолымен бесікті, екінші қолымен әлемді тербететінін сезініп, елдік пен имандылықты ана сүтімен перзентіне сіңіре білді. Ел болып еңсе көтергелі ұлтына үлгі ғана емес, ұран болған аналар легі азайған жоқ. Сондықтан да, ұлт болып ұйысқаны үшін қазақ ұлдарына қандай қарыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақ әдебиетіндегі әйел тағдыры және дәстүрлі
отбасы құндылықтарының дәріптелуі
Бағыты: Әдебиет
Авторы: Бакирова Диана Жусупқызы
Жетекші: А.С.Кайранова
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының кандидаты,
Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университетінің қазақ тілі, әдебиет және журналистика кафедрасының доценті
Баялиева Гүлмира
10 А сынып оқушысы Бакирова Диананың
Қазақ әдебиетіндегі әйел тағдыры және дәстүрлі отбасы құндылықтарының дәріптелуі атты ғылыми жобасына
ПІКІР
Қазіргі таңда , заман талабына сәйкес, өскелең ұрпақтың білімді, рухани бай, парасатты тұлға ретінде қалыптастыруда мектептің алар орны өзгеше екендігі белгілі. Мектеп - білім мен ғылымға жетелейтін алғашқы саты. Диана өзінің зерттеу жұмысында қазақ қызының қазақ қоғамдағы рөлі, қазақ қызының болмысы , ұрпақ тәрбиелеудегі отбасы құндылықтарының дәріптелуі , оның тәрбиелік мәнінің, ұрпақ тәрбиесінде алар орны ерекше екендігін көрсете отырып, талапқа сай орындаған. Жұмысты жүргізу барысында шәкірт жинақтау, бақылау, сипаттау, суреттеу сынды әдістерді тиімді пайдаланған. Зерттеу жұмысының мақсаты - оқушының шығармашылық қабілетін арттыру болып табылады.
Ғылыми жобаның нәтижесі нақты жазылған. Зерттеу жұмысы ғылыми негізделген, мазмұнының логикалық құрылымы мен ішкі бірлігі жүйеленген. Ғылыми жобаның материалдары нақты деректерге сүйене отырып жазылған.
Автор тақырып аясында алынған өзекті мәселені толығымен қамтып, қойылған мақсат пен міндеттеріне қол жеткізген, өз деңгейінде орындалған.
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының кандидаты, Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университетінің
қазақ тілі, әдебиет және журналистика кафедрасының доценті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақ әдебиетіндегі әйел болмысы
2.1. Қазақ қызының алар орны
2.2 ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы әйел образының бейнеленуі
2.3 Дәстүрлі қазақ отбасындағы құндылықтардың дәріптелуі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Аннотация
Бұл ғылыми жұмыста қазақ әдебиетінде адам концепциясы, оның ішінде әйел бейнесін даралап суреттеуді авторлық ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Қазақ әдебиетіндегі қыздар болмысы қоғамда, отбасында алатын орны, атқарар рөлі ұшан -- теңіз. Әсіресе қазақ қоғамында аналардың алар орны ерекше болған. Бұл жұмыста ХХ қазақ әдебиетіндегі қыздар болмысы зерделенген. Сонымен қатар, ХХ ғасырдағы қазақ жазушыларының қазақ әйелдеріне арнаған туындыларының басты ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Қазақ әйелінің ұлттық болмысы, ішкі рухани әлемі, кейіпкерлердің оқиғалар аясындағы сомдануы, характерінің ашылуы принциптері қарастырылды.
Бакирова Диананың ғылыми жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан, күнделіктен және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеті, жұмыстың жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы ашылады.
Ғаламтор материалдары, ғылыми еңбектер, ғылыми рефераттар, әдеби көркем шығармалар осы ғылыми зерттеудің қайнар көзі болып табылады.
Жоба өзінің өзектілігімен, ұсынылған материалдарымен және қоырытынды шешімімен қызықты.
Annotation
In this scientific work, the concept of man in Kazakh literature was considered from the author's scientific point of view, including the individualization of the image of a woman. In Kazakh literature, girls play a significant role in society, in the family. Mothers had a special place in Kazakh society. In this work, the essence of girls in Kazakh literature of the XX century is studied. In addition, the main position and worldview of the works of Kazakh writers of the 20th century dedicated to Kazakh women were studied in detail. The principles of revealing the national identity of the Kazakh woman, the inner spiritual world, the characterization of characters in the context of events were considered.
Literature is a human science. Man is a complex mystery. Death is not a mystery,life is more mysterious. The ideal of literature is the glorification of the aesthetic ideal. The aesthetic ideal is a woman. It is a symbol of all artistry, beauty, and love.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХ ғасырдағы әйелдер тұлғасын, олардың адамгершілік қасиетін түп қазығы ете білген ақын-жазушылардың шығармалдарындағы әйелдер бейнесін ғылыми тұрғыдан салыстыра қарастыру - ғылыми жұмыстың негізгі объектісі болмақ. Әйелдердің адамгершілік болмысын, қатал тағдырын, нәзікжандылардың әлсіздігін пайдаланып кеткен, арам да сұмпайы байлардың образын шынайы қалпында танытып, оқырманға ғибратты үлгі беретін осындай көркем туындылар арнайы зерттеуге әбден лайықты дүниелер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті:
Қыздар бойындағы қайсарлық пен өжеттілікті айқындау.
Ұлттық тәрбиенің қыздар болмысында ерекше орын алатынын дәлелдеу.
Шығармалардағы әйелдің жан дүниесін, рухани ізденістерін шынайы қалпында суреттеу шеберлігін таныту, отбасы тәрбиесіндегі ұлттық құндылықтарды қалыптасу жолдары
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Бұл ғылыми жұмыста ХХ ғасырда өмір сүрген қазақ зиялыларының шығармаларында әйел бейнесі және оның жасалу ерекшеліктері, отбасындағы құндылықтардың дәріптелуі ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Сол арқылы ХХ ғасырдағы қазақ қоғамының тыныс-тіршілігі, отбасы құндылықтарының дәріптелуі ,адам концепциясы оның ішінде әйел бейнесін даралап суреттеудегі жазушылар ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Қазақ әйелінің ұлттық болмысы, ішкі рухани әлемі, кейіпкерлердің оқиғалар аясындағы сомдануы, характерінің ашылуы принциптері қарастырылды.
Әдебиет - адамтану ғылымы. Адам күрделі жұмбақ. Өлім - жұмбақ емес, өмір - жұмбақ күрделірек. Әдебиеттің мұраты - эстетикалық идеялды ұлықтау. Эстетикалық идеал -- әйел. Ол бүкіл көркемдіктің, сұлулықтың, махаббаттың символы.
Зерттеу жұмысының нысаны
Қазақ әдебиетіндегі ер авторлар жазған XX ғасырдың алғашқы ширегінде жарық көрген
С.Торайғыровтың Қамар сұлу, М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі,
Ж.Аймауытовтың Ақбілек, М.Әуезовтің Қаралы сұлу, С.Мұқановтың Ботакөз т.б.
шығармаларындағы бір ғасырға жалғасқан әйелдер образының ерекшеліктеріне тоқтала отырып, қазақ қоғамының өзгерісін қазақ әйелдері құқығының өзгерісімен сабақтастыра отырып зерттеліп, талдау жасалады.
Қазақ халқы ертеден -- ақ адамгершілікті ардақтап, ұлттық әдепті жоғары бағалай білген. Отбасында ұл тәрбиелей отырып, жер иесін тәрбиелейтінін, қыз тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейтінін сезінген. Өткен ғасырда өмір сүріп, ұлт тарихында елеулі із қалдырған, халқына ақ тілек жолында бар ғұмырын арнаған абзал аналардың болғандығын сарғайған құжаттар дәлелдеп отыр. Халқымыздың ғасырларға созылған азаттық үшін күресіне өр мінезді аналардың, өжет қыздардың да қатысқандығын, тәуелсіздік деп аталатын қасиетті ұғымға үлес қосқандығын деректер арқылы бүгінгі ұрпақ санасына жаңғыртып, жаңартып сіңіру және болашаққа жеткізу борышымыз. Өз әдебиетімізге деген құрмет пен сүйіспеншілік қағидасын бойға сіңіруге үйрету және үлгі алуға үндеу тарихи тұлғалардың өмірбаяндары мен қызметтері арқылы туған халқы мен Отанына адал да риясыз қызмет ету үлгісіне айналып жүрекке ұялайды. Олардың ойы мен армандарын қазіргі жас тәуелсіз мемлекет -- Қазақстан Республикасында жүзеге асуда. Барлық тарихтағы сияқты қазақ тарихында да аталған есімдердің бірін алға шығарып, екіншісін кесіп тастауға болмайды. Олардың арасында тарих өз ризашылығымен бағасын беріп, еліміздің дамуына бар саналы ғұмырын арнаған, саясатқа ерлермен бірдей араласқан, аналық тұлғасы мен іскерлік көрегенділігін көрсеткен Гауһар Бопай, Назым, Айғаным, ханымдарды мақтанышпен атап өтуге болады. Жобамымыздың кейіпкерлері ІІІ-ХІХ ғасырдың қазақ арулардың тұлғасы арқылы тарихқа құрмет көрсету, елдің азаттығын сақтау, әулеттің бірлігі мен татулығын көз қарашығындай қорғау,туыстық қатынастар желісін үзбей ұрпақтар сабақтастығын жалғастыру сияқты қасиеттерді үйренудің бүгінгі уақытта маңызы. Ғылыми жоба жұмысында қазақ әдебиетінде елеулі орын алатын, ел өмірінің сынға түскен күрделі кезеңінде үлкен көрегенділік танытқан, еліміздің тәуелсіздікке жетуіне, ұлттық құндылықтарды бойына толығымен сіңіре білген қазақ қызы деген атауға лайық, өзінің барлық саналы ғұмырын арнаған қазақ арулардың есімін кейінгі ұрпаққа үлгі ету. Олардың өмірі мен өнегелі істері қазақ тарихында өз орны бар және бүгінгі жаһандану заманда үлгі болатын тұлғалар екендігі анық.
Халқымыздың есімдері ескірмейтін ұлы перзенттерінің қатарындағы аналардың қоғамдық-саяси қызметтерін насихаттау, өркениетті әлем қатарына ену жолында төл тарихымыздың өткен тәжірибесін жинақтау арқылы келер ұрпаққа үлгі ету, ғылыми құжаттар көшірмелері, ғалымдар пікірлерінен сілтемелер жасау, ізденіс нәтижесімен өзіндік зерттеу жұмысын жүргізіп, ұсыныс дайындау. Қазақстандық қоғамның жаңа тарихының рәсімделулерінде қазақ қыздарының өнегелі істері мен өткен өмір жолы, ұстанған ұстанымдары мен мінез ерекшелігін үлгі ету арқылы қыз бала бойында жауапкершілік сезімін арттыру, ұлттық құндылықты жоғары ұстаға тәрбиелеу. Жастар қоғамымыздың жүрек дүрсілі, өзегі. Есігінен енді аттап отырған жаңа ғасырда ұлтымыздың өсуі де, өшуі де осы жастарға тікелей байланысты. Қазақ жастарының іс-әрекетіндегі біздің ұлттық болмысымызға дақ түсіретін жақтары, яғни маскүнемдік, нашақорлық, балалар үйіндегі жетім балалар, қарттар үйіндегі үлкен ата-әжелерімізді көрген кезде әркімнің жүрегі ауыратыны белгілі. Неге мұндай кеселдер пайда болды? Сондай ықылым заманнан бері жетімін жылатпаған, қариясын қаңғыртпаған ел неге бүгінгі таңда осы дертке шалдықты?Өткеннен сабақ алып, бүгінгі күнде заман талабына сай сол игілігіміз бен құндылығымызды жоғалтпауымыз керек. Әссіресе қыз бала тәрбиесі - ұрпақ тәрбиесі деп бекер айтылмаған, тарихтағы ару қыздарымыз жайлы көп білсек, соған ұқсағымыз келсек, олардың ерлігімен өмірі, ұстанған ұстанымдарын үнемі естіп, көріп, оқып отырсақ біз жас қыздар келешекте ғасыр дертіне айналған жамандықтардан бойымызды аулақ ұстайтын боламыз.
Қазақ халқы-данагөй, сөзге шешен , қызын аққудай мәпелеп өсірген , аталы
сөзге тоқтаған , үлкенге құрметін, кішіге кішіпейілділігін көрсетіп
қызға қырық үйден тыйым деген қағиданы ұстаным қыз өсірегн халық.
Қыз қылығымен жағады демекші қазақ халқы біріншіден қыз тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қыздарын бала кезінен қатал ұстап , бірақ бетін қайтармай,даланың ерке елігіндей өсірген. Әрбір қазақ , бай болсын, кедей болсын өз қызын ибалы да өнегелі ,ақылына көркі сай, жолдасыеа серік бола алатындай етіп тәрбиелеген. Екіншіден қыз болмасы. Қазақ қызы десек бұрымы ұзын , күлімдеген сүйкімді де ұяңды жанды елестетеміз. Қыз қуыршақ, ұл құлыншақ демекші қазақ қызы елді келбетімн емес , жан сұлулығымен тәнті еткен. Қазақ қызының болмысы дегенде Қыз Жібекті еске аламын. Қыз Жібек үшін Төлеген күндер мен айларды , қиыншылықтарды бастан өткерді . Сәті туып ,ақырында екеуі танысыады . Қазақ халқының салт- дәстүріне орай екеуі қосыла алмады. Бірақ мен бұл жыр дастанды оқи отырып Жібектің образына тәнті болдым . Таус құсы қауырсынын кеңінен жайып , арлы берлі қадам жасағандай ерекше көңілімде қалды. Сіз қандай да бір аңыз әңгімелерді не болмаса әдеби шығармаларды оқыған боларсыз. Сол әрбір шығармада қазақ қызының бейнесі , қылықтары айқын бейнеленеді. Мысалы Ыбырай Алтынсаридың Қара батыр атты ертегісінде бір жас қыздың сыпайы да терең ойлы сөз айтқаны туралы кездеседі. Әйел бейнесі әр шығармада ойып тұрып орын алатын образ.
XX ғасырдың бастапқы кезеңіндегі қазақ прозасында әйел теңсіздігі тақырыбы мүмкіндігінше кеңінен, терең қамтылғаны бәрімізге аян. Әр санаттағы эпикалық туындылардың бастапқыда Бақытсыз Жамал, Қалың мал, Шұғаның белгісі аталуының өзінен тақырыптық-идеялық сипаты аңғарыла түсетін. Әсіресе, Ғабит Мүсірепов ұлт әдебиетіндегі ана бейнесін ашуда өлшеусіз еңбек сіңірді. Отбасының ұйытқысы саналатын, жылы жүректі әйелдің, ананың болмысын боямасыз етіп жасауда өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Қаламгердің әдеби-шығармашылығының шыңдалуына Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Крылов, Чехов, Толстой секілді орыс классиктері мен батыс классиктерінің әсері мол болғаны анық. Өз дәуірінде жазушыны М. Горькийдің ана тақырыбына жазған романтикалық шығармалары баурап алды. Гуманист жазушының аяулы тіршілік иесі аналардың қоғамдағы рөлі туралы жазған шығармалары Ғ. Мүсіреповтің жігерін жаныды. Ол М. Горькийдің Адамның анасы және Өлімді жеңген ана атты екі новелласын аударып, өзі де Ақлима, Ананың анасы, Әмина, Ананың арашасы, Ашынған ана, Ер ана, тақырыптарындағы әңгімелерін жазды.
Негізгі бөлім
Қазақ әдебиетіндегі қыздар болмысы қоғамда, отбасында алатын орны, атқарар рөлі ұшан -- теңіз. Әсіресе қазақ қоғамында аналардың алар орны ерекше болған. Сонау ерте замандардағы наным -- сенімдердің түп -- тамыры да Ана. Ата бабаларымыз аспанда Тәңірі, жерде Ұмай ана деп табынатын. Ұмай ана- қамқоршы, жарылқаушы, демеуші, жанұя, отбасының пірі. Ауызша тарих пен жазба деректер қазақ тарихындағы аналар мен қыздардың өзіндік орны, атқарар рөлі жоғары болғандығына дәлел бола алады. Аналарымыздың қоғамдағы орнын қалыптасқан ру-тайпалық қатынастар, дәстүрлі шаруашылық, тамыры тереңнен бастау алатын діл, салт-дәстүр, әдет-ғұрып анықтаған. Қыздарын болашақ ана ретінде санаған халық Ұл туса-ұрпағым өседі, қыз туса-ұлтым өседі,-деп қыз баланың дүниеге келуін ерекше қуанышпен күткен. Қыз аз күнгі қонақ деп тазаны кигізіп, дәмдіні жегізіп, төрінен орын берген. Алысты жақын, жатты жекжат етер, ел мен елді таныстырып, табыстырар дәнекер көріп құрметтеген. Киімнің асылын қыз бала киетін, алтын, күмістен жасалатын өте қымбат сәнді әшекейлер де, өте әдемі және қымбат ер-тұрмандар мен жүрісі жайлы жорғалар, әдемі сәйгүліктер, парлар жеккен пәуескелер бойжеткенге арналатын. -деген қазақ халқының белгілі ғалым-этнографы Х.Арғынбаевтың тұжырымы айтқанымызды растайды. Яғни бар асылын, қымбаттысын мен әдемі жасауларын тек қыз балаларына арнай білген. Оның астары терең. Бүгінгі қыз бала, ереңгі ана, ұрпақ тәрбиесімен айналысатын тұлға. Қазақ қызын "қыздың жолы жіңішке" дей отырып, жан -- жақты тәрбиелеген, еш уақытта оны кемсітіп, төмендетпеген. Қайта қыз баланың бойына әдептілік, инабаттылықпен бірге дала әдебіне сәйкес өткірлік, қайсарлық, шынайы намыс тәрізді қасиеттерді қоса дамытып отырған. Сондай- ақ тәлім -- тәрбие, күш -- жігер зая кетпеген. Қазақ әдебиетін жоңғарларға атойлап шапқан Қабанбай батырдың қызы -- Назымды, бірнеше шешуші жорықтарда көзге түскен Абылай ханның қызы -- Гауһарды, талай ақтық шайқастарда ерен ерлік көрсеткен Айтолқынды, найман жұртшылығының батыр қызы -- Жанқайды жадында сақтап, ұрпаққа дәріптейді. Бұлардан өзге ақылдылығымен, әулиелігімен аты шыққан Бегім ана, Бұланбай батырдың жары Айбике, Кенесарының қарындасы, 500 сарбазды басқарып, Ресей отаршылдарына қарсы соғыста ғажап ерлік көрсеткен Бопай, Шоқанның әжесі, бірнеше шығыс тілдерін білген, өз халқының мұң -- мұқтажы туралы Ресей Сыртқы істер министрлігінің Азиялық департаменті мен үкіметінің Сібір комитетімен хат алысып тұрған Айғаным ханша тәрізді ел арасында беделі жоғары әйел аналар аз болмаған.
Әлемдегі кез келген халықтың өз алдына ұлт болып ұйысуына, егемен ел, дербес мемлекет болып қалыптасуына әйел-аналардың сіңірген еңбегі зор. Тарихта есімдері алтын әріптермен өрнектелген -- Гүлбаршын мен Құртқа, Ақжүніс пен Назым, Айша бибі, Абақ ана, Домалақ ана мен Қыз ене, Қасым ханның анасы Жаған бике, қолбасшы Бопай ханым, ел билеген Айғаным мен Ұлпан секілді аналарымыз ұлт тәрбиелеп, халық қалыптастырып, мемлекетімізді баянды етуге мол үлес қосты.
Түркілер әйел-ананы отбасының құты мен ырысы, ұйтқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы -- ғалым Лев Гумилев Көне түріктер деген іргелі зерттеуінде Түркілер әйелдерді сал-серілердей қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да апа-қарындастары қалып қойып, оларға ажал қаупі төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланады. Түркілерде анасының шыққан тегіне айрықша мән берген.- деп жазған. Қазақта Жігіттің жақсы болуы нағашысынан деген сөз бар. Оның түп мәніне үңілсек, ата-бабаларымыз аналарының, жұбайларының қадір-қасиетіне, оның шыққан тегіне ерекше мән берген. Мұның өзі қыз баланың ұрпақ өрбітудегі орнының жауапты екендігін айшықтайды.
Қазақ қоғамы өткен бір ғасырлық даму тарихында әйелдерге шекті құқық берген дәстүрлі танымнан бүгінгі шартты түрде әйелдерге ерлермен тең құқық қарастырған қоғамға жетті.
Қазақ әдебиетінде өткен ғасырда әйелдер образын негізінен ер жазушылар жазған.
Әйелдер құқығы идеясы ер жазушылар шығармаларында әйелдерге ерлердің тұрғысынан қарастырылады. 1910-1940 жылдары жарық көрген С.Торайғыровтың Қамар сұлу,М.Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі, М.Әуезовтің Қаралы сұлу, С.Мұқановтың
Ботакөз, Ж.Аймауытовтың Ақбілек шығармалары әйелдер құқығы идеясының бірінші кезең көрінісі.
Екінші кезең - 1960-1990 жылдарда кеңес қоғамында жарық көрген Ә.Нұршайықовтың Махаббат, қызық мол жылдар, Д.Исабектің Әпке сахналық шығармасындағы әйелдер құқығы идеясының көрінісі.
Үшінші кезең - пост-кеңестік қоғамда жарық көрген Б. Нұржекеев, Қ. Түменбай шығармаларындағы әйелдер құқығы идеясының көрінісі. Осы ғасырлық уақытта қазақ қоғамында Батыс Еуропадағы Әйелдер құқығы идеясы деңгейіне жетпесе де, үлкен дамуды бастан кешті. Бұдан сөз үнсіздік өзгерісінен - қазақ қоғамындағы әйелдердің өз құқығын қорғау жағында үнсіздік жағдайдан біртіндеп өз құқығын саясат, экономика жағында мүмкіндігінше қорғай алатын деңгейге жеткенін көруге болады.
Ежелгі Грекиядағы Илиада эпосындағы Илена мен Кассандраның, байырғы
арабтың Мың бір түн шығармасындағы әйелдердің, ортағасырлық қытай әдебиетіндегі
көптомды роман Үш патшалық шежіресіндегі әйелдердің, қазақтың Қобыланды, ЕрТарғын, Алпамыс эпостарындағы Құртқа, Қарлыға, Ақжүніс т.б. әйелдердің образынаносыны көреміз. Бұларды ерлер көзқарасы тұрғысымен жазылған әйелдер образы деп атауымызға болады.XX ғасырдың басында С.Торайғыров (1893-1920 ж.) Қамар сұлу өлең-романында дәстүрлі рулық-отағасылық билік үстемдік еткен қоғамдағы қазақ қызының тағдырын жазған. Қамар бай әулеттен шыққан сұлу қыз. Он бес жасқа келген Қамар көркіне ақылы сай (хат таниды, өлең шығарады) барлық жағынан сол тұстағы өз құрбыларынан оқ бойы озық тұрған жан. Соған қарамастан Қамар өз қалауымен сүйген адамына тұрмысқа шыға алмайды. Қамарды әкесі мен шешесі жанындай жақсы көрсе де, дәстүрлі қоғамдық салт бойынша оны сүйген жігіті Ахметке емес, малы көп бай Нұрымға береді. Бұл шығармада
дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйел затының отбасы мен рудың мүддесіне сай малға сатылып кете беретін бас еркіндігі жоқ материя ретінде көрінеді. Оның қоғамдық орны тек отбасымен ғана өлшенеді. Сондықтан да Қамар ақылды, сұлу болса да, тағдырынан қашып құтыла алмайды. Бұдан С.Торайғыров өз дәуіріндегі қазақ әйелдерінің тағдырына алаңдайтынын, алайда, алаңдаудан өзгеге бара алмайтын шарасыздығын көреміз. Қамар сұлу образы соған дейін малға сатылып, тағдыры тәлкек болып кете берген қазақ қоғамындағы әйелдердің әдеби мәтіндегі көрінісі деп бағалауға болады. М.Әуезовтің (1897 - 1961 ж.) Қаралы сұлу әңгімесінен дәстүрлі қоғамдық қатынас
құрсауындағы қазақ әйелінің образын кездестіреміз. Жастай ері қайтыс болған Қаракөз бір әулеттің заңды басшысы. Бас еркі еріне тәуелді өзге қазақ әйелдері сияқты емес, ол өз ортасында саяси, экономикалық жақтан еркін тұлға. Соған қарамастан шығарманың соңында Қаракөз жалшыға тұрмысқа шығуға мәжбүр болады. Мұнда Қаракөз саяси,экономикалық тәуелді болмаса да, ол бәрібір әйел, оның орны - отбасы деген көзқарас тұр. Шығармадан әйел затына біржақты тұрғыдағы субъективті көзқарас байқалады.
М.Әуезов қалам тартқан уақыт Қазан төңкерісіне дейінгі және кейінгі кезеңге тура келеді. Ол қазақ қоғамы өтпелі кезеңді бастан кешіп жатқан кез еді. Төңкерістің келуімен томаға-тұйық қазақ қоғамы ыдырап, оның орнына жаңа қоғамдық түзім алғашқы кеңестік қоғамдық қатынас келді. Жаңа қоғамдық қатынастар жағдайындағы қазақ әйелі туралы М.Әуезовпен қатар С.Мұқанов, Ж.Аймауытов сияқты қазақ жазушылары да қалам тартты. С.Мұқанов Ботакөз романында алғашқы кеңес қоғамы келу қарсаңындағы қазақ
әйелінің образын жасады. Ботакөз қала өмірін көрген, қазақша, орысша жаза алатын сауатты, саяси төңкерістің сынағынан өткен, қоғамдық жұмыстарға белсене араласа бастаған, жаңа санадағы қазақ қызы. Бұл ерекшеліктері жағынан Ботакөз қазақ әдебиетінде бұрын-соңды кездеспеген жаңа образ. Автор Ботакөзді төбесі көріне бастаған кеңестік қоғам келу қарсаңында жаңаша өмір бастауы мүмкін қазақ әйелінің жарқын образы ретінде сипаттағысы келгенін байқаймыз. Ботакөз - саяси, экономикалық жақтан
ерлермен тең құқылы өмір сүруге бет алған тұлға. Бұл образды әйелдердің қоғамнан ерлермен бірдей теңдік талап еткен кезеңіне жатқызуға болады. Автордың коммунистік дүниетанымы, маркстік социалдардың әйелдердің құқығы мен бостандығы туралы ойлары Ботакөздің бойында толық көрініс тапқан. Маркстік социалистердің әйелдердің құқығы мен бостандығы туралы пайымы, әйелдерге теңдік, қоғамдық тең құқық беру жағындағы саяси ұстанымы XX ғасырдағы әйелдер құқығы идеясы өз алдына үлкен күш болып
қосылғаны белгілі. Сондықтан да Ботакөз қазақ әйелдер құқығы тарихында дәуір бөлгіштік кезеңде тұрған образ.Дәстүрлі қазақ қоғамы өзгеріске ұшырап, Ресей империясының ықпалымен қалалық мәдениеттің әйел образын жасаған шығарма Ж.Аймауытовтың (1889 - 1931) Ақбілек
романы. Шығармада ақылды, сұлу, өз ортасында сыйлы Ақбілектің тағдырын рулық отбасылық қоғам ғана емес, отарлық империялық жаңа қоғамдық қатынастар билейді. Автор Ақбілек образы арқылы ішкі-сыртқы қайшылықтар мен отаршылдық басқыншылықтан тарыдай шашылып, өз тағдырын өзі билеуден қалған қазақ қоғамының болмысын көрсеткен. Шығармада Ақбілек жай әйел заты ғана емес, ұлттың ары мен намысы, талқан болған тағдыры, күңгірт болашағы, қайғысы мен қасіреті, ауқымы
кеңейген образ. Оның басындағы қайшылық та осы ерекшеліктерге сай жаңаша сипат алады. Енді ол дәстүрлі рулық-отбасылық қоғамның ғана емес, отаршылдық тәртіптің, қос бірдей билеуші күштің талқысына түседі. Бұл шығармадан біз автордың әйел затын ұлттық ар мен намыстың символы, сонымен қатар өз еркі өзінде емес әлсіз қоғамдық топ деп бағалайтын көзқарасын байқаймыз. Жоғарыдағы екі әйел образынан біз қоғамдық
өтпелі кезең тұсындағы ұлттың, қазақ әйелінің екі түрлі өкілін, екі түрлі тағдырын кезіктіреміз. Бұл жазушылардың бұрынғы жазушыларға ұқсамайтын ерекшелігі, олардың өздері жасаған әйел образына ұлт тағдырының символдық бейнесін сіңіргендігінде.
Дәстүрлі отбасы құндылықтары мен әйел мәселесі қазақ әдебиетінде терең қозғалып, жілігі шағылған тақырыптардың бірі. Бұл өзекті мәселелердің ар жағында ұлт проблемасы, қазақ халқының проблемасы жатқаны айқын. Осы тұста Мұхтар Әуезовтің: Қай уақытта қай халықта болсын, білім жолында жұрт қатарына жетерлік халық болу жолында ең керекті шарт - ақ жүректі екпінді ерлер. Халықты ілгерілететін дөңгелек солар. Оларсыз мақсатқа жақындау мүмкін емес. Бұлай болғанда алғашқы сөзімді қайта айтамыз. Адам баласы тағы болып, еркегі хайуандық дәрежесінде жүргенде әйелден бала туып, ол балалардың бәрі де жастық, қорғансыздықтан анасының айналасына үйіріліп үй ішінің бірлігін, одан туысқандық ұйымын кіргізген. Бұған қарағанда адамды хайуандықтан адамшылыққа кіргізген - әйел. Адам баласының адамшылық жолындағы таппақ тарақияты әйел халіне жалғасады. Сол себепті, әйелдің басындағы сасық тұман айықпай халыққа адамшылықтың бақытты күні күліп қарамайды. Ал, қазақ мешел болып қалам демесең, тағлымыңды, бесігіңді түзе! Оны түзейім десең, әйелдің халін түзе - деген сөзін келтіре аламыз.
Әдебиет сахнасындағы әйелдер бейнесінің суреттелу жайын талдау - әдебиеттану ғылымының басты мәселелерінің бірі. Бұл саладағы зерттеу мәселесіне ерте кезден-ақ көңіл аударылған. Мұны біз барлық әдебиет зерттеулерінен де байқауымызға болады. Әйел тағдыры, теңсіздікті бастан кешкен әйел бейнесі - барлық қаламгерді тебірентті де Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев әйел тағдырын шешуге дұрыс жауап тауып, әдебиеттегі қазақ әйелінің образын жан-жақты жасаумен қатар білімге, өнерге үндеу идеясын жүзеге асырды. Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт Торайғыровтар қазақ қызының теңсіздікте мұң кешіп отырғанын бейнелеп, оларды өздерінің бас бостандығы үшін күреске шақырса, Сәбит Дөнентаев қалың малдың құлы болған әкенің қаталдығы мен мейірімсіздігін аяусыз әшкереледі [2, 19-20-бб]. Әйелдер бейнесін сомдаумен қатар, ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары жазылған туындыларда дәстүрлі отбасы құндылықтарын дәріптеуге ерекше көңіл бөлген. Шығармалар тақырыбы жағынан сырт көзге тек әйел теңдігі тақырыбына арналған болып көрінгенмен, шығарманы оқу барысында детальдерге мән бере отырып авторлардың мынадай мәселелерді көтергенін байқай аламыз: 1) Ерлі-зайыптылар қарым-қатынасы (Алтын сақина). 2) Ене мен келін арасындағы қарым-қатынас (Алтын сақина, Бәйбіше-Тоқал). Бұл әдебиеттегі ортақ сюжетке ие болған шығармалардың желісінен көрініс табады. ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары жазылған шағармалардың ішінде ерлі-зайыптылар қарым-қатынасына көңіл бөлген шығарма - Қошке Кемеңгерұлының Алтын сақина пьесасы. Пьесада ер мен әйелдің, келін мен қайын ененің қарым-қатынасы суреттеледі. Қазақ танымына сай әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы керек, күш көрсетіп, таяқ ала жүгірмейді немесе сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп бетке түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді [3,99 б.]. Міне, осы аталған қазақ әйеліне тән қасиеттер пьесаның бас кейіпкері Халиманың бойынан көрінеді. Демек, автор Халима арқылы дәстүрлі қазақ отбасындағы үлгілі келін бейнесін көрсеткісі келген. Пьесаның бірінші пердесінде - жазушы ерлі-зайыптылардың татулық пен сыйластықта ғұмыр кешуін суреттейді. Екінші пердеде - Халиманың отбасы мүшелерімен қатынасы шиеленіседі. Бұған себеп болған жағдай - Халиманың қайын ене талабын орындамай анасы сыйлаған алтын сақинасын бермеуі еді. Бұл аруақты сыйлағанның белгісі болатын. Алайда, қайын енесі туысқаны Тәуіршенің азғырғанына еріп, келініне өшігеді, онымен қоймай, баласын да келініне қарсы қояды. Өмірі ұрыс пен балағат естіп, зорлық-зобылық кешумен өтсе де, Халима күйеуі мен келін боп түскен әулетіне адал болып қала береді. ...Осы үйден өліп кетпесем, тірі кетпеспін..., ...Мен бір-ақ кісіге қатын, екі кісіге қатын бола алмаймын... [4, 246 б.] деген үзінділерде адал жардың бейнесі көрінеді. Зорлық пен бәле-жаладан жалыққан Халима отбасы берекесін шын ниетпен аңсайды. Халиманың көзқарасы Бану деген кедей келіншекпен сырласқанында байқалады: ... Ен дәулетің құрысын. Жалғыз атты кедейге тиіп күйеуіңмен тату тұрсаң, қайын ененің қарамағынан азат болсаң тұрмысы татулықта, ерлі-байлы кісінің тату тұруында... [4, 249 б.]. Осылайша, Халиманың бейнесі арқылы қосағына адал, сабырлы, ұстамды, үлкенге құрметпен, кішіге ізетпен қарайтын келіншекті, осы қасиеттер арқылы отбасын сақтап қалуды мұрат еткен асыл жарды көре аламыз. Қазақтың байырғы әдет-ғұрыптық заңы бойынша әйел адамның әлеуметтік ортадағы орны мен міндетін білдіретін және мүліктік меншікті иеленудің үлесін білдіретін құқықтық нормалар жиынтығы бар. Байырғы заңдар жүйесі бойынша, ер азаматтың бірнеше әйелі болса, ең бірінші әйелі - бәйбіше деп аталған. Отағасы оны сыйлауға міндетті, алайда, қанша әйелі болса да, барлығы бірдей бәйбішеге бағынған. Әйелдердің жасауларының араласып кетуіне жол берілмейді, бұл анасының мүлкі тек балаларына тиесілі болсын деген түсініктен шыққан. Ертеде қазақ байлары бірнеше әйел алғанмен, әр әйелдің өзіндік құқығы мен атқаратын міндеті болған. Сондай-ақ, бәйбіше күйеуінің әйелдеріне қалай көңіл бөлетіндігіне байланысты күйеуінің малынан тоқалдарға енші бөліп берген, ал, бәйбішеде еншіленген шаруашылық болмайды, себебі оған күйеуінің малын басқаруға, күйеуімен бірдей дәрежеде құқық берілгендіктен, бәйбіше де мал-мүліктің толық иесі болып саналған. Ерлердің бірнеше әйел алуға құқығы болған [2,101б.]. Қазақтың дәстүрлі отбасында көп әйел алушылық, ең алдымен, ұрпақтың санын арттырса, екіншіден, оң жақта отырып қалған қыздардың санын азайтқаны белгілі. Қазақ әдебиетінде ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары жазылған Мұхтар Әуезовтің Бәйбіше-тоқал пьесасы абысын-ажын, келін мен қайын ене мәселесіне арналған. Пьеса 1918 жылы жазылып, 1923 жылы Ташкентте кітап болып басылды. Мемлекеттік театрда Еңлік - Кебектен кейін 1926 жылы қаңтар айында қойылды. Пьеса шағын экспозициядан басталған. Сахнада қаракөлеңке, күңгірт тартқан Есендік бай үйінің бір көрінісі. Үстіне қара жамылып, жүздері солғын, жадау тартқан байдың қызы Дәмеш пен келіні Күләш төмен қарап сөйлесіп отырады. Есендіктің бәйбішесі Бәтиманың дүние салғанына 20 күн толып, сонан бергі үй ішіндегі өзгеріс, Қайша тоқалдың лаңы, берекесіз тірліктен туған жанжал, дүние-байлыққа таласу сияқты оқиғалар берілген [5, 111 б.]. Пьесада Күләш қайын ене қадірін білетін келін болып суреттеледі. Бұны біз Бәтима бәйбішені жоқтап, жақсы қасиеттерін ...Апам жарықтық кісіге жаманшылық ойлауды білуші ме еді? Бүгін тас-талқан болып отырса да, ертең кіші апамның бар мінезін ұмытып, кешіре беруші еді, Бұл байғұсқа қылмағаным бар ма еді? Төркініне апартып тастамақшы да болдым. Бүгін теңессе, құдай көз жасын иген шығар, - деп, тоқалды шақырып татуласып алатын. Өмірі ішінен кегі кетпейтін - мына кісі ғой [6, 52 б.] - деген жолдарда есіне алып отырғанынан көре аламыз. Бірде Күләш қайын енесін былайша еске алып отырады: Апамның айтқаны: Қуатжан тоқалдан туған болса, менен де туған. Алды-артында толып отырған інісі жоқ, басы жалғыз. Ертеден кешке жетім баладай көзге түрткі қып отырғанымыз лайық па?!... [6, 53 б.]. Күләштің бейнесінде отбасына деген сыйластық қайын сіңлісіне деген елжіреген көңілінен білінеді. Қазақтың ғұрпына сай қайын сіңлісінің атын атамай еркем, қалқам деп атап, Дәмешті үнемі қорғап жүреді. Бұл келін боп түскен әулет мүшелеріне деген қамқорлықтың белгісі іспетті. Пьеса соңында Күләш жарының опат болуына қайғырып, мұң-зарын төгіп, өзінің шын өкінішін көрсетеді. Тұтастай пьеса тартыс пен күреске толы болғанмен, қазақтың отбасылық құндылықтарындағы қазақ әйіліне тән жасы үлкендердің қадірін түсіну, туған-туысқа қамқорлық білдіру, парасаттылық пен даналықты тең ұстап, отбасының ұйытқысы бола білу деген сияқты асыл ұғымдар бір Күләштің бейнесі арқылы танылған. Қорытындылай келгенде, ұлттың баянды болашағы мен кемел келешегін ойлау - жас ұрпаққа дәстүрлі отбасы құндылықтарын насихаттаудан, ұлықтап, дәріптеуден басталады. Дәстүрлі отбасы құндылықтары - барша қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, таным-түсінігін, болмысы мен бейнесін көрсететін ұғым. Отбасы құндылықтарының ең басты қағидаттары күнделікті өмірде кездесетін анаға деген құрметтен, әжені ардақтаудан, қарындасты қадірлеуден, әкені сыйлаудан, ер адамға елдің қамын жейтін батыр ретінде қошемет көрсетуден басталады. Анаға құрмет, жарға жаңашырлық , қызға қамқорлық - иманға ұйыған ұлтымыздың басты ұстанымдарының бірі болды. Өз болмысына даналық мінез бен ізгі қасиеттерді жия білуі қазақ әйелін құрметті етті. Ол құрметке лайық болды және құрметтелді де. Атамыз қазақ ел басына күн туса, ер азаматтармен бірдей атқа қонған, бейбіт күнде білігі асса билікке, өнері асса бәйгеге ерлермен бірдей таласқан әйелдеріне құқық атаулыдан тыйым салып көрген жоқ. Одан дәстүрлі қазақ қоғамы ұтпаса, ұтылмағаны тарихымыздан белгілі. Соның нәтижесінде қазақ халқы үлгілі ұлт болды. Қазақ әйелі азамат әйел болды. Өйткені, нағыз азаматты сол тәрбиеледі. Бір қолымен бесікті, екінші қолымен әлемді тербететінін сезініп, елдік пен имандылықты ана сүтімен перзентіне сіңіре білді. Ел болып еңсе көтергелі ұлтына үлгі ғана емес, ұран болған аналар легі азайған жоқ. Сондықтан да, ұлт болып ұйысқаны үшін қазақ ұлдарына қандай қарыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz