Ұлыстың билеушісі - сұлтан

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Павлодар облысы Білім беру басқармасы
Ертіс дарыны аймақтық ғылыми-тәжірибелік орталығы
Дарынды балаларға арналған Абай атындағы гимназия ККМ

Бағыты: тарих және этнология
Секция: тарих,өлкетану, этномәдениеттану
Тақырыбы: Дәстүрлі қазақ қоғамы және оның эволюциясы

Орындағандар:
7 а сынып оқушылары
Күмісбек Медина, Жуспекова Алина
Ғылыми жетекшілері:
тарих пәнінің мұғалімі Смагулова Қ.Е.,
т.ғ.к., доцент Батталов Қ.Қ.
Жоба жазылған жылы: 2020 ж.

Павлодар, 2021 жыл

Мазмұны

Кіріспе
Негізгі бөлім:
Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері
1.1 XVIII-XIX ғасыр ортасындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының ерекшеліктері
1.2 Әлеуметтік топтар: қазақ қоғамындағы алатын орны
II. XIX -XX ғасырдың басындағы дәстүрлі қазақ қоғамының дамуы
2.1 Патша үкіметінің қазақ қоғамына қатысты жүргізген дәстүрлері мен ұлттық саясат негіздері
2.2 Қазақ қоғамының империялық социумға интеграциялануының әлеуметтік -экономикалық аспектілері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Түйіндеме

Зерттеу жұмысында автор XVIII-XIX ғасыр ортасындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының ерекшеліктеріне тарихи деректерге сүйене отырып, талдау жасаған. Осы дәст.рлі қазақ қоғамының өзгеріске ұшырау үдерісі ғылыми зерттеу жұмысынжа ретроспективаны қолдану арқылы тарихи оқиғаларға сараптама жасау, сондай-ақ индукция мен дедукция әдістері арқылы дәстүрлі қазақ қоғамның көшпелі өмір салтынан отырықшылану үдерісіне, сондай-ақ таптық санаға тап болу үдерістері қарастырылады. Дәстүрлі қазақ қоғамның бұндай өзгерістерге ұшырау - империялық және кеңестік Ресей үкіметінің қазақтарға қатысты жүргізген отаршылдық саясатымен тікелей байланыстырылып қарастырылды.
Жобаның мақсаты: Дәстүрлі қазақ қоғамының тарихи жағдайларда XIX-XX ғасырлар аралығындағы өзгеріске ұшырау үдерістерін қарастыру. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес келесідей міндеттер анықталды:
- дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктерін қарастыру;
- дәстүрлі қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтар: қазақ қоғамындағы алатын орнын анықтау;
- Патша үкіметінің қазақ қоғамына қатысты жүргізген дәстүрлері мен ұлттық саясат негіздеріне талдау жасау;
- қазақ қоғамының империялық социумға интеграциялануының әлеуметтік -экономикалық аспектілері мен олардың салдарын зерттеу.
Жалпы жұмыс жақсы деңгейге қарастырылып жазылған.

Резюме
В своем исследовании автор анализирует особенности социальной структуры казахстанского общества середины XVIII-XIX веков на основе исторических данных. Этот процесс рассматривает процесс трансформации казахстанского общества через анализ исторических событий с использованием ретроспективных исследований, а также процесс избавления традиционного казахского общества от кочевой жизни через индукцию и дедукцию, а также процесс классового сознания. Считалось, что трансформация традиционного казахского общества напрямую связана с колониальной политикой имперского и советского правительства России по отношению к казахам.
Цель проекта: рассмотреть процессы трансформации традиционного казахского общества в историческом контексте XIX-XX веков. В соответствии с целью исследования были определены следующие задачи:
- рассмотреть социально-правовые особенности традиционного казахстанского общества;
- социальные группы в традиционном казахстанском обществе: определение своего места в казахстанском обществе;
- Анализ традиций царской власти по отношению к казахстанскому обществу и основ национальной политики;
- изучить социально-экономические аспекты интеграции казахстанского общества в имперское общество и их последствия.
В целом научная работа написана и исследованаана хорошем уровне.

Abstract
In his research, the author analyzes the features of the social structure of Kazakhstani society in the mid-18th-19th centuries on the basis of historical data. This process examines the process of transformation of Kazakh society through the analysis of historical events using retrospective studies, as well as the process of ridding the traditional Kazakh society of nomadic life through induction and deduction, as well as the process of class consciousness. It was believed that the transformation of traditional Kazakh society is directly related to the colonial policy of the imperial and Soviet government of Russia in relation to the Kazakhs.
The purpose of the project: to consider the processes of transformation of the traditional Kazakh society in the historical context of the XIX-XX centuries. In accordance with the purpose of the study, the following tasks were identified:
- to consider the social and legal features of the traditional Kazakh society;
- social groups in traditional Kazakhstani society: defining their place in Kazakhstani society;
- Analysis of the traditions of the tsarist government in relation to the Kazakh society and the foundations of national policy;
- to study the socio-economic aspects of the integration of Kazakhstani society into the imperial society and their consequences.

Кіріспе

Биылғы жылы мемлекетіміздің тәуелсіздігіне 30 жыл толып отыр осы орайда, қазақ халқының мемлекет болып қалыптасу жолындағы тарихи оқиғаларды, соның ішінде қазақ халқының қоғам ретәіндегі даму үдерістері маңызды сұрақтардың бірі болып табылады, себебі көшпелі қоғам ретінде қалыптасқан халық қазіргі таңда көптеген модернизациялықөзгерістерге ұшырап бастапқы кейпіндегі қоғамдық әлеуметтік кейпінен айырылып, қазіргі заманғы демократиялық, нарықтық жағдайда дамып жатыр. Қазақ халықының дәстүрлі қоғамын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады, сол себепті осы ғылыми жұмыста XVIII-XIX ғасыр ортасындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының ерекшеліктеріне тарихи деректерге сүйене отырып, талдау жасауды қажет етеді. Осы дәстүрлі қазақ қоғамының өзгеріске ұшырау үдерісі ғылыми зерттеу жұмысынжа ретроспективаны қолдану арқылы тарихи оқиғаларға сараптама жасау, сондай-ақ индукция мен дедукция әдістері арқылы дәстүрлі қазақ қоғамның көшпелі өмір салтынан отырықшылану үдерісіне, сондай-ақ таптық санаға тап болу үдерістері қарастырылады. Дәстүрлі қазақ қоғамның бұндай өзгерістерге ұшырау - империялық және кеңестік Ресей үкіметінің қазақтарға қатысты жүргізген отаршылдық саясатымен тікелей байланыстырылып қарастырылды.
Жобаның мақсаты: Дәстүрлі қазақ қоғамының тарихи жағдайларда XIX-XX ғасырлар аралығындағы өзгеріске ұшырау үдерістерін қарастыру. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес келесідей міндеттер анықталды:
- дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктерін қарастыру;
- дәстүрлі қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтар: қазақ қоғамындағы алатын орнын анықтау;
- Патша үкіметінің қазақ қоғамына қатысты жүргізген дәстүрлері мен ұлттық саясат негіздеріне талдау жасау;
- қазақ қоғамының империялық социумға интеграциялануының әлеуметтік -экономикалық аспектілері мен олардың салдарын зерттеу.
Жалпы жұмыс жақсы деңгейге қарастырылып жазылған.
Гипотеза: XIX - XX ғасырдың басы аралығында ресей үкіметі қазақтарға қатысты отырықшыландыру саясатын марксистік тұрғыда (таптық көзқарас) мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы өткізбесе, қазақтардың дәстүрлі әлеуметтік құрылымы сақталып қалушы еді.
Жаңалығы: ғылыми зерттеу жұмысында қазақ қоғамының XIX-XX ғасырлар арасындағы дамуы мен эволюциясына қатысты неміс және басқадай ғалымдарының баяндамалары, деректер енгізіліп қарастырылды.
Ғылыми зерттеу жұмысының мерзімдік шегі: XIX-XX ғасырдың басы.
Пракикалық маңыздылығы: осы зерттеу жұмысының материалдарын тарихшы мамандарға мектеп немесе жоғары оқу орындары бағдарламасындағы арнайы курстарда, элективті курстарда қолдануға болады.

Дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық ерекшеліктері
1.1 XVIII-XIX ғасыр ортасындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының ерекшеліктері

Дәстүрлі қоғам - көбінесе ауылдық қоғам, индустриалды емес, бүгінгі индустриалдық қоғамға қарсы, өндіру мен мәдени мұраларды сақтайтын қоғам. Дәстүрлі қоғам - саяси, әлеуметтік және мәдени дамуы дәстүрлі құндылықтарға, салт-санаға, ата-баба мұраларына негізделетіндігімен ерекшеленетін әлеуметтік орта. Дәстүрлі қоғам адами қызметтің дағдыларын, қарым-қатынас жасаудың, тұрмыс кешудің, мәдени өнегенің пішімдерін кайталап отыруға негізделеді. Мұндай қоғамда дәстүр өмірлік тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа жалғаудың, индивидтердің жеке дамуын өзіне бағындыратын әлеуметтік сабақтастықтың басты құралына айналдырады. Дәстүрлі қоғамда әлеуметтік жаңалықтар эволюциялық жолмен біртіндеп жүзеге асады. Ұрпақтар сабақтастығы, олардың арасында қарама-қарсы себеп-салдарлардың болмауы, сан ғасырлық мәдени құндылықтарды ардақ тұтып, рухани-имандық қасиеттерді қастерлеу Дәстүрлі қоғамның жағымды қырлары болып табылады.
Қазақтардың дәстүрлі қоғамының ең басты ерекшелігі - рулық-таптық сипатқа ие болуы, сондай-ақ әлеуметтік шығу тегіне байланысты болды. Яғни, халықтың рулық-таптық топтарға бөліну негізінде мүліктік жағдайлар емес, әлеуметтік тектік жатты.
Ресей шығыстанушысы А.К. Гейнстың пікірінше, қазақтардың қоғамдық қатынастары жеке пайда мен жалпы қауіпсіздік мәселелеріне негізделді.
Ғалымдар қазақ елінің қоғамдық құрылымын шамамен жеті баспалдаққа бөледі:ауыл,ата-аймақ, ру, арыс,ұлыс,жүз, хандық,Ауыл-ең жақын қандас он отбасынан тұрады.Әр ауылдың басқаратын адамы өмір көрген, беделге ие, ауқатты,адал адамы болады.Ол ауылбасы деп аталады. Ауылбасы ауылдастарының шаруашылығын,маусымдық көшіп-қону уақытын,адамдар, арасындағы дау-жанжалды,ауылға түскен салықты дер кезінде төлеп отыру сияқты жұмыстарды реттеп отырады.
Ата-аймақ жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан құрылады.Ата-аймақтың басшысы-ақсақал.Ол өте жоғары мәртебеге ие,орта жастағы адам болуы керек Ру он үш, он төрт аймақтан құралады. Оның басшысы ұлыс деп аталады. Арыс бірнеше рудан құралады.Оның басшысы-би. Ұлыс бірнеше арыстан құралады.Ұлыстың билеушісі-сұлтан.Сұлтан әдетте ақсүйектерден сайланады. Жүз бірнеше ұлыстан құралады. Жүзді хан билейді.
Хандық үш жүзден тұрады.Оны хақан (ұлы хан) билейді. Осылардан кейін халық арасында "Ұлттың құтты-хан, рудың құты-ұлыс,аймақ құты-би,ауыл құты-бәйбіше" деген қанатты сөз бар. Гейнстың айтуынша: Первоначально несколько семейств объединялось и образовывало аулы или улусы, руководимые старейшими и почтеннейшими из среды своей; несколько улусов, близких родством, соединялись вместе, образуя удел (тюбя) под управлением особого избранного старшины или бия; несколько уделов составляли отделения (аймак), которые избирали своих начальников; наконец, отделения соединялись в роды (ру). Такие отделения и роды у киргиз весьма многочисленны и имеют особенные названия, происходящие иногда от урочищ, где постоянно эти части орды зимуют, но чаще называются по имени родоначальников и других лиц, заслуживших в своем роде общую известность и знаменитость[1, с.54-55]. Бұндай бірлестіктер және қауымдар этникалық емес, шаруашылық - саяси сипатқа ие болды.
Осылайша, қазақ қоғамының рулық-таптық бөлінісі негізінде тек мүліктік жағдай емес, әлеуметтік жағынан шығу тегі әсер етті. Ақ сүйек - сияқты жоғары феодалдық тапқа тек шыңғыс тұқымдары: хандар, төре, қожалар жатты. Шежіреде шыңғыс тұқымдары ешбір қазақ рулары мен тайпаларына жатқызылмады, себебі олар жеке топты құрады.
Қазақ даласы тұрғындарын әлеуметтік топтарға бөлу әртүрлі себептерге байланысты болды. Біріншіден, қазақ ақсүйектері екі топқа бөлінеді - ақ сүйек пен қара сүйек болып. Екіншіден А.К. Гейнстың пікірінше, көшпелі қазақтарды мал санына байланысты бай мен кедей деп бөлуге болады [1, с.151]. Үшіншіден, таптық сипат бойынша, қазақ халқы дәстүрлі түрде екі тапқа бөлінетін: бай және шаруа болып. Өз кезегінде әрбір тап бірнеше топтарға бөлінетін. Төртіншіден, кәсіби-әкімшілік сипат бойынша - би мен батырлар сияқты әлеуметік топтар бөлініп шығатын.

1.2 Әлеуметтік топтар: қазақ қоғамындағы алатын орны

Қазақ даласын зертттеуші Я.П. Гавердовский қазақ қоғамының әлеуметтік бөлінісі жайлы сөз қозғаған кезде, қазақтарды екі тапқа бөлді: ақсүйек пен қара сүйек. Бірінші тапқа ол, хан ұрпақтарын: сұлтандар, старшиндар, қожа мен тархандарды, сондай-ақ олардан рубасылар болып сайланатын. Олар орданың ең бай адамадары, сондай-ақ ерекше құқықтар иелері болатындар. Бірақ оның айтуынша, ...ныне происходящие от черных костей столько же усилились; они часто приобретают себе титул биев и батырей, входят в родство с солтанами и начальствуют многими аулами [2, с.428-429].
Осындай пікірде А.И.Левшин де болды: К белой кости принадлежат только ханы и потомки их, носящие название султанов. Ревностные мусульмане относят сюда же ходжей, или потомков святых угодников магометанского календаря. Черною костию он называл не только простой народ, но даже старейшин и прочих начальников, не имеющих наследственного достоинства [3, с.291-292].
Әлеуметтік топтың жоғарысыныда хан орналасты. Дәстүр бойынша, хан тағына үміткер болып ең үлкен ұл бала саналатын. Ханның келесідей қызметтері болды выполнял следующие функции: барлық жерлерді басқарды, әскер басы болды, яғни соғыс ашып, бітім жасау туралы шешім шығаратын, дипломатиялық қарым-қатынастардағы басты тұлға, жоғары заң шығарушы және сот билігін атқарды.
XVII мен XVIII ғасырдың басында қазақ хандары Ташкент пен Түркістанда жиі болатын. Тек ерекше жағдайда хан билігі толық жүзеге аспайтын. Әрбір сұлтан хан тағына немесе ұлыс басшысына үміткер болып саналатын. Ұлыстарда сұлтандарға барлық билік формалары тән болды. Тәуке заңдары бойынша олар салықтың барлық түрлерінен және жазалау босатылды. Шыңғыс тұқымдарын сотттау тек би мен сұлтандардың құзыреттіліктерінде болды.
Сібір өлкесінің белгілі қайраткері С.Б. Броневский сұлтандарға келесідей сипаттама береді: Солтаны киргизские суть дети ханов, бывших владельцев Средней Орды. Первенствующие из них по большому роду,
богатству и смышлености уважаются и управляют волостями более или менее многочисленными. Некоторые же живут с несколькими слугами своими, теленгутами состоящими из плененных предками из каракалпаков, бухарцев, ташкентцев и калмыков, отдельно и ничем не управляют, таких большая часть. Между солтанами есть люди весьма здравомыслящие, они благовидностию лица, большим и стройным станом выказывают отличие от простого народа, бывают не только искусны в происках, но даже знают некоторые немного татарской грамоты, что весьма однако же редко, благородство происхождения солтанов видно с первого взгляда [4, с.20].
Сұлтандарға анықтаманы Генерал штаб офицері Е.К. Мейендорф де береді: ...султаны - родственники хана; они всегда пользуются некоторым влиянием на казахов. Их называют также тюря (господа). Этот титул способствует большему вниманию к ним, чем к простым казахам; но если у них нет заслуг, они не найдут никакого повиновения у казахов, главенствовать над коими можно только не жалея себя [5, с.196-197].
Осылайша, XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ жүздеріндегі күллі жоғары саяси билік ханға тиесілі болды. Мейендорфтың пікірінше, хан өз қарамағындағы адамдардың өмірі мен өліміне де басшылық жасады деп санады. Бірақ. Егер хан билігі халыққа ұнамаан жағдайда халық басұасын сайлауға мүмкіндігі бар деп көрсетеді. Сол себепті сол кездегі хандар өзінің билігін жүзеге асырған кезде белгілі дәстүрлер мен Қорандағы ережелерді сақтауға міндетті болатын. Осындай билік түрі ғана оның билігін нығайтатын. Мейендорф пікірінше, ...власть хана покоится на общем признании: если уж он его приобрел, то может править деспотически, однако лишь тогда, когда он действует в интересах народа Таким образом, это общественное мнение ограничивает его власть: оно необходимо ему, чтобы удержаться на троне. Горе хану, если он вздумает не обращать на него внимания: та же сила, которая наградила его властью, не замедлит и ниспровергнуть его [5, с.196-197].
Жаңа ханды таққа отырған кезде арнайы киізге отырғызу дәстүрі сақталатын. Әскери шығыстанушылар ханды сайлау рәсімін толық сипаттаған. А.И. Левшин ханды сайлау рәсімін ... любопытным и важнейшим обрядом киргиз-казачьим: Как скоро в назначенное для сего время и место начнет собираться народ... Когда число прибывших на выбор сделается довольно велико, назначают решительное общее собрание и расстилают рядами ковры и войлоки, на которых султаны, старейшины, бии и родоначальники садятся по старшинству в знатности или власти, а простой народ становится за ними сзади. Начало сего заседания, как и везде, тихо, а окончание всегда шумно. Почетнейшие по летам и опытности открывают оное, смелейшие оживляют, сильнейшие дают направление и, наконец, все вместе производят споры, которые продолжают иногда дня два, три и более. Когда же хан избран, несколько знатных султанов и старшин идут объявлять ему о том, сажают его на тонкий белый войлок и, подняв на головы свои, опять опускают на землю. Тут на смену их с стремлением бросается народ также поднимать нового повелителя своего и качать его несколько времени при громких восклицаниях и криках. В заключение войлок, служивший вместо трона, а иногда самую одежду ханскую разрывают на мелкие части, и всякий старается унести с собою какой-нибудь из них лоскуток, как памятник того, что он был участником выбора. Благодарность нового хана за полученное достоинство изъявляется немедленно праздником, который он дает всему присутствующему народу и на котором не щадит он ни баранов, ни лошадей, ни кумысу [3, с.347-348]. Осы жерде А.И. Левшин ханды сайлау дәстүрінің маңыздылығын көрсетеді. Сондай-ақ, Левшиннің пікірінше хан тағына үміткерлік құқығына тек тектілік қана әсер еткен жоқ деп санайды: ... Если представитель ханского рода, не обладая умом, богатством или другими качествами, не составил себе значительного числа приверженцев, как бы ни была бела кость ханского потомка, то голос его не делает перевеса в собраниях народных [3, с.366]. Яғни осы жерде хан болып сайланатын тұлғаның беделеі де әсер еткендігін байқауға болады.
Бірақ хан заңды негізде билеуші болып саналатын егер ресей үкіметінің тарапынан қолдау табатын болса, сол себепті ханды сайлағаннан кейін А.К. Гейнстің айтуынша, патша сарайына жаңадан сайланған хан жөніндегі өтінішпен қазақ депутаттары жіберілетін. Бұндай хабар келген кезде шекаралық басшылық маңайдағы қазақтарды жинап, оларға хабарлама жасайтын, яғни ханның нақты қызметке ену күнін әскери губернатор жариялайтын [1, с.88-89].
С.Б. Броневскийдің, айтуынша орта жүзде ханды сайлаған кездедепутаттарды тек Ресейге ғана емес, сонымен қатар Қытай әкімшілігіне де жіберетін.
Сондай-ақ ақсүйектер тобына қожалар да жатады, ол жөнінде этнограф А.М. Янушкевич былай деп жазады: Потомками Магомета называются ходжи, они не принадлежат к другим родам и очень уважаемы [6, с.215-216]. Қазақ қоғамының рухани өмірінде қожалар маңызды рөлге ие. Ешбір дәстүрлік іс-шаралар қазақ қоғамныда олардың қаиысуынсыз өтпейтін, мысалы той, сүндетке отырғызу, жерлеу және т.с.с.
Қожалар - қазақ руына сіңісіп кеткен субэтникалық топ. Қожа- лар қазақ арасындағы субэтникалық топ қана емес, әлеуметтік топты да құрады. Олардың қазақ қоғамындағы ерекше құқығы Жеті жарғыда айқын берілген. Жеті жарғы баптарында қожаларға берілген артықшылықтарға арнайы тоқталып өткен. Осы заңның үшінші бабында кімде-кім қожаны өлтірсе, олардың әрқайсысы үшін жеті кісінің мөлшерінде кұн төленсін. Немесе қожаны балағаттағаны үшін малдың түрінен құн салынсын делінген, қол жұмсаса тоғыз айыбын төлеуге тиіс болды. Қожалар өзінің әлеуметтік тобын ғасырлар бойы сырттан ешкімді қабылдамай жабық жағдайда ұстады. Олар некелік қатынасты өз арасынан шығармауды көздеді. Бұл міндетті ХХ ғасырдың соңында да Қазақстанның қожалар тығыз орналасқан жерлерінде мейлінше орындауға тырысты. Қожалар салықтан босатылған және оларға сұлтандардың ғана үстемдігі жүрді. Қожалардың саяси билігі қазақтардың ішінде болмады. Олар ХІХ ғасырдың басында ру билеушісі ретінде көріне бастады. Жалпы қожалардың қазақ арасындағы әдеттік-құқықтық артықшылығы олардың саяси биліктегі беделін күшейтпеді. Мұның басты себебі қожалардың қазақ қоғамындағы дәстүрлі өмірімен тікелей байланысты болды. Бірақ қожалардың жағдайы Қазақстанның барлық жерінде бірдей болған жоқ. Олар - әлеуметтік- территориялық топ өкілдері. Себебі Түркістан қалаларындағы қожалардың жағдайы осы өңірдегі саяси билікпен байланысып жатты. Мұнда олар - жер иесі, қала билеушілері және басқа статусы бар әлеуметтік топ болды.
Дала ақсүйектерінің көрнекті тобы билер болды. Би атағы қазақ қоғамында ертеден, Дешті-Қыпшақ дәуірінен бұрын кең қолданылған. Би атағының шығуын түркі дәуіріндегі бек атағының өзгеріске ұшыраған ұғымы болып табылды. Түркі тіліндегі бек атауы монғолдарда нойон, араб-парсылардағы әмір түсініктерімен қатар. Бұл атау бұрын Алтын Орда құра- мында болып келген бірқатар түркі халықтарында да кездеседі. Осыған орай Өзбек хан (1312-1340) мұсылман дініне кірген нойондарды айырып білу үшін оларға бек деген түркі атағын бергенін атап кеткен жөн. Би атауының бек ұғымымен мағыналас болуы оның әлеуметтік жағынан алып қарағанда қоғамдық топ болғандығында. Бек термині би түсінігімен мағыналас екендігін В.В.Бартольд та көрсетіп кеткен. Мұндай хакидтердің немесе бектердің, қазақша айтқанда билердің көбі дұрысында, ханға да, аталықтарға да бағынған. Қазақ қоғамындағы билердің орны, олардың жеке басындағы қасиеттеріне байланысты болғандығын Ш.Уәлихановтың мына бір үзіндісі дәлелдей түседі: Би атану үшін қазақ халқы алдында шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң жораны білетіндігін шешендігімен танытатын болған. Сонымен қатар Ш.Уәлиханов билер өзінің жағдайы жағынан Шыңғыс тұқымынан кем болған жоқ деп көрсетеді. Билер саяси аренаға шыққан алғашқы кездерде олар негізінен өз тайпаларының өкілдері болған деп көрсетті. Барлық жағдайларда болсын би атағы ру арасынан шыққан түрлі қоғамдық істерді шешудің тәжірибесі арқылы тапқан жеке басының беделдігіне байланысты болды. Ол жүздерді, ұлыстарды басқару үшін Ұлы жүзде - Төле биге, Орта жүзде - Қаз дауысты Қазыбек би, Кіші жүзде - Әйтеке би, қарақалпақтарда - Сасық би, қырғыздарда - Қоқым биге арқа сүйеді. XVІІІ ғасырда хандықта саяси билік үшін билер мен сұлтандар арасында күресті күшейте түседі. Көшпелі қауымның сұлтандарға қарағанда үстем әлеуметтік тобы - билердің құқық- тық-экономикалық артықшылықтарының орныққан кезеңі еді. Билер хан және сұлтандармен қатар сот істерін шешіп, табысты бөлісуге қатынасты. Би атағын тек қара халықтан шыққандар ғана иелене алатындығын Ш. Уәлиханов атап өтеді Билердің шешендік өнері оның үлкен қоғамдық-саяси қызметіндегі қуатты құралы ғана болады [24, с.38-39].
Қазақ хандығының сыртқы және ішкі саяси жағдайында батырлар тобынан шыққан билеушілердің рөлі ерекше болды. Хандықтың сыртқы қорғаныс қызметі батырлардың ел ішіндегі негізгі функциясы болды. Батыр би түсінігімен салыстырғанда сұлтандар да, хандар да ие бола алатын атақ болып саналады. Батыр түсінігі қазақтың ауызша тарихында және тұрмыс салтында жиі қолданылып, кеңінен тараған. Біз қарастырып отыр- ған кезеңде бұл түсінік жеке қоғамдық топтың атауына айналғандығын қарасақ, бұл әлеуметтік мағынасында белгілі заңды ретте белгілі тарихи бағытта қолданылғандығы көзге түседі. Батырлар хан кеңесінде маңызды рөл атқарған. Батырлар туралы қазақтардың жоңғарларға қарсы ерлік күресі кезеңінде қалған мағлұматтар көп. Батырлар жиі ру басшылары болды. Елшіліктерді басқарып отырған. Осыған қатысты Тәуке тұсында орыс жеріне бірнеше рет елшілікке қатынасқан Тәшім, Тайқоңыр батырларды атап кетуге болады. Тәукенің сенімді адамдарының бірі Берху батыр болғандығы жөнінде елшілердің жазбаларынан кездестіруге болады. Кеңес тарихнамасындағы зерттеулерде би лауазым иесі, ал батыр - атақ иесі. Тәуке хан тұсында батырлардың беделінің зор екендігіне 1710 жылы болған халық кеңесінде Бөгенбай батырдың шешімін қабылдауы нағыз айғақ болса, қазақтың ауызша тарихында батырлардың үстемдігін көрсететін деректер жетерлік. Бұл туралы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.