Оқытуды сыныпта даралау технологиясы
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары Білім министрлігі
Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті КЕ АҚ
Компьютерлік үлгілеу және ақпараттық технологиялар кафедрасы
ӘОЖ ************
МАГЗИЕВА АЙГЕРИМ ТУРСЫНОВНА
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылармен ғылыми-зерттеу жұмысын даралау
7М01501 Информатика
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Ph.D, қауымдастырылған
профессор
Адиканова С.
______________________
Компьютерлік үлгілеу және ақпараттық технологиялар кафедрасының меңгерушісі Кабдрахманова З.Г.
______________________
Норма бақылаушы:
Адиканова С.
_______________________
Өскемен қ.
2023 ж.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
3
КІРІСПЕ
4
1
ОРТА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ғылыми-зерттеу жұмысын даралауДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
6
1.1
Білім алушылардың оқу дағдыларын даралаудың концептуалдық негіздері
6
1.2
Білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын тиімді ұйымдастырудың мәні мен мазмұны
14
1.3
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың моделі
18
2
БІЛІМ БЕРУДІ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ
26
2.1
Веб-платформалар мүмкіндіктерін қолдану ерекшеліктері
26
2.2
Quick Response негізінде жылдам ақпарат алуды жүзеге асыру
31
2.3
Бейнесабақ әдісі арқылы білім алушылардың оқу-зерттеу дағдыларын жетілдіру
35
3
БІЛІМ БЕРУДІ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫН ДАРАЛАУДЫ СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
40
3.1
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау бойынша тапсырмалар жинағы мазмұны
40
3.2
Тапсырмалар жинағын ұсынудың электрондық қосымшасы құрылымына сипаттама
43
3.3
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың моделін сынақтан өткізу
48
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
59
ҚОСЫМША A
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ББЦ - Білім беруді цифрландыру
БАҒЗЖД - білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау
БҰҰДБ - Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы
БА - Білім алушы
КІРІСПЕ
Мемлекеттің ең маңызды міндеттерінің бірі - кәсіби кадрларды даярлау. Сондықтан білім беру қазіргі заманғы қазақстандық қоғамның негізгі әлеуметтік басымдықтарының біріне айналуда: халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, Қазақстанның Болон процесіне енуі, жоғары деңгейлі білім беруді ұйымдастыру, ақпараттық технологияларды дамыту, адам өмірінің барлық салаларын демократияландыру, білім алушыға бағытталған білім беру және басқа да факторлар жалпы білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды қалыптастырады, білім берудің мақсатын, құралдарын және парадигмасын түбегейлі өзгертеді.
Заманауи мектептегі білім беру үрдісі де, ең алдымен, жаңа білім беру стандарттарының енгізілуіне байланысты елеулі өзгерістерге ұшырауда. Оның әдістемелік негізі білім алушылардың тиісті құзыреттіліктерін қалыптастыруға, олардың мәдени-адамгершілік және зияткерлік қабілеттерін жеке тұлға негізінде дамытуға бағытталған жүйелік-әрекеттік тәсіл болып табылады.
Жалпы білім беруді реформалаудың жетекші тұлғасы ол - мұғалім. Жоғары оқу орындарындағы мұғалімдерді даярлаудың қолданыстағы жүйесінде көптеген мәселелер жинақталған. Солардың ең бастысы білім беру нәтижелерінің сапасы болып табылады. Дегенмен, кәсіби білім беруде айтарлықтай қиындықтарға тап болуда. Оған себепші факторлардың біразын тізгіндейтін болсақ, инновациялық белсенділіктің төмендігі, жаңа мазмұнды білім беру бағдарламаларының жобалануы, метапәндік құзыреттіліктерді қалыптастыруда, білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге деген жеткіліксіз дайындықтар және т.б.
Еліміздегі жоғары білім реформасының елеулі бөлігі оның қызметінің формальды ұйымдық құрамдастарына әсер ететіні анық, бірақ білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу әдістеме мен мазмұнын өзгертпейді. Білім беру ошақтарындағы оқу процесі білім алушының саналы өмірлік ұстанымын қалыптастыруға, оның жеке тұлғалық дамуы мен кәсіби өсуінің жеке стратегиясын құруға жеткілікті бағытталмаған. Осының бәрі білім алушыға тұлға ретінде әрекет етуге мүмкіндік беретін, жеке көзқарас, даралау сияқты технологияларды да ендіру қажеттіліктері өзекті екендігін айқындайды.
Магистрлік диссертацияның мақсаты: білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту тұжырымдамасын ғылыми негіздеу және эксперименталды түрде тексеру.
Магистрлік диссертацияның мақсатына жету үшін қойылған міндеттер төмендегідей:
- орта білім беру жүйесінде білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың теориялық және әдістемелік негіздеріне талдау жасау;
- білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту моделін әзірлеу және оны апробациялау;
- білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды жүзеге асыруда қолданылатын ақпараттық технологияларға сараптама жасау;
- білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды сынақтан өткізу бойынша эксперименттік жұмыс жүргізу және олардың нәтижелеріне талдау жасау.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны - білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау процесі.
Зерттеу пәні - білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау процесін жүзеге асырудағы педагогикалық технологиялар мен ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, олардың мазмұны мен әдістемелері.
Қойылған міндеттерді шешу үшін келесі ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістері қолданылды:
- теориялық: міндеттер мен зерттеу пәніне теориялық талдау жасау;
- педагогикалық эксперимент: педагогикалық құбылыстарды зерттеудің тұтас, интегралды тәсілдерін қолдану;
- эмпирикалық әдістер: педагогикалық эксперимент, бақылау, сұрақ қою, тестілеу, мектеп оқушыларының оқу, ғылыми-зерттеу қызметінің өнімдеріне талдау жасау.
Зерттеу жаңалығы:
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту моделі жүзеге асырылған.
Қолданбалы мағынасы:
Зерттеудің практикалық маңыздылығы мынада: білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту моделі әдістемелік және дидактикалық тұрғыда қамтамасыз етілген. Ұсынылған модель байынша жұмыс жасау мектеп білім алушыларының ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге деген қызығушылықтарын арттыруға, оны одан әрі дамытуға жол ашады. Сонымен қатар, ғылыми-зеттеу жұмыстарын жүргізетін мектеп білім алушыларының білім сапасы да арта түсетіні сөзсіз.
Ұсынылған магистрлік диссертация жұмыстарының нәтижелері келесі конференцияларда баяндалды:
- Республикалық ғылыми- әдістемелік журналы AQNIET; Ақпан №2 (6)- 2023 ж. Цифрландыру бүгінгі білім берудегі жаңа бағыт;
Республикалық ғылыми- әдістемелік журналы Математика және физика №9 (106), қыркүйек 2021 ж Информатика пәнін оқытуда ойын технологияларын қолдану.
1 БІЛІМ БЕРУДІ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ғылыми-зерттеу жұмысын даралауДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Білім алушылардың оқу дағдыларын даралаудың концептуалдық негіздері
Даралап оқыту - тек бір ғана білім алушымен өзара әрекеттесудің оқу үрдісін ұйымдастырудың нысаны, үлгісі болып табылады; білім алушы негізінен оқу құралдарымен (кітаптар, компьютер және т.б.) жұмыс жасайды [1].
Даралап оқытудың басты артықшылығы - бұл білім алушының оқу іс-әрекетінің мазмұнын, әдістері мен қарқынын оның ерекшеліктеріне толық бейімдеуге, нақты міндеттерді шешу кезінде оның әр әрекеті мен жұмысын бақылауға; оның білімге қарай жылжуын қадағалауға, білім алушының да, оқытушының да қызметіне қажетті түзетулерді уақытында енгізуге, оларды үнемі бейімдеуге мүмкіндік береді.
Мұның бәрі білім алушыға үнемді жұмыс істеуге, өз күшінің шығындарын үнемі бақылауға, өзі үшін оңтайлы уақытта жұмыс істеуге мүмкіндік береді, бұл, әрине, оқудың жоғары нәтижелеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Даралап оқыту былайша айтқанда таза түрде жалпыға білім беретін мектептерде өте сирек қолданылады.
Сурет 1 - Жеке көзқарасқа қатысты негізгі ұстанымдар
Даралап оқыту ол әр білім алушыға деген жеке көзқарастан өрбуі керек. Жоғарыдағы суретте жеке көзқарасқа қатысты негізгі ұстанымдар келтірілген. Педагогика принципін нақтырақ ашып айтатын болсақ, оқу-тәрбие үрдісі барысында оқытушы білім алушылармен олардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, жеке модель бойынша жұмыс жасайды: барлық білім алушылардың дамуы үшін ғана емес, сонымен бірге әр білім алушының жеке дамуы үшін психологиялық-педагогикалық жағдай жасау; оқу процесінде білім алушының жеке ерекшеліктерін ескеру және білім алушымен тіл табысуда, қарым-қатынаста оның жеке ерекшеліктеріне назар аудару.
Енді даралап оқыту ұғымына тоқталатын болсақ, оқыту тәсілдерін, әдістерін, қарқынын таңдау білім берушілердің жеке ерекшеліктеріне байланысты болатын оқу процесін ұйымдастыру, сонымен қатар, жеке көзқарасты қамтамасыз ететін әртүрлі оқу-әдістемелік, психологиялық-педагогикалық және ұйымдастырушылық-басқарушылық іс-шараларды айтады.
Даралап оқыту технологиясы қазіргі таңда жан-жақты зерттеліп, әр түрлі формаларда оқу үрдістерінде кеңінен қолданылып жүр. Мысалы, осы салада көп еңбек сіңірген отандық ғалым Ж.Қараевтың жұмыстарын атап өтуге болады. Сонымен қатар, даралап оқытудың классикалық көзқарасын ұстанушы М.А.Данилов, А.А.Кирсанов, Е.С.Рабунский және Унт сияқты ресейлік авторлардың да жұмыстары осы технологияның негізін қалаған жұмыстар ретінде танылады. Енді даралап оқыту технологиясына берілген әр түрлі анықтамаларды қарастырып өтейік.
Оқытуды даралау дегеніміз - оқу процесінде білім алушылардың жеке ерекшеліктерін, сол ерекшеліктерінің қандай және олар қандай дәрежеде екендігіне қарамастан ескеру [2].
Оқытуды даралау - оқу мақсаттарын ескере отырып, білім алушының оқу іс-әрекетін оның әлеуетті мүмкіндіктері деңгейінде қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін сынып ұжымының, жекелеген білім алушылар мен білім алушылар топтарының іс-әрекет мақсаттары мен нақты танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес келетін тәрбиелік және дидактикалық құралдар жүйесі [3].
Даралау - әдіс-тәсілдерді, оқу қарқынын таңдауда білім алушылардың жеке ерекшеліктерін, олардың оқу қабілеттерінің даму деңгейін ескеретін оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру [4].
Даралап оқыту технологиясы - бұл жеке көзқарас пен оқытудың жеке формасы басымдыққа ие болатын оқу үдерісін ұйымдастыру.
Принцип ретінде жеке тәсіл барлық қолданыстағы технологияларда белгілі бір дәрежеде жүзеге асырылады, сондықтан оқытуды дараландыруды ену технология деп атауға болады.
Дегенмен, дараландыруды бірінші орынға қоятын, оны оқу мақсаттарына жетудің негізгі құралы ететін технологияларды біртұтас педагогикалық технологияның барлық қасиеттері мен белгілері бар тәуелсіз жүйе ретінде бөлек қарастыруға болады.
1919 жылы Долтон (Dalton) қаласында (АҚШ) Е. Паркхерст сабақ жүйесін әр білім алушымен даралалап жұмыс жасаумен алмастыруға тырысады, содан кейін әр білім алушының оқытушымен бірлесіп жасаған жоспары бойынша жұмыс істейді екен [5]. Білім алушылар мектеп бағдарламаларын оқуда өз қарқынымен алға жылжу мүмкіндігіне ие болды, күннің бірінші жартысында ешқандай кестесіз жұмыс нұсқаулықтары негізінде өз бетінше жұмыс істеген. Сабақтың екінші жартысында білім алушылардың қызығушылықтарына қарай бөліп, топтық сабақтар ұйымдастыраған. Кейбір мәселелерді немесе тақырыптарды талқылау немесе бірлесіп жұмыс істеу үшін топтарға немесе жұптарға бөлінуге тыйым салмаған. Бұл тәжірибе Долтон жоспары деп аталды.
Оқытуды даралау технологиялары оқу процесінің барлық буындарын қамтитын динамикалық жүйелерді ұсынады: мақсаттар, мазмұн, әдістер мен құралдар. Енді даралап оқытудың негізгі мақсаттары келесі суретте келтірілген.
Сурет 2 - Даралап оқытудың негізгі мақсаттары
Оқытуды дараландырудың жалпы принциптері:
даралау - оқу процесінің стратегиясы;
даралау даралықты қалыптастырудың қажетті факторы болып табылады;
барлық оқытылатын пәндер бойынша даралап оқытуды қолдану;
жеке жұмысты оқу қызметінің басқа түрлерімен біріктіру;
жеке қарқынмен, жеке стильде оқыту;
оқуды дараландырудың алғышарты - білім алушылардың ерекшеліктерін зерттеу,
оқу жұмысын даралау кезінде бірінші кезекте ескерілу керек: білім алушының оқу қабілеті, оқу дағдылары және танымдық қызығушылықтары.
Қазіргі заманғы ресейлік педагогикалық практика мен теорияда оқытуды сыныпта дараландыру технологияларының ең жарқын мысалдары ретінде қарастырылатын жұмыстар қатарына Инге Унттың жеке оқыту технологиясы, А.С.Границкаяның бейімделген оқыту жүйесі және В.Д.Шадриковтың жеке бағдарланған оқу жоспары негізінде оқыту кіреді (Сурет 3). Енді осы жұмыстардың мазмұндары мен әдістемесін тарқатайық. Инге Унт бойынша өзіндік жұмыстарға арналған жеке оқу тапсырмалары, баспа негізіндегі жұмыс дәптерлері, жеке өзіндік жұмыстарға арналған нұсқаулықтар, қолда бар оқу әдебиеттеріне бейімделу керектігін атап көрсетті. А.С. Границкая сабақтың оригиналды сызықты емес конструкциясын ұсынды. Бірінші бөлім - барлығын оқыту, екінші бөлім екі параллель процесті құраған: білім алушылардың өзіндік жұмысы және оқутышының жеке білім алушылармен жеке жұмысы. Жалпылама схемаларды қолдану (Шаталов схемасы), жұптық жұмыс жасау (Дьяченко), бейімделумен көп деңгейлі тапсырмалар (Границкая карталары) орындауды алға тартқан. Деңгейлі тапсырмаларға қойылатын талаптар:
алгоритмдік;
эвристикалық;
шығармашылық;
ойлау қабілетін жетілдіру;
алған түсінігін тәжірибеде қолдана алу.
Сурет 3 - Оқытуды сыныпта даралау технологиясы
Н.Д. Шадриков: әр білім алушының қабілетіне қарай оқуға мүмкіндік беретін алты деңгейге арналған оқу жоспарын, бағдарламалары және оқу-әдістемелік құралдарын ұсынған. Әрбір пән бойынша мүмкін болатын қиындық деңгейін таңдай отырып, білім алушылар құрамы ауыспалы сыныптарда болады және пәннің көлемі мен мазмұнын жоғалтпай, оқу бағдарламасын меңгеру үшін бірігіп жұмыс жасайды. Сонымен қатар, қиындық деңгейін таңдау өте иілмелі және ол қатып қалған дүние емес, мысалы, деңгейлеу сабақтарындағыдай, бірақ білім алушы қабілеттерінің ағымдағы жағдайына сәйкес жасалады. Күрделіліктің алты деңгейі барлық дерлік білім алушыларды қамтуға, үлгермей жатқандарды шығармауға және білім алушының қабілетіне қарай білімін дамытуға бейімделген, әркімге қол жетімді оқу процесін ұйымдастыруға мүмкіндік беруді алға қойған.
Жұмысты ұйымдастырудың жеке формасы [6] - бұл әр білім алушының оқуы мен оқу мүмкіндіктеріне сәйкес таңдалып алынған тапсырмаларды өз бетінше орындауын көздейтін сабақтағы жұмыс түрі. Мұндай тапсырмалар оқулықпен, басқа оқу және ғылыми әдебиеттермен, әр түрлі дереккөздермен (анықтамалар, сөздіктер, энциклопедиялар, хрестоматиялар және т.б.) жасалатын жұмыс немесе есептер, мысалдар шешу, конспект жазу, эссе, реферат, баяндамалар жазу, бақылаулардың барлық түрлерін жүргізу және т.б. жұмыстар түрлерін қарастырады. Педагогикалық әдебиеттерде тапсырмаларды ұйымдастырудың жеке формаларының екі түрі ажыратылады: жеке және дараланған. Тапсырмаларды орындауды ұйымдастырудың жеке түрі - білім алушының басқа білім алушылармен байланыссыз, бірақ барлығына бірдей қарқынмен жүзеге асырылатын жалпы тапсырмаларды орындаудағы белсенділігі.
Тапсырмаларды орындауды ұйымдастырудың дараланған түрі [7] - әрбір білім алушының өз мүмкіндіктеріне сәйкес алға жылжу қарқынын реттеуге мүмкіндік беретін нақты тапсырмаларды орындау бойынша білім алушылардың оқу-танымдық әрекеті.
Сонымен, сыныпта мектеп білім алушыларының оқу әрекетін ұйымдастырудың жеке формасын жүзеге асырудың ең тиімді тәсілдерінің бірі - сараланған жеке тапсырмалар [8], әсіресе, білім алушыларды механикалық жұмыстан босатып, аз шығынмен айтарлықтай жұмыс істеуге мүмкіндік беретін баспа негізіндегі тапсырмалар, яғни тиімді өз бетімен жұмыс жасауға арналған тапсырмалар көлемін арттыру. Алайда, бұл жеткіліксіз. Оқытушы тапсырмалардың орындалу барысын бақылауы, оның білім алушыларда кездесетін қиындықтарды шешуге дер кезінде көмектесуі де сондай маңызды. Сонымен қатар, нашар оқитын білім алушылар үшін дифференциация тапсырмаларын саралаудан емес, оқытушының шынайы көмегінен көрінуі керек.
Жеке жұмысты сабақтың барлық кезеңдерінде, әр түрлі дидактикалық есептерді шешуде жүргізген жөн; жаңа білімді меңгеру және оларды бекіту, іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру, өткенді жалпылау және қайталау, бақылау, зерттеу әдісін меңгеру және т.б.
Әрине, мектеп білім алушыларының оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың бұл түрін түрлі жаттығуларды ұйымдастыру кезінде қолдану оңайырақ. Дегенмен, жаңа материалды өздігінен үйренуде, әсіресе оны үйде алдын-ала зерделеу де тиімдірек. Мысалы, әдеби шығарманы оқып-үйрену кезінде әр білім алушыға немесе бір топ білім алушыларға алдын ала жеке тапсырмалар беруге болады. Көркем шығарманы оқу баршаға ортақ. Бұл оқу барысында білім алушылар өз сұрағына немесе сұрақтарына жауап дайындайды. Мұнда екі жағдай маңызды: 1) әркім өз мүмкіндігінің шегінде жұмыс істейді және 2) әркім әдеби шығарманы талдаудың қажетті бөлігін орындайды. Сабақта білім алушылар жаңа материалдың өз бөлігін түсіндіреді.
Бұл жағдайларда білім алушылардың жеке жұмыстарының дербестік дәрежесі әртүрлі. Бастапқыда білім алушылар тапсырмаларды алдын ала және фронтальды талдаумен, не модельге еліктеп не егжей-тегжейлі нұсқау карталары бойынша орындайды. Оқу дағдыларын меңгерген сайын дербестік дәрежесі де артады: білім алушылар мұғалімнің тікелей араласуынсыз жалпылама, егжей-тегжейлі емес тапсырмалармен жұмыс істей алады. Мысалы, орта мектепте мұндай тапсырманы алған әрбір оқушы өзі жұмыс жоспарын жасайды, материалдарды, құралдарды таңдайды, қажетті әрекеттерді көзделген реттілікпен орындайды, жұмыс нәтижесін жазып алады. Біртіндеп зерттеу сипатындағы жұмыс үлкен үлес салмағына ие болады.
Оқу деңгейі төмендеу оқушылар үшін шешімдер нұсқасы мен шешімді зерттеу негізінде шешілетін тапсырмаларды қамтитын тапсырмалар жүйесін құрастыру қажет; оқушыға белгілі бір мәселені кезең-кезеңімен шешуге мүмкіндік беретін әр түрлі алгоритмдік рецепттер берілу керек - теория, құбылыс, процесс, процестердің механизмі және т.б. түсіндіретін, бірқатар сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік беретін әртүрлі теориялық ақпарат, сонымен қатар барлық талаптар - салыстыру, салыстыру, жіктеу, жалпылау т.б. Сыныптағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын осылайша ұйымдастыру әр оқушыға өзінің қабілеті, байсалдылығы арқылы алған білімдерін бірте-бірте, бірақ тұрақты түрде тереңдетуге және бекітуге, қажетті дағдыларды, танымдық іс-әрекет тәжірибесін дамытуға мүмкіндік береді, өзін-өзі тәрбиелеу қажеттіліктерін қалыптастырады. Оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жеке формасының артықшылығы, оның күшті жақтары осында.
Енді мектепке дейінгі білім беру ұйымындағы білім беру үрдісін даралау әдістеріне тоқталайық. Бұл мәселені қарастыруда білім беру үрдісін даралаудың вариативті әдстеріне тоқтала отырып, оларды практика жүзінде жүзеге асыру жолдары қарастырылады.
Мектепке дейінгі тәрбие - білім берудегі ең бірінші және ең маңызды кезеңдердің бірі екендігімен ешкім дауласа қоймас. Өйткені, кез келген ғимараттағы сияқты білім беруде де іргетас маңызды, сондықтан мектепке дейінгі тәрбиенің маңыздылығын асыра бағалау мүмкін емес.
... әрбір баланың жеке ерекшеліктеріне негізделген оқу іс-әрекетін құру, онда баланың өзі білім беру мазмұнын таңдауда белсенділік танытады, білім беру субъектісіне айналады... [9].
Л.В. Михайлова-Свирская анықтамасы бойынша оқытуды даралау, оны ұйымдастыру әрбір баланың оқу процесіне қосқан үлесін ескереді [9]. Бұл анықтама баланың жеке басының, оның даралығын дамытудан басқа ештеңені білдірмейді, соның арқасында адам кейіннен қоғамның толыққанды мүшесі бола алады.
Көптеген жағдайларда даралау және жеке көзқарас ұғымдарын бір ұғым не ұқсас ұғымдар ретінде қарастырып жатады. Алайда бұл екі ұғымдардың екі түрлі ұғымдар екендігін қарастыра кеткен жөн болар. Соған байланысты осы ұғымдарға қарасты бірнеше әдебиет көздеріне талдау жасалды. Сол жасалған талдау қорытындысы төмендегі 4-ші суретте айқын ажыратылған.
Енді даралау және жеке көзқарас ұғымдарының айырмашылығын атап көрсетейік [10].
Сурет 4 - Даралау және Жеке көзқарас ұғымдарына жасалған салыстырмалы талдау
Осы салыстырмалы талдау негізінде балабақшадағы білім беруді даралау баланың тұлғалық дамуындағы әлеуетті барынша ашуға ықпал ете алады деген қорытынды жасауға болады. Айта кету керек, бала өз бетінше білім алады және оның оқуы сыртқы әлеммен өзара әрекеттесу процесінде өтеді.
Бірақ мұғалім білім беруді даралауды қалай жүзеге асыра алады? Мұны істеу үшін белгілі бір әдістер бар, солардың біразын атап өтейік:
жауап беру әдісі;
жоспарлау әдісі;
материалдарды мұқият іріктеу әдісі;
құрылыс орманы әдісі;
спонтанды даралау әдісі.
Енді осы аталған әдістердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.
Маңызды әдістердің бірі - жауап беру әдісі. Оның сипатты ерекшелігі - балалардың жоспарлауға қатысуға құқығы бар, сонымен қатар оқушылардың өзін-өзі жүзеге асыруда нақты таңдау мүмкіндігі бар. Мұғалім бұл әдісті жүзеге асырған кезде балаларды бақылап отыруы, сонымен қатар өз бақылауының нәтижелерін талдауы керек. Бұл әдістің тамаша үлгісі үш сұрақтан тұратын модель болып табылады. Мысалы, балалар мұғаліммен бірге Жыл мезгілдері тақырыбын таңдады делік. Мұғалім сауалнама жүргізіп, балалардың бұл туралы бұрыннан білетінін және нені білгісі келетінін анықтады. Осыдан кейін мұғалім балалардың таңдаған сабақ тақырыбы бойынша сұрақтарына жауап алуы үшін қажетті жағдай жасауы қажет.
Келесі әдіс - жоспарлау әдісі. Бұл ересектердің тікелей оқу қызметін жүзеге асыру процесінде икемді болуы керек дегенді білдіреді. Мысалы, көркемдік-эстетикалық дамуға арналған тікелей оқу қызметін жүзеге асыру барысында балалар жануарлардың суретін салуы керек. Бұл әдіске сәйкес процесті баланың таңдауы болатындай етіп құру керек: ол қандай жануарды салады, оны қандай материалдармен жасайды. Тәрбиешінің міндеті - оқушыларға не және қалай жасайтынын көрсетпей, өздері қалаған жануарды салуға көмектесу.
Оқытуды дараландыруды қамтамасыз етудің тағы бір әдісі - материалдарды мұқият іріктеу әдісі. Бұл әдіске сәйкес мүлдем барлық нұсқаулықтар, ойыншықтар, жұмыс дәптерлері және т.б. икемді, күрделілік деңгейі басқа болуы керек. Балалар әрқашан таңдауға ие болуы керек - онсыз жекелендіру процесі толығымен жүзеге асырылмайды.
Дараландырудың ең тиімді әдістерінің бірі - құрылыс орманы әдісі. Бұл әдіс Л.С.Выготскийдің жақын даму аймағы туралы идеяларына негізделген. Жақын даму аймағы - бұл баланың өзі жасай алатын және ересек адамның көмегінсіз жасай алмайтын нәрсе арасындағы шекара [11]. Бұл әдістің мәні мынада: мұғалім белгілі бір жағдайлар жасай отырып, балаға келесі тәуелсіз қадамды жасауға көмектесе алады.
Спонтанды даралау деген әдіс бар. Бұл тұжырымдаманың мәнін түсіну үшін мынадай мысалды қарастырайық. Екі бала серуендеу кезінде ойыншықты бөлісе алмады, екеуіне де керек болды делік. Мұны көрген тәрбиеші оларға жағдайды шешу үшін бірнеше қарапайым келіссөздер жүргізу дағдыларын үйретуге тырысады. Осылайша, тәрбиеші әр балаға стихиялық жағдайда жеке жауап береді. Сонымен қатар, әрбір бала маңызды жеке сабақты меңгере алады, бұл әдетте тиімдірек болады, өйткені мұғалімнің араласуы өте уақтылы болады.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған әдістерге сәйкес оқытуды дараландыру үшін қажетті жайттар:
баланың барлық нәрсені таңдауға құқығы болу шарт;
өзінің жеке бостандығы өзінің көптеген қалауларының ішінен ол үшін жеке жауапкершілікті көтеруге дайын нәрсені таңдай білуінде екенін түсінуі;
іздену, сынау және қателесу барысында, мен қалаймын қолымнан келеді дегенге айналдыру барысында балаға қажетті қолдаудың көрсетілуі;
баланың басқа балалармен қарым-қатынас жасау тәжірибесінің болуы керек.
Оқу-тәрбие процесін дараландырудың артықшылығы айқын: ол балалардың мүдделерін, олардың мүмкіндіктерін, дамудың әлеуметтік жағдайын ескеруге мүмкіндік береді, оқушыларда көптің бірін таңдай білу және өз міндеттеріне жауапкершілікпен қарау қабілетін дамытуға көмектеседі [12]. Осы қарастырылған білім беруді дараландыруды қамтамасыз ету әдістері де мұғалімдерге тікелей оқу қызметін жақсырақ және тиімдірек ұйымдастыруға көмектеседі.
Балалар сабақтарды жоспарлауда, құралдар мен материалдарды таңдауда өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік алатындықтан, мұғалімнің оқушыларды ынталандыру қажеттілігі іс жүзінде жоғалады, өйткені олар бұған дейін өз мүдделерінің аймағын өз бетінше шешкен, ал мұғалім бұл туралы балаларға тек дұрыс айту керек.
1.2 Білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын тиімді ұйымдастырудың мәні мен мазмұны
БА-дың ғылыми-зерттеу жұмысы туралы сөз еткенде алдымен БА-дың оқу-зерттеу қызметі жайлы сөз ету қажет. Оқушыларға ғылыми негіздерді оқыту аясында оқушылардың зерттеу қызметін ұйымдастыру мәселесі ұзақ уақыттан келе жатқан өзіндік тарихы бар мәселе екені баршамызға мәлім. Кез келген үрдістің немесе мәселенің мәніне талдау жасамас бұрын, бірінші кезекте оның тарихи қалыптасуына, шығуына тоқталған жөн. Атап айтқанда, Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци, Ж.Ж. Руссо, А.Я. Гердт, К.П. Ягодовский баланың өмірден білім алуын, бақылауларын, қойылған сұрақтарға өз бетінше жауап іздеуін ескере отырып, оқытудың зерттеу әдістерінің қажеттілігі туралы сұрақ қойды, эксперименттер қою және т.б [13]. Сол кездің жаңашыл педагогтары да, мысалы, Ш.А. Амонашвили, В.Ф. Шаталов, С.Н. Лысенкова және т.б. жалпы білім беру мекемесінің оқу үрдісінде зерттеу әдістерін қолданудың тәсілдерін құрған болатын.
Оқушылардың оқу-зерттеу іс-әрекетінің негізі - зерттелетін оқу материалы бойынша зерттеу жүргізу мүмкіндігі [13]. Сонымен қатар, объективті түрде жаңа нәтиже алу - бұл мақсат емес, бастысы - жеке тұлғаны дамыту [13]. Оқушылардың оқу-зерттеу қызметінде жеке тұлға ретінде дамытудың іс-әрекеттері ішінде келесі 5-ші суреттегі әрекеттер жиынын бөліп көрсетуге болады.
Сурет 5 - Оқушылардың оқу-зерттеу қызметінде жеке тұлға ретінде дамытудың іс-әрекеттері
БА-дың жас ерекшеліктеріне байланысты ғылыми-зерттеу қызметін ұйымдастырмас бұрын, жоғарыда атап кеткендей, алдымен оқу-зерттеу қызметін жетілдіру қажеттігі осыдан туындайды. Білім беру саласындағы зерттеу үрдісі - ол бірінші кезекте, әсіресе бастауыш сынып оқушыларына қатысты айтатын болсақ, олардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру үрдісі деп қарастырып, одан кейін кез-келген мәселені шешуде объективті мағынаны алуға бағытталған зерттеу деуге болады. Оқушылар жоғары сыныптарға көшкен сайын олар мәселені зерттеуде, танымдық үрдіспен қоса, дәлелділікпен сипатталатын нәтижелерді болжамдар негізінде алуды үйренеді, дағдылары қалыптасады. Жалпы оқушылардың зерттеу қызметі оқытудың интерактивті әдістері мен инновациялық технологияларды қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады. Интерактивті әдістер деп үйретуші мен үйренушілердің өзара әрекеттесуін оқытудың негізі деп танитын және сондай қатынасқа ықпал жасайтын әдістерді айтады. Ағылшын тілінен келген interaktiv сөзіндегі inter өзара мағынасын, ал akt әрекет жасау дегенді білдіреді. Яғни қысқаша айтқанда әрекет арқылы үйретуді айтады.
Қазіргі уақытта сурет 6-ға сәйкес әртүрлі оқыту технологиялары бар.
Сурет 6 - Оқыту технологиялары
Білім беру саласындағы нақты осы кезеңде БА-дың зерттеушілік және жобалық қызметі негізінде білім беру процесіне әдістер мен технологиялар кеңінен енгізілуде. Орта мектептерде зерттеу жұмысы өзінің дамуының жаңа кезеңін бастан өткеруде, сонымен қоса білім беруді жаңғырту бағыттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты бұл ретте көп жағдайда ғылыми-зерттеу жұмысы мұғалімнің бастамасы бойынша жүргізіледі. Пән мұғалімі БА-дың зерттеулерін ұйымдастырушы және жетекші ретінде әрекет етеді және сәйкесінше жұмыс нәтижелеріне жауап береді.
БА-дың зерттеу қызметінің мазмұны мен формалары жалпы орта білім беру деңгейлері бойынша келесідей өзгеруі керек [14]:
- 1-4 сыныптарда БА жұмыс істейтін және сыныптан тыс оқу іс-әрекетінде рөлдік ойындар түрінде қорғайтын шағын жобалар [14];
- 5-7 сынып БА жалпылама сабақтарда жобалау-зерттеу қызметіне тартылады [10];
- 8-9 сынып БА-ның оқу қызметі (бейін алдындағы оқыту) ішінара зерттеу қызметі ретінде жүзеге асырылады (оқу процесі іздеу зерттеу қызметінің жағдайы ретінде құрылады) [14];
- бейіндік оқыту кезеңінде (10-11-сыныптар) БА-дың ғылыми қоғамы шеңберінде ғылыми-зерттеу қызметінің жағдайы құрылады [14].
БА-дың зерттеу қызметінің әртүрлі түрлеріне тоқталайық. БА-дың барлық зерттеу қызметін шартты түрде 7-ші суретке сәйкес бірнеше топқа бөлуге болады [15].
Сурет 7 - БА-дың зерттеу қызметінің түрлі
БА-дың зерттеу қызметінің түрлерінің біріншісіне сипаттама жасайтын болсақ, мұнда олардың ғылыми-зерттеу қызметі: шығармашылық; зерттеу мәселесін алдын-ала белгісіз шешіммен шешу; мәселені қою, осы мәселеге арналған теорияны зерттеу; зерттеу әдістерін таңдау; өз материалын жинау, оны талдау; өзіндік тұжырымдар жасау; жалпылауды көздейтін БА-дың қызметі, ғылыми түсініктеме беру болып табылады. Осыған байланысты аталып кеткен жұмыс түрлерінің тізбегі БА-дың зерттеу қызметінің ажырамас бөлігі болып есептелінеді де, оны жүргізу нормасы болып анықталады [15].
БА-дың жобалық қызметіне келер болсақ, мұнда жалпы мақсаты, келісілген әдістері, қызмет тәсілдері бар, қызметтің жалпы нәтижесіне қол жеткізуге бағытталған оқушылардың бірлескен оқу-танымдық, шығармашылық немесе ойын қызметі [15]. Жобалау қызметінің міндетті шарты қызметтің түпкілікті өнімі, жобалау кезеңдері (тұжырымдаманы әзірлеу, жобаның мақсаттары мен міндеттерін, қызметтің қолжетімді және оңтайлы ресурстарын айқындау, жоспарды, бағдарламаларды құру және жобаны іске асыру жөніндегі қызметті ұйымдастыру) және жобаны іске асыру туралы алдын ала әзірленген идеялардың болуы, оның ішінде оның түсінілуі мен қызмет нәтижелерінің рефлексиясы болып табылады [15].
Жобалау-зерттеу қызметі - мақсаттар мен міндеттерді бөлуді, әдістемелерді таңдау принциптерін бөлуді, зерттеу барысын жоспарлауды, күтілетін нәтижелерді анықтауды, зерттеудің іске асырылуын бағалауды, қажетті ресурстарды анықтауды көздейтін жеке зерттеуді жобалау қызметі [15]. Зерттеудің ұйымдастырушылық шеңбері болып табылады.
БА-дың ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі мақсатын қорытып шығаратын болсақ, ол - БА-дың ғылыми-зерттеу жұмысына тікелей қатысуы арқылы танымдық үрдісті қадам-қадаммен жүзеге асыру. Бұл жұмыстың барлық кезеңдерін БА өз бетінше жүзеге асыруы қажет. Осы тұста пән мұғалімі бағыт-бағдар берішу, кеңесші ретінде әрекет ету керек.
1.3 Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың моделі
Білім беру саласында болып жатқан айтулы өзгерістер болашақта өсіп келе жатқан ұрпақтың өміріне тікелей әсерін тигізетіні және ерекше рөл атқаратыны баршамызға мәлім. Қазіргі таңда қоғам постиндустриалды принциптер мен құндылықтарға бағытталып негізделген дәуірде өмір сүруде. Жалпы адамдардың әлеуетінің сапасы, сонымен қатар адамдардың әр түрлі табиғи және әлеуметтік сын-қатерлерге қарсы тұруға дайындығы көп жағдайда білім беру жүйесінің тиімділігіне байланысты болып келеді. Қазақстан Республикасының (ҚР) қазіргі кезеңде қарқынды даму арқылы қалыптастып келе жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайы да, білім беру саласында ұлттық білім беру жүйесін жетілдіру қажеттілігіне әкеліп, себепкер болуда.
Білім беру процесінің сапасын тиісті деңгейде ұстап дамыту, бүгінгі күнде сөзсіз әлемдік деңгейдегі білім беру жүйесімен бәсекеге қабілетті, әрі болашақта мемлекет ішінде де сапалы, жоғары білікті мамандармен қамту сияқты мәселелерге шешім болып табылады. Еліміздің ұлттық білім беру жүйесіне оң өзгерістер енгізу арқылы білім сапасын жетілдіру процесінде жыл сайын қолданысқа енгізіліп жатқан заманауи технологиялар үлкен рөл атқаратыны баршамызға мәлім. Білім беру жүйесіне заманауи, ақпараттық технологияларды енгізу - ол білім беруді жаңғыртуға және ары қарай оны дамытуға, сондай-ақ, сапаны арттыруға ықпалын тигізіп, білім мен ғылымды жақындастыруға да себепкер болатыны анық.
Бүгінгі таңда отандық білім беруді дамытудағы жаңа тренд ретінде цифрландыру ерекше көзге түседі [16]. Қарастырылып отырған диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты да, БАҒЗЖД-да цифрландырудың мүмкіндіктерін қолдану, оны зерттеу мен тиімді тұстарын анықтап, оқу процесінде қолдану да өте өзекті болып отыр. Цирландыру ол қоғамның барлық салаларын қамтиды, жұмыс процестеріне, қарым-қатынасқа, адамдардың ойын-сауықтарына өзгерістер енгізеді, олардың көзқарастары мен өмір салтын өзгертеді [16]. Бұл процесс жаһандық бола отырып, мұқият ғылыми зерттеуді қажет етеді. Айта кетейік, ББЦ өте қайшылықты сипатқа ие [16].
Білім беру процесінде цифрландыруды енгізудің, қолданудың негізгі мәселелері мен артықшылықтары жайлы жан-жақты зерделеп және зерттеу жасап өтейік. Жалпы білім беру саласындағы цифрландыру мәселесі ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының аяғынан бастап әлемдегі ғылыми қауымның назары мен қызығушылығын аударған болатын [16-21]. Осы еңбектерде шетелдік зерттеушілердің цифрландыру жайлы және дамып жатқан цифрлық мәдениеттің, сауаттылықтың негізгі сипаттамалары туралы айқындалып көрсетілген. Білім беру жүйесінде цифрлық технологияларға негізделген әр түрлі оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері білім алушылардың сурасныстарына сәйкес келуге мүмкіндік беретін артықшылықтары да бар.
Цифрландыру негізінен адам қызметінің әр түрлі салаларында тиімді пайдалануды қамтамасыз ету және жаңа коммуникативтік, танымдық мүмкіндіктерді қалыптастыру үшін маңызды ақпаратты цифрлық түрге айналдыруды көздейді [16]. Жаһандық цифрландыру қазіргі қоғам мәдениетінің жаңа түрін қалыптастырады, яғни ол цифрлық мәдениет, ал ол өз кезегінде модернизацияны және кәсіби білім беру жүйесі мен технологиялық инновациялардың мүмкіндіктерін қажет етеді. Цифрландыруды қазіргі уақытта тиімді тренд ретінде қарастыруға болады, егер де оның нәтижелерін тиімді түрде пайдалана алсақ [22].
Жалпы түрде цифрландырудың жағымды жақтарын анықтай келе, цифрлық технологиялар білім беру процестерін жобалау кезінде көптеген нұсқаларды ұсынады. Сонымен бірге, цифрландыру арқылы қалыптасатын білім беру кеңістігінде қандай да бір әмбебаптық белгілер пайда болады деуге болады.
Цифрландыру жағдайында, мұғалім сабақта оқушыларға бейне, слайдтар, модельдеу және т.б. ұсына отырып сабақты ұйымдастырса, онда білім алушылар үлкен еркіндік дәрежесіне ие бола алады. Атап айтқанда, мысалы, әр түрлі презентациялық іс-шараларды жүргізу барысында білім алушылар өзара және оқытушымен рөлдермен алмасуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда компьютерлік технологиялардың, жасанды интеллекттің соншалықты жылдам дамуына байланысты біз кез келген салада, соның ішінде білім беруде де жиі қолданатын әлемге бет бұрып жатырмыз. Компьютерлер шығармашылық, зерттеуші, зияткерлік жұмысты орындай алатын міндеттерді сапалы түрде жүзеге асыруға көмектеседі. Мысалы, цифрландыру контекстінде цифрлық сауаттылықтың құрамдас бөлігі ретінде бағдарламалауға деген көзқарас өзгеруде [23]. Мектеп ортасы мен оқушылар үйде тұруға дағдыланған орта арасында үлкен алшақтық бар деуге болады. Бұл мектептерді компьютерлермен және цифрлық зертханалармен жабдықтау ғана емес, сонымен қатар мұғалімдердің цифрлық байланыс құралдарын пайдалануға дайындығы [23]. Мысалы, бала мектепте фактілерді есте сақтаудың орнына интернеттен іздеуді және ақпаратты өңдеуді қажет ететін тапсырма алады [23]. Мектеп пен үй арасындағы цифрлық ортаны бөлудің орнына, бұл алшақтықты жою маңызды [23].
Жалпы білім беру жүйесін цифрландыру өзімізге мәлім оқулықтардың цифрлық көшірмесін жасаумен, құжат айналымын цифрландырумен және де арлық мектептерге жылдам Интернетке қол жеткізумен ғана шектелмейтінін білген абзал. Бүгінгі күні бұл тәсіл түбегейлі өзгеріске ұшырап келеді, яғни нені және қалай үйрету керектігі жайлы терең, әрі жан-жақты кешенді ізденіс пен әдістемелер қажет.
Білім беру жүйесін цифрландыруда әрбір БА сандық сауаттылыққа байланысты, тіпті мектептің оқу бағдарламасындағы бастауыш буынға Сандық сауаттылық деген пәннің де енгізілуі, БА-дан ақпаратты іздеп қана қоймай, сонымен қатар компьютерлік бағдарламалау дағдыларын, ақпаратты іздеу мен бөлісуді, басқалармен қарым-қатынас құруды, цифрлік технологияларды қолдана отырып, әртүрлі контенттерді құру мен пайдалану құзіреттіліктерін талап етеді. Ол қазіргі білім беру жүйесі талаптары деуге де болады, білім сапасының, оның бәсекеге қабілеттілігінің шарты деп те айтуымызға болады. Негізінен цифрлық сауаттылықты дамытудың әртүрлі критерийлері бар, ол тек бір ғана критерий аясында шектелмейді.
Білім беру процесін ББЦ жағдайында ұйымдастыру - өз кезегінде міндетті түрде білім беру траекториясын даралауға әкеледі. Даралау арқылы БА-дың негізгі құзіреттіліктерін, сонымен қатар зерттеушілік дағдыларын да жетілдіруге, дамытуға болады. ББЦ жағдайында цифрлық технологияларды қолдануға байланысты нақты түйін ретінде ерекшелеп атасақ, ол мысалы жаңа материалды игеру кезеңінде де, бақылау кезеңінде де оқу процесін даралауға мүмкіндік береді және жеке немесе дара нәтижелер алуға әкеледі. Мұндай технологияларды қолдану нәтижесі ретінде цифрлік мүмкіндіктері бар оқу-әдістемелік жүйе сияқты жобалар пайда болады. Олар мұғалімдерге, БА-ға және де ата-аналарға да, оқу мазмұнын, бағалауды және кері байланысты жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Алғаш рет 1997 жылы цифрлық сауаттылық ұғымын Пол Гилстер енгізген болатын. Ол американдық жазушы, әрі журналист. Цифрлік сауаттылық - ол әртүрлі форматтарда және компьютерлердің көмегімен көптеген ақпарат көздерінде берілген ақпаратты алу және пайдалану мүмкіндігі болып табылады [23]. Пол Гилстер пайымдауынша, цифрлық сауаттылыққа қол жеткізу үшін келесідей критерийлер негізінде 8-ші суретке сәйкес дағдыларды бөліп көрсетуге болады.
Сурет 8 - Сандық сауаттылық құрылымы
Білім беру нәтижесі ретінде цифрлық сауаттылықты қалыптастыру үшін цифрлық білім беру ортасы қажет. Білім берудегі цифрлық трансформация, ең алдымен, оқу мазмұнын цифрлық түрге ауыстыруды көздейді. Бүгінгі таңда электронды оқулықтар жасау және оларды оқу үрдісіне енгізу бойынша белсенді үдеріс жүріп жатыр. Заманауи білім беру технологияларын, электронды және аралас оқыту технологияларын пайдалана отырып, цифрлық ресурстар білім беру процесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Оқушылармен жұмысты ұйымдастырғанда цифрлық дидактикалық материалдарды әртүрлі мақсатта, кезеңдерінде және формаларында қолдануға болады. Цифрлық ресурстар көрнекі материал ретінде, мысалы, аудио, бейне тыңдау және т.б. дидактикалық материал реітнде пайдаланылады.
ҚР-да тұрақты даму және қоғамның әлеуметтік әл ауқатын қамтамасыз ету үшін цифрландырудың жалпы рөлі жоғары орында тұр. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап қоғамның әлеуметтік әл-ауқатының өзіндік моделін қалыптастыруға үлкен жол жасады. ҚР еліміздің біркелкі, қауіпсіз және прогрессивті ортақ болашағы үшін, сонымен қоса, нық сеніммен даму мақсаттарына қол жеткізу үшін біршама шаралар мен бастамалар қабылдады. Айтулы шаралардың ішінде ең маңыздылардың бірі - ол білім берудің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында жаңа технологияларды сенімді түрде енгізуінде болып табылады.
Цифрландыру деңгейі бойынша ҚР Біріккен Ұлттар Ұйымының электрондық үкіметті дамыту рейтингінде 28-ші орында тұр [24]. Жалпы адамдардың өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған бастамалардың бірі - ол БҰҰДБ-ның пилоттық жобасы - отбасының цифрлық картасы [24].
Жоба 2022 жылы іске қосылды және ҚР-ның Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен және ҚР-ның цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен серіктестікте іске асырылуда [24]. Сол сияқты, ҚР-ның 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасына байланысты Цифрлық Қазақстан атты мемлекеттік бағдарламасы ББЦ жөнінде Жол картасын енгізген болатын.
Жол картасына байланысты әр түрлі іс-шаралар жоспарын іске асыру қажеттілігі айқын түрде аталып кеткен болатын. Білім беру саласында цифрландырудың басым белгілері ретінде: бағалау жүйесін жүзеге асырудың құралы ретінде Күнделік жүйесін; сондай-ақ, орта білім беру жүйесіндегі пән мүғалімдеріне қолдануға арналған BilimLand цифрлік білім беру ресурстары платформасын; мұғалімдердің өзара қарым-қатынас құруда, талқылаулар жүргізуге арналған виртуалды Teacher's office коворкингін; оқушыларға арналған IT-сыныптардың ашылуы; STEM-оқытудың енгізілуін айтуға болады.
Осыған орай, ББЦ-ды жүзеге асырудың тағы бір өзекті мәселесі ретінде оқыту процесінде оқушылардың білім сапасын арттыруға, әрі зерттеушілік қабілеттерін бастауыш сыныптан бастап дамыту үшін оқыту модельдерін, оқыту әдістемелері мен әдәстерін жетілдіру қажеттілігі өзекті болып саналады. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеріп, олардың пәндерге деген қызығушылықтарын ояту үшін сабақты өту барысында оқу тапсырмаларын цифрлік оқыту құралдарымен немесе цифрландыру мақсатындағы ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктерімен орындату, пәнді оқытудың оқыту әдістемесін жақсартып, жетілдіреді.
Сурет 9 - ББЦ жағдайында БАҒЗЖД-ны жүзеге асыру концепциясы
Сурет 10 - ББЦ жағдайында БАҒЗЖД моделі
Диссертациялық жұмыстың алдына қойылған мақсат-міндеттеріне байланысты ББЦ жағдайында БАҒЗЖД-ны жүзеге асыру үшін алдымен 9-шы суретке сәйкес құрылған тәсілдің жалпы концепциясы әзірленген болатын. ББЦ жағдайында БАҒЗЖД-ны жүзеге асыру тәсілі алдымен үш негізгі теориялық-әдістемелік аспектіге сүйене отырып, құрылған болатын, олар: білім алушының ғылыми-зерттеушілік жұмысы, білім алушының жеке-дара қасиеттеріне байланысты даралау және білім алушының цифрлық сауаттылығы құзіреттіліктерін цифрландыру жағдайында қалыптастыру.
БА-дың ғылыми-зерттеу қызметіне негізінен ең алдымен қарастырылып отырған пәндік аймаққа байланысты шешім табуды қажет ететін мәселелер қызығушылық етеді, сонымен қатар, танымдылық, тақырыптың өзектілігі де маңызды болады. Осы орайда мұғалімнің міндеті - ол ғылыми-зерттеу жұмысының сәттілігін қамтамасыз ету. Мұғалім дарынды балаларды анықтау мен тәрбиелеуді, оқушылардың шығармашылығын дамытуды ынталандыруды, сапалы және заманауи білім алу құқығын іске асыруға, әртүрлі жарыстар мен пәндік олимпиадаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті КЕ АҚ
Компьютерлік үлгілеу және ақпараттық технологиялар кафедрасы
ӘОЖ ************
МАГЗИЕВА АЙГЕРИМ ТУРСЫНОВНА
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылармен ғылыми-зерттеу жұмысын даралау
7М01501 Информатика
педагогика ғылымдарының магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі:
Ph.D, қауымдастырылған
профессор
Адиканова С.
______________________
Компьютерлік үлгілеу және ақпараттық технологиялар кафедрасының меңгерушісі Кабдрахманова З.Г.
______________________
Норма бақылаушы:
Адиканова С.
_______________________
Өскемен қ.
2023 ж.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
3
КІРІСПЕ
4
1
ОРТА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ғылыми-зерттеу жұмысын даралауДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
6
1.1
Білім алушылардың оқу дағдыларын даралаудың концептуалдық негіздері
6
1.2
Білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын тиімді ұйымдастырудың мәні мен мазмұны
14
1.3
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың моделі
18
2
БІЛІМ БЕРУДІ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ
26
2.1
Веб-платформалар мүмкіндіктерін қолдану ерекшеліктері
26
2.2
Quick Response негізінде жылдам ақпарат алуды жүзеге асыру
31
2.3
Бейнесабақ әдісі арқылы білім алушылардың оқу-зерттеу дағдыларын жетілдіру
35
3
БІЛІМ БЕРУДІ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫН ДАРАЛАУДЫ СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
40
3.1
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау бойынша тапсырмалар жинағы мазмұны
40
3.2
Тапсырмалар жинағын ұсынудың электрондық қосымшасы құрылымына сипаттама
43
3.3
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың моделін сынақтан өткізу
48
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
59
ҚОСЫМША A
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ББЦ - Білім беруді цифрландыру
БАҒЗЖД - білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау
БҰҰДБ - Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы
БА - Білім алушы
КІРІСПЕ
Мемлекеттің ең маңызды міндеттерінің бірі - кәсіби кадрларды даярлау. Сондықтан білім беру қазіргі заманғы қазақстандық қоғамның негізгі әлеуметтік басымдықтарының біріне айналуда: халықаралық ынтымақтастықты кеңейту, Қазақстанның Болон процесіне енуі, жоғары деңгейлі білім беруді ұйымдастыру, ақпараттық технологияларды дамыту, адам өмірінің барлық салаларын демократияландыру, білім алушыға бағытталған білім беру және басқа да факторлар жалпы білім беру мекемелеріне қойылатын жаңа талаптарды қалыптастырады, білім берудің мақсатын, құралдарын және парадигмасын түбегейлі өзгертеді.
Заманауи мектептегі білім беру үрдісі де, ең алдымен, жаңа білім беру стандарттарының енгізілуіне байланысты елеулі өзгерістерге ұшырауда. Оның әдістемелік негізі білім алушылардың тиісті құзыреттіліктерін қалыптастыруға, олардың мәдени-адамгершілік және зияткерлік қабілеттерін жеке тұлға негізінде дамытуға бағытталған жүйелік-әрекеттік тәсіл болып табылады.
Жалпы білім беруді реформалаудың жетекші тұлғасы ол - мұғалім. Жоғары оқу орындарындағы мұғалімдерді даярлаудың қолданыстағы жүйесінде көптеген мәселелер жинақталған. Солардың ең бастысы білім беру нәтижелерінің сапасы болып табылады. Дегенмен, кәсіби білім беруде айтарлықтай қиындықтарға тап болуда. Оған себепші факторлардың біразын тізгіндейтін болсақ, инновациялық белсенділіктің төмендігі, жаңа мазмұнды білім беру бағдарламаларының жобалануы, метапәндік құзыреттіліктерді қалыптастыруда, білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге деген жеткіліксіз дайындықтар және т.б.
Еліміздегі жоғары білім реформасының елеулі бөлігі оның қызметінің формальды ұйымдық құрамдастарына әсер ететіні анық, бірақ білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу әдістеме мен мазмұнын өзгертпейді. Білім беру ошақтарындағы оқу процесі білім алушының саналы өмірлік ұстанымын қалыптастыруға, оның жеке тұлғалық дамуы мен кәсіби өсуінің жеке стратегиясын құруға жеткілікті бағытталмаған. Осының бәрі білім алушыға тұлға ретінде әрекет етуге мүмкіндік беретін, жеке көзқарас, даралау сияқты технологияларды да ендіру қажеттіліктері өзекті екендігін айқындайды.
Магистрлік диссертацияның мақсаты: білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту тұжырымдамасын ғылыми негіздеу және эксперименталды түрде тексеру.
Магистрлік диссертацияның мақсатына жету үшін қойылған міндеттер төмендегідей:
- орта білім беру жүйесінде білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың теориялық және әдістемелік негіздеріне талдау жасау;
- білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту моделін әзірлеу және оны апробациялау;
- білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды жүзеге асыруда қолданылатын ақпараттық технологияларға сараптама жасау;
- білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды сынақтан өткізу бойынша эксперименттік жұмыс жүргізу және олардың нәтижелеріне талдау жасау.
Ғылыми жұмыстың зерттеу нысаны - білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау процесі.
Зерттеу пәні - білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралау процесін жүзеге асырудағы педагогикалық технологиялар мен ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, олардың мазмұны мен әдістемелері.
Қойылған міндеттерді шешу үшін келесі ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістері қолданылды:
- теориялық: міндеттер мен зерттеу пәніне теориялық талдау жасау;
- педагогикалық эксперимент: педагогикалық құбылыстарды зерттеудің тұтас, интегралды тәсілдерін қолдану;
- эмпирикалық әдістер: педагогикалық эксперимент, бақылау, сұрақ қою, тестілеу, мектеп оқушыларының оқу, ғылыми-зерттеу қызметінің өнімдеріне талдау жасау.
Зерттеу жаңалығы:
Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту моделі жүзеге асырылған.
Қолданбалы мағынасы:
Зерттеудің практикалық маңыздылығы мынада: білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамыту моделі әдістемелік және дидактикалық тұрғыда қамтамасыз етілген. Ұсынылған модель байынша жұмыс жасау мектеп білім алушыларының ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге деген қызығушылықтарын арттыруға, оны одан әрі дамытуға жол ашады. Сонымен қатар, ғылыми-зеттеу жұмыстарын жүргізетін мектеп білім алушыларының білім сапасы да арта түсетіні сөзсіз.
Ұсынылған магистрлік диссертация жұмыстарының нәтижелері келесі конференцияларда баяндалды:
- Республикалық ғылыми- әдістемелік журналы AQNIET; Ақпан №2 (6)- 2023 ж. Цифрландыру бүгінгі білім берудегі жаңа бағыт;
Республикалық ғылыми- әдістемелік журналы Математика және физика №9 (106), қыркүйек 2021 ж Информатика пәнін оқытуда ойын технологияларын қолдану.
1 БІЛІМ БЕРУДІ ЦИФРЛАНДЫРУ ЖАҒДАЙЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ғылыми-зерттеу жұмысын даралауДЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Білім алушылардың оқу дағдыларын даралаудың концептуалдық негіздері
Даралап оқыту - тек бір ғана білім алушымен өзара әрекеттесудің оқу үрдісін ұйымдастырудың нысаны, үлгісі болып табылады; білім алушы негізінен оқу құралдарымен (кітаптар, компьютер және т.б.) жұмыс жасайды [1].
Даралап оқытудың басты артықшылығы - бұл білім алушының оқу іс-әрекетінің мазмұнын, әдістері мен қарқынын оның ерекшеліктеріне толық бейімдеуге, нақты міндеттерді шешу кезінде оның әр әрекеті мен жұмысын бақылауға; оның білімге қарай жылжуын қадағалауға, білім алушының да, оқытушының да қызметіне қажетті түзетулерді уақытында енгізуге, оларды үнемі бейімдеуге мүмкіндік береді.
Мұның бәрі білім алушыға үнемді жұмыс істеуге, өз күшінің шығындарын үнемі бақылауға, өзі үшін оңтайлы уақытта жұмыс істеуге мүмкіндік береді, бұл, әрине, оқудың жоғары нәтижелеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Даралап оқыту былайша айтқанда таза түрде жалпыға білім беретін мектептерде өте сирек қолданылады.
Сурет 1 - Жеке көзқарасқа қатысты негізгі ұстанымдар
Даралап оқыту ол әр білім алушыға деген жеке көзқарастан өрбуі керек. Жоғарыдағы суретте жеке көзқарасқа қатысты негізгі ұстанымдар келтірілген. Педагогика принципін нақтырақ ашып айтатын болсақ, оқу-тәрбие үрдісі барысында оқытушы білім алушылармен олардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, жеке модель бойынша жұмыс жасайды: барлық білім алушылардың дамуы үшін ғана емес, сонымен бірге әр білім алушының жеке дамуы үшін психологиялық-педагогикалық жағдай жасау; оқу процесінде білім алушының жеке ерекшеліктерін ескеру және білім алушымен тіл табысуда, қарым-қатынаста оның жеке ерекшеліктеріне назар аудару.
Енді даралап оқыту ұғымына тоқталатын болсақ, оқыту тәсілдерін, әдістерін, қарқынын таңдау білім берушілердің жеке ерекшеліктеріне байланысты болатын оқу процесін ұйымдастыру, сонымен қатар, жеке көзқарасты қамтамасыз ететін әртүрлі оқу-әдістемелік, психологиялық-педагогикалық және ұйымдастырушылық-басқарушылық іс-шараларды айтады.
Даралап оқыту технологиясы қазіргі таңда жан-жақты зерттеліп, әр түрлі формаларда оқу үрдістерінде кеңінен қолданылып жүр. Мысалы, осы салада көп еңбек сіңірген отандық ғалым Ж.Қараевтың жұмыстарын атап өтуге болады. Сонымен қатар, даралап оқытудың классикалық көзқарасын ұстанушы М.А.Данилов, А.А.Кирсанов, Е.С.Рабунский және Унт сияқты ресейлік авторлардың да жұмыстары осы технологияның негізін қалаған жұмыстар ретінде танылады. Енді даралап оқыту технологиясына берілген әр түрлі анықтамаларды қарастырып өтейік.
Оқытуды даралау дегеніміз - оқу процесінде білім алушылардың жеке ерекшеліктерін, сол ерекшеліктерінің қандай және олар қандай дәрежеде екендігіне қарамастан ескеру [2].
Оқытуды даралау - оқу мақсаттарын ескере отырып, білім алушының оқу іс-әрекетін оның әлеуетті мүмкіндіктері деңгейінде қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін сынып ұжымының, жекелеген білім алушылар мен білім алушылар топтарының іс-әрекет мақсаттары мен нақты танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес келетін тәрбиелік және дидактикалық құралдар жүйесі [3].
Даралау - әдіс-тәсілдерді, оқу қарқынын таңдауда білім алушылардың жеке ерекшеліктерін, олардың оқу қабілеттерінің даму деңгейін ескеретін оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру [4].
Даралап оқыту технологиясы - бұл жеке көзқарас пен оқытудың жеке формасы басымдыққа ие болатын оқу үдерісін ұйымдастыру.
Принцип ретінде жеке тәсіл барлық қолданыстағы технологияларда белгілі бір дәрежеде жүзеге асырылады, сондықтан оқытуды дараландыруды ену технология деп атауға болады.
Дегенмен, дараландыруды бірінші орынға қоятын, оны оқу мақсаттарына жетудің негізгі құралы ететін технологияларды біртұтас педагогикалық технологияның барлық қасиеттері мен белгілері бар тәуелсіз жүйе ретінде бөлек қарастыруға болады.
1919 жылы Долтон (Dalton) қаласында (АҚШ) Е. Паркхерст сабақ жүйесін әр білім алушымен даралалап жұмыс жасаумен алмастыруға тырысады, содан кейін әр білім алушының оқытушымен бірлесіп жасаған жоспары бойынша жұмыс істейді екен [5]. Білім алушылар мектеп бағдарламаларын оқуда өз қарқынымен алға жылжу мүмкіндігіне ие болды, күннің бірінші жартысында ешқандай кестесіз жұмыс нұсқаулықтары негізінде өз бетінше жұмыс істеген. Сабақтың екінші жартысында білім алушылардың қызығушылықтарына қарай бөліп, топтық сабақтар ұйымдастыраған. Кейбір мәселелерді немесе тақырыптарды талқылау немесе бірлесіп жұмыс істеу үшін топтарға немесе жұптарға бөлінуге тыйым салмаған. Бұл тәжірибе Долтон жоспары деп аталды.
Оқытуды даралау технологиялары оқу процесінің барлық буындарын қамтитын динамикалық жүйелерді ұсынады: мақсаттар, мазмұн, әдістер мен құралдар. Енді даралап оқытудың негізгі мақсаттары келесі суретте келтірілген.
Сурет 2 - Даралап оқытудың негізгі мақсаттары
Оқытуды дараландырудың жалпы принциптері:
даралау - оқу процесінің стратегиясы;
даралау даралықты қалыптастырудың қажетті факторы болып табылады;
барлық оқытылатын пәндер бойынша даралап оқытуды қолдану;
жеке жұмысты оқу қызметінің басқа түрлерімен біріктіру;
жеке қарқынмен, жеке стильде оқыту;
оқуды дараландырудың алғышарты - білім алушылардың ерекшеліктерін зерттеу,
оқу жұмысын даралау кезінде бірінші кезекте ескерілу керек: білім алушының оқу қабілеті, оқу дағдылары және танымдық қызығушылықтары.
Қазіргі заманғы ресейлік педагогикалық практика мен теорияда оқытуды сыныпта дараландыру технологияларының ең жарқын мысалдары ретінде қарастырылатын жұмыстар қатарына Инге Унттың жеке оқыту технологиясы, А.С.Границкаяның бейімделген оқыту жүйесі және В.Д.Шадриковтың жеке бағдарланған оқу жоспары негізінде оқыту кіреді (Сурет 3). Енді осы жұмыстардың мазмұндары мен әдістемесін тарқатайық. Инге Унт бойынша өзіндік жұмыстарға арналған жеке оқу тапсырмалары, баспа негізіндегі жұмыс дәптерлері, жеке өзіндік жұмыстарға арналған нұсқаулықтар, қолда бар оқу әдебиеттеріне бейімделу керектігін атап көрсетті. А.С. Границкая сабақтың оригиналды сызықты емес конструкциясын ұсынды. Бірінші бөлім - барлығын оқыту, екінші бөлім екі параллель процесті құраған: білім алушылардың өзіндік жұмысы және оқутышының жеке білім алушылармен жеке жұмысы. Жалпылама схемаларды қолдану (Шаталов схемасы), жұптық жұмыс жасау (Дьяченко), бейімделумен көп деңгейлі тапсырмалар (Границкая карталары) орындауды алға тартқан. Деңгейлі тапсырмаларға қойылатын талаптар:
алгоритмдік;
эвристикалық;
шығармашылық;
ойлау қабілетін жетілдіру;
алған түсінігін тәжірибеде қолдана алу.
Сурет 3 - Оқытуды сыныпта даралау технологиясы
Н.Д. Шадриков: әр білім алушының қабілетіне қарай оқуға мүмкіндік беретін алты деңгейге арналған оқу жоспарын, бағдарламалары және оқу-әдістемелік құралдарын ұсынған. Әрбір пән бойынша мүмкін болатын қиындық деңгейін таңдай отырып, білім алушылар құрамы ауыспалы сыныптарда болады және пәннің көлемі мен мазмұнын жоғалтпай, оқу бағдарламасын меңгеру үшін бірігіп жұмыс жасайды. Сонымен қатар, қиындық деңгейін таңдау өте иілмелі және ол қатып қалған дүние емес, мысалы, деңгейлеу сабақтарындағыдай, бірақ білім алушы қабілеттерінің ағымдағы жағдайына сәйкес жасалады. Күрделіліктің алты деңгейі барлық дерлік білім алушыларды қамтуға, үлгермей жатқандарды шығармауға және білім алушының қабілетіне қарай білімін дамытуға бейімделген, әркімге қол жетімді оқу процесін ұйымдастыруға мүмкіндік беруді алға қойған.
Жұмысты ұйымдастырудың жеке формасы [6] - бұл әр білім алушының оқуы мен оқу мүмкіндіктеріне сәйкес таңдалып алынған тапсырмаларды өз бетінше орындауын көздейтін сабақтағы жұмыс түрі. Мұндай тапсырмалар оқулықпен, басқа оқу және ғылыми әдебиеттермен, әр түрлі дереккөздермен (анықтамалар, сөздіктер, энциклопедиялар, хрестоматиялар және т.б.) жасалатын жұмыс немесе есептер, мысалдар шешу, конспект жазу, эссе, реферат, баяндамалар жазу, бақылаулардың барлық түрлерін жүргізу және т.б. жұмыстар түрлерін қарастырады. Педагогикалық әдебиеттерде тапсырмаларды ұйымдастырудың жеке формаларының екі түрі ажыратылады: жеке және дараланған. Тапсырмаларды орындауды ұйымдастырудың жеке түрі - білім алушының басқа білім алушылармен байланыссыз, бірақ барлығына бірдей қарқынмен жүзеге асырылатын жалпы тапсырмаларды орындаудағы белсенділігі.
Тапсырмаларды орындауды ұйымдастырудың дараланған түрі [7] - әрбір білім алушының өз мүмкіндіктеріне сәйкес алға жылжу қарқынын реттеуге мүмкіндік беретін нақты тапсырмаларды орындау бойынша білім алушылардың оқу-танымдық әрекеті.
Сонымен, сыныпта мектеп білім алушыларының оқу әрекетін ұйымдастырудың жеке формасын жүзеге асырудың ең тиімді тәсілдерінің бірі - сараланған жеке тапсырмалар [8], әсіресе, білім алушыларды механикалық жұмыстан босатып, аз шығынмен айтарлықтай жұмыс істеуге мүмкіндік беретін баспа негізіндегі тапсырмалар, яғни тиімді өз бетімен жұмыс жасауға арналған тапсырмалар көлемін арттыру. Алайда, бұл жеткіліксіз. Оқытушы тапсырмалардың орындалу барысын бақылауы, оның білім алушыларда кездесетін қиындықтарды шешуге дер кезінде көмектесуі де сондай маңызды. Сонымен қатар, нашар оқитын білім алушылар үшін дифференциация тапсырмаларын саралаудан емес, оқытушының шынайы көмегінен көрінуі керек.
Жеке жұмысты сабақтың барлық кезеңдерінде, әр түрлі дидактикалық есептерді шешуде жүргізген жөн; жаңа білімді меңгеру және оларды бекіту, іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру, өткенді жалпылау және қайталау, бақылау, зерттеу әдісін меңгеру және т.б.
Әрине, мектеп білім алушыларының оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың бұл түрін түрлі жаттығуларды ұйымдастыру кезінде қолдану оңайырақ. Дегенмен, жаңа материалды өздігінен үйренуде, әсіресе оны үйде алдын-ала зерделеу де тиімдірек. Мысалы, әдеби шығарманы оқып-үйрену кезінде әр білім алушыға немесе бір топ білім алушыларға алдын ала жеке тапсырмалар беруге болады. Көркем шығарманы оқу баршаға ортақ. Бұл оқу барысында білім алушылар өз сұрағына немесе сұрақтарына жауап дайындайды. Мұнда екі жағдай маңызды: 1) әркім өз мүмкіндігінің шегінде жұмыс істейді және 2) әркім әдеби шығарманы талдаудың қажетті бөлігін орындайды. Сабақта білім алушылар жаңа материалдың өз бөлігін түсіндіреді.
Бұл жағдайларда білім алушылардың жеке жұмыстарының дербестік дәрежесі әртүрлі. Бастапқыда білім алушылар тапсырмаларды алдын ала және фронтальды талдаумен, не модельге еліктеп не егжей-тегжейлі нұсқау карталары бойынша орындайды. Оқу дағдыларын меңгерген сайын дербестік дәрежесі де артады: білім алушылар мұғалімнің тікелей араласуынсыз жалпылама, егжей-тегжейлі емес тапсырмалармен жұмыс істей алады. Мысалы, орта мектепте мұндай тапсырманы алған әрбір оқушы өзі жұмыс жоспарын жасайды, материалдарды, құралдарды таңдайды, қажетті әрекеттерді көзделген реттілікпен орындайды, жұмыс нәтижесін жазып алады. Біртіндеп зерттеу сипатындағы жұмыс үлкен үлес салмағына ие болады.
Оқу деңгейі төмендеу оқушылар үшін шешімдер нұсқасы мен шешімді зерттеу негізінде шешілетін тапсырмаларды қамтитын тапсырмалар жүйесін құрастыру қажет; оқушыға белгілі бір мәселені кезең-кезеңімен шешуге мүмкіндік беретін әр түрлі алгоритмдік рецепттер берілу керек - теория, құбылыс, процесс, процестердің механизмі және т.б. түсіндіретін, бірқатар сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік беретін әртүрлі теориялық ақпарат, сонымен қатар барлық талаптар - салыстыру, салыстыру, жіктеу, жалпылау т.б. Сыныптағы оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын осылайша ұйымдастыру әр оқушыға өзінің қабілеті, байсалдылығы арқылы алған білімдерін бірте-бірте, бірақ тұрақты түрде тереңдетуге және бекітуге, қажетті дағдыларды, танымдық іс-әрекет тәжірибесін дамытуға мүмкіндік береді, өзін-өзі тәрбиелеу қажеттіліктерін қалыптастырады. Оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жеке формасының артықшылығы, оның күшті жақтары осында.
Енді мектепке дейінгі білім беру ұйымындағы білім беру үрдісін даралау әдістеріне тоқталайық. Бұл мәселені қарастыруда білім беру үрдісін даралаудың вариативті әдстеріне тоқтала отырып, оларды практика жүзінде жүзеге асыру жолдары қарастырылады.
Мектепке дейінгі тәрбие - білім берудегі ең бірінші және ең маңызды кезеңдердің бірі екендігімен ешкім дауласа қоймас. Өйткені, кез келген ғимараттағы сияқты білім беруде де іргетас маңызды, сондықтан мектепке дейінгі тәрбиенің маңыздылығын асыра бағалау мүмкін емес.
... әрбір баланың жеке ерекшеліктеріне негізделген оқу іс-әрекетін құру, онда баланың өзі білім беру мазмұнын таңдауда белсенділік танытады, білім беру субъектісіне айналады... [9].
Л.В. Михайлова-Свирская анықтамасы бойынша оқытуды даралау, оны ұйымдастыру әрбір баланың оқу процесіне қосқан үлесін ескереді [9]. Бұл анықтама баланың жеке басының, оның даралығын дамытудан басқа ештеңені білдірмейді, соның арқасында адам кейіннен қоғамның толыққанды мүшесі бола алады.
Көптеген жағдайларда даралау және жеке көзқарас ұғымдарын бір ұғым не ұқсас ұғымдар ретінде қарастырып жатады. Алайда бұл екі ұғымдардың екі түрлі ұғымдар екендігін қарастыра кеткен жөн болар. Соған байланысты осы ұғымдарға қарасты бірнеше әдебиет көздеріне талдау жасалды. Сол жасалған талдау қорытындысы төмендегі 4-ші суретте айқын ажыратылған.
Енді даралау және жеке көзқарас ұғымдарының айырмашылығын атап көрсетейік [10].
Сурет 4 - Даралау және Жеке көзқарас ұғымдарына жасалған салыстырмалы талдау
Осы салыстырмалы талдау негізінде балабақшадағы білім беруді даралау баланың тұлғалық дамуындағы әлеуетті барынша ашуға ықпал ете алады деген қорытынды жасауға болады. Айта кету керек, бала өз бетінше білім алады және оның оқуы сыртқы әлеммен өзара әрекеттесу процесінде өтеді.
Бірақ мұғалім білім беруді даралауды қалай жүзеге асыра алады? Мұны істеу үшін белгілі бір әдістер бар, солардың біразын атап өтейік:
жауап беру әдісі;
жоспарлау әдісі;
материалдарды мұқият іріктеу әдісі;
құрылыс орманы әдісі;
спонтанды даралау әдісі.
Енді осы аталған әдістердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.
Маңызды әдістердің бірі - жауап беру әдісі. Оның сипатты ерекшелігі - балалардың жоспарлауға қатысуға құқығы бар, сонымен қатар оқушылардың өзін-өзі жүзеге асыруда нақты таңдау мүмкіндігі бар. Мұғалім бұл әдісті жүзеге асырған кезде балаларды бақылап отыруы, сонымен қатар өз бақылауының нәтижелерін талдауы керек. Бұл әдістің тамаша үлгісі үш сұрақтан тұратын модель болып табылады. Мысалы, балалар мұғаліммен бірге Жыл мезгілдері тақырыбын таңдады делік. Мұғалім сауалнама жүргізіп, балалардың бұл туралы бұрыннан білетінін және нені білгісі келетінін анықтады. Осыдан кейін мұғалім балалардың таңдаған сабақ тақырыбы бойынша сұрақтарына жауап алуы үшін қажетті жағдай жасауы қажет.
Келесі әдіс - жоспарлау әдісі. Бұл ересектердің тікелей оқу қызметін жүзеге асыру процесінде икемді болуы керек дегенді білдіреді. Мысалы, көркемдік-эстетикалық дамуға арналған тікелей оқу қызметін жүзеге асыру барысында балалар жануарлардың суретін салуы керек. Бұл әдіске сәйкес процесті баланың таңдауы болатындай етіп құру керек: ол қандай жануарды салады, оны қандай материалдармен жасайды. Тәрбиешінің міндеті - оқушыларға не және қалай жасайтынын көрсетпей, өздері қалаған жануарды салуға көмектесу.
Оқытуды дараландыруды қамтамасыз етудің тағы бір әдісі - материалдарды мұқият іріктеу әдісі. Бұл әдіске сәйкес мүлдем барлық нұсқаулықтар, ойыншықтар, жұмыс дәптерлері және т.б. икемді, күрделілік деңгейі басқа болуы керек. Балалар әрқашан таңдауға ие болуы керек - онсыз жекелендіру процесі толығымен жүзеге асырылмайды.
Дараландырудың ең тиімді әдістерінің бірі - құрылыс орманы әдісі. Бұл әдіс Л.С.Выготскийдің жақын даму аймағы туралы идеяларына негізделген. Жақын даму аймағы - бұл баланың өзі жасай алатын және ересек адамның көмегінсіз жасай алмайтын нәрсе арасындағы шекара [11]. Бұл әдістің мәні мынада: мұғалім белгілі бір жағдайлар жасай отырып, балаға келесі тәуелсіз қадамды жасауға көмектесе алады.
Спонтанды даралау деген әдіс бар. Бұл тұжырымдаманың мәнін түсіну үшін мынадай мысалды қарастырайық. Екі бала серуендеу кезінде ойыншықты бөлісе алмады, екеуіне де керек болды делік. Мұны көрген тәрбиеші оларға жағдайды шешу үшін бірнеше қарапайым келіссөздер жүргізу дағдыларын үйретуге тырысады. Осылайша, тәрбиеші әр балаға стихиялық жағдайда жеке жауап береді. Сонымен қатар, әрбір бала маңызды жеке сабақты меңгере алады, бұл әдетте тиімдірек болады, өйткені мұғалімнің араласуы өте уақтылы болады.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған әдістерге сәйкес оқытуды дараландыру үшін қажетті жайттар:
баланың барлық нәрсені таңдауға құқығы болу шарт;
өзінің жеке бостандығы өзінің көптеген қалауларының ішінен ол үшін жеке жауапкершілікті көтеруге дайын нәрсені таңдай білуінде екенін түсінуі;
іздену, сынау және қателесу барысында, мен қалаймын қолымнан келеді дегенге айналдыру барысында балаға қажетті қолдаудың көрсетілуі;
баланың басқа балалармен қарым-қатынас жасау тәжірибесінің болуы керек.
Оқу-тәрбие процесін дараландырудың артықшылығы айқын: ол балалардың мүдделерін, олардың мүмкіндіктерін, дамудың әлеуметтік жағдайын ескеруге мүмкіндік береді, оқушыларда көптің бірін таңдай білу және өз міндеттеріне жауапкершілікпен қарау қабілетін дамытуға көмектеседі [12]. Осы қарастырылған білім беруді дараландыруды қамтамасыз ету әдістері де мұғалімдерге тікелей оқу қызметін жақсырақ және тиімдірек ұйымдастыруға көмектеседі.
Балалар сабақтарды жоспарлауда, құралдар мен материалдарды таңдауда өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік алатындықтан, мұғалімнің оқушыларды ынталандыру қажеттілігі іс жүзінде жоғалады, өйткені олар бұған дейін өз мүдделерінің аймағын өз бетінше шешкен, ал мұғалім бұл туралы балаларға тек дұрыс айту керек.
1.2 Білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын тиімді ұйымдастырудың мәні мен мазмұны
БА-дың ғылыми-зерттеу жұмысы туралы сөз еткенде алдымен БА-дың оқу-зерттеу қызметі жайлы сөз ету қажет. Оқушыларға ғылыми негіздерді оқыту аясында оқушылардың зерттеу қызметін ұйымдастыру мәселесі ұзақ уақыттан келе жатқан өзіндік тарихы бар мәселе екені баршамызға мәлім. Кез келген үрдістің немесе мәселенің мәніне талдау жасамас бұрын, бірінші кезекте оның тарихи қалыптасуына, шығуына тоқталған жөн. Атап айтқанда, Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци, Ж.Ж. Руссо, А.Я. Гердт, К.П. Ягодовский баланың өмірден білім алуын, бақылауларын, қойылған сұрақтарға өз бетінше жауап іздеуін ескере отырып, оқытудың зерттеу әдістерінің қажеттілігі туралы сұрақ қойды, эксперименттер қою және т.б [13]. Сол кездің жаңашыл педагогтары да, мысалы, Ш.А. Амонашвили, В.Ф. Шаталов, С.Н. Лысенкова және т.б. жалпы білім беру мекемесінің оқу үрдісінде зерттеу әдістерін қолданудың тәсілдерін құрған болатын.
Оқушылардың оқу-зерттеу іс-әрекетінің негізі - зерттелетін оқу материалы бойынша зерттеу жүргізу мүмкіндігі [13]. Сонымен қатар, объективті түрде жаңа нәтиже алу - бұл мақсат емес, бастысы - жеке тұлғаны дамыту [13]. Оқушылардың оқу-зерттеу қызметінде жеке тұлға ретінде дамытудың іс-әрекеттері ішінде келесі 5-ші суреттегі әрекеттер жиынын бөліп көрсетуге болады.
Сурет 5 - Оқушылардың оқу-зерттеу қызметінде жеке тұлға ретінде дамытудың іс-әрекеттері
БА-дың жас ерекшеліктеріне байланысты ғылыми-зерттеу қызметін ұйымдастырмас бұрын, жоғарыда атап кеткендей, алдымен оқу-зерттеу қызметін жетілдіру қажеттігі осыдан туындайды. Білім беру саласындағы зерттеу үрдісі - ол бірінші кезекте, әсіресе бастауыш сынып оқушыларына қатысты айтатын болсақ, олардың танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру үрдісі деп қарастырып, одан кейін кез-келген мәселені шешуде объективті мағынаны алуға бағытталған зерттеу деуге болады. Оқушылар жоғары сыныптарға көшкен сайын олар мәселені зерттеуде, танымдық үрдіспен қоса, дәлелділікпен сипатталатын нәтижелерді болжамдар негізінде алуды үйренеді, дағдылары қалыптасады. Жалпы оқушылардың зерттеу қызметі оқытудың интерактивті әдістері мен инновациялық технологияларды қолдану нәтижесінде жүзеге асырылады. Интерактивті әдістер деп үйретуші мен үйренушілердің өзара әрекеттесуін оқытудың негізі деп танитын және сондай қатынасқа ықпал жасайтын әдістерді айтады. Ағылшын тілінен келген interaktiv сөзіндегі inter өзара мағынасын, ал akt әрекет жасау дегенді білдіреді. Яғни қысқаша айтқанда әрекет арқылы үйретуді айтады.
Қазіргі уақытта сурет 6-ға сәйкес әртүрлі оқыту технологиялары бар.
Сурет 6 - Оқыту технологиялары
Білім беру саласындағы нақты осы кезеңде БА-дың зерттеушілік және жобалық қызметі негізінде білім беру процесіне әдістер мен технологиялар кеңінен енгізілуде. Орта мектептерде зерттеу жұмысы өзінің дамуының жаңа кезеңін бастан өткеруде, сонымен қоса білім беруді жаңғырту бағыттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты бұл ретте көп жағдайда ғылыми-зерттеу жұмысы мұғалімнің бастамасы бойынша жүргізіледі. Пән мұғалімі БА-дың зерттеулерін ұйымдастырушы және жетекші ретінде әрекет етеді және сәйкесінше жұмыс нәтижелеріне жауап береді.
БА-дың зерттеу қызметінің мазмұны мен формалары жалпы орта білім беру деңгейлері бойынша келесідей өзгеруі керек [14]:
- 1-4 сыныптарда БА жұмыс істейтін және сыныптан тыс оқу іс-әрекетінде рөлдік ойындар түрінде қорғайтын шағын жобалар [14];
- 5-7 сынып БА жалпылама сабақтарда жобалау-зерттеу қызметіне тартылады [10];
- 8-9 сынып БА-ның оқу қызметі (бейін алдындағы оқыту) ішінара зерттеу қызметі ретінде жүзеге асырылады (оқу процесі іздеу зерттеу қызметінің жағдайы ретінде құрылады) [14];
- бейіндік оқыту кезеңінде (10-11-сыныптар) БА-дың ғылыми қоғамы шеңберінде ғылыми-зерттеу қызметінің жағдайы құрылады [14].
БА-дың зерттеу қызметінің әртүрлі түрлеріне тоқталайық. БА-дың барлық зерттеу қызметін шартты түрде 7-ші суретке сәйкес бірнеше топқа бөлуге болады [15].
Сурет 7 - БА-дың зерттеу қызметінің түрлі
БА-дың зерттеу қызметінің түрлерінің біріншісіне сипаттама жасайтын болсақ, мұнда олардың ғылыми-зерттеу қызметі: шығармашылық; зерттеу мәселесін алдын-ала белгісіз шешіммен шешу; мәселені қою, осы мәселеге арналған теорияны зерттеу; зерттеу әдістерін таңдау; өз материалын жинау, оны талдау; өзіндік тұжырымдар жасау; жалпылауды көздейтін БА-дың қызметі, ғылыми түсініктеме беру болып табылады. Осыған байланысты аталып кеткен жұмыс түрлерінің тізбегі БА-дың зерттеу қызметінің ажырамас бөлігі болып есептелінеді де, оны жүргізу нормасы болып анықталады [15].
БА-дың жобалық қызметіне келер болсақ, мұнда жалпы мақсаты, келісілген әдістері, қызмет тәсілдері бар, қызметтің жалпы нәтижесіне қол жеткізуге бағытталған оқушылардың бірлескен оқу-танымдық, шығармашылық немесе ойын қызметі [15]. Жобалау қызметінің міндетті шарты қызметтің түпкілікті өнімі, жобалау кезеңдері (тұжырымдаманы әзірлеу, жобаның мақсаттары мен міндеттерін, қызметтің қолжетімді және оңтайлы ресурстарын айқындау, жоспарды, бағдарламаларды құру және жобаны іске асыру жөніндегі қызметті ұйымдастыру) және жобаны іске асыру туралы алдын ала әзірленген идеялардың болуы, оның ішінде оның түсінілуі мен қызмет нәтижелерінің рефлексиясы болып табылады [15].
Жобалау-зерттеу қызметі - мақсаттар мен міндеттерді бөлуді, әдістемелерді таңдау принциптерін бөлуді, зерттеу барысын жоспарлауды, күтілетін нәтижелерді анықтауды, зерттеудің іске асырылуын бағалауды, қажетті ресурстарды анықтауды көздейтін жеке зерттеуді жобалау қызметі [15]. Зерттеудің ұйымдастырушылық шеңбері болып табылады.
БА-дың ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі мақсатын қорытып шығаратын болсақ, ол - БА-дың ғылыми-зерттеу жұмысына тікелей қатысуы арқылы танымдық үрдісті қадам-қадаммен жүзеге асыру. Бұл жұмыстың барлық кезеңдерін БА өз бетінше жүзеге асыруы қажет. Осы тұста пән мұғалімі бағыт-бағдар берішу, кеңесші ретінде әрекет ету керек.
1.3 Білім беруді цифрландыру жағдайында білім алушылардың ғылыми-зерттеу жұмысын даралауды дамытудың моделі
Білім беру саласында болып жатқан айтулы өзгерістер болашақта өсіп келе жатқан ұрпақтың өміріне тікелей әсерін тигізетіні және ерекше рөл атқаратыны баршамызға мәлім. Қазіргі таңда қоғам постиндустриалды принциптер мен құндылықтарға бағытталып негізделген дәуірде өмір сүруде. Жалпы адамдардың әлеуетінің сапасы, сонымен қатар адамдардың әр түрлі табиғи және әлеуметтік сын-қатерлерге қарсы тұруға дайындығы көп жағдайда білім беру жүйесінің тиімділігіне байланысты болып келеді. Қазақстан Республикасының (ҚР) қазіргі кезеңде қарқынды даму арқылы қалыптастып келе жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайы да, білім беру саласында ұлттық білім беру жүйесін жетілдіру қажеттілігіне әкеліп, себепкер болуда.
Білім беру процесінің сапасын тиісті деңгейде ұстап дамыту, бүгінгі күнде сөзсіз әлемдік деңгейдегі білім беру жүйесімен бәсекеге қабілетті, әрі болашақта мемлекет ішінде де сапалы, жоғары білікті мамандармен қамту сияқты мәселелерге шешім болып табылады. Еліміздің ұлттық білім беру жүйесіне оң өзгерістер енгізу арқылы білім сапасын жетілдіру процесінде жыл сайын қолданысқа енгізіліп жатқан заманауи технологиялар үлкен рөл атқаратыны баршамызға мәлім. Білім беру жүйесіне заманауи, ақпараттық технологияларды енгізу - ол білім беруді жаңғыртуға және ары қарай оны дамытуға, сондай-ақ, сапаны арттыруға ықпалын тигізіп, білім мен ғылымды жақындастыруға да себепкер болатыны анық.
Бүгінгі таңда отандық білім беруді дамытудағы жаңа тренд ретінде цифрландыру ерекше көзге түседі [16]. Қарастырылып отырған диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты да, БАҒЗЖД-да цифрландырудың мүмкіндіктерін қолдану, оны зерттеу мен тиімді тұстарын анықтап, оқу процесінде қолдану да өте өзекті болып отыр. Цирландыру ол қоғамның барлық салаларын қамтиды, жұмыс процестеріне, қарым-қатынасқа, адамдардың ойын-сауықтарына өзгерістер енгізеді, олардың көзқарастары мен өмір салтын өзгертеді [16]. Бұл процесс жаһандық бола отырып, мұқият ғылыми зерттеуді қажет етеді. Айта кетейік, ББЦ өте қайшылықты сипатқа ие [16].
Білім беру процесінде цифрландыруды енгізудің, қолданудың негізгі мәселелері мен артықшылықтары жайлы жан-жақты зерделеп және зерттеу жасап өтейік. Жалпы білім беру саласындағы цифрландыру мәселесі ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының аяғынан бастап әлемдегі ғылыми қауымның назары мен қызығушылығын аударған болатын [16-21]. Осы еңбектерде шетелдік зерттеушілердің цифрландыру жайлы және дамып жатқан цифрлық мәдениеттің, сауаттылықтың негізгі сипаттамалары туралы айқындалып көрсетілген. Білім беру жүйесінде цифрлық технологияларға негізделген әр түрлі оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері білім алушылардың сурасныстарына сәйкес келуге мүмкіндік беретін артықшылықтары да бар.
Цифрландыру негізінен адам қызметінің әр түрлі салаларында тиімді пайдалануды қамтамасыз ету және жаңа коммуникативтік, танымдық мүмкіндіктерді қалыптастыру үшін маңызды ақпаратты цифрлық түрге айналдыруды көздейді [16]. Жаһандық цифрландыру қазіргі қоғам мәдениетінің жаңа түрін қалыптастырады, яғни ол цифрлық мәдениет, ал ол өз кезегінде модернизацияны және кәсіби білім беру жүйесі мен технологиялық инновациялардың мүмкіндіктерін қажет етеді. Цифрландыруды қазіргі уақытта тиімді тренд ретінде қарастыруға болады, егер де оның нәтижелерін тиімді түрде пайдалана алсақ [22].
Жалпы түрде цифрландырудың жағымды жақтарын анықтай келе, цифрлық технологиялар білім беру процестерін жобалау кезінде көптеген нұсқаларды ұсынады. Сонымен бірге, цифрландыру арқылы қалыптасатын білім беру кеңістігінде қандай да бір әмбебаптық белгілер пайда болады деуге болады.
Цифрландыру жағдайында, мұғалім сабақта оқушыларға бейне, слайдтар, модельдеу және т.б. ұсына отырып сабақты ұйымдастырса, онда білім алушылар үлкен еркіндік дәрежесіне ие бола алады. Атап айтқанда, мысалы, әр түрлі презентациялық іс-шараларды жүргізу барысында білім алушылар өзара және оқытушымен рөлдермен алмасуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда компьютерлік технологиялардың, жасанды интеллекттің соншалықты жылдам дамуына байланысты біз кез келген салада, соның ішінде білім беруде де жиі қолданатын әлемге бет бұрып жатырмыз. Компьютерлер шығармашылық, зерттеуші, зияткерлік жұмысты орындай алатын міндеттерді сапалы түрде жүзеге асыруға көмектеседі. Мысалы, цифрландыру контекстінде цифрлық сауаттылықтың құрамдас бөлігі ретінде бағдарламалауға деген көзқарас өзгеруде [23]. Мектеп ортасы мен оқушылар үйде тұруға дағдыланған орта арасында үлкен алшақтық бар деуге болады. Бұл мектептерді компьютерлермен және цифрлық зертханалармен жабдықтау ғана емес, сонымен қатар мұғалімдердің цифрлық байланыс құралдарын пайдалануға дайындығы [23]. Мысалы, бала мектепте фактілерді есте сақтаудың орнына интернеттен іздеуді және ақпаратты өңдеуді қажет ететін тапсырма алады [23]. Мектеп пен үй арасындағы цифрлық ортаны бөлудің орнына, бұл алшақтықты жою маңызды [23].
Жалпы білім беру жүйесін цифрландыру өзімізге мәлім оқулықтардың цифрлық көшірмесін жасаумен, құжат айналымын цифрландырумен және де арлық мектептерге жылдам Интернетке қол жеткізумен ғана шектелмейтінін білген абзал. Бүгінгі күні бұл тәсіл түбегейлі өзгеріске ұшырап келеді, яғни нені және қалай үйрету керектігі жайлы терең, әрі жан-жақты кешенді ізденіс пен әдістемелер қажет.
Білім беру жүйесін цифрландыруда әрбір БА сандық сауаттылыққа байланысты, тіпті мектептің оқу бағдарламасындағы бастауыш буынға Сандық сауаттылық деген пәннің де енгізілуі, БА-дан ақпаратты іздеп қана қоймай, сонымен қатар компьютерлік бағдарламалау дағдыларын, ақпаратты іздеу мен бөлісуді, басқалармен қарым-қатынас құруды, цифрлік технологияларды қолдана отырып, әртүрлі контенттерді құру мен пайдалану құзіреттіліктерін талап етеді. Ол қазіргі білім беру жүйесі талаптары деуге де болады, білім сапасының, оның бәсекеге қабілеттілігінің шарты деп те айтуымызға болады. Негізінен цифрлық сауаттылықты дамытудың әртүрлі критерийлері бар, ол тек бір ғана критерий аясында шектелмейді.
Білім беру процесін ББЦ жағдайында ұйымдастыру - өз кезегінде міндетті түрде білім беру траекториясын даралауға әкеледі. Даралау арқылы БА-дың негізгі құзіреттіліктерін, сонымен қатар зерттеушілік дағдыларын да жетілдіруге, дамытуға болады. ББЦ жағдайында цифрлық технологияларды қолдануға байланысты нақты түйін ретінде ерекшелеп атасақ, ол мысалы жаңа материалды игеру кезеңінде де, бақылау кезеңінде де оқу процесін даралауға мүмкіндік береді және жеке немесе дара нәтижелер алуға әкеледі. Мұндай технологияларды қолдану нәтижесі ретінде цифрлік мүмкіндіктері бар оқу-әдістемелік жүйе сияқты жобалар пайда болады. Олар мұғалімдерге, БА-ға және де ата-аналарға да, оқу мазмұнын, бағалауды және кері байланысты жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Алғаш рет 1997 жылы цифрлық сауаттылық ұғымын Пол Гилстер енгізген болатын. Ол американдық жазушы, әрі журналист. Цифрлік сауаттылық - ол әртүрлі форматтарда және компьютерлердің көмегімен көптеген ақпарат көздерінде берілген ақпаратты алу және пайдалану мүмкіндігі болып табылады [23]. Пол Гилстер пайымдауынша, цифрлық сауаттылыққа қол жеткізу үшін келесідей критерийлер негізінде 8-ші суретке сәйкес дағдыларды бөліп көрсетуге болады.
Сурет 8 - Сандық сауаттылық құрылымы
Білім беру нәтижесі ретінде цифрлық сауаттылықты қалыптастыру үшін цифрлық білім беру ортасы қажет. Білім берудегі цифрлық трансформация, ең алдымен, оқу мазмұнын цифрлық түрге ауыстыруды көздейді. Бүгінгі таңда электронды оқулықтар жасау және оларды оқу үрдісіне енгізу бойынша белсенді үдеріс жүріп жатыр. Заманауи білім беру технологияларын, электронды және аралас оқыту технологияларын пайдалана отырып, цифрлық ресурстар білім беру процесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Оқушылармен жұмысты ұйымдастырғанда цифрлық дидактикалық материалдарды әртүрлі мақсатта, кезеңдерінде және формаларында қолдануға болады. Цифрлық ресурстар көрнекі материал ретінде, мысалы, аудио, бейне тыңдау және т.б. дидактикалық материал реітнде пайдаланылады.
ҚР-да тұрақты даму және қоғамның әлеуметтік әл ауқатын қамтамасыз ету үшін цифрландырудың жалпы рөлі жоғары орында тұр. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап қоғамның әлеуметтік әл-ауқатының өзіндік моделін қалыптастыруға үлкен жол жасады. ҚР еліміздің біркелкі, қауіпсіз және прогрессивті ортақ болашағы үшін, сонымен қоса, нық сеніммен даму мақсаттарына қол жеткізу үшін біршама шаралар мен бастамалар қабылдады. Айтулы шаралардың ішінде ең маңыздылардың бірі - ол білім берудің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында жаңа технологияларды сенімді түрде енгізуінде болып табылады.
Цифрландыру деңгейі бойынша ҚР Біріккен Ұлттар Ұйымының электрондық үкіметті дамыту рейтингінде 28-ші орында тұр [24]. Жалпы адамдардың өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған бастамалардың бірі - ол БҰҰДБ-ның пилоттық жобасы - отбасының цифрлық картасы [24].
Жоба 2022 жылы іске қосылды және ҚР-ның Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен және ҚР-ның цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен серіктестікте іске асырылуда [24]. Сол сияқты, ҚР-ның 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасына байланысты Цифрлық Қазақстан атты мемлекеттік бағдарламасы ББЦ жөнінде Жол картасын енгізген болатын.
Жол картасына байланысты әр түрлі іс-шаралар жоспарын іске асыру қажеттілігі айқын түрде аталып кеткен болатын. Білім беру саласында цифрландырудың басым белгілері ретінде: бағалау жүйесін жүзеге асырудың құралы ретінде Күнделік жүйесін; сондай-ақ, орта білім беру жүйесіндегі пән мүғалімдеріне қолдануға арналған BilimLand цифрлік білім беру ресурстары платформасын; мұғалімдердің өзара қарым-қатынас құруда, талқылаулар жүргізуге арналған виртуалды Teacher's office коворкингін; оқушыларға арналған IT-сыныптардың ашылуы; STEM-оқытудың енгізілуін айтуға болады.
Осыған орай, ББЦ-ды жүзеге асырудың тағы бір өзекті мәселесі ретінде оқыту процесінде оқушылардың білім сапасын арттыруға, әрі зерттеушілік қабілеттерін бастауыш сыныптан бастап дамыту үшін оқыту модельдерін, оқыту әдістемелері мен әдәстерін жетілдіру қажеттілігі өзекті болып саналады. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескеріп, олардың пәндерге деген қызығушылықтарын ояту үшін сабақты өту барысында оқу тапсырмаларын цифрлік оқыту құралдарымен немесе цифрландыру мақсатындағы ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктерімен орындату, пәнді оқытудың оқыту әдістемесін жақсартып, жетілдіреді.
Сурет 9 - ББЦ жағдайында БАҒЗЖД-ны жүзеге асыру концепциясы
Сурет 10 - ББЦ жағдайында БАҒЗЖД моделі
Диссертациялық жұмыстың алдына қойылған мақсат-міндеттеріне байланысты ББЦ жағдайында БАҒЗЖД-ны жүзеге асыру үшін алдымен 9-шы суретке сәйкес құрылған тәсілдің жалпы концепциясы әзірленген болатын. ББЦ жағдайында БАҒЗЖД-ны жүзеге асыру тәсілі алдымен үш негізгі теориялық-әдістемелік аспектіге сүйене отырып, құрылған болатын, олар: білім алушының ғылыми-зерттеушілік жұмысы, білім алушының жеке-дара қасиеттеріне байланысты даралау және білім алушының цифрлық сауаттылығы құзіреттіліктерін цифрландыру жағдайында қалыптастыру.
БА-дың ғылыми-зерттеу қызметіне негізінен ең алдымен қарастырылып отырған пәндік аймаққа байланысты шешім табуды қажет ететін мәселелер қызығушылық етеді, сонымен қатар, танымдылық, тақырыптың өзектілігі де маңызды болады. Осы орайда мұғалімнің міндеті - ол ғылыми-зерттеу жұмысының сәттілігін қамтамасыз ету. Мұғалім дарынды балаларды анықтау мен тәрбиелеуді, оқушылардың шығармашылығын дамытуды ынталандыруды, сапалы және заманауи білім алу құқығын іске асыруға, әртүрлі жарыстар мен пәндік олимпиадаларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz