Бұқаралық ақпарат құралдарының аудиториясына салалық анализ жүргізу
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
Тұртай Аяулым Қамбарбекқызы
Райымбаева Гүлманат Қайратқызы
Мергенбаева Роза Досболқызы
Журналистиканың психологиялық әсері:
аудиторияның жағымды (жағымсыз) фонын қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Мамандығы: 5В050400 - Журналистика
Алматы 2022
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
Журналистика және аударма ісі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
А.С.Бузело
2022 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Журналистиканың психологиялық әсері:
аудиторияның жағымды (жағымсыз) фонын қалыптастыру
Мамандығы: 5В050400 - Журналистика
Орындаған: Тұртай Аяулым Қамбарбекқызы
Райымбаева Гүлманат Қайратқызы
Мергенбаева Роза Досболқызы
Ғылыми жетекші: Мухаметкалиева Сания Жанарбековна
Алматы 2022
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
Журналистика және аударма ісі кафедрасы
Диплом жобасын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Тұртай Аяулым Қамбарбекқызы
Райымбаева Гүлманат Қайратқызы
Мергенбаева Роза Досболқызы
181(4)-2 топ 5В050400 - Журналистика мамандығы
Жобаның тақырыбы: Журналистиканың психологиялық әсері:
аудиторияның жағымды (жағымсыз) фонын қалыптастыру
№377 от 18 қазан 2021 ж. ЖОО бұйрығымен бекітілді.
11 мамыр 2022 ж. аяқталған жобаны тапсыру мерзімі.
Жобаның мәліметтері: жоба кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, көлемі 50 бет.
Диплом жобасына қатысты мәселелердің тізімі немесе диплом жобасының қысқаша мазмұны: Журналистика мен психология бағыты жаңа медианың ерекшеліктерін көрсетуге және екеуінің қосарласа дамуына тиімді бірден-бір құрал болып табылады. Дипломдық жобада адамның жай-күйін зерртей жүріп, сапалы ақпарат берудің тәсілдері көрсетіледі.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Журналист: социологические и социопсихологические исследования Под ред. Л.Г. Свитич, А.А. Ширяевой. - М.: МГУ, 1994.-185с.
2. Кузин В.И. Психологическая культура журналиста. - СПб., 2001.-150с.
3. Лазутина В.Г. Основы творческой деятельности журналиста. - М., 2001.-200с.
Жобаның бөлімдеріне қатысты кеңестер
Бөлім
Кеңесші
Мерзім
Қолы
Журналистика психологиясы ғылым ретінде
Мухаметкалиева С.Ж.
20.09.2021
БАҚ-ның мақсатты аудиторияға әсер етуші жасырын құралдары
Мухаметкалиева С.Ж.
14.02.2022
Аудиторияны зерттеудің әдіс-тәсілдері мен пішіндері
Мухаметкалиева С.Ж.
07.04.2022
Тапсырманың берілген мерзімі: 20.09.2021 ж.
Кафедра меңгерушісі ____________________________Бузело А.С.
Жобаның жетекшісі ____________________________Мухаме ткалиева С.Ж.
Тапсырманың орындалуын қабылдадым
студент ___________________________________ _____ Райымбаева Г.Қ.
___________________________________ _____ Тұртай А.Қ.
___________________________________ _____ Мергенбаева Р.Д.
Диплом жұмысын жазудың кестесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
№
Бөлімдердің атауы,
қарастырылатын мәселелердің тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсынылатын мерзім
Қосымша
1.
Дипломдық жобаның тақырыбын бекіту
21.09.2021
2.
Дипломдық жобаны орындау үшін мәліметтерді жинау
11.10.2021
3.
Дипломдық жобаның бірінші бөлімін дайындау
15.11.2021
4.
Дипломдық жобаның екінші, үшінші бөлімін дайындау
20.12.2021
5.
Дипломдық жобаның толық мәтінінің алғашқы нұсқасын аяқтау
24.01.2022
6.
Дипломдық жобаны алдын-ала қорғауға ұсыну
14.02.2022
7.
Дипломдық жобаға байланысты видеоматериал дайындау
10.03.2022
8.
Дипломдық жобаны Антиплагиат жүйесінде тексеруден өткізу
27.04.2022
9.
Дипломдық жобаның соңғы нұсқасын ұсыну (жетекші пікірі мен сын пікірмен қоса)
16.05.2022
10.
Дипломдық жобаны қорғау
25.05.2022
Тапсырманың берілген күні: 20.09.2021 ж.
Кафедра меңгерушісі ____________________________Бузело А.С.
Жобаның жетекшісі ____________________________Мухаме ткалиева С.Ж.
Тапсырманың орындалуын қабылдадым
студент ___________________________________ _____ Райымбаева Г.Қ.
_________________________________________ _____ Тұртай А.Қ.
_________________________________________ _____ Мергенбаева Р.Д.
ҚҰРЫЛЫМЫ
КІРІСПЕ
І ЖУРНАЛИСТИКА ПСИХОЛОГИЯСЫ: АУДИТОРИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
1.1 Журналистика психологиясы ғылым ретінде
1.2 БАҚ-ның мақсатты аудиторияға әсер етуші жасырын құралдары
ІІ ЖУРНАЛИСТИКА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ АУДИТОРИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН РӨЛІ
2.1 Радио аудиториясының табиғаты мен ерекшеліктері
2.2 Аудиторияны зерттеудің әдіс-тәсілдері мен пішіндері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның өзектілігі. Журналистика психологиясының қалыптасуы барысында оның iшкi өзiн-өзі анықтау мәселелері өзекті болып отыр. Бұл зерттеу пәнінің өзін анықтаумен ғана емес, осы ғылымды тұтас және сонымен бiрге ғылыми бiлiмнiң жеткілікті сараланған жүйесі ретінде түсінумен де, оның мәртебесін аныктаумен де байланысты.
Журналистика психологиясы дегенiмiз не? Журналистика психологиясының мәртебесi ретінде оның журналистика туралы баска ғылымдардың қатарында тұрған жай-күйінің сипаттамасын түсінуге негіз бар. Баска ғылымдардың қатарында журналистика психологиясының орны мынадай көзқараспен талдануы мүмкін:
* оның байланыс сипатын және зерттеу саласы мен пәні бойынша журналистика туралы баска пәндермен жанасу шекарасын анықтау;
* баска пәндермен өзара iс-қимылдағы рөлдердi бөлу;
* журналистика психологиясы басқа ғылымдардың методологиясына сүйенетінін немесе олар үшін әдіснамалық негіз болып табылатынын анықтау.
Иә, ол қандай да бiр ғылымдардың еншілес бiлiмi немесе жаңа пәндерді өзі шығаруға қабiлеттi өнiм болып табыла ма; ол журналистика психологиясынан баска ешкімге тиесiлi кандай да бiр ғылымнын бiр бөлігi болып табылады ма немесе өзінің дербес зерттеу пәні бар ма?
Зерттеушілердің пікірінше, журналистика психологиясы пәнаралық ғылым болып табылады. Түрлі ғылыми пәндердiң журналистикасын зерттеуге қызығушылык оның кең техникалык мумкіндіктерімен анықталады. Мәселен, журналистика философиясы массмедиада материяның атрибутивтік касиеттерiнiң бiрi, ол әлемнің материалдық бiрлiгiмен, демек, кұбылыстар мен шындык процестерінің өзара тәуелділігімен байланысты. Журналистиканың әлеуметтануы журналистиканың қоғамдық аспектiлерiн зерттейді, БАҚ тың коғамдык нормалар, мәдени құндылықтар мен мiнез-құлықтың әлеуметтік тәсілдері сиякты маңызына ерекше көңіл бөледi. Журналистика политологиясы саяси, құқықтық, экономикалык мәселелерді қарастырады және коммуникациялар мен БАҚ-тың саясатына басты назар аударады. Лингвистика журналистиканы зерттей отырып, мәтіндерді талдайды, медиа бағдарламалардың түсінігін және түсiнiгiн зерттейді. Медиа білім беру педагогикасы ең алдымен оқыту және тәрбиелеу мәселелерін БАҚ арқылы зерттейді. Журналистика психологиясы медиа жеткізу мәселелерiне көп көңіл бөледі.
Психологияның зерттеу пәні - адам психикасындағы психикалық процестер және олардан туындайтын жеке мінез-құлық. Демек, журналистика психологиясының пәні бұқаралық ақпарат құралдары өнімі - бұқаралық ақпараттарды жасауға, таратуға және тұтынуға тікелей қатысатын адамның психикасындағы мінез-құлық пен психикалық процестермен шектеледі.
Ал Журналистика психологиясын зерттей отырып, біз: журналистің тұлға және кәсіби тұлға ретіндегі психикасының қызмет ету заңдылықтарымен танысамыз; журналистік қызмет пен шығармашылықтың психологиясын, журналистік қызмет процесіндегі тұлға аралық және топ аралық өзара әрекеттесу ерекшеліктерін қарастырамыз; журналистер мен бұқаралық ақпарат құралдарының аудиторияның санасы мен мінез-құлқына ықпал ету формалары мен әдістерін бөліп көрсетеміз; журналистер мен аудиторияны психологиялық қорғаудың нысандары мен әдістеріне талдау жасаймыз.
Дипломдық жобаның нысаны. БАҚ аудиториясы, яғни басылым оқырмандары, экранның телекөрермендері, радионың тыңдармандары. Журналистің аудиториямен арақатынасындағы шеберліктің жолдары.
Дипломдық жобаның мақсаты. Журналистика психологиясын тұтас бір ғылым ретінде ашып, оның аудиториямен қарым-қатынасына көрсету. Бұқаралық ақпарат құралдырының аудиторияға жағымды яки жағымсыз қалдырушы факторларына сараптама жасалу тиіс(Радио мысалында).
Дипломдық жобаның міндеттері:
* Журналистика психологиясы ұғымына анықтама беру;
* Бұқаралық ақпарат құралдарының аудиториясына салалық анализ жүргізу;
* Аудиторияның медиаға әсер етуші функциясын тізбектеу;
* Аудиторияға жағымды және жағымсыз әсер етуші факторларды жіктеу;
* Радио аудиториясының табиғатын ашып көрсету;
* Радио аудиториясының ерекшеліктеріне отандық радиоарналардың мысалында сараптама жасау;
* Аудиторияны зерттеудің әдіс-тәсілдері мен пішіндерін анықтау;
Дипломдық жобаның әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында материалды жаппай жинақтау, сұрыптау, байқау, жүйелеу, талдау әдіс-тәсілдері орын алды. Көрсетілген әрбір әдіс көзделген мақсатқа жету үшін зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылады.
Дипломдық жобаның ғылыми жаңалығы. Төртінші билік саналатын бұқаралық ақпарат құралдарының мақсатты аудиториясын зерттейтін арнайы ғылымның жоқтығы және одан бөлек зерттеу еңбектерінің аздығы жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Журналистика және психология ұғымы ұштасып, ақпарат алушы аудиторияның психологиялық толғанысын тануда журналистика психологиясы деп алатын жеке дара ғылымның қалыптасуына үлес қосады. Журналистика аудиториясына жан-жқты зерттеу жүргізген бұл жұмыс БАҚ аудиториясына материал ұсынушы журналистерге, осы мамандық студенттеріне және өзге де қалам тербеуші тұлғаларға аудиторияға жағымды яки жағымсыз әсер етуші факторларды түсініп-білуге нұсқаулық бола алды.
Дипломдық жобаның теориялық-әдіснамалық негіздері. Журналистиканың ақпарат таратудағы психологиялық әсерін зерттеуде шетелдік зерттеушілердің еңбектері мен тұжырымдары алғышарт болды. Атап айтсақ, Т.Адорно, М.Хорнхаймер, A.P.Короченский, О.Н.Быкова, А.Н.Баранов сынды ғалымдарды жатқызсақ болады.
Радио аудиториясына зерттеу жасауда филология ғылымдарының докторы, профессор Намазалы Омашевтің Радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі атты еңбегі негіз болды. Сонымен қатар, доценттер: А.Бейсенқұлов, Р.Нуриден, К.Кабылғазина, Ж.Әбдіжәділқызы, О.Ошановалардың тақырыпқа сай орындалған кейбір материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жобаның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау (2 бөлімше), қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы жұмыстың көлемі - 50 бет.
1 ЖУРНАЛИСТИКА ПСИХОЛОГИЯСЫ: АУДИТОРИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
0.1 Журналистика психологиясы ғылым ретінде
Журналистика психологиясы - журналистика мен психология деген екі пәннің тоғысында қалыптаса дамып келе жатқан ғылым [1,78-б.]. Бұл ғылым бір мезгілде осы ғылым түрлерінің деректеріне негізделгендіктен, журналистика психологиясы ұғымының мәні де өзінің күрделі құрылымымен ауқымды.
Бұл олардың арасындағы оңтайлы пропорцияларды тауып, оларды жүйелеу, маңызды психологиялық проблемаларды атап көрсету тек журналистика концепциясына сүйене отырып ғана мүмкін болады. Ең алдымен, журналистің жеке қызметі ғана маңызды әрі айқындаушы буын қызметін атқарды. Дегенмен, бұл әрекет бір мезгілде негізгі психологиялық категория болып табылатынын және заңдылықтардың тұлғада толық және жан-жақты көрініс беретінін атап өткен жөн. Қызмет категориясы барысында журналистика мен психология теориялары байланысып, журналистика психологиясы жеке ғылыми бағыт ретінде қалыптасады.
Бәріміз білетіндей, кез келген пәннің мазмұнын анықтайтын объектісі мен пәні болады. Журналистика психологиясының объектілері [2,123-б.]:
* журналистер, баспагерлер, БАҚ құрылтайшылары мен иелері, мамандар, қоғаммен байланыс (PR), олардың кәсіби маман ретіндегі ішкі әлемі және тұлғалар;
* БАҚ аудиториясы, оның ұжымдық бейсаналық (архетиптер және менталитет), кәсіби көзқарастар, диалогтық демассификация журналист-аудитория үлгісі;
* баспа, телерадио хабарларының мәтіндік материалдары журналистік шығармашылық пен өзін-өзі таныстыру нәтижелері, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының өнімін бұқаралық аудитория мен жеке тұлғалардың психологиялық қабылдауы;
* БАҚ редакциялары, ақпараттық агенттіктер, баспалар, олардың шағын әлеуметтік және анықтамалық топтар ретіндегі ұжымдары, әкімшілік және бейресми құрылымдар, басшылар мен элита арасындағы қарым-қатынастар;
* Жалпы қоғам, оның әлеуметтік институттары.
Бүгінгі БАҚ-тың тағы бір ерекшелігі -- аумақтық аудиториясындағы қайшылықтар. Жергілікті баспасөз де, телерадиохабарын тарату ісі де баяу дамып келеді, республикалық БАҚ-тан көп кейін қалып қойды. Соның ішінде, жергілікті радиостанциялар саны өте мардымсыз, хабар тарату сапасы өте төмен, жарнамасы аз болғандықтан, экономикалық ахуалы да сын көтермейді. Ал, әлемдік тәжірибеде, керісінше, жергілікті БАҚ-тың тез даму үрдісі аңғарылады. Тыңдармандар да көбіне жергілікті радиостанцияларға құлақ түріп, соның таратқан ақпаратына көбірек сенетін болған. Міне, Қазақстанда осы үрдісті қолдап кететін экономикалық алғышарттар таяу уақытта жасалатынына сенімдіміз. Еліміздің қазіргі дамуы БАҚ-тың дамуына да жол ашатыны сөзсіз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының өзара қарым-қатынасы мен байланысын айтқанда мына жайларға баса көңіл аударамыз [2,90-б.]:
1. Бірін-бірі мамандармен толықтырып отырады. Газет журналисі, теле болмаса радиожурналист деген мамандану өмірде таза күйінде сирек кездеседі, көбіне кадрлар ауысып, бірін екіншісі байытып, жалғастырып кете береді. Көбіне радиода микрофонға төселген, сөйлеу машығын жетік меңгергендер кейіннен телеэкранда да жақсы хабарларымен танылады. Газет тілшісі телеарнаға ауысып, терең де салиқалы сараптамалық бағдарламаларға ұйытқы болады. Болмаса телевизиядан өзін таппағандар, радиоға не газетке ауысады. Мұның барлығы заңды құбылыс, кәсіби шыңдалу жолындағы ізденістер. Әрине, болашақ журналистің талантын ерте айқындап, кәсіби дұрыс бағдарлаудың маңызы бұдан кеми қоймас. Дегенмен, білікті журналист қай салада істемесін ортақ ұстанымдар мен қағидаларды басшылыққа алып, қоғамдық дамуға, сананың өсуіне ықпал ететіндей тәрбиеленгені жөн.
2. Ұдайы ақпараттық алмасу жүріп жатады, радиожурналист те баспасөздің, телеарна мен Интернеттің материалдарын тікелей немесе өңделген күйінде өз қызметінде пайдалануы мүмкін. Тіпті, радионың бастауында газет мәтінін оқу тұр емес пе? Радиоарналар қазір де баспасөзде жарияланған қызықты материалдарға шолу жасап, көпшіліктің назарын аударып отырады. Негізінен дереккөздері бір, мақсаты ортақ болғанымен, оны аудиторияға жеткізу технологиясы ғана бөлектеу. Мысалы, баспасөз маслихатына газет тілшісі, радиожурналист, тележурналист, веб-редактор да бірдей қатыса береді. Ал, олар жасаған өнім әр түрлі болып шығады. Бірінің материалын екіншісі тікелей қолдануы да кездесіп қалады. Мысалы, Қазақстан ұлттық телеарнасында жүргізілетін Үзеңгі жолдас бағдарламасы Қазақ радиосының эфирінде де сол күйінде тарап жатты. Осы телеарнаның Шынның жүзі, Бармысың, бауырым?! хабарларының мәтіні Айқынгазетінде жарияланып жүрді.
3. БАҚ жүйесіне жанрлар мен пішіндер ортақ, бір-біріне ықпалдасып дамыған. Бүгінгі телевизиялық жанрлар бастауын газеттен алады. Радионың пішіндері мен жанрлары да үлкен эволюциялық жолдан өтіп барып, қалыптасты, ол өз кезегінде телевизиядан тікелей көрініс тапты. Яғни, осының өзінен журналистік ізденістер мен әдіс-тәсілдердің ортақтығы аңғарылады.
4. Жалпы қоғамдық, саяси науқандарды, жарнама мен мәдени шараларды өткізу тәжірибесі ортақ. Билік органдарын сайлау болсын, музыкалық туындыны насихаттау болсын, белгілі бір тауарды жарнамалау болсы БАҚ ортақ міндет - ақпараттық қамтамасыз етуге бір кісідей жұмылады. Әрқайсысы бір-бірін толықтырып, ортақ мүддеге қызмет етеді, тиісінше, қаражаттық үлесін де алады.
Осы тұжырымдар әр БАҚ түрі дербес өмір сүре алатындығын, ал өзара ынтымақтасудан тек нәтиже жақсаратындығын дәлелдейді. БАҚ жүйесіндегі әріптестікті дамыту, ортақ корпоративтік мүддеге қызмет ету әрбір кәсіби журналистің де міндеті саналады.
Журналистиканың психологиялық манипуляция жасаудағы 10 стратегиясы:
1. Назарды аударту. Әлеуметтік бақылаудың негізгі элементі стратегиялық фокус яки назарды аударту болып табылады [4,122-б.]. Мақсат - саяси және экономикалық элита шешетін басу технологиясы арқылы үздіксіз назар аударып, болмашы ақпаратпен қоғамның назарын маңызды мәселелерден бұру. Стратегиялық бағыт азаматтардың ғылым, экономика, психология, неврология, кибернетика салаларында маңызды білім алуына жол бермеу үшін маңызды.
2. Проблеманы көрсету және оның шешімін ұсыну. Бұл әдіс басқаша проблема-реакция-шешім деп аталады [4,125-б.]. Мәселе туындайды, адамдардың белгілі бір реакциясын тудыратын жағдай туындайды және олар шешімін тапқысы келеді. Мысалы, қала халқының санының өсуіне жол бермеу немесе азаматтардың бостандығын шектейтін заңдарды талап ету және саясаттың жүзеге асырылуын күшейту үшін қанды лаңкестік әрекетті ұйымдастыру.
3. Біртіндеу стратегиясы. Белгісіз ерітінділерді сіңіру үшін оларды жылдар бойы біртіндеп енгізу керек. Сол сияқты 1980-90-жылдары жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайлар: мемлекеттің рөлін шектеу, жекешелендіру, сенімділік, икемділік, жаппай жұмыссыздық, лайықты өмір сүруге кепілдік бере алмайтын жалақы белгіленді. Бұл өзгерістерді дереу енгізу революцияға жол ашады [4,126-б.].
4. Созу стратегиясы. Белгісіз шешімдерді қабылдаудың тағы бір жолы оларды одан әрі жүзеге асыру үшін азаматтардың келісімін алу, олардың жанға бататынын және қажетті екенін көрсетеді [4,126-б.].
5. Халыққа сыбырлау. Көпшілікке арналған жарнама дәлелдерді, белгілерді және әсіресе балаларға арналған акценттерді пайдаланады. Бала тым кішкентай және ақыл-ойы жетілмеген болса да. Неліктен? Адресатпен 12 жастағы баладай сөйлессең, ол бала сияқты, сыншыл емес [5,70-б.].
6. Толғану емес, эмоциялар. Эмоционалды аспектіні пайдалану - тұлғаны сыни қабылдау мен тиімді талдауды тежейтін классикалық технология. Бұл ретте эмоционалдық факторды қолдану санадан тыс есіктің ашылуына кедергі жасайды, оған ойлар, тілектер, қорқыныштар, мәжбүрлеу, қажетті мінез-құлық үлгісі енгізіледі.
7. Адамдарды қабілетсіз ету. Технология мен әлеуметтік бақылауды, қанау әдісін түсіну қабілеті бар тәуелді қоғам құру. Төменгі және жоғары әлеуметтік таптар арасындағы мәдениетсіздік көрінетін және түзетілмейтіндей етіп, кедейлердің білім сапасын төмен және елеусіз ету [5,72-б.].
8. Адамдарды дарындылыққа баулу. Дөрекі, ұятсыз, дөрекі болу сәнге айналған деген ұғымды тарату.
9. Кінә сезімін арттырады. Адамдарды өздерінің қайғы-қасіреттері мен сәтсіздіктері үшін кінәлі сезіну, өйткені оларда ақыл-ой, қабілет және ұмтылыс жоқ. Олар қазіргі жүйеге қарсы шығудың орнына өздерін дәрменсіз санайды. Бұл адамның белсенділігін басу үшін тиімді әдіс депрессияға әкеледі [5,75-б.].
10. Адамдар туралы олардың өзінен көбірек білу. Соңғы 50 жыл ішінде ғылыми жетістіктер жалпы халық пен жоғарғы элита арасында білім берудегі айырмашылықтарға әкелді. Биологияның, неврологияның, қолданбалы психологияның көмегімен жүйе адамзат туралы психологиялық және физикалық жағынан көптеген білім алды. Бұл жүйе адамдарды өздеріне қарағанда жақсырақ басқара және басқара алады дегенді білдіреді [5,81-б.].
Бұқаралық ақпарат құралдарының мақсатты аудиториясы - бұқаралық ақпараттық процестің субъектісі болып табылатын адамдар жиынтығы. Бұқаралық ақпарат құралдары бірнеше бөлімнен тұратындықтан, баспасөз, интернет сайттары, теледидар мен радионың аудиториясы әртүрлі болуы мүмкін.
Баспасөз аудиториясы. Жеке сұхбаттасу және телефон арқылы сауалнама жүргізу арқылы жүргізілетін кеше сауалнама баспасөздің мақсатты аудиториясын бағалауға көмектеседі. Екі әдістің ішінен телефонмен сұхбаттасу ең мақсатсыз болып табылады. Баспасөз аудиториясы бірнеше факторлармен анықталады: рецентрлік, оқылу жиілігі және басылымның бір данасына келетін оқырмандар саны. Осы параметрлерді қолдана отырып, басқа бұқаралық ақпарат құралдары, мысалы, Интернет-сайттар үшін толық немесе жартылай қол жетімді емес үлкенірек аудиторияны анықтаған жөн [6,143-б.].
Интернет аудиториясы. Интернет-сайттарға кіру жиілігіне және уақыт шеңберіне байланысты аудиторияның бірнеше түрін ажыратуға болады: максималды, тұрақты емес, тұрақты, белсенді аудитория, сонымен қатар аудиторияның өзегі. Осы қолданушылар топтарының сандық бағалары веб-аналитикада ескеріледі. Осыған байланысты, тұрақты және белсенді аудитория дегеніміз - бұл жастар ғана емес, қазіргі қоғамда өмірді интернетті елестете алмайтын жасөспірімдер екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, сол аудитория топтарына жұмысы интернетті қолданумен тікелей байланысты адамдар кіреді [7,83-б.]. Дұрыс емес аудитория дегеніміз - Интернет-сайттарды анда-санда қолданатын адамдар тобы. Олардың қатарына осы технологияның маңыздылығын бағалайтын, бірақ тұрақты пайдалануға келіспейтін немесе оны жүзеге асыруға мүмкіндігі жоқ егде жастағы адамдар жатады.
Мақсатты телевизиялық аудитория - бұл теледидарлық бағдарламаларды көруге мүмкіндігі бар көрермендер саны [8,116-б.]. Потенциалды аудитория, яғни телешоуларды көруге техникалық мүмкіндігі бар адамдар, сонымен қатар нағыз аудитория, яғни міндетті түрде осы телешоуларды көретін адамдар тобы бар. Бүгінде теледидар бұрынғыдай танымал емес, сондықтан бұқаралық ақпарат құралдарының аудиториясы - сыртқы әлеммен байланыс орнатып, ақпарат алудың мұндай құралына үйренген ересектер мен қарт адамдар.
Радио аудиториясы. Радиостанциялардың саны үнемі артып келеді, сондай-ақ тыңдаушылардың айналымы артады. Сондықтан радио - бұқаралық ақпарат құралдарының динамикалық түрі, ал радио тыңдау туралы мәліметтер өте тез ескіреді. Мақсатты аудитория - бұл әр түрлі жастағы адамдар, соның арқасында радионың жұмыс жасына қарамастан, танымалдығы артып келеді [9,90-б.]. Сонымен қатар, бұқаралық ақпарат құралдары қол жетімді, бұл мақсатты аудиторияның тез өсуіне мүмкіндік береді.
Аудитория деп отырғанымыз тікелей мағынасында сөзді тыңдаушы топ, яғни қабылдаушы топ деген мағынаны білдіреді.Ал қазіргі таңда қолданыста жүрген ұғымы саяси коммуникация аудиториясымен қатар бұқаралық ақпарат құралдары аудиториясы болып саналады. Мұндай аудиториялардың басты ерекшеліктері олардың кеңістіктері шектелмейді. Т.Адорно және М.Хорнхаймерден бастау алып негізі қаланған зерттеу жұмыстарынан кейін аудитория ұғымының басқа да түсіндірмесі пайда болады [10,171-б.]. Бұл зерттеулер нәтижесі бойынша аудитория терминіне қоғамды тоталитарлы құрылымдарға икемді түрде бұқараландыру тетігі ретінде түсініктеме беріліп қарастырыла бастады.
Аудитория ұғымы тікелей аудармада тыңдауға арналған орын дегенді білдіретін латынның сөзінен шыққаны белгілі. Журналистика әлеуметтануында аудитория дегеніміз - олардың ақпараттық мүдделері мен қажеттіліктерінің ортақтығы, сонымен қатар осы қажеттіліктерді қанағаттандыру формалары, әдістері мен арналары негізінде туындайтын адамдар журналистік туындыларды алушылар деген жалпы түсінікті қамтиды.
Әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу кезінде зерттеу объектісінің әдістемелік тұрғыдан нақты анықтамасы қажет. Медиа аудиторияны дәл анықтау үшін түсіндіру процедурасына жүгіну керек, бұл жағдайда зерттелетін халықтың шекарасын белгілеуден бастауымыз қажет. Аудиторияны кеңістікте шектеуімізге болады. Мысалы Мәскеу, Санкт-Петербург, Солтүстік-батыс аймақ, Ресей Федерациясы және т.б. деп аймақтарға байланысты аудиторияны белгілей аламыз. Екінші жағынан аудиторияны уақыт бойынша шектеуге болады:
* газеттің әр нөмірін тұрақты тұтынушы немесе оқырман;
* айына бір рет газет оқитын тұрақты тұтынушы;
* кездейсоқ тұтынушы;
* мақсатты аудиториямен ұқсас сипаттамалары ең алдымен қызығушылықтары бар оқырман [11,227-б.].
Сонымен, негізгі шектеу бұқаралық ақпарат құралдары арнасы арқылы енгізіледі белгілі бір бұқаралық ақпарат құралдарына немесе ұқсас типке сілтеме жасау арқылы.
Әлеуметтанулық категориялар мен аудитория түсініктері тұрғысынан оны бұқаралық әлеуметтік қауымдастық, ал әлеуметтік топ ретінде - ортақ мүдделері, өмір салты, құндылықтары бар адамдардың салыстырмалы түрде тұрақты жиынтығы ретінде қарастыруға болады [12,60-б.]. Тарихи қалыптасқан қоғамда мінез-құлық нормалары қалыптасады. Әлеуметтік топ ішкі және сыртқы өзара әрекеттесу жүйесінде, белгілі бір әлеуметтік нормалар жиынтығымен сипатталады, өзінің рөлдік құрылымына ие болады.
Егер БАҚ мақсатты аудиторияға бағытталған болса және ол жалпы ақпараттық сипаттағы адамдардан тұратын болса, олар өз кезегінде әлеуметтік мәртебенің біртұтастығынан туындайтын ортақ әлеуметтік сипаттамаларға ие болса, онда біз аудитория туралы әлеуметтік топтың мағынасында айта аламыз. Бұл жағдайда аудиторияның әлеуметтік топтан шыққанын және әрдайым бірдей бола бермейтінін ескеру қажет. Сонымен, бизнес баспасөзді атап айтқанда әлеуметтік топ болып табылатын мақсатты аудитория ретінде кәсіпкерлер басқарады. Бірақ бизнес-БАҚ адресаттарына мамандар, шенеуніктер және экономикаға қызығушылық танытатын адамдар да кіреді. Мақсатты аудитория ретінде белгілі бір әлеуметтік сипаттамалардың жиынтығы әлеуметтік портрет түсінігі белгілі бір медиа аудиториясына байланысты қолданылады. Мысалы, Балықшы журналының мақсатты аудиториясы немесе медиа түрі компьютерлік журналдардың мақсатты аудиториясы сияқты топтарға бөлу кезінде қолданылады. Әр түрлі бұқаралық ақпарат құралдарының мақсатты немесе базалық аудиторияларының мақсаты маркетинг принципі бойынша сегменттелген, бұқаралық ақпарат құралдарының тұтынушылар топтары, олардың міндеттері жеке әлеуметтік топтар өкілдерінің ақпараттық мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.
Бұқаралық ақпарат құралдарының аудиториясы, сондай-ақ ақпаратты таратудың жеке арналары жиынтық аудитория бұқаралық мәдениеттің тұтынуға арналған мәдени құндылықтарды өндірудің бір түрі ретінде қалыптасатын бұқаралық аудитория түріне жатады. Бұқаралық мәдениет нысандарын өндірушілердің қызметі дәл тұтынуға бағытталған. Көпшілік аудиториялрға гетерогенділік, дисперсия және анонимділік тән. Бұқаралық коммуникацияда бұл мінез-құлық үлгілері таралатын және массаның көбеюі үшін жүретін процес алаңы болып табылады.
Масса өкілінің яғни көпшілік адамның көп жағдайларда мәртебесі жоқ. Көпшілік адам дегеніміз бұл шын мәнінде бар адамдарға қарағанда идеалды түр [13,120-б.]. Себебі бұл жердегі барлық адамның өзіндік көп немесе азғантай рөлі бар.Әрбір әлеуметтік мәртебесі адамның қоғамдағы орнына және, сәйкесінше әрбір әлеуметтік рөлдегі мәртебеге байланысты күтілетін мінез-құлықта олардың тасымалдаушысы үшін өзіндік тұлға ретінде көрінетін мәнге ие болады. Адам үшін бұл құндылықтар тең емес. Адам иелігіндегі ерекшеліктер туралы да сөз қозғамай кетуге болмайды. Онда бір жеке басын жоғалту қаупі жанқиярлыққа әкелуі мүмкін. Яғни сенім үшін өлім. Ал басқасының жоғалуы ешқандай маңызды және елеулі салдарға әкелмейді мысалы, тұтынушы мінез-құлқының өзгеруі. Байқап отырғанымыздай адамдардың екі иелігіндегі екі ерекшелігі екі түрлі салдарға әкеліп соқтырады.
Идентификацияның дағдарысы біздің өмірімізде үнемі болып тұрады, оның басты себебі - адам өмірінің барлық салаларына енетін бірыңғай стандарттарды енгізу [14,41-б.]. Бұл тұтыну, технология, басқару, бақылау стандарттары ғана емес, сонымен бірге жеке адамға тікелей әсер ететін құндылықтарды біріктіру болып саналады. Идентификация дағдарысы бұқаралық қоғам мен бұқаралық аудиторияны тудыратын бұқаралық мәдениет пен жаһандану құбылыстарымен байланысты. Көпшілік назарын аударатын БАҚ-тар ақпараттың тұтынушысының орташа талғамы мен сұраныстарын, мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін немесе, дәлірек айтсақ, редакция қызметкерлері сияқты тілдердің форматтарын, күн тәртібін және стилистикасын стандарттауға мәжбүр болып жатады. Аудиторияны кеңейту ниетінде ештеңе жоқ, бұны бұқаралық ақпарат құралдарының кәсіпорын ретіндегі экономикалық тиімділігі талаптары негіздейді, бірақ аудиторияны іздеу сөзсіз құндылықтардың құнсыздануына әкеліп соқтырары анық. Ақпараттық мүдделердің ортақтығы негізінде бұқараны біріктіруге тырысу жолақты төмендетуге әкеледі, өйткені күрделі құрылымдалған және сараланған әлеуметтік кеңістікте бірлікке қол жеткізу адамның негізгі инстинкттеріне жүгіну арқылы және ең алдымен адамның эмоционалды сферасына әсер ету арқылы ғана мүмкін болады. Танымал мәдениеттің негізгі белгілері - бұл адами қатынастардың көрінісі ғана емес әлеуметтік максимализм, ойын-сауық пен сентиментализм, зорлық-зомбылыққа, жыныстық қатынасқа, ұлттық және нәсілдік наным-сенімдерден арылу, табысқа жету мәдениеті, тұтынушылық, конформизмді насихаттау сияқты дүниелерді бір ортада ұстай отырып дұрыс жағынан насихаттау болып табылады [15,90-б.].
Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтануды өздерінің ақпараттық потенциалы мен қызығушылықтары туралы пікірлерін зерттеу құралы ретінде белсенді қолданады. Әлеуметтанушылар өз пәнінің ерекшелігіне байланысты көпшілікке аудиторияға тән орташа пікірді жазады. Нәтижесінде олар жаппай белгілі бір орта өрісін табады. БАҚ тәжірибесінде бұл салада саяси жаңалықтар, ойын-сауық ақпараты зайырлы шежірелер, жанжалдар, әзілдер, танымал адамдармен сұхбаттар, қылмыстық тақырыптағы материалдар бар. Егер біз осы тізімге теледидарлық бағдарлама, кроссвордтар және жұлдызнамалар сияқты ақпараттық компоненттерді қосатын болсақ, онда біз қазіргі заманғы бұқаралық ақпарат құралдарының типтік мысалын аламыз. Оқырмандардың қызығушылықтарын қанағаттандыруға тырысатын редакция өз басылымдарының қызметін аудиторияның жаппай талғамына сәйкес реттейді. Нәтижесінде, бұқаралық газеттер мен журналдар дизайнда да, мазмұн компоненттерінде де бір-бірін еске түсіреді.
Бұқаралық аудиторияны, сондай-ақ мақсатты аудиторияны әлеуметтік сипаттамалардың призмасы арқылы қарау керек. Бірақ бұлар керісінше, бұқаралық көрсеткіштердің орташа мәндерімен сипатталады, әдетте аудиторияның демографиясы, жынысы, жасы, тұрғылықты жері және тағы басқалары қарастырылады [16,240-б.]. Бұқаралық аудиторияның табиғаты оның пайда болу кездейсоқ жағдайында, қоғамдағы қатынастардың ситуациялық сипатында жатыр. Бұқаралық аудитория мен мақсатты аудиторияның негізгі айырмашылығы - ақпаратты іздеу мен қабылдаудағы енжарлығы болып табылады. Бұқаралық аудитория мен БАҚ арасындағы қарым-қатынас ықтималдығында бұқаралық ақпарат құралдарына үндеу тастау дәстүрге айналады. Бұқаралық ақпарат тұтынушысының әлеуметтік үндеуін өзінің өндірушісіне аудиторияға қандай арналар арқылы және қандай нысандарда ұсынылуы керектігін міндеттейді.
Мақсатты және бұқаралық аудитория санаттарынан басқа, медиа-зерттеу нақты аудитория ұғымы үшін газеттің немесе журналдың бір санының аудиториясы деген ұғымды қолданады. Радио станциялары мен теледидарды зерттеуде, нақты аудитория әдетте 15 минуттық жерді тыңдаушылар немесе көрермендер санына байланысты ажыратылады. Сөз етіп отырған 15 минут бұл бір жарнаманы басқасынан бөлетін уақыт аралығын айтады. Аудиторияны заманауи зерттеу, ең алдымен, медиа-жоспарлау мақсаттарын көздейді. Негізінен бұқаралық ақпарат құралдарына емес, жарнама берушілерге арналған [17,100-б.].
Ақпаратты тұтынушылар санын көбейтуге тырысатын БАҚ үшін әлеуетті аудиторияның маңызы зор. Бұндай аудиториялардың басты ерекшелігі - сипаттамалардың мақсатты аудиторияға сәйкес келуін қадағалайды, жалпы әлеуметтік портрет болуын басты назарда ұстайды. Сонымен қатар, типологиялық жағынан ұқсас БАҚ аудиториясын әлеуетті деп санауға да болады. Типологиялық жағынан ұқсас басылымдар, ең алдымен, бірдей тақырыптарды қозғайтын, бірдей жиілікке ие және сол аумақта таратылатын басылымдар болып саналады. Типологиялық жағынан ұқсас БАҚ арасындағы нарықтық қатынастар жағдайында аудитория мен жарнама беруші арасында бәсекелестік қазіргі таңда дамуда. Кейбір жағдайларда мысалы, халықтың көші-қон ұтқырлығы жағдайында осы бұқаралық ақпарат құралдарымен жоғалған аудиториялар сонымен қатар тәжірибесі бар аудиториялардың топтары әлеуетті топтарға жатады. Әлеуметтік және топтық ұтқырлықтар демек ықтимал аудиториялардың пайда болуына ықпал ететін факторлар болып саналады. Ақпаратты таратудың түрлі арналары аясында қарастырсақ әлеуетті аудиторияға бұқаралық ақпарат құралдарына техникалық жағынан қол жетімді тұтынушылар да кіреді.
1.2 БАҚ-ның бағытталған аудиторияға әсер етуші жасырын құралдары
Қазіргі заманғы ақпарат құралдарының кең спектрі, бұқаралық ақпарат құралдарының тәжірибесі көрсеткендей әр адамның азаматтығын еркін таңдауына, сондай-ақ азаматтардың жекелеген топтарының әлеуметтік ұстанымдарын анықтауға да құқығы бар. Журналистика тарихындағы тәжірибелік журналистер мен әлеуметтік-идеологиялық мәселелерді зерттеушілер ақылға әсер ету және ақыл-ойды басқару мәселелерінде маңызды ақпаратты ұсынудың ауызша формасы жетекші рөл атқаратындығына назар аударып отыр. Дәл осыған байланысты журналистикадағы өзекті және практикаға бағытталған ғылыми проблемалардың бірі - тілдік медианы қоғамдық сана мен оны басқаруға ықпал ету құралы ретінде мақсатты пайдалану мәсел есі болып табылады [18,60-б.].
Зерттеушілердің айтуынша ХХІ ғасырдың басында бұқаралық ақпарат құралдарындағы коммуникациялық ортаның белсенді дамуымен сипатталатын дәуірде ықпал ету, сендіру сөйлеудің басқа функцияларын ығыстыра отырып бұл функциялардың барлығын дерлік толық қамтитын бұқаралық ақпарат құралдары негізге айналды. A.P.Короченскийдің айтуынша, қоршаған әлем туралы білімді түсіндіру оқиғалар туралы кез-келген мәлімдемеде орын алады [19,164-б.]. Қоғамда ақпарат таратылады, алайда бұрмалау оны қабылдаудың коммуникативті жағдайлары мен медиа-хабарламаларды алушыға тән жеке қабылдау ерекшеліктерінің әсерінен ақпаратты тұтыну деңгейінде артады. Бұқаралық ақпарат құралдары өз аудиториясына ауызша әлеуметтік мінез-құлықтың модельдерін ұсынады, ол ақпарат таратылғаннан кейін алушы әлемнің көрінісін бұрмалауы мүмкін.
Мұндай сендіру лингвистикасы біртіндеп журналистік дискурстың ажырамас бөлігіне айналуда. Сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің нәтижесі көіріс таппағандықтан, қоғамдық сананың дамуына әсер ету мүмкіндіктері ерекше кеңейе бастады. Осыған байланысты қазіргі ақпараттық процестердің қатысушылары мәтінді басқаруға қаншалықты және қандай мақсатта жүгінетіні туралы табиғи сұрақ туындайды. Бұл термин бойынша ғалымдар адамның көзқарасы мен тұтас алғанда қоғамның құндылық жүйесіне сәйкес келмейтін әрекетке итермелеуге бағытталған жасырын ақпараттық-психологиялық әсерді тілдік құралдардың көмегімен түсіндіреді [20,63-б.].
О.Н.Быкова сөйлеу манипуляциясы тыңдаушыны немесе оқырманды сөйлеу хабарламасын сыни тұрғыдан қабылдауға мәжбүрлейтін, талқыланатын мәселе туралы белгілі бір идеялардың пайда болуына ықпал ететін психологиялық және психолингвистикалық механизмдерге негізделген жүйені ұсынады [21,169-б.]. Журналистік жұмыстың практикалық аспектісінде сөйлеу манипуляциясы алушыға әсер етуі мүмкін болатын осындай тілдік құралдарды таңдауға және қолдануға байланысты болады деп есептейді. Бұл жағдайда сенім ұсыныстың орнына эмоционалды астарлы мәтін құру арқылы қол жеткізіледі. Лексикалық құралдарды таңдау авторға қажетті семантикалық екпіндерді қоюға мүмкіндік береді, бұл реципиенттің идеяларындағы шындықтың анық емес бұрмалануына ықпал етуі мүмкін.
Аудиторияның санасына әсер етудің тағы бір тиімді құралы - мәтінде болжам жасау. Бұл жағдайда, А.Н.Баранов, сөйлеуші үшін маңызды семантикалық ақпарат рационалды талдауды қажет ететін жаңа білім ретінде емес, бұрын белгілі нәрсе ретінде ұсынылады дейді. Бұл әдіс жарнамаларда жиі кездеседі: тұтынушыны әдеттегі контрагентпен салыстырғанда ерекше сапасы бар өнімді пайдалануға шақырады. Болжам жасау әдісін қолдану қазіргі кездегі ең қажетті дүние болып отырғандығын ескергеніміз абзал. Себебі журналисттің жүретін орталары мен жазатын матиралдарының басым көпшілігі ақпаратты беруіңе байланысты аудиторияға әсер ететінін ескерсек кейбір ақпаратты ашық беру аудиторияны агрессивті күйге түсіретіні анық [22,60-б.]. Атап айтатын болсақ жаңалықтар мен мақалаларда алдын-ала болжам алдын-ала белгілі бір затқа негізделеді, ол объектіге және автор берген нақты сипаттамаларға назар аударады. Мысалы көтеріліс болып жатыр деп ашық жазатын болса аудиториядағы кей адамдардың қызығушылығы оянып сол айтылған мекен жайға қарай бағыт алуы мүмкін. Ал егер журналист оншақты адамнан құралған бірнеше топтар құрықталды деп жазатын болса аудитория мәтін астарын болжау арқылы ол жерде нақты не болып жатқанынан хабасыз болуы мүмкін.
Алдын ала болжам жасау принципі сізге сыни көріністі қажет етпейтін ақпараттың бір бөлігін ұсынуға мүмкіндік береді: әдістеме автордың күдіктері мен бағаларын растау үшін қолданылады. Тілдерді манипуляциялау бұқаралық ақпарат құралдарының сөйлеу тәжірибесінің ажырамас бөлігі болып отыр қазіргі таңда. Бұл қуатты коммуникативті ресурстарды білдіреді, соның салдарынан біз белгілі бір стереотиптерді, пайымдау мен мінез-құлықты тек біржақты тәртіпте енгізу туралы айта аламыз. Медиа оқиғаны түсіндіру проблемасы өте маңызды, өйткені бұқаралық ақпарат құралдарының аудитория санасында өмір құбылыстары мен процестері туралы жалған идеяларды тудыратын медиаморфиялар бар [23,180-б.]. Жоғарыда келтірілген мысалдар санаға ауызша айла-шарғы жасау тетіктерін қолданбайтындығын көрсетеді, сонымен бірге бұқаралық ақпарат құралдарының өздері оларды құртып алмау үшін зерттеуі керек екендігін нақты айқындайды. Қоғамға жасырын әсер етудің кең таралған және тиімді түрі болғандықтан, лингвистикалық манипуляциялар мұқият және жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Аудиторияға жасырын әсер ету құралдары туралы сөз еткенде психологиялық әсерлер туралы сөз қозғамай кету мүмкін емес. Себебі адамның санасының үш бөлігі де осы тұста ақпаратты қабылдауға тікелей қатысы барын ескерсек псхологиялық жолдардың да әсерін қарастырғанымыз жөн [24,207-б.].
Психология - бұл ешқандай журналист назардан тыс қалдырмайтын қуатты құрал. Мақсатты аудиторияны, оның реакциялары мен әрекеттерін түсіну мұның бәрі сізге конвертациялаудың тиімді әдісін табуға мүмкіндік береді және сіз оны пайдалануыңыз керек екенін дәлелдейді.
Әсер ету және сенімнің психологиялық теориялары туралы сөз еткенде Дейв Страйкер туралы сөз қозғамай кетуге болмайды. Танымал психология сайты ChangeMinds-тің авторы Дэйв Стрейкер ықпал ету және сендіру әдістеріне байланысты он психологиялық теориялардың тізімін жариялады [25,147-б.]:
1. Күшейту гипотезасы. Сіз өз позицияңызды неғұрлым сенімді түрде білдірсеңіз, ол басқаларға қарағанда күшті және тиімді болады. Және керісінше - сіз идеяны неғұрлым анық білмесеңіз, оны басқалар қабылдай бастайды.
2. Трансформация теориясы. Кез келген әлеуметтік топтың аз жағы көпшілік құрамына кіретін адамдарға қатты әсер етуі мүмкін. Факт мынада: көпшілікке қосылатын адамдар бұл таңдауды басқа балама іздемегендіктен немесе жаппай қосылу оңай болғандықтан жасайды. Сондықтан аз жағының берік және сенімді ұстанымы топтың негізгі бөлігінің әлсіз сенімдеріне қатты әсер етеді.
3. Ақпаратты басқару теориясы. Бұл теорияның мәні адамның дұрыс қарым-қатынас жасаудың 4 стандартының біреуін қасақана бұзып, басқа адамдарға әсер етуі болып табылады.
Саны: көрсетілген ақпарат толық және толық болуы керек.
Сапа: ақпарат дұрыс және нақты болуы керек.
Қарым-қатынас: әңгіме тақырыбына сәйкес ақпарат.
Қарым-қатынас стилі: ақпарат түсінікті түрде беріледі және вербальды емес ым-ишаралармен қамтамасыз етіледі.
4. Алдын-ала ақпаратпен қамтамасыз ету. Адам өзіне сырттан алдын-ала берілген ойларға сүйене отырып әрекет етеді. Мысалы, бір сиқыршы қойылым кезінде әр түрлі сөйлемдердегі үш, дөңгелектер және велосипед сөздерін атай алады және тыңдаушыларды үшбұрыш идеясына апара алады.
5. Қарым-қатынас жылдамдығы. Біз жақсылықты жақсылықпен қайтаруға дағдыланғанбыз, қызмет көрсетут кезінде осы ұстанымға сүйене отырып, сендіру тактикасы жасалды.
6. Тапшылық принципі. Кейбір заттар, қызметтер мен тауарлар олардың саны шектеулі немесе сатып алудың қолайлы шарттары шектеулі екенін білсе, адамға тартымды болып көрінеді.
7. Ұйқының әсері. Бұл тәсілдің мәні мынада: адам өзіне жолданған хабарламада оны бірдеңеге сендірудің кез-келген әрекетін таппаса да, ақырында осы хабарда айтылған ұстанымды қолдай бастайды және оны қолдана бастайды, тіпті әсер ету әдістері мен сенімдер болса да. жасырын форма ол адамға әсер етпей қоймайды.
8. Әлеуметтік әсер. Біреудің пікірі бізге қаншалықты әсер ететіндігімізге байланысты және біз адамды немесе ақпарат көзін қалай қабылдағанымызға байланысты.
9. Йельге деген көзқарастың өзгеруі. Йель университетіндегі зерттеулерге негізделген бұл тәсіл сендірудің тиімділігі түптеп келгенде байланысты болатын көптеген факторлардың өзара байланысынан тұрады. Бұл тәсілдің негізгі құрамдас бөліктері - ақпарат көзінің немесе аудиторияға жүгінген адамның әсері, үндеудің дұрыс мазмұны, мақсатты аудиторияның қалауы мен сенімі. Жоғарыда аталған барлық факторлардың бір-бірімен әрекеттесуі неғұрлым дұрыс және нәтижелі болған сайын, журналисттің мақсатына жету мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Қысқаша айтқанда, Йель тәсілі кімге не деді деген сөйлеммен сипатталады.
10. Күшті сөздер мен тіркестер. Кейбір сөздер адамға басқаларға қарағанда көбірек әсер етеді. Оларды 3 негізгі категорияға бөлуге болады:
* Құдайлық: Батаны, мойынсұнуды, ілгерілеуді білдіретін сөздер;
* Девиллик: Жексұрындық пен жексұрындықты тудыратын терминдер; фашистік, педофилдік және т.б.;
* Харизматикалық: Адам үшін үлкен маңызы бар материалдық емес терминдер мен тіркестер - бостандық, үлкен іске қосқан үлесі және т.б.
Психологияның осы 10 теориясы сендіру әдістерінің негізі болып табылады. Телевизиядағы сұхбат жанырында осы психологиялық әдіс-тәсілдерді қолданудың беретін пайдасы орасан зор. Себебі адамдарды баурап алу мен өзіңе сендіре білу өте маңызды. Сұхбат берушіні өзіңе толықтай сендіру арқылы сұхбаттасу барысы осы орайда жүзеге асады. Астарлы мәтіндер арқылы журналист сүхбат берушіден тікелей сұрау салуға бата алмайтын немесе сұрау салға болмайтын ақпаратты алу барысында қолдану арқылы ақпарат ала алады. Журналист күнделікті өмірде мұндай оқиғалармен жиі ұшырасып жатады.
Журналистік шығармашылық барысында басқалардың психикалық жағдайларына, олардың ұмтылыстарына, құндылықтары мен мақсаттарына сезімталдықтың ерекше эмоционалды сипаты дамиды. Журналистік жұмыстың тиімділігі эмпатияға, басқаның тәжірибесіне эмоционалды жауап беруге тікелей байланысты.
Эмпатикалық қабілет - бұл кәсіби қызметтің шарты болып табылатын журналистің жеке басының адамгершілік дамуының қайнар көзі [26,81-б.]. Эмпатияның психологиялық алғышарты - бұл басқа адамның күйіне ену және оның көрінісіндегі себеп-салдарлық байланыстарды түсіну мүмкіндігі. Эмпатияның маңызды факторы - толық емес ақпаратпен жұмыс істеу, әртүрлі ақпараттық ағындар мен белгілерді біріктіру, жағымсыз пікірлерден аулақ болу және бейтарап пікірлерден аулақ болу қабілеті деп түсінілетін дамыған сана-сезімнің дамыған жүйесі.
Басқа адамды түсінудің түрлі жолдары бар. Рационалды деңгейге басқа адамның мінез-құлқының себептері мен салдарын логикалық сәйкестендіру және бағалау жүйесін қолдану арқылы қол жеткізіледі. Эмоционалды түсіну эмоционалды бірлестіктерге және сұхбаттасушымен сәйкестендіруге байланысты. Интуитивті деңгей дегеніміз адамның өзін-өзі көрсетуін болжау. Бұл реакцияның немесе адамның көршісіне әсер етудің барабар әдісін таңдау барлық деңгейлерде басқа адамның мінез-құлқын белгілеу қабілетіне байланысты.
Кәсіби қарым-қатынаста қатысушылардың рөлдері әртүрлі: журнал әдетте зерттеу нысаны болып табылады, ал оның сұхбат берушісі - объект. Әрбір қарым-қатынас жасаудағы журналистің міндеті - әрі қарайғы қадамдар арқылы уақытты жоғалтпау үшін әңгіме алгоритмдері, типтік матрицалар болуы.
Журналист көбінесе экстремалды жағдайда жұмыс істейтін материалды тез жинау және ақпаратты басқаларға қарағанда ертерек тарату қажеттілігінен туындайтындығын, бірақ адамдар мен сауалнамадан алынған деректерді бұрмаламай-ақ түсінетінін ұмытпауымыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұртай Аяулым Қамбарбекқызы
Райымбаева Гүлманат Қайратқызы
Мергенбаева Роза Досболқызы
Журналистиканың психологиялық әсері:
аудиторияның жағымды (жағымсыз) фонын қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Мамандығы: 5В050400 - Журналистика
Алматы 2022
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
Журналистика және аударма ісі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
А.С.Бузело
2022 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Журналистиканың психологиялық әсері:
аудиторияның жағымды (жағымсыз) фонын қалыптастыру
Мамандығы: 5В050400 - Журналистика
Орындаған: Тұртай Аяулым Қамбарбекқызы
Райымбаева Гүлманат Қайратқызы
Мергенбаева Роза Досболқызы
Ғылыми жетекші: Мухаметкалиева Сания Жанарбековна
Алматы 2022
ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ МЕКЕМЕСІ
Журналистика және аударма ісі кафедрасы
Диплом жобасын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Тұртай Аяулым Қамбарбекқызы
Райымбаева Гүлманат Қайратқызы
Мергенбаева Роза Досболқызы
181(4)-2 топ 5В050400 - Журналистика мамандығы
Жобаның тақырыбы: Журналистиканың психологиялық әсері:
аудиторияның жағымды (жағымсыз) фонын қалыптастыру
№377 от 18 қазан 2021 ж. ЖОО бұйрығымен бекітілді.
11 мамыр 2022 ж. аяқталған жобаны тапсыру мерзімі.
Жобаның мәліметтері: жоба кіріспеден, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, көлемі 50 бет.
Диплом жобасына қатысты мәселелердің тізімі немесе диплом жобасының қысқаша мазмұны: Журналистика мен психология бағыты жаңа медианың ерекшеліктерін көрсетуге және екеуінің қосарласа дамуына тиімді бірден-бір құрал болып табылады. Дипломдық жобада адамның жай-күйін зерртей жүріп, сапалы ақпарат берудің тәсілдері көрсетіледі.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Журналист: социологические и социопсихологические исследования Под ред. Л.Г. Свитич, А.А. Ширяевой. - М.: МГУ, 1994.-185с.
2. Кузин В.И. Психологическая культура журналиста. - СПб., 2001.-150с.
3. Лазутина В.Г. Основы творческой деятельности журналиста. - М., 2001.-200с.
Жобаның бөлімдеріне қатысты кеңестер
Бөлім
Кеңесші
Мерзім
Қолы
Журналистика психологиясы ғылым ретінде
Мухаметкалиева С.Ж.
20.09.2021
БАҚ-ның мақсатты аудиторияға әсер етуші жасырын құралдары
Мухаметкалиева С.Ж.
14.02.2022
Аудиторияны зерттеудің әдіс-тәсілдері мен пішіндері
Мухаметкалиева С.Ж.
07.04.2022
Тапсырманың берілген мерзімі: 20.09.2021 ж.
Кафедра меңгерушісі ____________________________Бузело А.С.
Жобаның жетекшісі ____________________________Мухаме ткалиева С.Ж.
Тапсырманың орындалуын қабылдадым
студент ___________________________________ _____ Райымбаева Г.Қ.
___________________________________ _____ Тұртай А.Қ.
___________________________________ _____ Мергенбаева Р.Д.
Диплом жұмысын жазудың кестесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
№
Бөлімдердің атауы,
қарастырылатын мәселелердің тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсынылатын мерзім
Қосымша
1.
Дипломдық жобаның тақырыбын бекіту
21.09.2021
2.
Дипломдық жобаны орындау үшін мәліметтерді жинау
11.10.2021
3.
Дипломдық жобаның бірінші бөлімін дайындау
15.11.2021
4.
Дипломдық жобаның екінші, үшінші бөлімін дайындау
20.12.2021
5.
Дипломдық жобаның толық мәтінінің алғашқы нұсқасын аяқтау
24.01.2022
6.
Дипломдық жобаны алдын-ала қорғауға ұсыну
14.02.2022
7.
Дипломдық жобаға байланысты видеоматериал дайындау
10.03.2022
8.
Дипломдық жобаны Антиплагиат жүйесінде тексеруден өткізу
27.04.2022
9.
Дипломдық жобаның соңғы нұсқасын ұсыну (жетекші пікірі мен сын пікірмен қоса)
16.05.2022
10.
Дипломдық жобаны қорғау
25.05.2022
Тапсырманың берілген күні: 20.09.2021 ж.
Кафедра меңгерушісі ____________________________Бузело А.С.
Жобаның жетекшісі ____________________________Мухаме ткалиева С.Ж.
Тапсырманың орындалуын қабылдадым
студент ___________________________________ _____ Райымбаева Г.Қ.
_________________________________________ _____ Тұртай А.Қ.
_________________________________________ _____ Мергенбаева Р.Д.
ҚҰРЫЛЫМЫ
КІРІСПЕ
І ЖУРНАЛИСТИКА ПСИХОЛОГИЯСЫ: АУДИТОРИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
1.1 Журналистика психологиясы ғылым ретінде
1.2 БАҚ-ның мақсатты аудиторияға әсер етуші жасырын құралдары
ІІ ЖУРНАЛИСТИКА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ АУДИТОРИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН РӨЛІ
2.1 Радио аудиториясының табиғаты мен ерекшеліктері
2.2 Аудиторияны зерттеудің әдіс-тәсілдері мен пішіндері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның өзектілігі. Журналистика психологиясының қалыптасуы барысында оның iшкi өзiн-өзі анықтау мәселелері өзекті болып отыр. Бұл зерттеу пәнінің өзін анықтаумен ғана емес, осы ғылымды тұтас және сонымен бiрге ғылыми бiлiмнiң жеткілікті сараланған жүйесі ретінде түсінумен де, оның мәртебесін аныктаумен де байланысты.
Журналистика психологиясы дегенiмiз не? Журналистика психологиясының мәртебесi ретінде оның журналистика туралы баска ғылымдардың қатарында тұрған жай-күйінің сипаттамасын түсінуге негіз бар. Баска ғылымдардың қатарында журналистика психологиясының орны мынадай көзқараспен талдануы мүмкін:
* оның байланыс сипатын және зерттеу саласы мен пәні бойынша журналистика туралы баска пәндермен жанасу шекарасын анықтау;
* баска пәндермен өзара iс-қимылдағы рөлдердi бөлу;
* журналистика психологиясы басқа ғылымдардың методологиясына сүйенетінін немесе олар үшін әдіснамалық негіз болып табылатынын анықтау.
Иә, ол қандай да бiр ғылымдардың еншілес бiлiмi немесе жаңа пәндерді өзі шығаруға қабiлеттi өнiм болып табыла ма; ол журналистика психологиясынан баска ешкімге тиесiлi кандай да бiр ғылымнын бiр бөлігi болып табылады ма немесе өзінің дербес зерттеу пәні бар ма?
Зерттеушілердің пікірінше, журналистика психологиясы пәнаралық ғылым болып табылады. Түрлі ғылыми пәндердiң журналистикасын зерттеуге қызығушылык оның кең техникалык мумкіндіктерімен анықталады. Мәселен, журналистика философиясы массмедиада материяның атрибутивтік касиеттерiнiң бiрi, ол әлемнің материалдық бiрлiгiмен, демек, кұбылыстар мен шындык процестерінің өзара тәуелділігімен байланысты. Журналистиканың әлеуметтануы журналистиканың қоғамдық аспектiлерiн зерттейді, БАҚ тың коғамдык нормалар, мәдени құндылықтар мен мiнез-құлықтың әлеуметтік тәсілдері сиякты маңызына ерекше көңіл бөледi. Журналистика политологиясы саяси, құқықтық, экономикалык мәселелерді қарастырады және коммуникациялар мен БАҚ-тың саясатына басты назар аударады. Лингвистика журналистиканы зерттей отырып, мәтіндерді талдайды, медиа бағдарламалардың түсінігін және түсiнiгiн зерттейді. Медиа білім беру педагогикасы ең алдымен оқыту және тәрбиелеу мәселелерін БАҚ арқылы зерттейді. Журналистика психологиясы медиа жеткізу мәселелерiне көп көңіл бөледі.
Психологияның зерттеу пәні - адам психикасындағы психикалық процестер және олардан туындайтын жеке мінез-құлық. Демек, журналистика психологиясының пәні бұқаралық ақпарат құралдары өнімі - бұқаралық ақпараттарды жасауға, таратуға және тұтынуға тікелей қатысатын адамның психикасындағы мінез-құлық пен психикалық процестермен шектеледі.
Ал Журналистика психологиясын зерттей отырып, біз: журналистің тұлға және кәсіби тұлға ретіндегі психикасының қызмет ету заңдылықтарымен танысамыз; журналистік қызмет пен шығармашылықтың психологиясын, журналистік қызмет процесіндегі тұлға аралық және топ аралық өзара әрекеттесу ерекшеліктерін қарастырамыз; журналистер мен бұқаралық ақпарат құралдарының аудиторияның санасы мен мінез-құлқына ықпал ету формалары мен әдістерін бөліп көрсетеміз; журналистер мен аудиторияны психологиялық қорғаудың нысандары мен әдістеріне талдау жасаймыз.
Дипломдық жобаның нысаны. БАҚ аудиториясы, яғни басылым оқырмандары, экранның телекөрермендері, радионың тыңдармандары. Журналистің аудиториямен арақатынасындағы шеберліктің жолдары.
Дипломдық жобаның мақсаты. Журналистика психологиясын тұтас бір ғылым ретінде ашып, оның аудиториямен қарым-қатынасына көрсету. Бұқаралық ақпарат құралдырының аудиторияға жағымды яки жағымсыз қалдырушы факторларына сараптама жасалу тиіс(Радио мысалында).
Дипломдық жобаның міндеттері:
* Журналистика психологиясы ұғымына анықтама беру;
* Бұқаралық ақпарат құралдарының аудиториясына салалық анализ жүргізу;
* Аудиторияның медиаға әсер етуші функциясын тізбектеу;
* Аудиторияға жағымды және жағымсыз әсер етуші факторларды жіктеу;
* Радио аудиториясының табиғатын ашып көрсету;
* Радио аудиториясының ерекшеліктеріне отандық радиоарналардың мысалында сараптама жасау;
* Аудиторияны зерттеудің әдіс-тәсілдері мен пішіндерін анықтау;
Дипломдық жобаның әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында материалды жаппай жинақтау, сұрыптау, байқау, жүйелеу, талдау әдіс-тәсілдері орын алды. Көрсетілген әрбір әдіс көзделген мақсатқа жету үшін зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылады.
Дипломдық жобаның ғылыми жаңалығы. Төртінші билік саналатын бұқаралық ақпарат құралдарының мақсатты аудиториясын зерттейтін арнайы ғылымның жоқтығы және одан бөлек зерттеу еңбектерінің аздығы жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Журналистика және психология ұғымы ұштасып, ақпарат алушы аудиторияның психологиялық толғанысын тануда журналистика психологиясы деп алатын жеке дара ғылымның қалыптасуына үлес қосады. Журналистика аудиториясына жан-жқты зерттеу жүргізген бұл жұмыс БАҚ аудиториясына материал ұсынушы журналистерге, осы мамандық студенттеріне және өзге де қалам тербеуші тұлғаларға аудиторияға жағымды яки жағымсыз әсер етуші факторларды түсініп-білуге нұсқаулық бола алды.
Дипломдық жобаның теориялық-әдіснамалық негіздері. Журналистиканың ақпарат таратудағы психологиялық әсерін зерттеуде шетелдік зерттеушілердің еңбектері мен тұжырымдары алғышарт болды. Атап айтсақ, Т.Адорно, М.Хорнхаймер, A.P.Короченский, О.Н.Быкова, А.Н.Баранов сынды ғалымдарды жатқызсақ болады.
Радио аудиториясына зерттеу жасауда филология ғылымдарының докторы, профессор Намазалы Омашевтің Радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі атты еңбегі негіз болды. Сонымен қатар, доценттер: А.Бейсенқұлов, Р.Нуриден, К.Кабылғазина, Ж.Әбдіжәділқызы, О.Ошановалардың тақырыпқа сай орындалған кейбір материалдары пайдаланылды.
Дипломдық жобаның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау (2 бөлімше), қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы жұмыстың көлемі - 50 бет.
1 ЖУРНАЛИСТИКА ПСИХОЛОГИЯСЫ: АУДИТОРИЯ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
0.1 Журналистика психологиясы ғылым ретінде
Журналистика психологиясы - журналистика мен психология деген екі пәннің тоғысында қалыптаса дамып келе жатқан ғылым [1,78-б.]. Бұл ғылым бір мезгілде осы ғылым түрлерінің деректеріне негізделгендіктен, журналистика психологиясы ұғымының мәні де өзінің күрделі құрылымымен ауқымды.
Бұл олардың арасындағы оңтайлы пропорцияларды тауып, оларды жүйелеу, маңызды психологиялық проблемаларды атап көрсету тек журналистика концепциясына сүйене отырып ғана мүмкін болады. Ең алдымен, журналистің жеке қызметі ғана маңызды әрі айқындаушы буын қызметін атқарды. Дегенмен, бұл әрекет бір мезгілде негізгі психологиялық категория болып табылатынын және заңдылықтардың тұлғада толық және жан-жақты көрініс беретінін атап өткен жөн. Қызмет категориясы барысында журналистика мен психология теориялары байланысып, журналистика психологиясы жеке ғылыми бағыт ретінде қалыптасады.
Бәріміз білетіндей, кез келген пәннің мазмұнын анықтайтын объектісі мен пәні болады. Журналистика психологиясының объектілері [2,123-б.]:
* журналистер, баспагерлер, БАҚ құрылтайшылары мен иелері, мамандар, қоғаммен байланыс (PR), олардың кәсіби маман ретіндегі ішкі әлемі және тұлғалар;
* БАҚ аудиториясы, оның ұжымдық бейсаналық (архетиптер және менталитет), кәсіби көзқарастар, диалогтық демассификация журналист-аудитория үлгісі;
* баспа, телерадио хабарларының мәтіндік материалдары журналистік шығармашылық пен өзін-өзі таныстыру нәтижелері, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының өнімін бұқаралық аудитория мен жеке тұлғалардың психологиялық қабылдауы;
* БАҚ редакциялары, ақпараттық агенттіктер, баспалар, олардың шағын әлеуметтік және анықтамалық топтар ретіндегі ұжымдары, әкімшілік және бейресми құрылымдар, басшылар мен элита арасындағы қарым-қатынастар;
* Жалпы қоғам, оның әлеуметтік институттары.
Бүгінгі БАҚ-тың тағы бір ерекшелігі -- аумақтық аудиториясындағы қайшылықтар. Жергілікті баспасөз де, телерадиохабарын тарату ісі де баяу дамып келеді, республикалық БАҚ-тан көп кейін қалып қойды. Соның ішінде, жергілікті радиостанциялар саны өте мардымсыз, хабар тарату сапасы өте төмен, жарнамасы аз болғандықтан, экономикалық ахуалы да сын көтермейді. Ал, әлемдік тәжірибеде, керісінше, жергілікті БАҚ-тың тез даму үрдісі аңғарылады. Тыңдармандар да көбіне жергілікті радиостанцияларға құлақ түріп, соның таратқан ақпаратына көбірек сенетін болған. Міне, Қазақстанда осы үрдісті қолдап кететін экономикалық алғышарттар таяу уақытта жасалатынына сенімдіміз. Еліміздің қазіргі дамуы БАҚ-тың дамуына да жол ашатыны сөзсіз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының өзара қарым-қатынасы мен байланысын айтқанда мына жайларға баса көңіл аударамыз [2,90-б.]:
1. Бірін-бірі мамандармен толықтырып отырады. Газет журналисі, теле болмаса радиожурналист деген мамандану өмірде таза күйінде сирек кездеседі, көбіне кадрлар ауысып, бірін екіншісі байытып, жалғастырып кете береді. Көбіне радиода микрофонға төселген, сөйлеу машығын жетік меңгергендер кейіннен телеэкранда да жақсы хабарларымен танылады. Газет тілшісі телеарнаға ауысып, терең де салиқалы сараптамалық бағдарламаларға ұйытқы болады. Болмаса телевизиядан өзін таппағандар, радиоға не газетке ауысады. Мұның барлығы заңды құбылыс, кәсіби шыңдалу жолындағы ізденістер. Әрине, болашақ журналистің талантын ерте айқындап, кәсіби дұрыс бағдарлаудың маңызы бұдан кеми қоймас. Дегенмен, білікті журналист қай салада істемесін ортақ ұстанымдар мен қағидаларды басшылыққа алып, қоғамдық дамуға, сананың өсуіне ықпал ететіндей тәрбиеленгені жөн.
2. Ұдайы ақпараттық алмасу жүріп жатады, радиожурналист те баспасөздің, телеарна мен Интернеттің материалдарын тікелей немесе өңделген күйінде өз қызметінде пайдалануы мүмкін. Тіпті, радионың бастауында газет мәтінін оқу тұр емес пе? Радиоарналар қазір де баспасөзде жарияланған қызықты материалдарға шолу жасап, көпшіліктің назарын аударып отырады. Негізінен дереккөздері бір, мақсаты ортақ болғанымен, оны аудиторияға жеткізу технологиясы ғана бөлектеу. Мысалы, баспасөз маслихатына газет тілшісі, радиожурналист, тележурналист, веб-редактор да бірдей қатыса береді. Ал, олар жасаған өнім әр түрлі болып шығады. Бірінің материалын екіншісі тікелей қолдануы да кездесіп қалады. Мысалы, Қазақстан ұлттық телеарнасында жүргізілетін Үзеңгі жолдас бағдарламасы Қазақ радиосының эфирінде де сол күйінде тарап жатты. Осы телеарнаның Шынның жүзі, Бармысың, бауырым?! хабарларының мәтіні Айқынгазетінде жарияланып жүрді.
3. БАҚ жүйесіне жанрлар мен пішіндер ортақ, бір-біріне ықпалдасып дамыған. Бүгінгі телевизиялық жанрлар бастауын газеттен алады. Радионың пішіндері мен жанрлары да үлкен эволюциялық жолдан өтіп барып, қалыптасты, ол өз кезегінде телевизиядан тікелей көрініс тапты. Яғни, осының өзінен журналистік ізденістер мен әдіс-тәсілдердің ортақтығы аңғарылады.
4. Жалпы қоғамдық, саяси науқандарды, жарнама мен мәдени шараларды өткізу тәжірибесі ортақ. Билік органдарын сайлау болсын, музыкалық туындыны насихаттау болсын, белгілі бір тауарды жарнамалау болсы БАҚ ортақ міндет - ақпараттық қамтамасыз етуге бір кісідей жұмылады. Әрқайсысы бір-бірін толықтырып, ортақ мүддеге қызмет етеді, тиісінше, қаражаттық үлесін де алады.
Осы тұжырымдар әр БАҚ түрі дербес өмір сүре алатындығын, ал өзара ынтымақтасудан тек нәтиже жақсаратындығын дәлелдейді. БАҚ жүйесіндегі әріптестікті дамыту, ортақ корпоративтік мүддеге қызмет ету әрбір кәсіби журналистің де міндеті саналады.
Журналистиканың психологиялық манипуляция жасаудағы 10 стратегиясы:
1. Назарды аударту. Әлеуметтік бақылаудың негізгі элементі стратегиялық фокус яки назарды аударту болып табылады [4,122-б.]. Мақсат - саяси және экономикалық элита шешетін басу технологиясы арқылы үздіксіз назар аударып, болмашы ақпаратпен қоғамның назарын маңызды мәселелерден бұру. Стратегиялық бағыт азаматтардың ғылым, экономика, психология, неврология, кибернетика салаларында маңызды білім алуына жол бермеу үшін маңызды.
2. Проблеманы көрсету және оның шешімін ұсыну. Бұл әдіс басқаша проблема-реакция-шешім деп аталады [4,125-б.]. Мәселе туындайды, адамдардың белгілі бір реакциясын тудыратын жағдай туындайды және олар шешімін тапқысы келеді. Мысалы, қала халқының санының өсуіне жол бермеу немесе азаматтардың бостандығын шектейтін заңдарды талап ету және саясаттың жүзеге асырылуын күшейту үшін қанды лаңкестік әрекетті ұйымдастыру.
3. Біртіндеу стратегиясы. Белгісіз ерітінділерді сіңіру үшін оларды жылдар бойы біртіндеп енгізу керек. Сол сияқты 1980-90-жылдары жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайлар: мемлекеттің рөлін шектеу, жекешелендіру, сенімділік, икемділік, жаппай жұмыссыздық, лайықты өмір сүруге кепілдік бере алмайтын жалақы белгіленді. Бұл өзгерістерді дереу енгізу революцияға жол ашады [4,126-б.].
4. Созу стратегиясы. Белгісіз шешімдерді қабылдаудың тағы бір жолы оларды одан әрі жүзеге асыру үшін азаматтардың келісімін алу, олардың жанға бататынын және қажетті екенін көрсетеді [4,126-б.].
5. Халыққа сыбырлау. Көпшілікке арналған жарнама дәлелдерді, белгілерді және әсіресе балаларға арналған акценттерді пайдаланады. Бала тым кішкентай және ақыл-ойы жетілмеген болса да. Неліктен? Адресатпен 12 жастағы баладай сөйлессең, ол бала сияқты, сыншыл емес [5,70-б.].
6. Толғану емес, эмоциялар. Эмоционалды аспектіні пайдалану - тұлғаны сыни қабылдау мен тиімді талдауды тежейтін классикалық технология. Бұл ретте эмоционалдық факторды қолдану санадан тыс есіктің ашылуына кедергі жасайды, оған ойлар, тілектер, қорқыныштар, мәжбүрлеу, қажетті мінез-құлық үлгісі енгізіледі.
7. Адамдарды қабілетсіз ету. Технология мен әлеуметтік бақылауды, қанау әдісін түсіну қабілеті бар тәуелді қоғам құру. Төменгі және жоғары әлеуметтік таптар арасындағы мәдениетсіздік көрінетін және түзетілмейтіндей етіп, кедейлердің білім сапасын төмен және елеусіз ету [5,72-б.].
8. Адамдарды дарындылыққа баулу. Дөрекі, ұятсыз, дөрекі болу сәнге айналған деген ұғымды тарату.
9. Кінә сезімін арттырады. Адамдарды өздерінің қайғы-қасіреттері мен сәтсіздіктері үшін кінәлі сезіну, өйткені оларда ақыл-ой, қабілет және ұмтылыс жоқ. Олар қазіргі жүйеге қарсы шығудың орнына өздерін дәрменсіз санайды. Бұл адамның белсенділігін басу үшін тиімді әдіс депрессияға әкеледі [5,75-б.].
10. Адамдар туралы олардың өзінен көбірек білу. Соңғы 50 жыл ішінде ғылыми жетістіктер жалпы халық пен жоғарғы элита арасында білім берудегі айырмашылықтарға әкелді. Биологияның, неврологияның, қолданбалы психологияның көмегімен жүйе адамзат туралы психологиялық және физикалық жағынан көптеген білім алды. Бұл жүйе адамдарды өздеріне қарағанда жақсырақ басқара және басқара алады дегенді білдіреді [5,81-б.].
Бұқаралық ақпарат құралдарының мақсатты аудиториясы - бұқаралық ақпараттық процестің субъектісі болып табылатын адамдар жиынтығы. Бұқаралық ақпарат құралдары бірнеше бөлімнен тұратындықтан, баспасөз, интернет сайттары, теледидар мен радионың аудиториясы әртүрлі болуы мүмкін.
Баспасөз аудиториясы. Жеке сұхбаттасу және телефон арқылы сауалнама жүргізу арқылы жүргізілетін кеше сауалнама баспасөздің мақсатты аудиториясын бағалауға көмектеседі. Екі әдістің ішінен телефонмен сұхбаттасу ең мақсатсыз болып табылады. Баспасөз аудиториясы бірнеше факторлармен анықталады: рецентрлік, оқылу жиілігі және басылымның бір данасына келетін оқырмандар саны. Осы параметрлерді қолдана отырып, басқа бұқаралық ақпарат құралдары, мысалы, Интернет-сайттар үшін толық немесе жартылай қол жетімді емес үлкенірек аудиторияны анықтаған жөн [6,143-б.].
Интернет аудиториясы. Интернет-сайттарға кіру жиілігіне және уақыт шеңберіне байланысты аудиторияның бірнеше түрін ажыратуға болады: максималды, тұрақты емес, тұрақты, белсенді аудитория, сонымен қатар аудиторияның өзегі. Осы қолданушылар топтарының сандық бағалары веб-аналитикада ескеріледі. Осыған байланысты, тұрақты және белсенді аудитория дегеніміз - бұл жастар ғана емес, қазіргі қоғамда өмірді интернетті елестете алмайтын жасөспірімдер екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, сол аудитория топтарына жұмысы интернетті қолданумен тікелей байланысты адамдар кіреді [7,83-б.]. Дұрыс емес аудитория дегеніміз - Интернет-сайттарды анда-санда қолданатын адамдар тобы. Олардың қатарына осы технологияның маңыздылығын бағалайтын, бірақ тұрақты пайдалануға келіспейтін немесе оны жүзеге асыруға мүмкіндігі жоқ егде жастағы адамдар жатады.
Мақсатты телевизиялық аудитория - бұл теледидарлық бағдарламаларды көруге мүмкіндігі бар көрермендер саны [8,116-б.]. Потенциалды аудитория, яғни телешоуларды көруге техникалық мүмкіндігі бар адамдар, сонымен қатар нағыз аудитория, яғни міндетті түрде осы телешоуларды көретін адамдар тобы бар. Бүгінде теледидар бұрынғыдай танымал емес, сондықтан бұқаралық ақпарат құралдарының аудиториясы - сыртқы әлеммен байланыс орнатып, ақпарат алудың мұндай құралына үйренген ересектер мен қарт адамдар.
Радио аудиториясы. Радиостанциялардың саны үнемі артып келеді, сондай-ақ тыңдаушылардың айналымы артады. Сондықтан радио - бұқаралық ақпарат құралдарының динамикалық түрі, ал радио тыңдау туралы мәліметтер өте тез ескіреді. Мақсатты аудитория - бұл әр түрлі жастағы адамдар, соның арқасында радионың жұмыс жасына қарамастан, танымалдығы артып келеді [9,90-б.]. Сонымен қатар, бұқаралық ақпарат құралдары қол жетімді, бұл мақсатты аудиторияның тез өсуіне мүмкіндік береді.
Аудитория деп отырғанымыз тікелей мағынасында сөзді тыңдаушы топ, яғни қабылдаушы топ деген мағынаны білдіреді.Ал қазіргі таңда қолданыста жүрген ұғымы саяси коммуникация аудиториясымен қатар бұқаралық ақпарат құралдары аудиториясы болып саналады. Мұндай аудиториялардың басты ерекшеліктері олардың кеңістіктері шектелмейді. Т.Адорно және М.Хорнхаймерден бастау алып негізі қаланған зерттеу жұмыстарынан кейін аудитория ұғымының басқа да түсіндірмесі пайда болады [10,171-б.]. Бұл зерттеулер нәтижесі бойынша аудитория терминіне қоғамды тоталитарлы құрылымдарға икемді түрде бұқараландыру тетігі ретінде түсініктеме беріліп қарастырыла бастады.
Аудитория ұғымы тікелей аудармада тыңдауға арналған орын дегенді білдіретін латынның сөзінен шыққаны белгілі. Журналистика әлеуметтануында аудитория дегеніміз - олардың ақпараттық мүдделері мен қажеттіліктерінің ортақтығы, сонымен қатар осы қажеттіліктерді қанағаттандыру формалары, әдістері мен арналары негізінде туындайтын адамдар журналистік туындыларды алушылар деген жалпы түсінікті қамтиды.
Әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу кезінде зерттеу объектісінің әдістемелік тұрғыдан нақты анықтамасы қажет. Медиа аудиторияны дәл анықтау үшін түсіндіру процедурасына жүгіну керек, бұл жағдайда зерттелетін халықтың шекарасын белгілеуден бастауымыз қажет. Аудиторияны кеңістікте шектеуімізге болады. Мысалы Мәскеу, Санкт-Петербург, Солтүстік-батыс аймақ, Ресей Федерациясы және т.б. деп аймақтарға байланысты аудиторияны белгілей аламыз. Екінші жағынан аудиторияны уақыт бойынша шектеуге болады:
* газеттің әр нөмірін тұрақты тұтынушы немесе оқырман;
* айына бір рет газет оқитын тұрақты тұтынушы;
* кездейсоқ тұтынушы;
* мақсатты аудиториямен ұқсас сипаттамалары ең алдымен қызығушылықтары бар оқырман [11,227-б.].
Сонымен, негізгі шектеу бұқаралық ақпарат құралдары арнасы арқылы енгізіледі белгілі бір бұқаралық ақпарат құралдарына немесе ұқсас типке сілтеме жасау арқылы.
Әлеуметтанулық категориялар мен аудитория түсініктері тұрғысынан оны бұқаралық әлеуметтік қауымдастық, ал әлеуметтік топ ретінде - ортақ мүдделері, өмір салты, құндылықтары бар адамдардың салыстырмалы түрде тұрақты жиынтығы ретінде қарастыруға болады [12,60-б.]. Тарихи қалыптасқан қоғамда мінез-құлық нормалары қалыптасады. Әлеуметтік топ ішкі және сыртқы өзара әрекеттесу жүйесінде, белгілі бір әлеуметтік нормалар жиынтығымен сипатталады, өзінің рөлдік құрылымына ие болады.
Егер БАҚ мақсатты аудиторияға бағытталған болса және ол жалпы ақпараттық сипаттағы адамдардан тұратын болса, олар өз кезегінде әлеуметтік мәртебенің біртұтастығынан туындайтын ортақ әлеуметтік сипаттамаларға ие болса, онда біз аудитория туралы әлеуметтік топтың мағынасында айта аламыз. Бұл жағдайда аудиторияның әлеуметтік топтан шыққанын және әрдайым бірдей бола бермейтінін ескеру қажет. Сонымен, бизнес баспасөзді атап айтқанда әлеуметтік топ болып табылатын мақсатты аудитория ретінде кәсіпкерлер басқарады. Бірақ бизнес-БАҚ адресаттарына мамандар, шенеуніктер және экономикаға қызығушылық танытатын адамдар да кіреді. Мақсатты аудитория ретінде белгілі бір әлеуметтік сипаттамалардың жиынтығы әлеуметтік портрет түсінігі белгілі бір медиа аудиториясына байланысты қолданылады. Мысалы, Балықшы журналының мақсатты аудиториясы немесе медиа түрі компьютерлік журналдардың мақсатты аудиториясы сияқты топтарға бөлу кезінде қолданылады. Әр түрлі бұқаралық ақпарат құралдарының мақсатты немесе базалық аудиторияларының мақсаты маркетинг принципі бойынша сегменттелген, бұқаралық ақпарат құралдарының тұтынушылар топтары, олардың міндеттері жеке әлеуметтік топтар өкілдерінің ақпараттық мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.
Бұқаралық ақпарат құралдарының аудиториясы, сондай-ақ ақпаратты таратудың жеке арналары жиынтық аудитория бұқаралық мәдениеттің тұтынуға арналған мәдени құндылықтарды өндірудің бір түрі ретінде қалыптасатын бұқаралық аудитория түріне жатады. Бұқаралық мәдениет нысандарын өндірушілердің қызметі дәл тұтынуға бағытталған. Көпшілік аудиториялрға гетерогенділік, дисперсия және анонимділік тән. Бұқаралық коммуникацияда бұл мінез-құлық үлгілері таралатын және массаның көбеюі үшін жүретін процес алаңы болып табылады.
Масса өкілінің яғни көпшілік адамның көп жағдайларда мәртебесі жоқ. Көпшілік адам дегеніміз бұл шын мәнінде бар адамдарға қарағанда идеалды түр [13,120-б.]. Себебі бұл жердегі барлық адамның өзіндік көп немесе азғантай рөлі бар.Әрбір әлеуметтік мәртебесі адамның қоғамдағы орнына және, сәйкесінше әрбір әлеуметтік рөлдегі мәртебеге байланысты күтілетін мінез-құлықта олардың тасымалдаушысы үшін өзіндік тұлға ретінде көрінетін мәнге ие болады. Адам үшін бұл құндылықтар тең емес. Адам иелігіндегі ерекшеліктер туралы да сөз қозғамай кетуге болмайды. Онда бір жеке басын жоғалту қаупі жанқиярлыққа әкелуі мүмкін. Яғни сенім үшін өлім. Ал басқасының жоғалуы ешқандай маңызды және елеулі салдарға әкелмейді мысалы, тұтынушы мінез-құлқының өзгеруі. Байқап отырғанымыздай адамдардың екі иелігіндегі екі ерекшелігі екі түрлі салдарға әкеліп соқтырады.
Идентификацияның дағдарысы біздің өмірімізде үнемі болып тұрады, оның басты себебі - адам өмірінің барлық салаларына енетін бірыңғай стандарттарды енгізу [14,41-б.]. Бұл тұтыну, технология, басқару, бақылау стандарттары ғана емес, сонымен бірге жеке адамға тікелей әсер ететін құндылықтарды біріктіру болып саналады. Идентификация дағдарысы бұқаралық қоғам мен бұқаралық аудиторияны тудыратын бұқаралық мәдениет пен жаһандану құбылыстарымен байланысты. Көпшілік назарын аударатын БАҚ-тар ақпараттың тұтынушысының орташа талғамы мен сұраныстарын, мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін немесе, дәлірек айтсақ, редакция қызметкерлері сияқты тілдердің форматтарын, күн тәртібін және стилистикасын стандарттауға мәжбүр болып жатады. Аудиторияны кеңейту ниетінде ештеңе жоқ, бұны бұқаралық ақпарат құралдарының кәсіпорын ретіндегі экономикалық тиімділігі талаптары негіздейді, бірақ аудиторияны іздеу сөзсіз құндылықтардың құнсыздануына әкеліп соқтырары анық. Ақпараттық мүдделердің ортақтығы негізінде бұқараны біріктіруге тырысу жолақты төмендетуге әкеледі, өйткені күрделі құрылымдалған және сараланған әлеуметтік кеңістікте бірлікке қол жеткізу адамның негізгі инстинкттеріне жүгіну арқылы және ең алдымен адамның эмоционалды сферасына әсер ету арқылы ғана мүмкін болады. Танымал мәдениеттің негізгі белгілері - бұл адами қатынастардың көрінісі ғана емес әлеуметтік максимализм, ойын-сауық пен сентиментализм, зорлық-зомбылыққа, жыныстық қатынасқа, ұлттық және нәсілдік наным-сенімдерден арылу, табысқа жету мәдениеті, тұтынушылық, конформизмді насихаттау сияқты дүниелерді бір ортада ұстай отырып дұрыс жағынан насихаттау болып табылады [15,90-б.].
Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтануды өздерінің ақпараттық потенциалы мен қызығушылықтары туралы пікірлерін зерттеу құралы ретінде белсенді қолданады. Әлеуметтанушылар өз пәнінің ерекшелігіне байланысты көпшілікке аудиторияға тән орташа пікірді жазады. Нәтижесінде олар жаппай белгілі бір орта өрісін табады. БАҚ тәжірибесінде бұл салада саяси жаңалықтар, ойын-сауық ақпараты зайырлы шежірелер, жанжалдар, әзілдер, танымал адамдармен сұхбаттар, қылмыстық тақырыптағы материалдар бар. Егер біз осы тізімге теледидарлық бағдарлама, кроссвордтар және жұлдызнамалар сияқты ақпараттық компоненттерді қосатын болсақ, онда біз қазіргі заманғы бұқаралық ақпарат құралдарының типтік мысалын аламыз. Оқырмандардың қызығушылықтарын қанағаттандыруға тырысатын редакция өз басылымдарының қызметін аудиторияның жаппай талғамына сәйкес реттейді. Нәтижесінде, бұқаралық газеттер мен журналдар дизайнда да, мазмұн компоненттерінде де бір-бірін еске түсіреді.
Бұқаралық аудиторияны, сондай-ақ мақсатты аудиторияны әлеуметтік сипаттамалардың призмасы арқылы қарау керек. Бірақ бұлар керісінше, бұқаралық көрсеткіштердің орташа мәндерімен сипатталады, әдетте аудиторияның демографиясы, жынысы, жасы, тұрғылықты жері және тағы басқалары қарастырылады [16,240-б.]. Бұқаралық аудиторияның табиғаты оның пайда болу кездейсоқ жағдайында, қоғамдағы қатынастардың ситуациялық сипатында жатыр. Бұқаралық аудитория мен мақсатты аудиторияның негізгі айырмашылығы - ақпаратты іздеу мен қабылдаудағы енжарлығы болып табылады. Бұқаралық аудитория мен БАҚ арасындағы қарым-қатынас ықтималдығында бұқаралық ақпарат құралдарына үндеу тастау дәстүрге айналады. Бұқаралық ақпарат тұтынушысының әлеуметтік үндеуін өзінің өндірушісіне аудиторияға қандай арналар арқылы және қандай нысандарда ұсынылуы керектігін міндеттейді.
Мақсатты және бұқаралық аудитория санаттарынан басқа, медиа-зерттеу нақты аудитория ұғымы үшін газеттің немесе журналдың бір санының аудиториясы деген ұғымды қолданады. Радио станциялары мен теледидарды зерттеуде, нақты аудитория әдетте 15 минуттық жерді тыңдаушылар немесе көрермендер санына байланысты ажыратылады. Сөз етіп отырған 15 минут бұл бір жарнаманы басқасынан бөлетін уақыт аралығын айтады. Аудиторияны заманауи зерттеу, ең алдымен, медиа-жоспарлау мақсаттарын көздейді. Негізінен бұқаралық ақпарат құралдарына емес, жарнама берушілерге арналған [17,100-б.].
Ақпаратты тұтынушылар санын көбейтуге тырысатын БАҚ үшін әлеуетті аудиторияның маңызы зор. Бұндай аудиториялардың басты ерекшелігі - сипаттамалардың мақсатты аудиторияға сәйкес келуін қадағалайды, жалпы әлеуметтік портрет болуын басты назарда ұстайды. Сонымен қатар, типологиялық жағынан ұқсас БАҚ аудиториясын әлеуетті деп санауға да болады. Типологиялық жағынан ұқсас басылымдар, ең алдымен, бірдей тақырыптарды қозғайтын, бірдей жиілікке ие және сол аумақта таратылатын басылымдар болып саналады. Типологиялық жағынан ұқсас БАҚ арасындағы нарықтық қатынастар жағдайында аудитория мен жарнама беруші арасында бәсекелестік қазіргі таңда дамуда. Кейбір жағдайларда мысалы, халықтың көші-қон ұтқырлығы жағдайында осы бұқаралық ақпарат құралдарымен жоғалған аудиториялар сонымен қатар тәжірибесі бар аудиториялардың топтары әлеуетті топтарға жатады. Әлеуметтік және топтық ұтқырлықтар демек ықтимал аудиториялардың пайда болуына ықпал ететін факторлар болып саналады. Ақпаратты таратудың түрлі арналары аясында қарастырсақ әлеуетті аудиторияға бұқаралық ақпарат құралдарына техникалық жағынан қол жетімді тұтынушылар да кіреді.
1.2 БАҚ-ның бағытталған аудиторияға әсер етуші жасырын құралдары
Қазіргі заманғы ақпарат құралдарының кең спектрі, бұқаралық ақпарат құралдарының тәжірибесі көрсеткендей әр адамның азаматтығын еркін таңдауына, сондай-ақ азаматтардың жекелеген топтарының әлеуметтік ұстанымдарын анықтауға да құқығы бар. Журналистика тарихындағы тәжірибелік журналистер мен әлеуметтік-идеологиялық мәселелерді зерттеушілер ақылға әсер ету және ақыл-ойды басқару мәселелерінде маңызды ақпаратты ұсынудың ауызша формасы жетекші рөл атқаратындығына назар аударып отыр. Дәл осыған байланысты журналистикадағы өзекті және практикаға бағытталған ғылыми проблемалардың бірі - тілдік медианы қоғамдық сана мен оны басқаруға ықпал ету құралы ретінде мақсатты пайдалану мәсел есі болып табылады [18,60-б.].
Зерттеушілердің айтуынша ХХІ ғасырдың басында бұқаралық ақпарат құралдарындағы коммуникациялық ортаның белсенді дамуымен сипатталатын дәуірде ықпал ету, сендіру сөйлеудің басқа функцияларын ығыстыра отырып бұл функциялардың барлығын дерлік толық қамтитын бұқаралық ақпарат құралдары негізге айналды. A.P.Короченскийдің айтуынша, қоршаған әлем туралы білімді түсіндіру оқиғалар туралы кез-келген мәлімдемеде орын алады [19,164-б.]. Қоғамда ақпарат таратылады, алайда бұрмалау оны қабылдаудың коммуникативті жағдайлары мен медиа-хабарламаларды алушыға тән жеке қабылдау ерекшеліктерінің әсерінен ақпаратты тұтыну деңгейінде артады. Бұқаралық ақпарат құралдары өз аудиториясына ауызша әлеуметтік мінез-құлықтың модельдерін ұсынады, ол ақпарат таратылғаннан кейін алушы әлемнің көрінісін бұрмалауы мүмкін.
Мұндай сендіру лингвистикасы біртіндеп журналистік дискурстың ажырамас бөлігіне айналуда. Сонымен қатар бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің нәтижесі көіріс таппағандықтан, қоғамдық сананың дамуына әсер ету мүмкіндіктері ерекше кеңейе бастады. Осыған байланысты қазіргі ақпараттық процестердің қатысушылары мәтінді басқаруға қаншалықты және қандай мақсатта жүгінетіні туралы табиғи сұрақ туындайды. Бұл термин бойынша ғалымдар адамның көзқарасы мен тұтас алғанда қоғамның құндылық жүйесіне сәйкес келмейтін әрекетке итермелеуге бағытталған жасырын ақпараттық-психологиялық әсерді тілдік құралдардың көмегімен түсіндіреді [20,63-б.].
О.Н.Быкова сөйлеу манипуляциясы тыңдаушыны немесе оқырманды сөйлеу хабарламасын сыни тұрғыдан қабылдауға мәжбүрлейтін, талқыланатын мәселе туралы белгілі бір идеялардың пайда болуына ықпал ететін психологиялық және психолингвистикалық механизмдерге негізделген жүйені ұсынады [21,169-б.]. Журналистік жұмыстың практикалық аспектісінде сөйлеу манипуляциясы алушыға әсер етуі мүмкін болатын осындай тілдік құралдарды таңдауға және қолдануға байланысты болады деп есептейді. Бұл жағдайда сенім ұсыныстың орнына эмоционалды астарлы мәтін құру арқылы қол жеткізіледі. Лексикалық құралдарды таңдау авторға қажетті семантикалық екпіндерді қоюға мүмкіндік береді, бұл реципиенттің идеяларындағы шындықтың анық емес бұрмалануына ықпал етуі мүмкін.
Аудиторияның санасына әсер етудің тағы бір тиімді құралы - мәтінде болжам жасау. Бұл жағдайда, А.Н.Баранов, сөйлеуші үшін маңызды семантикалық ақпарат рационалды талдауды қажет ететін жаңа білім ретінде емес, бұрын белгілі нәрсе ретінде ұсынылады дейді. Бұл әдіс жарнамаларда жиі кездеседі: тұтынушыны әдеттегі контрагентпен салыстырғанда ерекше сапасы бар өнімді пайдалануға шақырады. Болжам жасау әдісін қолдану қазіргі кездегі ең қажетті дүние болып отырғандығын ескергеніміз абзал. Себебі журналисттің жүретін орталары мен жазатын матиралдарының басым көпшілігі ақпаратты беруіңе байланысты аудиторияға әсер ететінін ескерсек кейбір ақпаратты ашық беру аудиторияны агрессивті күйге түсіретіні анық [22,60-б.]. Атап айтатын болсақ жаңалықтар мен мақалаларда алдын-ала болжам алдын-ала белгілі бір затқа негізделеді, ол объектіге және автор берген нақты сипаттамаларға назар аударады. Мысалы көтеріліс болып жатыр деп ашық жазатын болса аудиториядағы кей адамдардың қызығушылығы оянып сол айтылған мекен жайға қарай бағыт алуы мүмкін. Ал егер журналист оншақты адамнан құралған бірнеше топтар құрықталды деп жазатын болса аудитория мәтін астарын болжау арқылы ол жерде нақты не болып жатқанынан хабасыз болуы мүмкін.
Алдын ала болжам жасау принципі сізге сыни көріністі қажет етпейтін ақпараттың бір бөлігін ұсынуға мүмкіндік береді: әдістеме автордың күдіктері мен бағаларын растау үшін қолданылады. Тілдерді манипуляциялау бұқаралық ақпарат құралдарының сөйлеу тәжірибесінің ажырамас бөлігі болып отыр қазіргі таңда. Бұл қуатты коммуникативті ресурстарды білдіреді, соның салдарынан біз белгілі бір стереотиптерді, пайымдау мен мінез-құлықты тек біржақты тәртіпте енгізу туралы айта аламыз. Медиа оқиғаны түсіндіру проблемасы өте маңызды, өйткені бұқаралық ақпарат құралдарының аудитория санасында өмір құбылыстары мен процестері туралы жалған идеяларды тудыратын медиаморфиялар бар [23,180-б.]. Жоғарыда келтірілген мысалдар санаға ауызша айла-шарғы жасау тетіктерін қолданбайтындығын көрсетеді, сонымен бірге бұқаралық ақпарат құралдарының өздері оларды құртып алмау үшін зерттеуі керек екендігін нақты айқындайды. Қоғамға жасырын әсер етудің кең таралған және тиімді түрі болғандықтан, лингвистикалық манипуляциялар мұқият және жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Аудиторияға жасырын әсер ету құралдары туралы сөз еткенде психологиялық әсерлер туралы сөз қозғамай кету мүмкін емес. Себебі адамның санасының үш бөлігі де осы тұста ақпаратты қабылдауға тікелей қатысы барын ескерсек псхологиялық жолдардың да әсерін қарастырғанымыз жөн [24,207-б.].
Психология - бұл ешқандай журналист назардан тыс қалдырмайтын қуатты құрал. Мақсатты аудиторияны, оның реакциялары мен әрекеттерін түсіну мұның бәрі сізге конвертациялаудың тиімді әдісін табуға мүмкіндік береді және сіз оны пайдалануыңыз керек екенін дәлелдейді.
Әсер ету және сенімнің психологиялық теориялары туралы сөз еткенде Дейв Страйкер туралы сөз қозғамай кетуге болмайды. Танымал психология сайты ChangeMinds-тің авторы Дэйв Стрейкер ықпал ету және сендіру әдістеріне байланысты он психологиялық теориялардың тізімін жариялады [25,147-б.]:
1. Күшейту гипотезасы. Сіз өз позицияңызды неғұрлым сенімді түрде білдірсеңіз, ол басқаларға қарағанда күшті және тиімді болады. Және керісінше - сіз идеяны неғұрлым анық білмесеңіз, оны басқалар қабылдай бастайды.
2. Трансформация теориясы. Кез келген әлеуметтік топтың аз жағы көпшілік құрамына кіретін адамдарға қатты әсер етуі мүмкін. Факт мынада: көпшілікке қосылатын адамдар бұл таңдауды басқа балама іздемегендіктен немесе жаппай қосылу оңай болғандықтан жасайды. Сондықтан аз жағының берік және сенімді ұстанымы топтың негізгі бөлігінің әлсіз сенімдеріне қатты әсер етеді.
3. Ақпаратты басқару теориясы. Бұл теорияның мәні адамның дұрыс қарым-қатынас жасаудың 4 стандартының біреуін қасақана бұзып, басқа адамдарға әсер етуі болып табылады.
Саны: көрсетілген ақпарат толық және толық болуы керек.
Сапа: ақпарат дұрыс және нақты болуы керек.
Қарым-қатынас: әңгіме тақырыбына сәйкес ақпарат.
Қарым-қатынас стилі: ақпарат түсінікті түрде беріледі және вербальды емес ым-ишаралармен қамтамасыз етіледі.
4. Алдын-ала ақпаратпен қамтамасыз ету. Адам өзіне сырттан алдын-ала берілген ойларға сүйене отырып әрекет етеді. Мысалы, бір сиқыршы қойылым кезінде әр түрлі сөйлемдердегі үш, дөңгелектер және велосипед сөздерін атай алады және тыңдаушыларды үшбұрыш идеясына апара алады.
5. Қарым-қатынас жылдамдығы. Біз жақсылықты жақсылықпен қайтаруға дағдыланғанбыз, қызмет көрсетут кезінде осы ұстанымға сүйене отырып, сендіру тактикасы жасалды.
6. Тапшылық принципі. Кейбір заттар, қызметтер мен тауарлар олардың саны шектеулі немесе сатып алудың қолайлы шарттары шектеулі екенін білсе, адамға тартымды болып көрінеді.
7. Ұйқының әсері. Бұл тәсілдің мәні мынада: адам өзіне жолданған хабарламада оны бірдеңеге сендірудің кез-келген әрекетін таппаса да, ақырында осы хабарда айтылған ұстанымды қолдай бастайды және оны қолдана бастайды, тіпті әсер ету әдістері мен сенімдер болса да. жасырын форма ол адамға әсер етпей қоймайды.
8. Әлеуметтік әсер. Біреудің пікірі бізге қаншалықты әсер ететіндігімізге байланысты және біз адамды немесе ақпарат көзін қалай қабылдағанымызға байланысты.
9. Йельге деген көзқарастың өзгеруі. Йель университетіндегі зерттеулерге негізделген бұл тәсіл сендірудің тиімділігі түптеп келгенде байланысты болатын көптеген факторлардың өзара байланысынан тұрады. Бұл тәсілдің негізгі құрамдас бөліктері - ақпарат көзінің немесе аудиторияға жүгінген адамның әсері, үндеудің дұрыс мазмұны, мақсатты аудиторияның қалауы мен сенімі. Жоғарыда аталған барлық факторлардың бір-бірімен әрекеттесуі неғұрлым дұрыс және нәтижелі болған сайын, журналисттің мақсатына жету мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Қысқаша айтқанда, Йель тәсілі кімге не деді деген сөйлеммен сипатталады.
10. Күшті сөздер мен тіркестер. Кейбір сөздер адамға басқаларға қарағанда көбірек әсер етеді. Оларды 3 негізгі категорияға бөлуге болады:
* Құдайлық: Батаны, мойынсұнуды, ілгерілеуді білдіретін сөздер;
* Девиллик: Жексұрындық пен жексұрындықты тудыратын терминдер; фашистік, педофилдік және т.б.;
* Харизматикалық: Адам үшін үлкен маңызы бар материалдық емес терминдер мен тіркестер - бостандық, үлкен іске қосқан үлесі және т.б.
Психологияның осы 10 теориясы сендіру әдістерінің негізі болып табылады. Телевизиядағы сұхбат жанырында осы психологиялық әдіс-тәсілдерді қолданудың беретін пайдасы орасан зор. Себебі адамдарды баурап алу мен өзіңе сендіре білу өте маңызды. Сұхбат берушіні өзіңе толықтай сендіру арқылы сұхбаттасу барысы осы орайда жүзеге асады. Астарлы мәтіндер арқылы журналист сүхбат берушіден тікелей сұрау салуға бата алмайтын немесе сұрау салға болмайтын ақпаратты алу барысында қолдану арқылы ақпарат ала алады. Журналист күнделікті өмірде мұндай оқиғалармен жиі ұшырасып жатады.
Журналистік шығармашылық барысында басқалардың психикалық жағдайларына, олардың ұмтылыстарына, құндылықтары мен мақсаттарына сезімталдықтың ерекше эмоционалды сипаты дамиды. Журналистік жұмыстың тиімділігі эмпатияға, басқаның тәжірибесіне эмоционалды жауап беруге тікелей байланысты.
Эмпатикалық қабілет - бұл кәсіби қызметтің шарты болып табылатын журналистің жеке басының адамгершілік дамуының қайнар көзі [26,81-б.]. Эмпатияның психологиялық алғышарты - бұл басқа адамның күйіне ену және оның көрінісіндегі себеп-салдарлық байланыстарды түсіну мүмкіндігі. Эмпатияның маңызды факторы - толық емес ақпаратпен жұмыс істеу, әртүрлі ақпараттық ағындар мен белгілерді біріктіру, жағымсыз пікірлерден аулақ болу және бейтарап пікірлерден аулақ болу қабілеті деп түсінілетін дамыған сана-сезімнің дамыған жүйесі.
Басқа адамды түсінудің түрлі жолдары бар. Рационалды деңгейге басқа адамның мінез-құлқының себептері мен салдарын логикалық сәйкестендіру және бағалау жүйесін қолдану арқылы қол жеткізіледі. Эмоционалды түсіну эмоционалды бірлестіктерге және сұхбаттасушымен сәйкестендіруге байланысты. Интуитивті деңгей дегеніміз адамның өзін-өзі көрсетуін болжау. Бұл реакцияның немесе адамның көршісіне әсер етудің барабар әдісін таңдау барлық деңгейлерде басқа адамның мінез-құлқын белгілеу қабілетіне байланысты.
Кәсіби қарым-қатынаста қатысушылардың рөлдері әртүрлі: журнал әдетте зерттеу нысаны болып табылады, ал оның сұхбат берушісі - объект. Әрбір қарым-қатынас жасаудағы журналистің міндеті - әрі қарайғы қадамдар арқылы уақытты жоғалтпау үшін әңгіме алгоритмдері, типтік матрицалар болуы.
Журналист көбінесе экстремалды жағдайда жұмыс істейтін материалды тез жинау және ақпаратты басқаларға қарағанда ертерек тарату қажеттілігінен туындайтындығын, бірақ адамдар мен сауалнамадан алынған деректерді бұрмаламай-ақ түсінетінін ұмытпауымыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz