Рельеф қалыптасуындағы қазіргі физикалық-географиялық жағдайлары
Кіріспе
Табиғи жағдайларды зерттеу, жербедерін құрушы процестермен жербедерінің жекелілігін де, табиғи ресурстардың мүмкінділігінің көрінуінде үлкен мән бар. Шу өзені орта ағымындағы бассейнінің күрделі жербедерін және бедертүзуші үрдістерді зерттеу, жергілікті жерлердің жол құрылысын жобалау, жерді қолдану сияқты сұрақтардың шешілуіне көмектеседі.
Ауданның қазіргі жербедерінің құрылуы және қалыптасуын түсіну үшін табиғаттың ерекшеліктерін оның физикалық.географиялық жағдайын қарастыру қажет. Жұмыста геоморфологиялық картаны қарастыруда, жер.бедерін зерттеу негізінде, оның жеке пішіндері мен элементтердің қалыптасу тарихы, жербедерінің типологиялық бірліктері қарастырылады.
Жұмыстың тексті бөлігі, кіріспеден, үш тараудан қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, ауданның жазықтық бөлігінде және таулы бөлігіндегі бедер түзілуінің қазіргі процесіне әсер ететін табиғи жағдайы қарастырылады.
Екінші бөлімде территорияның геологиялық.тектоникалық құрылысына тән арналған.
Үшінші бөлімде, морфологиялық сипаты, рельеф типологиясы қарастырылған.
Табиғи жағдайларды зерттеу, жербедерін құрушы процестермен жербедерінің жекелілігін де, табиғи ресурстардың мүмкінділігінің көрінуінде үлкен мән бар. Шу өзені орта ағымындағы бассейнінің күрделі жербедерін және бедертүзуші үрдістерді зерттеу, жергілікті жерлердің жол құрылысын жобалау, жерді қолдану сияқты сұрақтардың шешілуіне көмектеседі.
Ауданның қазіргі жербедерінің құрылуы және қалыптасуын түсіну үшін табиғаттың ерекшеліктерін оның физикалық.географиялық жағдайын қарастыру қажет. Жұмыста геоморфологиялық картаны қарастыруда, жер.бедерін зерттеу негізінде, оның жеке пішіндері мен элементтердің қалыптасу тарихы, жербедерінің типологиялық бірліктері қарастырылады.
Жұмыстың тексті бөлігі, кіріспеден, үш тараудан қортындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, ауданның жазықтық бөлігінде және таулы бөлігіндегі бедер түзілуінің қазіргі процесіне әсер ететін табиғи жағдайы қарастырылады.
Екінші бөлімде территорияның геологиялық.тектоникалық құрылысына тән арналған.
Үшінші бөлімде, морфологиялық сипаты, рельеф типологиясы қарастырылған.
Кіріспе
Табиғи жағдайларды зерттеу, жербедерін құрушы процестермен
жербедерінің жекелілігін де, табиғи ресурстардың мүмкінділігінің
көрінуінде үлкен мән бар. Шу өзені орта ағымындағы бассейнінің күрделі
жербедерін және бедертүзуші үрдістерді зерттеу, жергілікті жерлердің жол
құрылысын жобалау, жерді қолдану сияқты сұрақтардың шешілуіне көмектеседі.
Ауданның қазіргі жербедерінің құрылуы және қалыптасуын түсіну үшін
табиғаттың ерекшеліктерін оның физикалық-географиялық жағдайын қарастыру
қажет. Жұмыста геоморфологиялық картаны қарастыруда, жер-бедерін зерттеу
негізінде, оның жеке пішіндері мен элементтердің қалыптасу тарихы,
жербедерінің типологиялық бірліктері қарастырылады.
Жұмыстың тексті бөлігі, кіріспеден, үш тараудан қортындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, ауданның жазықтық бөлігінде және таулы бөлігіндегі
бедер түзілуінің қазіргі процесіне әсер ететін табиғи жағдайы
қарастырылады.
Екінші бөлімде территорияның геологиялық-тектоникалық құрылысына тән
арналған.
Үшінші бөлімде, морфологиялық сипаты, рельеф типологиясы
қарастырылған.
І. Рельеф қалыптасуындағы қазіргі
физикалық-географиялық жағдайлары
Қазіргі физикалық-географиялық процесстер геологиялық құрылымы, жаңа
тектоникалық қозғалыстардың пайда болуымен, ауданның климаттық
ерекшеліктерімен өзара тығыз байланыста болып табылады.
Кенетконтинентті климат жағдайларда, жартасты жыныстардың бұзылуы және
элювиальді қалыптасулар, делювиальді түзілімдер, атмосферадағы ылғалдың
әсер етуінен пайда болады.
Судың қызметі жұмыс ауданында рельеф түзідуіндегі экзогенді процесс
негізгісінің ірі болып табылады. Қарқындылығында пайда болатын эрозия
қызметінде су ағымдарының жүруі болып, бірақ кеңділігімен ерекшеленеді. Шу
өзені аңғарына сипатталынған бағытты эрозия, олар ерте көктем кезеңінде су
тосуы жағаларды шаюы пайда болады. Жайылымдағы шайылу процесстерінде
құмтасты-саздақты түзілімдері жағалық өзендік белестері мен қайраңдары
қалыптасуында өзгереді. Жазғы уақыттың ең құрғатылған кезеңінде өзендегі
эрозиялық қызметі аяқталады.
Төменгі тай беткейлерінде орналасқан бұлақтар ортатау және аласатау
ауданында және оған жататын бөлімдегі жарасайлардың қалыптасуының негізгі
ролін атқарады. Бөктер конусы сүйрелмеер шегінде, жырасайдың негізгі кең
таралғанын тапты. Бұнда олар ертеде толқынды жазықтық бетінде – жайпақ
пішінде беріледі. Беткейлік шайылу барлық жерде таралуы және таулы жербедер
беткейінде пайда болатын физикалық-географиялық факторлар бірден-бірі
болады.
Шу аңғарына қарай қыратты орындар мен материалда және элювиальді және
делювиальді шайылу есебінде – бұл процесстің қорытындысында рольер бетінде
тұрақты нивелирлеу өзгереді. Беткейлік шайылу, физикалық-географиялық
процестер асқалар сияқты, басым көпшілігінде активті шығады немесе нөсер
жауын және қар еру кезеңі өзгереді. Бұзылуға жеңіл ерілетіндер, су-айрық
саздақтар дамитын бөлімдерде ол өте қарқынды шығады.
1.1 Орфографиясы
Қырғыз жотасының шығыс бөлігі және Кендіктас жотасының атыс бөлігі, Шу
өзені аңғары мен Шу шұңғымалары Шығыс бөліктері жазықтықтарын іріктіреді.
Берілген территорияға олар өз кезегінде неғұрлым ұсақ бөліктермен сипаттама
берілген. (Қордай үстірті, Шу өзені саласының аңғарлары және тағы басқа) Шу
аңғары оңтүстіктен батысқа қарай біртіндеп төмендейді, оның ауданда пайда
болуы орфограффиялық ерекшеліктерімен сипатталынған. Ауданның солтүстік-
шығыс бөліктерінің ең биік абсолюттік белгілері 1360 м, ал Шу өзені суының
деңгейінің абсолюттік белгісі 775 метр.
Ауданның шегінде беткі құрылымына қарай төрт морфологиялық анықталған
белдейлерді бөлуге болады. Біздің сипаттама беріліп отырған территорияның
солтүстік-батысынан оңтүстік-шығысына қарай Жааңаш және Қарасұлу, Акча-
Чекты өзен жүйелерімен қатты ілімденген.
Территорияның солтүстік-шығыс бөлігінде Ақтас жотасы солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр. Шығысында биік жота (абс.
биікт. 200-2800 м.) Джета-Джел өзінің соңғы батыстағы сілемдерімен біздің
ауданның шегінде Джета-Джелберут жотадан басталатын Өрікті өзені кіреді,
Сары-бұлақ, Рғайты және асқада аңғарлар сонда жартасты таршақтал
таныстырылады. Оңтүстік-Шығыс жағы Джета-Джел жотадан Шу өзені ағады және
жотаның беткейлер жағына осы өзендер жартасты таршатқалдармен бөлінеді.
1.2 Климаты
Бұл территорияның климаты ерте жазғы және көктемгі кезеңдегі
максимаоды жауын-шашынмен ерекшеленеді.
Бұл аудан Солтүстік-Батыстағы ашық аңғар климат тектүріне жатады.
Шығыстан соғатын Фенді жыы желдің пайда болуына және Сібірлік суық ауа
массасынан аңғарды қорғауын және Шу аңғарының климатының қаыптасуының
негізгі ролін Шу-Іле таулары атқарады.
Аңғарда солтүстік-батыс жақтан суық ауа массасының еркін аувекциясы
болуы мүмкін. Бірақта бұлда тауға жақындағанда, батысқа ауытқитын, сібірлік
суық ауа басып енуі орындалады.
Бұл процесс қар жауу және ауа-райының күрт суытуымен шығарып салынады.
Арктикалық басып ену процессі аяқталуында және мағынасыз бариялды
градиенттердің анықталуы ашық аспан және жел болмаған кезінде болады. Осы
жағдайда ауаның минималды температурасы – 38 және – 430С-қа дейін жетеді.
Ашық, бояу аязды ауа-райының жағдайларында қыстық температура
инверсиялары құралады. Мағыналы, бариалды градиенттердің түзілу жағдайында
оңтүстік Қазақстан және Қырғызстанның солтүстігінде Шу өңіріне шығыстан
тұратын Фенді желдері, құрғақ, жылы, жылыну процестерінің келуіне ықпал
жасайды. Біздің білуімізше Фенді желдердің соңынан арктикалық басып ену
құбылысы болады.
Қыста Оңтүстік-батыс циклоында континентті тропикалық ауа ауыслы, бұл
ауа Тянь-Шань жотасының жолдарынан аса отырып Шу өңірінде Қырғыз жотасынан
түсетін жылы Фенді ағындар түрінде пайда болады. Бұндай кезеңдерде Шу
өңірінде бұлтсыз жылы ауа-райы болады және экстремальді температура 16-190
С-қа жетуі мүмкін. Температураның оң ауысу бағыты 120С нормасына тең
келеді.
Бұл өңірдегі тропикалық ауаның болу ауысуы нәтижесінде тұрақты,
адвективті тұмандар пайда болады.
Көктем мезгілінің үлкен контрастілі ауа-райына байланысты қарқынды
суық енулермен жылы адвекциялар кезек-кезек Шу аңғарында байқалады.
Тропиктік ауаның Оңтүстік-батыс циклонына ауысуы наурыз айында
температураның 18-280С – қа дейін көтерілуіне әкеп соғады. Ең соңғы үлік
жүру кезеңі, Мамыр айының басында жиі кездеседі.
Кей кездері көктемде өте күшті және ұзақ желдер батыстан тұрады. Шу
өңірі оңтүстік-батыс перифериясының Сібірлік антиуиклонында олған жағдайда,
бұл желдер Шу-Іле тауын ауа температурасының Солтүстік-батысқа ауысуы
аяқталады. Шу аңғарының үстінде Қырғыз жотасының ендік күшіне қарағанда бұл
ауысым шығыстық бағыт алады. Шығыстық ауысым күшейген кезінде немесе
құрғақшылық кезеңде аңғарда құрғақ фенді жел соғады.
Жазы ыстық, шілде айындағы территорияның көптеген бөлігінде ауаның
температурасы 22-240С, максимилдік температура көбінесе 35-тен 390С-қа
дейін өзгереді, бірақ кейбір жылдары олар 40-440С- қа дейін барады. Бұл
ыстық кезең 80 күнге созылады. Табл. 1
Бірақ суық ауысымдар жазда да ауа-райының суытуына, әсіресе мамыр,
маусым және қыркүйек айларыда үсіктің жүріп өтуіне ықпал етеді. Суық
ауысымдар өте күшті жер мен шаңды дауылдар арқыла өтеді. Батыс және Шығыс
желдері 10-15мсек жылдамдықта тұрып өтеді. Өте күшті желдер көктем және
жаз айларында басым, күзде сирек. Орта есеппен айтқанда бұл жерде 5-8 күн
күшті желдер тұрады.
Кезде батыс суық жауын-шашынға ұласатын өте күшті желдер болады.
Сонымен қатар күзде ауа-райының күрт өзгеруі олып отырады. Қыркүйек айында
температура 00-тан 370С-қа дейін, Қазан айында -100-тан 270С-қа дейін
өзгереді.
Қазан айының ортасында күзгі үсіктер жүреді, кей-кезде олар қыркүйек
айының соңында да болуы мүмкін.
Шөгіндлердің таралуы верикальді белдемділік заңына бағынады. Олардың
жылдық саны солтүстік – батыста 200-300 мм-ге, оңтүстік-шығысында 400-500мм-
ге дейін, жота баурайында шөгінділер аңғардың жазық бөлігіне қарағанда 2-3
есе көп болады. Аңғарды қоршаған таулы жоталар, батыс ағымға түсетін
ылғалды ауаның келіп түсуі қозғалысына ықпалан тигізеді. Тау баурайының
ауа ағымына әсерінің қорытындысында, шөгінді саны биіктігі жағынан аса
түседі.
Максималды шөгінділер көктем және жаз мезгілінің алғашқы кезінде
күшейтеді. Фронтальды шөгінділер барлық аңғарда қамтиды, тауалды және таулы
белдем аңғарында бірден көбейтеді.
Шу аңғарында верикальді градиент шөгіндісі жаз кезеңінде 0,5мм-ден,
13мм-ге дейін өзгереді. Осыған қарамстан орфографилық вертикальді пайда
болуы жерлерге шөгінділер көбірек түседі,олардың градиентті де өседі.
Жазғы шөгінділер суық желге байланысты, жауын-шашынды сипаттағы түрде
басым келеді. Олардың бір күндік максимумы кейбір аудандарда жылдық
нормадағы 17-25%-ке жетеді. Шу аңғарындағы ең күшті жаңбыр 1958 жылы 14-ші
шілдеде осы ауданнан, фронтальді зонанаң өту кезеңінде болды.
Аңғардың таулы бөлігінде үлкен ылғал төзімсіздігінің ауаға енуіне күн
күркіреу қызметі қарқынды түрде дамиды.
Аңғардағы ең ылғалды ай; - мамыр айы, ол Қырғыз жотасының баурайында –
маусым айы. Осылардың әрқайсысының шөгінділер нормасы бар ауысым да
болады, олардың тәуіліктік саны бұл кезеңінде 40-70 мм-ге дейін жетеді.
Шөгіндіердің ең аз кезеңі- Тамыз айына келеді.
Арктикалық циклонның басып енуімен қыста, қар алып келеді. Қар
жамылғысы онша қалың емес, бірақ Талас аңғарына қарағанда бұл жерде ол
көбірек түседі.
1.3 Жер асты жербеті сулары.
Шу өзенінің белгілі бөлігінің суы, Қырғыз территориясынан өтетін үлкен
Шу каналына бағытталған. Қазіргі кезде осы каналдан, Қордайдың ауылды
жерлерінің алабтарына су жеткізетін Мерке тармағы таралды. Барлық канал,
тармақтарымен бірге 175км-ге шейін жетеді. Оларменен 20 мыңнан аса гектар,
сонымен бірге қант қылшасының плантациясы суарылады.
Шу өзені, Қараходжурмен жетеді. Оның бассейінінің ауданы 148 мың
километр квадрат шаршы шамасында. Қазақстан территориясы бойынша Шу өзені
800 километр қашықтыққа дейін ағады, Бастапқыда, Баомскі таршатқалынан
шыққан соң ол қырғыз шекарасының бойымен ағады, ол Благовещенскі ауылынан
бастап Қазақстанда ағады.
Негізгі биіктігі 1300-1500 метрден аспайтын Шу-Іле тауларының төменгі
тізбегімен аңғардың оң жағынан өзен көмкеріледі. Сол жағынан далалар, содан
кейін Мойынқұмның құмдарына жақындайды.
Шу құмдары мен далалр арасындағы шекарада тек сутасқыны кезінде соған
дейін жететін аз сулы Курагаты саласынан қабылдайды. Бұл ағысты бекіту үшін
алынған таудың соңғы көрсеткіші. Одан ары қарай ол толуынсыз жету керек,
ал табиғи жағдайлыр өзендер үшін өлі: Шу-Іле таулары, атпақ-дала шөлімен
алмасады, ал Мойыеқұмның құмдары оған жақындай түседі. Ақырында, азайған
ағыс, біртіндеп жоғалады. Екпіні азайған суды қалың өскен қамыс жауып
тұрады.
Жоғарғы су тасқыны болған жылдары Шу өзені Қамқалы өзендер тобына
жылжиды, оларды суға толтырады, ыл төменгі су тасқыны болған жылдары өз
жолын 100 километрден аса қысқартады. Бірақта өзен арнасы Сарысу өзеніне
қарсы – Қамқалы өзенінен төменіректе өтеді. Әрқашан құрғақ бола тұрып, ол
өзіне жақындайтын құмдық шағылдарда, Ащыкөлдің үлкен сулы сорларымен
бітетін, сортаң ойыстарында үзіледі.
Шу аралас қорек ететін өзендер түріне жатады: оның ағысының
қалыптасуына қатысады, жазық және тау қары, мұздықтар, ыза сулары және
сұйық ауа шөгінділрі, көбінесе таудың қары мен мұздықтары. Сол себептен
оның сутасқын кезеңі көктем-жаз айларында келеді. Өзен сұлулығы қолдану
жолдарында өзіне тән өзгерістерге ұшырайды. Ол, Торшевка тауыл ауданында
ерте көктем де және күзде, ал Баамек таршатқалынан шыққан да жазда көбірек
болады.
Қордай ауыл ауландардағы өзеннің орташа жылдық шығыны – 58мсек.
құрайды.
Шу суының орташа ағыны әлсіз лайлығымен сипатталады.
Ұзындығының үлкендігіне қарап кеме жүзетін Висла өзеніне тең, Шу
өзенінің ені 40-тан 100 метрге дейін жетеді.
Мұздықтардың өзен бойымен басталуы 6-шы Қарашадан 8-ші Желтоқсан
аралығында, ол мұздықтардың аяқталуы 27-ші Қаңтардан 30-шы Наурыз айларында
болады. Сонымен өзеннің мұздықтардан тазаруы, мұздықтың басталуына
қарағанда бояу өтеді.
Өлшенелген салындылар ағысының бөлінуі жыл бойында біркелкі емес.
Жылдың жылы мерзімінде жалпы саны 90% -тен асатын салындылар өзен арқыла
тасымалданады. Судың көірек шығыны болған кезеңде, салындыардың көірек
орташа айлық шығыны да өтеді. Шу-Сарысу гидрогиологиялық аудандағы ыза су
режимі жасанды және табиғи факторлар қатарының әсерімен қалыптасады,
негізгісінің бірі атмосфера шөгінділерінің интильтрациясы, өзен суының
инфильтрацтясы, жауын суы және Шу-Сарысу депрессиясының жарылу жағындағы
жерасты ағуымен болады.
Жер асты суының температуралы режимі, ауа температурасымен тығыз
байланыста. Әдеттегідей жерасты суының максмальды температурасы, аэрация
белдем жынысының реттеуші әсерімен негізінен, ауа атмосфера
температурасының фазасынан 2-3 айға кешіктіріледі. Құмтас массивінің жер
асты суының теспературасы, тұрақтылықтың жоғарғы коэфициентімен
ерекшеленеді. Судың химиялық режимінің құрамы мағыналы тұрақтылықпен
ерекшеленеді. Оы сипатталатын территорияда Шу өзенінің бастаудан төменгі
ағысқа қарайғы бағытында атмосфера шөгінділерінің саны және ылғалдылық
дефициті көбейеді. Климаттық көрсетілген ерекшеліктері жерасты суының
балансына және режиміне деректемелі түрде айтылған.
Сипатталынған түрде Шу өзені аңғарының рң жақ жағалауында жерасты
суының режиміндегі оның көрсетілген кезеңділікті тербелмелі деңгейде. Сәуір
айында өтетін көктемгі қарқынды көтеріліс, маусым айына дейін жалғасады,
бұдан кейінгі келесі жылдың Наурыз айына дейін оның жәй төмендеуі болады.
Терелмелі деңгей амплитудасы 1,5-2,0 метр құрайды. Жерасты суының
көрсетілген жылдық тербелмелі деңгейінің жүруі, атмосфералық шөгінділер
мен ерінді қар мен суының қарқындылығы инфильтрациясымен түсіндіріледі.
Жазда ауа темпераурасының тез көтерілуі және ылғалдылықтың үлкен
дефициттілігі, жылдың екінші жартысында түсетін атмосфералық шөгінділердің
белгісіз саны, жерасты суының толуы үшін жаман жағдай тудырады.
Атмосфералық шөгінділер саны, орташа көпжылдық нормадан жоғары болған
жылдары – оң мағыналы баланспен, ал шөгінділер саны ортакөпжылдық нормадан
төмен болған жылдары – оның теріс мағынасымен сипатталады. Жерасты суының
температуралы режимі, ауа температурасының режиміне жылдықта қалай болса,
көпжылдық қимада да сондай қатаң бағынышта болады.
Қысқы кезеңде жерасты суының температурасы жазғы мағыналыққа қарағанда
1-1,50С төмен болса, 12,0-16,80С құрайды.
Атмосфералық ауа температурасының, жерасты суының температурасына
деректемелі әсерін, 10 метрге дейінгі астосу деңгейінің тереңдігінде
бақылайды. Жерасты суының қолданылған баланс статьясы болып, – Шу-Іле
тауының беткейлеріндегі жерасты саласы, ерітінді қар суы мен атмосфералық
шөгінді инфильтрациясы, ал жеке бөлімшедегі итермелі судың керемет
фильтрациясы табылады. Жерасты ағысы және булану транспирациясы баланстың
тарқамалы бөлімінің элементі болып табылады. Химиялыққа байланысты Шу
өзенінің оң жақ жағалауындағы жерасты сулары, гидрокарбонатты
кальцийліліктен және өзенді бөлімдерден, сульфатты натрийлылыққа және Шу-
Іле тауының етегіне дейін өзгереді.
Астау тереңдігі және жерасты суының химиялық құрамы сортаңдардың және
тақырлар қалыптасуына, аллювиальді және аллювиаль-пролювиальді жазықтық,
жайылма бөлімінің батпақталуы сияқты жербедерінің түзілуінің экзогенді
процесстерінің дамуына әсерін тигізеді.
1.4 Топырақты және өсімдік жамылғысы
Аңғардың геологиялық дамуымен, жағдай жасалынған геоморфологиялық
құрылым және гидрогиологиялық және гидрологиялық процесстер, топырақ
жамылғысының дамуымен байланысты. Өзендер – аңғардың қалыптастырудағы
мағыналы үлкен шешуші фактор.
Бұл әсер жер жер бетінің құрылуымен трансформацияланады, дамуына
байланысты топырақты және өсімдік жамылғысы геоморфология ауданымен тығыз
байланысты.
Бастауларда Боамск таршатқалынан шыққанға дейін, өзен жартасты
жағалауларда айрықша ағады. Аллювиальді-шалғынды, шалғынды-батпақты
топырақтар негізінен Биіктаулы Атырау ауданынан және Ортотоқай
суқоймасында, 2000 метрге, биіктіктегі алғаш рет кішігірім егіндік алабында
кездеседі. Орташа ағындағы, Улан-Тұмық кертпешіне шейінгі Боамск
таршатқалының бөлімінде, жайылма және жайылмалы кемер тым жіңішкірек,
жайылма және жайылмалы кемер тым жіңішкірек, 1-1,5 км шамасында,
аллювиальді-шалғынды және шалғынды-батпақты топырақтар осыған байланысты
таратылуы жағынан шектеулі. Аңғарға ауытқуларында тау алдындағы жазықтықта
және 250-400 мм-ден жоғары шөгінділер түсетін террасалы үстіртте, кәдімгі
және солтүстік ашық сұртопырақтар дамиды, сонымен бірге сұртопырақты сазды
шалғынды топырақтар жерасты суының сүйірлене талсамдалу белдемдері Ұлан-
Тұмсық кертпешінен кейін оңғар тез кеңейеді.
Осы жерден Тасөткел егіндік массиві басталады, бұнда Шу террасасы
кеңірек дамыған Тасөткел массивінің екінші жайылмалы террасасында, шалғында-
сұртопырақты дәне сұртопырақ шалғынды топырақтар, сортаңдалмаған және
сортаңды – сорлар, белгілі бөлігі егіндікке, негізінен қант қылшасын егуге
қолданады.
Ыза сулар 4-7 метр тереңдікте жатады, ал егіндік территориясында 2-3
метр де жатады. Минералдануы ала-құла және әлсіз тұзды (0,5-1,3гл), ал
қатты минералданғаны (15-25 гл), негізінен сол жақ жағалауында
сұртопыраұты шалғынды топырақтар гидрологиялық жағдайдың өзгеруінің
әсерінен гидроморфтыдан қалыптасқан. Егіндіктің арқасында массивтің жеке
бөлімдерінде шалғында процесс күтіліп отыр – шалғынды топырақтар
ирригациалды түрде құрылады. Олар сұртопырақты – шалғынды үйлестіру және
кешендер қалыптастырады және ауданнан кішігірім процент құрайды. Екінші
жайылмалы террасаның топырағының ортасында, ыза суының ағыны қамтамасыз
етілген жағдайда дамитын және жайылма бойымен кең жалақпен созылмалы
сұртопырақ – шалғында топырақтар азырақ тұзды.
Айдарлы ауылының сол жақ беткейі және Шу-Курагаты өзендер аралығындағы
сұртопырақты – шалғында топырақтар және сортаңдар ерекшелігі ертеректегі
тұздалу әсері, аңғардың алғашқы даму сатысымен байланысты. Тас-Өткел
массивінің ыза сулары эрозил деңгейінің жақындығының арқасында, жер бетіне
тіреліп датқанда қарқынды буланды. Қазіргі кезде Тас-Өткел массивінің тұз
шығару және транзитті облыс болып табылады. Бірақта жақсы бағытталған
табиғи процесс, келешекте тұз жинау қабілеттілікті факторлар қасында,
бұзылады, сондай-ақ сол жақ жағалаудағы топырақтың шамалы бөлігі және ыза
судың қамтамасыз етілмеген ағыны тұздалуға және батпақтануға айналған.
Судың баланс сальдосы оң. Жерасты суының көтерілуі және сонымен
байланысты сол жақ жағалаудағы тұз жинау процесстері негізгі екі әдіспен
белгіленген, Курагаты өзенінің теріс ролімен және топыраұты-
гидрогеологиялық жағдайының тіркеуінсіз шаруашылықты жүйесіз енгізу.
Оң жақ жағалаудың сулы және тұзды балансы теріс. Топырақтар көбінесе
сортаң емес, ыза сулары аз минералданған және тығыздалған.
Топырақтың, сордың шегіне дейін сортаңдалуы Кендіктас тауы және Шу-Іле
таулар жағынан уақытша су ағмының ағысын жинайтын, Көкөзектің жартысына
шейін кеуіп кеткен арнасы негізгі түрде бақыланады.
Шалғынды-батпақты топырақтар Шу өзенінің аңғарындағы гидроморфты
топырақтың ортасында көбінесе шалғынды-батпақты топырақтар тараған. Олар
биіктаулы атырауларда (теңіз деңг. 1607-1617м, биікт.) кездеседі.
Топырақ құраушы жыныстар, жайылма таскелбеттердің өзен түзілімдерінің
механикалық құрамы бойынша таныстырылған.
Батпақты-шалғынды топырақтар, шалғынды-батпақтыдан, жаму жағдайы
бойынша және топыоақ көрсеткіші бойынша аллювиальді – шалғындығы ауыспалы
болып келеді. Олар орта ағысында барлық ауданнан мағыналысыз процент
құрайды, сол сияқты бірінші жайылма терраса маңында дамиды.
Сұртопырақты – шалғынды топырақтар, Шу өзенінің жоғарғы және әсіресе
орта ағысында, екінші жайылма террасаның сол және оң жақ жағалауларының
маңында кең тараған. Олар А.Г. Розанов және И.П. Герасимов тектүрлер
тобына, шалғынды-сұртопырақты және сұртопырақ-шалғынды топырақтар
тектүрлері болып бөлінеді.
Тас - өткел массивінің топырағын ірі масштабты зерттеу кезеңінде,
адамның шаруашылық қызметінде негізгі әдіспен белгіленген сұртопырақты
белдемдегі шалғынды топырақтың қалыптасуын және өзіндік тектүрлер тобына
бөлуге мүмкіндік жасады. Шалғынды топырақтар, қазіргі уақытта қарқынды егін
өсіріліп жатқан Шу өзенінің екінші жайылма террасасының маңындағы, жайпақ
төмендетілген бөлімінде таратылған Тасөткел массивінің барлық ауданында
шамамен 5% құрайды. Олар жеке шектеме ретінде сол сияқты кешендерде және
басқа топырақпен ұйқас, көбінесе сұртопырақты – шалғынды болып кездеседі.
Ескі жатқан шалғынды топырақтар үшін жер бетінің шымдалуымен сипатталады.
Шірінділі беткей қалыңдығы органикалық зат мөлшері 1,5-2 сирек 2-3%
болғанда 20-30 см құрайды.
Шалғынды топырақты жалғастырмалы қолдануы және ауыл шаруашылық
айналымында күлді элементтерді кескі, бойынша және органикалық заттарды
бөлу кезінде пайда болатын өзгеріске әкеп соғады. Қазір топырақтар аз
шірінділенген. Төмен жатқандарға қарағанда, кейде ең жоғарғы шірінді
беткейде аз болады.
Қарастырылатыг аудандағы сұртопырақтар, аймақты және ашық түсті
тектүрге жатады. Олар Шу-Іле және Кендіктас тауларының, тауалды
жазықтарындары, сол сияқты Шу өзенінің екінші жайылма терраса маңында
таратылған. Саздақты түзілімдер қалыңдығы 5-7-ден 20-22 метрге дейінгі
аралықта болады. Саздақты қабаттан төменіректе, топырақты-саздақты –
шымтезекті толтырындылармен, әрі кесектасты – үшкіртасты материалдар
астасады. Қазіргі уақытта Тас-Өткел массивінің солтүстік ашық сурбелдемінің
барлық территориясы дәнді-дақылдар егу мәдениеті үшін қолданылады.
Қабықшалы-томпақ шалғынуы сорлар үлкенірек бөлімдермен барлық аңғар
бойынша таратышлған. Тас-Өткел массивіндегі суландыру Шу өзенінің екінші
жайылым террасасы бойындағы төмендетілген бөлімдермен қалыптасып, онда жер
асты ыза суының каппилярлы жиегі жалғасымды уақыт бойы жер бетімен
тұйықталған.
Тас-Өткел массивінің суландыруында сортаңдар негізгі таралуын алды.
Аллювиальді түзілімдер топырақ құраушы жынысқа қызмет етеді.
Жер асты сулары 2-метрден 10 м-ге дейінгі тереңдікте орналасады,
минералдануы 0,9-дан 40 граммлитрге дейінгі өте кең шегінде өзгереді.
Өсімдік жамылғысының негізін шөптесінді және жартылай – бұталылар құрайды.
Біржылдық өсімдіктерден, марелар отрядынан – бұл климакоптерлер,
Сібірлік петросимония, паульсен соршөптер түрлері тараған.
Шалғындар жайылым ретінде қолданылатын көпжылдық және біржылдық сортаң
өсімдіктер өсіп келеді: күрделі гүлді отрядынан кекіре, бақ-бақ, огород
қияғы, ақбас, кәдімг ошаған (мальвовых) отрядынан – дәрілік жалбызтікен.
Жартылай бұталы толық және әр түрлі марелармен таныстырылған. Өсімдік
жамылғысының қалыптасуында соңғысының үлкен мағынасы бар. Оларға: сарсазан,
теріскен, биюргун, сор қаңбақ, қарабарақ жатады. Жусан, күздік жусан және
сұр жусан болып бейімделген.
Талдың 2 түрі – бұл мезоксерофиттер: ашты жемісті жиде және түсті
жапырақты терек. Қара сексеуіл және ақ сексеуіл жартылай талға жатады.
Ландшафттық роль негізінен жизе және қара сексеуілдікі. Мизиофильді
бұталардан тал және сирек Іле итмұрыны кездеседі: гаорксерофиттерден ескі
тоғай топырағында көп бұталы жыңғыл және ашық түсті шеңгел: галофиттерден –
қылшықты жыңғыл, шобер селитрянкасы және татарлық ырғай таратылған.
Флораның қалыптасуына жайылым және пішен шабу тағы сол сияқты су
айоықты қоршаған өсімдік жамылғысы, жайылмалы – аллювиальді режим әсер
етті.
Төменгі аңғардың өсімдік жамылғысы ерекше түрлі-түстілігі және
қиындылығымен және аңғардың белгіленген даму тарихымен және ылғалдану
режимінің тез кескінделген динамикалығымен және топырақтың тұздалуымен
ерекшеленеді.
Шу өзені аңғарында өсімдік жамылғысы бес түрге бөлінген – бұл тоғай
(древесный) ағаштар және бұталы, жартылай бұталы шөл (сексеуілдер),
жартылай-бұталы және жартылай шыбықты шөл және шалғын.
Тоғайдың бірінші тектүріне-жайылмалы орман жатқызылған. Оларды ащы
емісті жидек (жиде), талдар және сирек кездесетін түрлі жапырақты терек
(Туранга) құрайды. Тоғайдың орналасқан жері-орта жайылымдағы аллювиальді-
шалғынды тоғайлар топырағында. Гуляевск атырауы сексеуілді орман және
жоғары жайылымының жартылай бұталы шөлінің құраушысы және биіктік-жазық
массивтерімен. Қарасексеуілдер тақыр тәріздес топырақтары үшін, ақ
сексеуілдер-топрақты төбешіктер және төменгі ағыстар жолдары үшін
қалыптасқан.
Біржылдық сортаңды құраушы бәріненде жиі басқа өсімдік жамылғысының
ортасында серіппелінген үлкен емес бөлмелерде кездеседі. Біржылдық және
көпжылдық сортаңды бірдей қатысумен құраушысы қалыптасқан.
Шалғының төменгі аңғары үшін басым бейімделген. Олар, негізінен
кәдімгі құрақтың кең таралған формациясын қосатын батпақты-шалғын
тектүрлерімен көрсетілген. Кермек немесе Түйе тікенек (жантақ), оралдық
мия, ситниктер, қоға, батпақтышөптер, қамыс, теңіздік қамыс түбіртегі,
шалғынды ценазы үлкенірек бөлмелерде кездестірілген. Шалғындардың
орналасқан жері, төменгі және ортаңғы жайылымның жылда суарылатын
шымтезекті-батпақты, шалғынды-батпақты, батпақты-шалғынды және алювиальді-
шалғынды топырақтармен байланысты.
Ауылшаруашылық қатынаста сексеуілдер, жайылым жер және шөлді
белдемдерде жанармай көзі ретінде өте бағалы.
Шу аңғарының өсімдік жамылғысы аулшаруашылық қатынаста бағалы және
алуан түрлі онда жиделі ормандар, жоғары өнімді құрақты және сыртқы пішен
шабындығы және барлық мал түрлері үшін жылдар бойлық жайылымы кең тараған.
Мал жайылымы және төменгі пішенді шабындық жерлеріне теріс әсер етеді.
Жыл сайын жайылымда мүйізді ірі-қара малы ұсталынады, негізінен тоғайлар
мен қалың шөпті шалғындарда жайылады. Нәтижесінде, шалғын тез азаяды –
бағалы азық жемістері жоғалады, жеуге жарамсыз арамшөп алуан шөптер өсіп
келеді.
2. Жер бедері түзілуіндегі эндогенмді факторлар.
Шу ойсы оңтүстік Қазақстанның орталық бөлігіне жатыр. Ол кайназой
шөгінділерінің тысымен жабылған және Кендіктас, Қырғыз жотасы, Қаратау
өзінің геологогеографиялық аудандардың эпигерцинді платформасының іргетас
дөңесімен шектелген.
Бұл ауданмдар үшін, белсенді төмен ордовикті қатпарлық, силур
шөгінділерінің жоқтығының Гранитоидты төменордовикті магматизмі,
жанартаунамалы құрам немесе Перидік интерузияның, карбонатты – терригенді,
кейде таскөсмірдің галогенді құрамы және пермдік қабаттың әлсіз Герцин
дислокациялары және таскөсмірдің толық жоқтығы жалпыламалы болып келеді.
Шу ойпаты – кайназой және пермдік пен таскөмірлі кезеңдердегі
депрессия түрінде дамып келе жатқан, ірі геолого-құрылымды элемент.
Оның герцинге дейінгі негізінің құрылымы нашар зерттелген. Төменгі
палеозой жеке жонында, тұрақты, кембийге дейінгілер болуы мүмкін, оңтүстік
және солтүстік ойыстарды бөліп жатқан, құрылымдық формациялық белдемдер
оны құрайды деп санайды. Төмен-ортадевонды жанартаулардың Герцинск
қабатының негізделуінің қатысуы, ойыстың шығыс бөліктерінде болуы мүмкін.
Күшті жоғарыдевонды тұздың қалыптасуы солтүстік-шығыста дамыған.
Пермнің карбонатты – терригенді және тұзды қалыптасуының жоғары
ауысатын карбонатты-терригенді таскөмірлі түзілімдер, негізгі әдіспен
этикаледонск тысының төменгі бөлігін құрайды.
Герцинді дисклокациясы өте әлсіз болды, ал тектоникалық режим
платформалыққа жақын; Герцинскілі магматикалық қалыптасуы жоқ, Альпілік тыс
әлсіз, триасты және Юра жыныстары жоқ, борлы ізбестер ойыстың тек солтүстік-
батысында; сол сияқты оңтүстік-шығыста палогенді түзілімдер жоқ. Бор –
палогенді шөгінділер ортасында, теңісз шөгінділері де бар. Қалыңдығы,
үлкеюі және кайназой дислокациясының көрінетін түзілімдері тек тау етегінде
ғана белгіленеді, осыған сәйкес Альпілік тектогенез әлсіз болып шықты.
Шу ойпатының жазықтығы, кайназой шөгінділерімен жабылған және осыған
байланысты палеозой және кембийге дейінгі жататын магмалық және метаморфтық
қалыптасудың таралуларын, тек геофизикалық берілгені бойынша айтамыз.
Қатпарлық құрыстардың жиектелетін депрессиясының ерекшеліктері, тек
магматикалық тұтқырлығы оны шегінде екенін және ойыстармда тек төменгі
палеозой және кембрийге дейінгілер үшін, сонымен қатар тек девонның бірінші
жартысы үшін екендігін дәлелдейді. Қатпарлық іргетасы мен платформалы
тыстың арасында көлденең жағдай алып жатқан жоғарғы деван, пермь және
карбон, шөгінді жыныстар ретінде көрсетілген. Тыстың мезозой-кайназойлы
терригенді шөгінділері, метафорфалонбаған. Пермнің және карбонның әлсіз
метаморфаланбаған шөгіндісінен бастап, протрезойдың метаморфтық
жіктастарына шейінгі өсуіне сәйкес, палеозой және кембрийге дейінгінің
метаморфизм дәрежесіне дейін өседі.
Геоморфологиялық құрылысы мен ерекшеліктері
Қарастырылып отырған аймақтың аумағы белгілі кешен түрлерін және жер
бедері топтарына бөлінеді. Ірі таксономиялық бірліктерімен қатар (аласа
таулар, ұсақ шоқылар, денудациялық, қабатты-денудациялық және
аккумуляциялық жазықтар) көптеген біртекті формалар және жер бедерінің
элементтері-эрозионды қалдықтар, тақырлар, өзен террасалары кездеседі,
олардың белгілері бойынша олардың жаңа қозғалыстармен және палеозойдағы
түрлердің құрылыстық жоспарының байланысын анықтауға болады.
Аймақтың оңтүстік-батысынан аласа таулар дамыған. Бұл Øó-Iëå жотасының
солтүстік-áàòûñ беткейінің жүйелі формадағы көтерілулері 250-300 метрге
дейін. Олардың еңістері әдетте құламалы, кей жерлерде тік және У-тәрізді
сайлармен кескінделген. Литологиялық жағынан қатарлар метоморфиялы және
төменгі палеозойдағы және кембрийге дейінгі кезеңнін күрделі-дислоцирлі
түрлерінен тұрады.
Қатпарлы ұсақ шоқылар, сондай-ақ каледон іргетасындағы түрлердің
кешенінен тұрады, олар Øó-Iëå жотасы ылдиларының солтүстік-батысында
дамыған. Әдетте қатпарлардың биіктігі оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа
қарай азаяды. Олардың солтүстік-батыс бағытындағы абсолютты және қатысты
биіктігінің төмендеуі және олардың Ақжар өзенінің жазықтарында тұрақты
денудацияға көшуі осы бағыттағы неотектоникалық көтерілімдердің
амплитудаларының азаятынын көрсетеді.
Ол өздерінің жекелеген бөліктерінде неотектоникалық кезеңдегі жаңару
белгілерін көрсетеді. Олар Иенқұлақ, Дарбут өзендері арасында және Шағансай
тоғайларында анықталады. Бұл аймақтардың маңында палеозойға дейінгі
кезеңдегі түрлердің борпылдақ түзілімдермен қатынасы және де орта эоцендегі
құмдардың опырылған қатпарларымен қатынасы байқалады.
Жер берерінің куэсті формалары аймақтың солтүстік- шығыс бөлігінде
дамыған. Олар төменгі Шу диапирлі ауданындағы тұзды күмбездер құрылыстарына
икемделген. Куэсттар әктастардан, құмтастардан, құмайттастардан және
төменгі карбондағы сазтастардан тұрады және олардың морфолотиялық
қатпарлы куэсты формалардың келбетін анықтайды. Олар Көкшетау және Тантай,
Кентарал және Қошқарбай, Аңдығұл және де басқа тау шыңдарының созылған және
тар жоталарын құрайды, ал сондай- ақ Қарақия және Қазанғап изометриялық
куэстар келбетін құрайды. Олардың созылыңқылығы 4-10 км дейін ауытқиды
(Кентарал, Тантал) сулар бөлетін бөлігі ендік бойынша 2-3 км дейін жетеді.
Куэстардың таралу көлемі 5-6 км2 құрайды. Қатысты биіктіктері 25-30
метр.5
Шу îçåíiíií îðòà зерттелген бөлігінде жергілікті антиклинді
құрылыстар жондармен көрсетілген, олардың ұзақтығы 3-8 метрге дейін жетеді.
Олардың қатысты биіктігі 30-40 км құрайды. Бұл Үшарал, Кемпіртөбе, Қызылжар
және Елемес құрылыстары .
Мофологиялық қатынас жағынан Үшарал және Кемпір төбе құрылыстарының
ассиметриялы жондары оңтүстігінде ірі құламалы (18-200 дейін) және
солтүстігінде көлбеу құламалы (10-120) болып келеді. Сондай- ақ мұндағы
құламалардың бөктерлері түзу сызықты болады, әдетте тектоникалық
сынықтармен шектеседі, олардың қалыптасу құрылыстарында бұрғылау біршама
рөл атқарады шатқалдардың шыңдарында борпылдақ түзілімдердің олардың
тектоникалы генезисін анықтайды. Жаңа тектоникалық қозғалыстардың
амплитудасы негізінде жағымды формалардың қатыстық биіктігімен анықталады.
Бұндай тектоникалық генезис белгілері Қызылжар, Елемес, Ақжар және Ғұмырлы
тау шыңдарына тән, олар геофизикалық зерттеулер арқасында бөлінген, ал
бұрғылау арқылы жергілікті-антиклинды құрылысы бекітілген (Шахов).
Негізінде олар ежелгі тектоникалық жоспардың даму ерекшеліктерін сақтаған,
ал олардың жаңа кезеңде қалыптасуы азғана деформацияның қарқындылығымен
ерекшеленеді.19
Жонды ұсақ шоқылар ауданның жекелеген қабатты-денудациялы жазықтарында
дамыған. Ауданның орталық бөліктерінде орналасқан Кішітас және Құтантас
жондары планда қысқа және ұзын иілген доғалардың кезектесіп келуімен
көрсетілген, олардың қатыстық биіктігі 30-35 метр. Соңғысы тау шыңдарының
орталық бөліктерінде бейнеленген, жалпы олар изометриялық пішіндерді
бейнелейді. Бұл сор-тұзды төмендеулердің гипсометриялық жоғарғы қабаты
қоршап тұрған жазықтардың биігінде жатыр. Әдетте мұндай типті ұсақ шоқы
кайнозойдағы диаперлі құрылыстың өсуімен генетикалық жағымен байланысты,
сондықтан мұндай құрылыстардың Кішітас және Құтантас тау шыңдарында алынуы
мүмкін екенін дәлелдейді. Ауданның Сарысу бөліктерінде жонды-күмбез тәрізді
ұсақ шоқылар дамыған. Бұл көлбеу құламалы жондар және күмбез тәрізді тау
шыңдары, олардың жеке формадағы қатыстық биіктігі 30-40 метр. Олар
сазтастардан және құмайттастардан, құмдардан және алевроқұмды тастардан
төменгі және жоғарғы пермдегі жыныстардан тұрады.
Ауданның жазықтары 3 топтан тұрады: денудациялық, қабатты-денудациялық
және аккумуляциялық. (3-сурет)
Денудациялық жазықтар территорияның солтүстік және оңтүстік
бөліктерінің шетіндегі фрагменттерде дамыған. Солтүстікте денудациялы
жазықтар пермдегі түзілімдер бойынша (аргилиттер, алевролиттер, алевроқұмды
тастар, жиделі сай құмдары және кеңгір свиталары) дамыған. Бұл тегістелген,
толқынды, әлсіз толқынды жоғарғы қабаттар, күрделенген біршама сорды-тұз
қабатты және тақырлы төмендеулер. Жер бедерінің жағымды формасының қатыстық
көтерілулері 5-15 метр құрайды. Салыстырмалы көлбеу құламалар формалары
біртіндеп қоршаған жазықтарға өтеді. Денудациялық жазықтардың қалыптасуы
палеогендегі қабаттармен және неоген-төрттік кезеңмен және палеозойдағы
іргетастың жоғарғы қабатына шығуымен байланысты. Оңтүстікте денудациялық
жазықтар төменгі палеозойдағы түзілімдер бойынша дамыған.
Ауданда қабатты-денудациялық жазықтар кеңінен дамыған. Олар Бетпақ
дала үстірті аймағын кеңінен алып жатыр. Онда жоғарғы бор, палеоген және
неогендегі түзілімдер көп. Қабатты-денудациялық жазықтардың жоғарғы қабаты
көптеген сор-тұз қабаттарымен және тақыр тәрізді төмендеулермен және
жекелеген көлбеу көтерілімдермен бұзылған.
Қабатты-денудациялық жазықтар неоген түзілімдері тұрғысынан қалыптасу
кезеңі жоғарғы плиоценді, ал жоғарғы бор түзілімдері бойынша және төменгі
төрттік аллювий қабаттарынан қазып алынған палеоген түзілімдері бойынша
төменгі төрттік кезең болып табылады.
Аккумуляциялық жазықтар сондай-ақ ауданда кеңінен таралған. Олар
генетикалық қатысында эолды, проллювийлік, аллювийлік және аллювийлік-
көлді болып бөлінеді.
Аллювийлік жазықтар жекелеген аудандарда ауданның солтүстігінде
дамыған. Бұл ежелгі төрттік өзен көздерінің фрагменттері. Литологиялық
жағынан олар құмды-қиыршық тасты түзілімдерден тұрады. Жазықтардың жоғарғы
қабаты әдетте тегіс және оңтүстікке қарай бейім.
Эолды жазықтар Шу өзенінің алаáынäà сол жағалауында дамыған, онда олар
Мойынқұм, Жетіқоңыр құмдар массивтерін құрайды (4-сурет). Олардың шығу тегі
ежелгі және орта төрттік аллювийлік түзілімдердің кейінгі эолды
өңдеулерімен байланысты. 30-40 км-ге дейінгі ендікте дамыған Мойынқұм құмды
массиві Шу өзенінің сол жағалауы бойынша сызықтың ендік бағытында өрісін
жайып орналасқан. Массивтің ерекшелігі, оның Шу өзенінің оңтүстік арнасына
сатылап түсуі болып табылады. Сатының биіктігі 25-30 метр құрайды. Құмның
жоғарғы қабаты ойлы-дөңесті және шұңқырлы пішіндерден тұрады, олар көбінесе
солтүстік-батыс бағытында кездеседі. Олардың қатыстық биіктігі 2-3 метрден
30-40 метрге дейін массивтің орталық бөліктерінде болады. Құмдар әдетте,
жартылай бекітілген.
Мойынқұм сатылы жер бедерінің пайда болуын көптеген зерттеушілер
Қырғыз және Øó-Iëå жоталарының жаңа интенсивті көтерілуі деп түсіндіріледі,
осының нәтижесінде осы көтерілуге қарастырылып отырған аудан енгізілді, бұл
Шу өзенінің арнасының солтүстікпен бірігуіне және оң жағалауда аллювийлік
террасалардың қалыптасуына әкеліп соқты.11
Кейінгі төрттік шамадағы пролювийлік жазық Үлкен Қаратау жотасынан
солтүстік-шығысқа қарай дамыған. Литологиялық жағынан ол қиыршық тасты-ұсақ
тастардан тұрады, олар әлсіз саздақтар қабатымен көмкерілген. Оның жоғарғы
қабаты тау алды бөлігінде едәуір бір-бірінен қашықтатылған қалдықтармен
күрделенген, ежелгі төрттік шамадағы конгломераттардан тұрады. Олардың
қатыстық биіктігі 20-30 метр шамасында болады. Жазықтардың басқа
аймақтарындағы жоғарғы қабаты солтүстік шығысқа қарай еңкіш және тегіс.
Төрттік түзілімдердің белгілі мөлшердегі қалыңдығы аймақтың бұл бөлігі
төрттік кезеңде иілгенін білдіреді.
Шу өзенінің алабы солтүстікте сусыз шөлейт Бетпақдаламен, ал
оңтүстігінде Мойынқұм құмды массивтерімен шектеседі. Мұндай геоеграфиялық
жағдай, Шу өзенінің төменгі алаптары типтік оазис категорияларына жатады,
оның жағалауында ауданның барлық өмірі жинақталған. Алап геологиялық қатысы
жағынанда қызықты, сондықтан да ол зерттеушілерді өзіне тартады. Оның толық
сипаттамасы К.В.Никифорованың (1960) және В.И.Елисеевтің (1961)
еңбектерінен көруге болады. Геологиялық мәселелермен қатар бұл еңбектерде
морфологиясы, оның беткейлерінің ассиметриялығы анық суреттелген. Өзеннің
сол жағалауы бойынша олар 3-жайылма террасаларын бөліп көрсетеді, олар
ежелгі төрттік, орта төрттік және кейінгі төрттік шамадағылар және қазіргі
шамаға жататын жайылмаларды анықтаған. Оң жағалауда террасалар жоқ. Мұнда
жайылма кертпеш арқылы Бетпақ даланың қабатты-денудациялық жазықтарын
кеңінен алып жатыр.
ІІІ және ІІ жайылма террасалары өзеннің сол жағалауларында дамыған,
құмды-қиыршық тасты-ұсақ тасты түзілімдерден жоғарғы бөлігі тұрады және
биік ойлы, ойлы-дөңесті және дөңесті-шұңқырлы Мойынқұм құмдарынан
тұрады.20Соңғысы сатылы түрде Шу өзенінің алабының оңтүстігіне
төмендейді. Сатылардың биіктігі 25-30 метрді құрайды. ІІІ-жайылма
террасаларының ені 25-30 км құрайды. ІІ-ші жайылма террасаларының ені 15-20
км құрайды, ол батысқа қарай 4-5 км-ге дейін тарылады.
І-ші жайылма терраса солтүстігінде ІІ-ші жайылмамен бірігеді. Оның
жоғарғы қабаты 0.2-0.25 м-ге дейінгі қалыңдықтағы ашық-сұр түсті
саздақтардан тұрады, төменгі қабатында қалыңдығы 1 м-ге дейін жететін
құрамында қиыршық тастары бар топырақтар кездеседі, ол негізінен жақсы
сұрыпталған қою-жирен түсті құмдардан тұрады. Террасаның жоғарғы қабатының
алдыңғы бөлігі аласа дөңді құмдардан тұрады. І-ші жайылма террасасының
абсолютты бағанасы орта ағысында 270-275 м биіктікте болады және төменгі
ағыстарында 180-190 метрге дейін азаяды. Шу өзенінің жайылмасы саздақтардан
және құмдақтардан тұрады. Алаптың ең тар бөліктеріндегі жайылманың ені 1.5-
2 км құрайды, ең кең бөліктері 25-26 км жетеді. Алаптың тар аудандарындағы
беткейлер құламалы, өзеннің арнасы 7-8 м-ге дейінгі тереңдікте қазылған.
Кең аудандарда керісінше арналар көптеген ирелеңдерге бөлініп кетеді.
Шу өзенінің көрсетілген морфологиялық ерекшеліктері жас
көтерілімдермен олардың жекелеген бөліктеріндегі төмендеулердің болғанын
көрсетеді. Алаптың тар және кең аудандарында пайда болған жаңа тектоникалық
қозғалыстардың бұл байланысы Ұланбел поселкесінде анық көрінеді.
Қарастырылған алаптардың ауданындағы геологиялық құрылыста карбондағы тұнба
түрлері кездеседі. Синклинды құрылыстар өзара антиклиндарға бөлінген, Шу
өзені алаптарындағы шайылымдарда болған.Орталық бөліктеріндегі синклинды
құрылымдар орта-жоғарғы карбон қызыл түсті құмдарынан тұрады және мезозой-
кайнозой шамасындағы түзілімдермен көмкерілген. Бұл жоғарғы бордағы құмдар
мен түрлі-түсті топырақтар, палеогендегі теңіздік және континетальды
тұнбалар, неогендегі құмды-ұсақ тасты түзілімдер және төрттік шамадағы
аллювийлік қорлар.
Мезозой-кайнозой түзілімдерінің қалыптасуы мен таралу сипатының
сараптамасы Шу-Сарысу ойпаңдарындағы бор түрлерін немесе триас-юра
шамасындағы қыртыстардың желденуін немесе палеозойдағы түрлердің жоғарғы
қабатының шайылуын көрсетеді.
Неоген және төрттік түзілімдердің алаптың кең аудандарындағы синклинды
құрылыстардың орталық бөліктеріне қарай орналасуы бұл құрылыстардың неоген-
төрттік кезеңдерде де төмендеуі жүріп жатқанын көрсетеді, бұл дегеніміз
қарастырылған аудандарда жаңатектоникалық қозғалыстар алынғаны туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
Сарысу өзенінің алабы құрастырылған ауданды меридиональды бағытта
басып өтеді. Пермь түрлері дамыған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Табиғи жағдайларды зерттеу, жербедерін құрушы процестермен
жербедерінің жекелілігін де, табиғи ресурстардың мүмкінділігінің
көрінуінде үлкен мән бар. Шу өзені орта ағымындағы бассейнінің күрделі
жербедерін және бедертүзуші үрдістерді зерттеу, жергілікті жерлердің жол
құрылысын жобалау, жерді қолдану сияқты сұрақтардың шешілуіне көмектеседі.
Ауданның қазіргі жербедерінің құрылуы және қалыптасуын түсіну үшін
табиғаттың ерекшеліктерін оның физикалық-географиялық жағдайын қарастыру
қажет. Жұмыста геоморфологиялық картаны қарастыруда, жер-бедерін зерттеу
негізінде, оның жеке пішіндері мен элементтердің қалыптасу тарихы,
жербедерінің типологиялық бірліктері қарастырылады.
Жұмыстың тексті бөлігі, кіріспеден, үш тараудан қортындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, ауданның жазықтық бөлігінде және таулы бөлігіндегі
бедер түзілуінің қазіргі процесіне әсер ететін табиғи жағдайы
қарастырылады.
Екінші бөлімде территорияның геологиялық-тектоникалық құрылысына тән
арналған.
Үшінші бөлімде, морфологиялық сипаты, рельеф типологиясы
қарастырылған.
І. Рельеф қалыптасуындағы қазіргі
физикалық-географиялық жағдайлары
Қазіргі физикалық-географиялық процесстер геологиялық құрылымы, жаңа
тектоникалық қозғалыстардың пайда болуымен, ауданның климаттық
ерекшеліктерімен өзара тығыз байланыста болып табылады.
Кенетконтинентті климат жағдайларда, жартасты жыныстардың бұзылуы және
элювиальді қалыптасулар, делювиальді түзілімдер, атмосферадағы ылғалдың
әсер етуінен пайда болады.
Судың қызметі жұмыс ауданында рельеф түзідуіндегі экзогенді процесс
негізгісінің ірі болып табылады. Қарқындылығында пайда болатын эрозия
қызметінде су ағымдарының жүруі болып, бірақ кеңділігімен ерекшеленеді. Шу
өзені аңғарына сипатталынған бағытты эрозия, олар ерте көктем кезеңінде су
тосуы жағаларды шаюы пайда болады. Жайылымдағы шайылу процесстерінде
құмтасты-саздақты түзілімдері жағалық өзендік белестері мен қайраңдары
қалыптасуында өзгереді. Жазғы уақыттың ең құрғатылған кезеңінде өзендегі
эрозиялық қызметі аяқталады.
Төменгі тай беткейлерінде орналасқан бұлақтар ортатау және аласатау
ауданында және оған жататын бөлімдегі жарасайлардың қалыптасуының негізгі
ролін атқарады. Бөктер конусы сүйрелмеер шегінде, жырасайдың негізгі кең
таралғанын тапты. Бұнда олар ертеде толқынды жазықтық бетінде – жайпақ
пішінде беріледі. Беткейлік шайылу барлық жерде таралуы және таулы жербедер
беткейінде пайда болатын физикалық-географиялық факторлар бірден-бірі
болады.
Шу аңғарына қарай қыратты орындар мен материалда және элювиальді және
делювиальді шайылу есебінде – бұл процесстің қорытындысында рольер бетінде
тұрақты нивелирлеу өзгереді. Беткейлік шайылу, физикалық-географиялық
процестер асқалар сияқты, басым көпшілігінде активті шығады немесе нөсер
жауын және қар еру кезеңі өзгереді. Бұзылуға жеңіл ерілетіндер, су-айрық
саздақтар дамитын бөлімдерде ол өте қарқынды шығады.
1.1 Орфографиясы
Қырғыз жотасының шығыс бөлігі және Кендіктас жотасының атыс бөлігі, Шу
өзені аңғары мен Шу шұңғымалары Шығыс бөліктері жазықтықтарын іріктіреді.
Берілген территорияға олар өз кезегінде неғұрлым ұсақ бөліктермен сипаттама
берілген. (Қордай үстірті, Шу өзені саласының аңғарлары және тағы басқа) Шу
аңғары оңтүстіктен батысқа қарай біртіндеп төмендейді, оның ауданда пайда
болуы орфограффиялық ерекшеліктерімен сипатталынған. Ауданның солтүстік-
шығыс бөліктерінің ең биік абсолюттік белгілері 1360 м, ал Шу өзені суының
деңгейінің абсолюттік белгісі 775 метр.
Ауданның шегінде беткі құрылымына қарай төрт морфологиялық анықталған
белдейлерді бөлуге болады. Біздің сипаттама беріліп отырған территорияның
солтүстік-батысынан оңтүстік-шығысына қарай Жааңаш және Қарасұлу, Акча-
Чекты өзен жүйелерімен қатты ілімденген.
Территорияның солтүстік-шығыс бөлігінде Ақтас жотасы солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатыр. Шығысында биік жота (абс.
биікт. 200-2800 м.) Джета-Джел өзінің соңғы батыстағы сілемдерімен біздің
ауданның шегінде Джета-Джелберут жотадан басталатын Өрікті өзені кіреді,
Сары-бұлақ, Рғайты және асқада аңғарлар сонда жартасты таршақтал
таныстырылады. Оңтүстік-Шығыс жағы Джета-Джел жотадан Шу өзені ағады және
жотаның беткейлер жағына осы өзендер жартасты таршатқалдармен бөлінеді.
1.2 Климаты
Бұл территорияның климаты ерте жазғы және көктемгі кезеңдегі
максимаоды жауын-шашынмен ерекшеленеді.
Бұл аудан Солтүстік-Батыстағы ашық аңғар климат тектүріне жатады.
Шығыстан соғатын Фенді жыы желдің пайда болуына және Сібірлік суық ауа
массасынан аңғарды қорғауын және Шу аңғарының климатының қаыптасуының
негізгі ролін Шу-Іле таулары атқарады.
Аңғарда солтүстік-батыс жақтан суық ауа массасының еркін аувекциясы
болуы мүмкін. Бірақта бұлда тауға жақындағанда, батысқа ауытқитын, сібірлік
суық ауа басып енуі орындалады.
Бұл процесс қар жауу және ауа-райының күрт суытуымен шығарып салынады.
Арктикалық басып ену процессі аяқталуында және мағынасыз бариялды
градиенттердің анықталуы ашық аспан және жел болмаған кезінде болады. Осы
жағдайда ауаның минималды температурасы – 38 және – 430С-қа дейін жетеді.
Ашық, бояу аязды ауа-райының жағдайларында қыстық температура
инверсиялары құралады. Мағыналы, бариалды градиенттердің түзілу жағдайында
оңтүстік Қазақстан және Қырғызстанның солтүстігінде Шу өңіріне шығыстан
тұратын Фенді желдері, құрғақ, жылы, жылыну процестерінің келуіне ықпал
жасайды. Біздің білуімізше Фенді желдердің соңынан арктикалық басып ену
құбылысы болады.
Қыста Оңтүстік-батыс циклоында континентті тропикалық ауа ауыслы, бұл
ауа Тянь-Шань жотасының жолдарынан аса отырып Шу өңірінде Қырғыз жотасынан
түсетін жылы Фенді ағындар түрінде пайда болады. Бұндай кезеңдерде Шу
өңірінде бұлтсыз жылы ауа-райы болады және экстремальді температура 16-190
С-қа жетуі мүмкін. Температураның оң ауысу бағыты 120С нормасына тең
келеді.
Бұл өңірдегі тропикалық ауаның болу ауысуы нәтижесінде тұрақты,
адвективті тұмандар пайда болады.
Көктем мезгілінің үлкен контрастілі ауа-райына байланысты қарқынды
суық енулермен жылы адвекциялар кезек-кезек Шу аңғарында байқалады.
Тропиктік ауаның Оңтүстік-батыс циклонына ауысуы наурыз айында
температураның 18-280С – қа дейін көтерілуіне әкеп соғады. Ең соңғы үлік
жүру кезеңі, Мамыр айының басында жиі кездеседі.
Кей кездері көктемде өте күшті және ұзақ желдер батыстан тұрады. Шу
өңірі оңтүстік-батыс перифериясының Сібірлік антиуиклонында олған жағдайда,
бұл желдер Шу-Іле тауын ауа температурасының Солтүстік-батысқа ауысуы
аяқталады. Шу аңғарының үстінде Қырғыз жотасының ендік күшіне қарағанда бұл
ауысым шығыстық бағыт алады. Шығыстық ауысым күшейген кезінде немесе
құрғақшылық кезеңде аңғарда құрғақ фенді жел соғады.
Жазы ыстық, шілде айындағы территорияның көптеген бөлігінде ауаның
температурасы 22-240С, максимилдік температура көбінесе 35-тен 390С-қа
дейін өзгереді, бірақ кейбір жылдары олар 40-440С- қа дейін барады. Бұл
ыстық кезең 80 күнге созылады. Табл. 1
Бірақ суық ауысымдар жазда да ауа-райының суытуына, әсіресе мамыр,
маусым және қыркүйек айларыда үсіктің жүріп өтуіне ықпал етеді. Суық
ауысымдар өте күшті жер мен шаңды дауылдар арқыла өтеді. Батыс және Шығыс
желдері 10-15мсек жылдамдықта тұрып өтеді. Өте күшті желдер көктем және
жаз айларында басым, күзде сирек. Орта есеппен айтқанда бұл жерде 5-8 күн
күшті желдер тұрады.
Кезде батыс суық жауын-шашынға ұласатын өте күшті желдер болады.
Сонымен қатар күзде ауа-райының күрт өзгеруі олып отырады. Қыркүйек айында
температура 00-тан 370С-қа дейін, Қазан айында -100-тан 270С-қа дейін
өзгереді.
Қазан айының ортасында күзгі үсіктер жүреді, кей-кезде олар қыркүйек
айының соңында да болуы мүмкін.
Шөгіндлердің таралуы верикальді белдемділік заңына бағынады. Олардың
жылдық саны солтүстік – батыста 200-300 мм-ге, оңтүстік-шығысында 400-500мм-
ге дейін, жота баурайында шөгінділер аңғардың жазық бөлігіне қарағанда 2-3
есе көп болады. Аңғарды қоршаған таулы жоталар, батыс ағымға түсетін
ылғалды ауаның келіп түсуі қозғалысына ықпалан тигізеді. Тау баурайының
ауа ағымына әсерінің қорытындысында, шөгінді саны биіктігі жағынан аса
түседі.
Максималды шөгінділер көктем және жаз мезгілінің алғашқы кезінде
күшейтеді. Фронтальды шөгінділер барлық аңғарда қамтиды, тауалды және таулы
белдем аңғарында бірден көбейтеді.
Шу аңғарында верикальді градиент шөгіндісі жаз кезеңінде 0,5мм-ден,
13мм-ге дейін өзгереді. Осыған қарамстан орфографилық вертикальді пайда
болуы жерлерге шөгінділер көбірек түседі,олардың градиентті де өседі.
Жазғы шөгінділер суық желге байланысты, жауын-шашынды сипаттағы түрде
басым келеді. Олардың бір күндік максимумы кейбір аудандарда жылдық
нормадағы 17-25%-ке жетеді. Шу аңғарындағы ең күшті жаңбыр 1958 жылы 14-ші
шілдеде осы ауданнан, фронтальді зонанаң өту кезеңінде болды.
Аңғардың таулы бөлігінде үлкен ылғал төзімсіздігінің ауаға енуіне күн
күркіреу қызметі қарқынды түрде дамиды.
Аңғардағы ең ылғалды ай; - мамыр айы, ол Қырғыз жотасының баурайында –
маусым айы. Осылардың әрқайсысының шөгінділер нормасы бар ауысым да
болады, олардың тәуіліктік саны бұл кезеңінде 40-70 мм-ге дейін жетеді.
Шөгіндіердің ең аз кезеңі- Тамыз айына келеді.
Арктикалық циклонның басып енуімен қыста, қар алып келеді. Қар
жамылғысы онша қалың емес, бірақ Талас аңғарына қарағанда бұл жерде ол
көбірек түседі.
1.3 Жер асты жербеті сулары.
Шу өзенінің белгілі бөлігінің суы, Қырғыз территориясынан өтетін үлкен
Шу каналына бағытталған. Қазіргі кезде осы каналдан, Қордайдың ауылды
жерлерінің алабтарына су жеткізетін Мерке тармағы таралды. Барлық канал,
тармақтарымен бірге 175км-ге шейін жетеді. Оларменен 20 мыңнан аса гектар,
сонымен бірге қант қылшасының плантациясы суарылады.
Шу өзені, Қараходжурмен жетеді. Оның бассейінінің ауданы 148 мың
километр квадрат шаршы шамасында. Қазақстан территориясы бойынша Шу өзені
800 километр қашықтыққа дейін ағады, Бастапқыда, Баомскі таршатқалынан
шыққан соң ол қырғыз шекарасының бойымен ағады, ол Благовещенскі ауылынан
бастап Қазақстанда ағады.
Негізгі биіктігі 1300-1500 метрден аспайтын Шу-Іле тауларының төменгі
тізбегімен аңғардың оң жағынан өзен көмкеріледі. Сол жағынан далалар, содан
кейін Мойынқұмның құмдарына жақындайды.
Шу құмдары мен далалр арасындағы шекарада тек сутасқыны кезінде соған
дейін жететін аз сулы Курагаты саласынан қабылдайды. Бұл ағысты бекіту үшін
алынған таудың соңғы көрсеткіші. Одан ары қарай ол толуынсыз жету керек,
ал табиғи жағдайлыр өзендер үшін өлі: Шу-Іле таулары, атпақ-дала шөлімен
алмасады, ал Мойыеқұмның құмдары оған жақындай түседі. Ақырында, азайған
ағыс, біртіндеп жоғалады. Екпіні азайған суды қалың өскен қамыс жауып
тұрады.
Жоғарғы су тасқыны болған жылдары Шу өзені Қамқалы өзендер тобына
жылжиды, оларды суға толтырады, ыл төменгі су тасқыны болған жылдары өз
жолын 100 километрден аса қысқартады. Бірақта өзен арнасы Сарысу өзеніне
қарсы – Қамқалы өзенінен төменіректе өтеді. Әрқашан құрғақ бола тұрып, ол
өзіне жақындайтын құмдық шағылдарда, Ащыкөлдің үлкен сулы сорларымен
бітетін, сортаң ойыстарында үзіледі.
Шу аралас қорек ететін өзендер түріне жатады: оның ағысының
қалыптасуына қатысады, жазық және тау қары, мұздықтар, ыза сулары және
сұйық ауа шөгінділрі, көбінесе таудың қары мен мұздықтары. Сол себептен
оның сутасқын кезеңі көктем-жаз айларында келеді. Өзен сұлулығы қолдану
жолдарында өзіне тән өзгерістерге ұшырайды. Ол, Торшевка тауыл ауданында
ерте көктем де және күзде, ал Баамек таршатқалынан шыққан да жазда көбірек
болады.
Қордай ауыл ауландардағы өзеннің орташа жылдық шығыны – 58мсек.
құрайды.
Шу суының орташа ағыны әлсіз лайлығымен сипатталады.
Ұзындығының үлкендігіне қарап кеме жүзетін Висла өзеніне тең, Шу
өзенінің ені 40-тан 100 метрге дейін жетеді.
Мұздықтардың өзен бойымен басталуы 6-шы Қарашадан 8-ші Желтоқсан
аралығында, ол мұздықтардың аяқталуы 27-ші Қаңтардан 30-шы Наурыз айларында
болады. Сонымен өзеннің мұздықтардан тазаруы, мұздықтың басталуына
қарағанда бояу өтеді.
Өлшенелген салындылар ағысының бөлінуі жыл бойында біркелкі емес.
Жылдың жылы мерзімінде жалпы саны 90% -тен асатын салындылар өзен арқыла
тасымалданады. Судың көірек шығыны болған кезеңде, салындыардың көірек
орташа айлық шығыны да өтеді. Шу-Сарысу гидрогиологиялық аудандағы ыза су
режимі жасанды және табиғи факторлар қатарының әсерімен қалыптасады,
негізгісінің бірі атмосфера шөгінділерінің интильтрациясы, өзен суының
инфильтрацтясы, жауын суы және Шу-Сарысу депрессиясының жарылу жағындағы
жерасты ағуымен болады.
Жер асты суының температуралы режимі, ауа температурасымен тығыз
байланыста. Әдеттегідей жерасты суының максмальды температурасы, аэрация
белдем жынысының реттеуші әсерімен негізінен, ауа атмосфера
температурасының фазасынан 2-3 айға кешіктіріледі. Құмтас массивінің жер
асты суының теспературасы, тұрақтылықтың жоғарғы коэфициентімен
ерекшеленеді. Судың химиялық режимінің құрамы мағыналы тұрақтылықпен
ерекшеленеді. Оы сипатталатын территорияда Шу өзенінің бастаудан төменгі
ағысқа қарайғы бағытында атмосфера шөгінділерінің саны және ылғалдылық
дефициті көбейеді. Климаттық көрсетілген ерекшеліктері жерасты суының
балансына және режиміне деректемелі түрде айтылған.
Сипатталынған түрде Шу өзені аңғарының рң жақ жағалауында жерасты
суының режиміндегі оның көрсетілген кезеңділікті тербелмелі деңгейде. Сәуір
айында өтетін көктемгі қарқынды көтеріліс, маусым айына дейін жалғасады,
бұдан кейінгі келесі жылдың Наурыз айына дейін оның жәй төмендеуі болады.
Терелмелі деңгей амплитудасы 1,5-2,0 метр құрайды. Жерасты суының
көрсетілген жылдық тербелмелі деңгейінің жүруі, атмосфералық шөгінділер
мен ерінді қар мен суының қарқындылығы инфильтрациясымен түсіндіріледі.
Жазда ауа темпераурасының тез көтерілуі және ылғалдылықтың үлкен
дефициттілігі, жылдың екінші жартысында түсетін атмосфералық шөгінділердің
белгісіз саны, жерасты суының толуы үшін жаман жағдай тудырады.
Атмосфералық шөгінділер саны, орташа көпжылдық нормадан жоғары болған
жылдары – оң мағыналы баланспен, ал шөгінділер саны ортакөпжылдық нормадан
төмен болған жылдары – оның теріс мағынасымен сипатталады. Жерасты суының
температуралы режимі, ауа температурасының режиміне жылдықта қалай болса,
көпжылдық қимада да сондай қатаң бағынышта болады.
Қысқы кезеңде жерасты суының температурасы жазғы мағыналыққа қарағанда
1-1,50С төмен болса, 12,0-16,80С құрайды.
Атмосфералық ауа температурасының, жерасты суының температурасына
деректемелі әсерін, 10 метрге дейінгі астосу деңгейінің тереңдігінде
бақылайды. Жерасты суының қолданылған баланс статьясы болып, – Шу-Іле
тауының беткейлеріндегі жерасты саласы, ерітінді қар суы мен атмосфералық
шөгінді инфильтрациясы, ал жеке бөлімшедегі итермелі судың керемет
фильтрациясы табылады. Жерасты ағысы және булану транспирациясы баланстың
тарқамалы бөлімінің элементі болып табылады. Химиялыққа байланысты Шу
өзенінің оң жақ жағалауындағы жерасты сулары, гидрокарбонатты
кальцийліліктен және өзенді бөлімдерден, сульфатты натрийлылыққа және Шу-
Іле тауының етегіне дейін өзгереді.
Астау тереңдігі және жерасты суының химиялық құрамы сортаңдардың және
тақырлар қалыптасуына, аллювиальді және аллювиаль-пролювиальді жазықтық,
жайылма бөлімінің батпақталуы сияқты жербедерінің түзілуінің экзогенді
процесстерінің дамуына әсерін тигізеді.
1.4 Топырақты және өсімдік жамылғысы
Аңғардың геологиялық дамуымен, жағдай жасалынған геоморфологиялық
құрылым және гидрогиологиялық және гидрологиялық процесстер, топырақ
жамылғысының дамуымен байланысты. Өзендер – аңғардың қалыптастырудағы
мағыналы үлкен шешуші фактор.
Бұл әсер жер жер бетінің құрылуымен трансформацияланады, дамуына
байланысты топырақты және өсімдік жамылғысы геоморфология ауданымен тығыз
байланысты.
Бастауларда Боамск таршатқалынан шыққанға дейін, өзен жартасты
жағалауларда айрықша ағады. Аллювиальді-шалғынды, шалғынды-батпақты
топырақтар негізінен Биіктаулы Атырау ауданынан және Ортотоқай
суқоймасында, 2000 метрге, биіктіктегі алғаш рет кішігірім егіндік алабында
кездеседі. Орташа ағындағы, Улан-Тұмық кертпешіне шейінгі Боамск
таршатқалының бөлімінде, жайылма және жайылмалы кемер тым жіңішкірек,
жайылма және жайылмалы кемер тым жіңішкірек, 1-1,5 км шамасында,
аллювиальді-шалғынды және шалғынды-батпақты топырақтар осыған байланысты
таратылуы жағынан шектеулі. Аңғарға ауытқуларында тау алдындағы жазықтықта
және 250-400 мм-ден жоғары шөгінділер түсетін террасалы үстіртте, кәдімгі
және солтүстік ашық сұртопырақтар дамиды, сонымен бірге сұртопырақты сазды
шалғынды топырақтар жерасты суының сүйірлене талсамдалу белдемдері Ұлан-
Тұмсық кертпешінен кейін оңғар тез кеңейеді.
Осы жерден Тасөткел егіндік массиві басталады, бұнда Шу террасасы
кеңірек дамыған Тасөткел массивінің екінші жайылмалы террасасында, шалғында-
сұртопырақты дәне сұртопырақ шалғынды топырақтар, сортаңдалмаған және
сортаңды – сорлар, белгілі бөлігі егіндікке, негізінен қант қылшасын егуге
қолданады.
Ыза сулар 4-7 метр тереңдікте жатады, ал егіндік территориясында 2-3
метр де жатады. Минералдануы ала-құла және әлсіз тұзды (0,5-1,3гл), ал
қатты минералданғаны (15-25 гл), негізінен сол жақ жағалауында
сұртопыраұты шалғынды топырақтар гидрологиялық жағдайдың өзгеруінің
әсерінен гидроморфтыдан қалыптасқан. Егіндіктің арқасында массивтің жеке
бөлімдерінде шалғында процесс күтіліп отыр – шалғынды топырақтар
ирригациалды түрде құрылады. Олар сұртопырақты – шалғынды үйлестіру және
кешендер қалыптастырады және ауданнан кішігірім процент құрайды. Екінші
жайылмалы террасаның топырағының ортасында, ыза суының ағыны қамтамасыз
етілген жағдайда дамитын және жайылма бойымен кең жалақпен созылмалы
сұртопырақ – шалғында топырақтар азырақ тұзды.
Айдарлы ауылының сол жақ беткейі және Шу-Курагаты өзендер аралығындағы
сұртопырақты – шалғында топырақтар және сортаңдар ерекшелігі ертеректегі
тұздалу әсері, аңғардың алғашқы даму сатысымен байланысты. Тас-Өткел
массивінің ыза сулары эрозил деңгейінің жақындығының арқасында, жер бетіне
тіреліп датқанда қарқынды буланды. Қазіргі кезде Тас-Өткел массивінің тұз
шығару және транзитті облыс болып табылады. Бірақта жақсы бағытталған
табиғи процесс, келешекте тұз жинау қабілеттілікті факторлар қасында,
бұзылады, сондай-ақ сол жақ жағалаудағы топырақтың шамалы бөлігі және ыза
судың қамтамасыз етілмеген ағыны тұздалуға және батпақтануға айналған.
Судың баланс сальдосы оң. Жерасты суының көтерілуі және сонымен
байланысты сол жақ жағалаудағы тұз жинау процесстері негізгі екі әдіспен
белгіленген, Курагаты өзенінің теріс ролімен және топыраұты-
гидрогеологиялық жағдайының тіркеуінсіз шаруашылықты жүйесіз енгізу.
Оң жақ жағалаудың сулы және тұзды балансы теріс. Топырақтар көбінесе
сортаң емес, ыза сулары аз минералданған және тығыздалған.
Топырақтың, сордың шегіне дейін сортаңдалуы Кендіктас тауы және Шу-Іле
таулар жағынан уақытша су ағмының ағысын жинайтын, Көкөзектің жартысына
шейін кеуіп кеткен арнасы негізгі түрде бақыланады.
Шалғынды-батпақты топырақтар Шу өзенінің аңғарындағы гидроморфты
топырақтың ортасында көбінесе шалғынды-батпақты топырақтар тараған. Олар
биіктаулы атырауларда (теңіз деңг. 1607-1617м, биікт.) кездеседі.
Топырақ құраушы жыныстар, жайылма таскелбеттердің өзен түзілімдерінің
механикалық құрамы бойынша таныстырылған.
Батпақты-шалғынды топырақтар, шалғынды-батпақтыдан, жаму жағдайы
бойынша және топыоақ көрсеткіші бойынша аллювиальді – шалғындығы ауыспалы
болып келеді. Олар орта ағысында барлық ауданнан мағыналысыз процент
құрайды, сол сияқты бірінші жайылма терраса маңында дамиды.
Сұртопырақты – шалғынды топырақтар, Шу өзенінің жоғарғы және әсіресе
орта ағысында, екінші жайылма террасаның сол және оң жақ жағалауларының
маңында кең тараған. Олар А.Г. Розанов және И.П. Герасимов тектүрлер
тобына, шалғынды-сұртопырақты және сұртопырақ-шалғынды топырақтар
тектүрлері болып бөлінеді.
Тас - өткел массивінің топырағын ірі масштабты зерттеу кезеңінде,
адамның шаруашылық қызметінде негізгі әдіспен белгіленген сұртопырақты
белдемдегі шалғынды топырақтың қалыптасуын және өзіндік тектүрлер тобына
бөлуге мүмкіндік жасады. Шалғынды топырақтар, қазіргі уақытта қарқынды егін
өсіріліп жатқан Шу өзенінің екінші жайылма террасасының маңындағы, жайпақ
төмендетілген бөлімінде таратылған Тасөткел массивінің барлық ауданында
шамамен 5% құрайды. Олар жеке шектеме ретінде сол сияқты кешендерде және
басқа топырақпен ұйқас, көбінесе сұртопырақты – шалғынды болып кездеседі.
Ескі жатқан шалғынды топырақтар үшін жер бетінің шымдалуымен сипатталады.
Шірінділі беткей қалыңдығы органикалық зат мөлшері 1,5-2 сирек 2-3%
болғанда 20-30 см құрайды.
Шалғынды топырақты жалғастырмалы қолдануы және ауыл шаруашылық
айналымында күлді элементтерді кескі, бойынша және органикалық заттарды
бөлу кезінде пайда болатын өзгеріске әкеп соғады. Қазір топырақтар аз
шірінділенген. Төмен жатқандарға қарағанда, кейде ең жоғарғы шірінді
беткейде аз болады.
Қарастырылатыг аудандағы сұртопырақтар, аймақты және ашық түсті
тектүрге жатады. Олар Шу-Іле және Кендіктас тауларының, тауалды
жазықтарындары, сол сияқты Шу өзенінің екінші жайылма терраса маңында
таратылған. Саздақты түзілімдер қалыңдығы 5-7-ден 20-22 метрге дейінгі
аралықта болады. Саздақты қабаттан төменіректе, топырақты-саздақты –
шымтезекті толтырындылармен, әрі кесектасты – үшкіртасты материалдар
астасады. Қазіргі уақытта Тас-Өткел массивінің солтүстік ашық сурбелдемінің
барлық территориясы дәнді-дақылдар егу мәдениеті үшін қолданылады.
Қабықшалы-томпақ шалғынуы сорлар үлкенірек бөлімдермен барлық аңғар
бойынша таратышлған. Тас-Өткел массивіндегі суландыру Шу өзенінің екінші
жайылым террасасы бойындағы төмендетілген бөлімдермен қалыптасып, онда жер
асты ыза суының каппилярлы жиегі жалғасымды уақыт бойы жер бетімен
тұйықталған.
Тас-Өткел массивінің суландыруында сортаңдар негізгі таралуын алды.
Аллювиальді түзілімдер топырақ құраушы жынысқа қызмет етеді.
Жер асты сулары 2-метрден 10 м-ге дейінгі тереңдікте орналасады,
минералдануы 0,9-дан 40 граммлитрге дейінгі өте кең шегінде өзгереді.
Өсімдік жамылғысының негізін шөптесінді және жартылай – бұталылар құрайды.
Біржылдық өсімдіктерден, марелар отрядынан – бұл климакоптерлер,
Сібірлік петросимония, паульсен соршөптер түрлері тараған.
Шалғындар жайылым ретінде қолданылатын көпжылдық және біржылдық сортаң
өсімдіктер өсіп келеді: күрделі гүлді отрядынан кекіре, бақ-бақ, огород
қияғы, ақбас, кәдімг ошаған (мальвовых) отрядынан – дәрілік жалбызтікен.
Жартылай бұталы толық және әр түрлі марелармен таныстырылған. Өсімдік
жамылғысының қалыптасуында соңғысының үлкен мағынасы бар. Оларға: сарсазан,
теріскен, биюргун, сор қаңбақ, қарабарақ жатады. Жусан, күздік жусан және
сұр жусан болып бейімделген.
Талдың 2 түрі – бұл мезоксерофиттер: ашты жемісті жиде және түсті
жапырақты терек. Қара сексеуіл және ақ сексеуіл жартылай талға жатады.
Ландшафттық роль негізінен жизе және қара сексеуілдікі. Мизиофильді
бұталардан тал және сирек Іле итмұрыны кездеседі: гаорксерофиттерден ескі
тоғай топырағында көп бұталы жыңғыл және ашық түсті шеңгел: галофиттерден –
қылшықты жыңғыл, шобер селитрянкасы және татарлық ырғай таратылған.
Флораның қалыптасуына жайылым және пішен шабу тағы сол сияқты су
айоықты қоршаған өсімдік жамылғысы, жайылмалы – аллювиальді режим әсер
етті.
Төменгі аңғардың өсімдік жамылғысы ерекше түрлі-түстілігі және
қиындылығымен және аңғардың белгіленген даму тарихымен және ылғалдану
режимінің тез кескінделген динамикалығымен және топырақтың тұздалуымен
ерекшеленеді.
Шу өзені аңғарында өсімдік жамылғысы бес түрге бөлінген – бұл тоғай
(древесный) ағаштар және бұталы, жартылай бұталы шөл (сексеуілдер),
жартылай-бұталы және жартылай шыбықты шөл және шалғын.
Тоғайдың бірінші тектүріне-жайылмалы орман жатқызылған. Оларды ащы
емісті жидек (жиде), талдар және сирек кездесетін түрлі жапырақты терек
(Туранга) құрайды. Тоғайдың орналасқан жері-орта жайылымдағы аллювиальді-
шалғынды тоғайлар топырағында. Гуляевск атырауы сексеуілді орман және
жоғары жайылымының жартылай бұталы шөлінің құраушысы және биіктік-жазық
массивтерімен. Қарасексеуілдер тақыр тәріздес топырақтары үшін, ақ
сексеуілдер-топрақты төбешіктер және төменгі ағыстар жолдары үшін
қалыптасқан.
Біржылдық сортаңды құраушы бәріненде жиі басқа өсімдік жамылғысының
ортасында серіппелінген үлкен емес бөлмелерде кездеседі. Біржылдық және
көпжылдық сортаңды бірдей қатысумен құраушысы қалыптасқан.
Шалғының төменгі аңғары үшін басым бейімделген. Олар, негізінен
кәдімгі құрақтың кең таралған формациясын қосатын батпақты-шалғын
тектүрлерімен көрсетілген. Кермек немесе Түйе тікенек (жантақ), оралдық
мия, ситниктер, қоға, батпақтышөптер, қамыс, теңіздік қамыс түбіртегі,
шалғынды ценазы үлкенірек бөлмелерде кездестірілген. Шалғындардың
орналасқан жері, төменгі және ортаңғы жайылымның жылда суарылатын
шымтезекті-батпақты, шалғынды-батпақты, батпақты-шалғынды және алювиальді-
шалғынды топырақтармен байланысты.
Ауылшаруашылық қатынаста сексеуілдер, жайылым жер және шөлді
белдемдерде жанармай көзі ретінде өте бағалы.
Шу аңғарының өсімдік жамылғысы аулшаруашылық қатынаста бағалы және
алуан түрлі онда жиделі ормандар, жоғары өнімді құрақты және сыртқы пішен
шабындығы және барлық мал түрлері үшін жылдар бойлық жайылымы кең тараған.
Мал жайылымы және төменгі пішенді шабындық жерлеріне теріс әсер етеді.
Жыл сайын жайылымда мүйізді ірі-қара малы ұсталынады, негізінен тоғайлар
мен қалың шөпті шалғындарда жайылады. Нәтижесінде, шалғын тез азаяды –
бағалы азық жемістері жоғалады, жеуге жарамсыз арамшөп алуан шөптер өсіп
келеді.
2. Жер бедері түзілуіндегі эндогенмді факторлар.
Шу ойсы оңтүстік Қазақстанның орталық бөлігіне жатыр. Ол кайназой
шөгінділерінің тысымен жабылған және Кендіктас, Қырғыз жотасы, Қаратау
өзінің геологогеографиялық аудандардың эпигерцинді платформасының іргетас
дөңесімен шектелген.
Бұл ауданмдар үшін, белсенді төмен ордовикті қатпарлық, силур
шөгінділерінің жоқтығының Гранитоидты төменордовикті магматизмі,
жанартаунамалы құрам немесе Перидік интерузияның, карбонатты – терригенді,
кейде таскөсмірдің галогенді құрамы және пермдік қабаттың әлсіз Герцин
дислокациялары және таскөсмірдің толық жоқтығы жалпыламалы болып келеді.
Шу ойпаты – кайназой және пермдік пен таскөмірлі кезеңдердегі
депрессия түрінде дамып келе жатқан, ірі геолого-құрылымды элемент.
Оның герцинге дейінгі негізінің құрылымы нашар зерттелген. Төменгі
палеозой жеке жонында, тұрақты, кембийге дейінгілер болуы мүмкін, оңтүстік
және солтүстік ойыстарды бөліп жатқан, құрылымдық формациялық белдемдер
оны құрайды деп санайды. Төмен-ортадевонды жанартаулардың Герцинск
қабатының негізделуінің қатысуы, ойыстың шығыс бөліктерінде болуы мүмкін.
Күшті жоғарыдевонды тұздың қалыптасуы солтүстік-шығыста дамыған.
Пермнің карбонатты – терригенді және тұзды қалыптасуының жоғары
ауысатын карбонатты-терригенді таскөмірлі түзілімдер, негізгі әдіспен
этикаледонск тысының төменгі бөлігін құрайды.
Герцинді дисклокациясы өте әлсіз болды, ал тектоникалық режим
платформалыққа жақын; Герцинскілі магматикалық қалыптасуы жоқ, Альпілік тыс
әлсіз, триасты және Юра жыныстары жоқ, борлы ізбестер ойыстың тек солтүстік-
батысында; сол сияқты оңтүстік-шығыста палогенді түзілімдер жоқ. Бор –
палогенді шөгінділер ортасында, теңісз шөгінділері де бар. Қалыңдығы,
үлкеюі және кайназой дислокациясының көрінетін түзілімдері тек тау етегінде
ғана белгіленеді, осыған сәйкес Альпілік тектогенез әлсіз болып шықты.
Шу ойпатының жазықтығы, кайназой шөгінділерімен жабылған және осыған
байланысты палеозой және кембийге дейінгі жататын магмалық және метаморфтық
қалыптасудың таралуларын, тек геофизикалық берілгені бойынша айтамыз.
Қатпарлық құрыстардың жиектелетін депрессиясының ерекшеліктері, тек
магматикалық тұтқырлығы оны шегінде екенін және ойыстармда тек төменгі
палеозой және кембрийге дейінгілер үшін, сонымен қатар тек девонның бірінші
жартысы үшін екендігін дәлелдейді. Қатпарлық іргетасы мен платформалы
тыстың арасында көлденең жағдай алып жатқан жоғарғы деван, пермь және
карбон, шөгінді жыныстар ретінде көрсетілген. Тыстың мезозой-кайназойлы
терригенді шөгінділері, метафорфалонбаған. Пермнің және карбонның әлсіз
метаморфаланбаған шөгіндісінен бастап, протрезойдың метаморфтық
жіктастарына шейінгі өсуіне сәйкес, палеозой және кембрийге дейінгінің
метаморфизм дәрежесіне дейін өседі.
Геоморфологиялық құрылысы мен ерекшеліктері
Қарастырылып отырған аймақтың аумағы белгілі кешен түрлерін және жер
бедері топтарына бөлінеді. Ірі таксономиялық бірліктерімен қатар (аласа
таулар, ұсақ шоқылар, денудациялық, қабатты-денудациялық және
аккумуляциялық жазықтар) көптеген біртекті формалар және жер бедерінің
элементтері-эрозионды қалдықтар, тақырлар, өзен террасалары кездеседі,
олардың белгілері бойынша олардың жаңа қозғалыстармен және палеозойдағы
түрлердің құрылыстық жоспарының байланысын анықтауға болады.
Аймақтың оңтүстік-батысынан аласа таулар дамыған. Бұл Øó-Iëå жотасының
солтүстік-áàòûñ беткейінің жүйелі формадағы көтерілулері 250-300 метрге
дейін. Олардың еңістері әдетте құламалы, кей жерлерде тік және У-тәрізді
сайлармен кескінделген. Литологиялық жағынан қатарлар метоморфиялы және
төменгі палеозойдағы және кембрийге дейінгі кезеңнін күрделі-дислоцирлі
түрлерінен тұрады.
Қатпарлы ұсақ шоқылар, сондай-ақ каледон іргетасындағы түрлердің
кешенінен тұрады, олар Øó-Iëå жотасы ылдиларының солтүстік-батысында
дамыған. Әдетте қатпарлардың биіктігі оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа
қарай азаяды. Олардың солтүстік-батыс бағытындағы абсолютты және қатысты
биіктігінің төмендеуі және олардың Ақжар өзенінің жазықтарында тұрақты
денудацияға көшуі осы бағыттағы неотектоникалық көтерілімдердің
амплитудаларының азаятынын көрсетеді.
Ол өздерінің жекелеген бөліктерінде неотектоникалық кезеңдегі жаңару
белгілерін көрсетеді. Олар Иенқұлақ, Дарбут өзендері арасында және Шағансай
тоғайларында анықталады. Бұл аймақтардың маңында палеозойға дейінгі
кезеңдегі түрлердің борпылдақ түзілімдермен қатынасы және де орта эоцендегі
құмдардың опырылған қатпарларымен қатынасы байқалады.
Жер берерінің куэсті формалары аймақтың солтүстік- шығыс бөлігінде
дамыған. Олар төменгі Шу диапирлі ауданындағы тұзды күмбездер құрылыстарына
икемделген. Куэсттар әктастардан, құмтастардан, құмайттастардан және
төменгі карбондағы сазтастардан тұрады және олардың морфолотиялық
қатпарлы куэсты формалардың келбетін анықтайды. Олар Көкшетау және Тантай,
Кентарал және Қошқарбай, Аңдығұл және де басқа тау шыңдарының созылған және
тар жоталарын құрайды, ал сондай- ақ Қарақия және Қазанғап изометриялық
куэстар келбетін құрайды. Олардың созылыңқылығы 4-10 км дейін ауытқиды
(Кентарал, Тантал) сулар бөлетін бөлігі ендік бойынша 2-3 км дейін жетеді.
Куэстардың таралу көлемі 5-6 км2 құрайды. Қатысты биіктіктері 25-30
метр.5
Шу îçåíiíií îðòà зерттелген бөлігінде жергілікті антиклинді
құрылыстар жондармен көрсетілген, олардың ұзақтығы 3-8 метрге дейін жетеді.
Олардың қатысты биіктігі 30-40 км құрайды. Бұл Үшарал, Кемпіртөбе, Қызылжар
және Елемес құрылыстары .
Мофологиялық қатынас жағынан Үшарал және Кемпір төбе құрылыстарының
ассиметриялы жондары оңтүстігінде ірі құламалы (18-200 дейін) және
солтүстігінде көлбеу құламалы (10-120) болып келеді. Сондай- ақ мұндағы
құламалардың бөктерлері түзу сызықты болады, әдетте тектоникалық
сынықтармен шектеседі, олардың қалыптасу құрылыстарында бұрғылау біршама
рөл атқарады шатқалдардың шыңдарында борпылдақ түзілімдердің олардың
тектоникалы генезисін анықтайды. Жаңа тектоникалық қозғалыстардың
амплитудасы негізінде жағымды формалардың қатыстық биіктігімен анықталады.
Бұндай тектоникалық генезис белгілері Қызылжар, Елемес, Ақжар және Ғұмырлы
тау шыңдарына тән, олар геофизикалық зерттеулер арқасында бөлінген, ал
бұрғылау арқылы жергілікті-антиклинды құрылысы бекітілген (Шахов).
Негізінде олар ежелгі тектоникалық жоспардың даму ерекшеліктерін сақтаған,
ал олардың жаңа кезеңде қалыптасуы азғана деформацияның қарқындылығымен
ерекшеленеді.19
Жонды ұсақ шоқылар ауданның жекелеген қабатты-денудациялы жазықтарында
дамыған. Ауданның орталық бөліктерінде орналасқан Кішітас және Құтантас
жондары планда қысқа және ұзын иілген доғалардың кезектесіп келуімен
көрсетілген, олардың қатыстық биіктігі 30-35 метр. Соңғысы тау шыңдарының
орталық бөліктерінде бейнеленген, жалпы олар изометриялық пішіндерді
бейнелейді. Бұл сор-тұзды төмендеулердің гипсометриялық жоғарғы қабаты
қоршап тұрған жазықтардың биігінде жатыр. Әдетте мұндай типті ұсақ шоқы
кайнозойдағы диаперлі құрылыстың өсуімен генетикалық жағымен байланысты,
сондықтан мұндай құрылыстардың Кішітас және Құтантас тау шыңдарында алынуы
мүмкін екенін дәлелдейді. Ауданның Сарысу бөліктерінде жонды-күмбез тәрізді
ұсақ шоқылар дамыған. Бұл көлбеу құламалы жондар және күмбез тәрізді тау
шыңдары, олардың жеке формадағы қатыстық биіктігі 30-40 метр. Олар
сазтастардан және құмайттастардан, құмдардан және алевроқұмды тастардан
төменгі және жоғарғы пермдегі жыныстардан тұрады.
Ауданның жазықтары 3 топтан тұрады: денудациялық, қабатты-денудациялық
және аккумуляциялық. (3-сурет)
Денудациялық жазықтар территорияның солтүстік және оңтүстік
бөліктерінің шетіндегі фрагменттерде дамыған. Солтүстікте денудациялы
жазықтар пермдегі түзілімдер бойынша (аргилиттер, алевролиттер, алевроқұмды
тастар, жиделі сай құмдары және кеңгір свиталары) дамыған. Бұл тегістелген,
толқынды, әлсіз толқынды жоғарғы қабаттар, күрделенген біршама сорды-тұз
қабатты және тақырлы төмендеулер. Жер бедерінің жағымды формасының қатыстық
көтерілулері 5-15 метр құрайды. Салыстырмалы көлбеу құламалар формалары
біртіндеп қоршаған жазықтарға өтеді. Денудациялық жазықтардың қалыптасуы
палеогендегі қабаттармен және неоген-төрттік кезеңмен және палеозойдағы
іргетастың жоғарғы қабатына шығуымен байланысты. Оңтүстікте денудациялық
жазықтар төменгі палеозойдағы түзілімдер бойынша дамыған.
Ауданда қабатты-денудациялық жазықтар кеңінен дамыған. Олар Бетпақ
дала үстірті аймағын кеңінен алып жатыр. Онда жоғарғы бор, палеоген және
неогендегі түзілімдер көп. Қабатты-денудациялық жазықтардың жоғарғы қабаты
көптеген сор-тұз қабаттарымен және тақыр тәрізді төмендеулермен және
жекелеген көлбеу көтерілімдермен бұзылған.
Қабатты-денудациялық жазықтар неоген түзілімдері тұрғысынан қалыптасу
кезеңі жоғарғы плиоценді, ал жоғарғы бор түзілімдері бойынша және төменгі
төрттік аллювий қабаттарынан қазып алынған палеоген түзілімдері бойынша
төменгі төрттік кезең болып табылады.
Аккумуляциялық жазықтар сондай-ақ ауданда кеңінен таралған. Олар
генетикалық қатысында эолды, проллювийлік, аллювийлік және аллювийлік-
көлді болып бөлінеді.
Аллювийлік жазықтар жекелеген аудандарда ауданның солтүстігінде
дамыған. Бұл ежелгі төрттік өзен көздерінің фрагменттері. Литологиялық
жағынан олар құмды-қиыршық тасты түзілімдерден тұрады. Жазықтардың жоғарғы
қабаты әдетте тегіс және оңтүстікке қарай бейім.
Эолды жазықтар Шу өзенінің алаáынäà сол жағалауында дамыған, онда олар
Мойынқұм, Жетіқоңыр құмдар массивтерін құрайды (4-сурет). Олардың шығу тегі
ежелгі және орта төрттік аллювийлік түзілімдердің кейінгі эолды
өңдеулерімен байланысты. 30-40 км-ге дейінгі ендікте дамыған Мойынқұм құмды
массиві Шу өзенінің сол жағалауы бойынша сызықтың ендік бағытында өрісін
жайып орналасқан. Массивтің ерекшелігі, оның Шу өзенінің оңтүстік арнасына
сатылап түсуі болып табылады. Сатының биіктігі 25-30 метр құрайды. Құмның
жоғарғы қабаты ойлы-дөңесті және шұңқырлы пішіндерден тұрады, олар көбінесе
солтүстік-батыс бағытында кездеседі. Олардың қатыстық биіктігі 2-3 метрден
30-40 метрге дейін массивтің орталық бөліктерінде болады. Құмдар әдетте,
жартылай бекітілген.
Мойынқұм сатылы жер бедерінің пайда болуын көптеген зерттеушілер
Қырғыз және Øó-Iëå жоталарының жаңа интенсивті көтерілуі деп түсіндіріледі,
осының нәтижесінде осы көтерілуге қарастырылып отырған аудан енгізілді, бұл
Шу өзенінің арнасының солтүстікпен бірігуіне және оң жағалауда аллювийлік
террасалардың қалыптасуына әкеліп соқты.11
Кейінгі төрттік шамадағы пролювийлік жазық Үлкен Қаратау жотасынан
солтүстік-шығысқа қарай дамыған. Литологиялық жағынан ол қиыршық тасты-ұсақ
тастардан тұрады, олар әлсіз саздақтар қабатымен көмкерілген. Оның жоғарғы
қабаты тау алды бөлігінде едәуір бір-бірінен қашықтатылған қалдықтармен
күрделенген, ежелгі төрттік шамадағы конгломераттардан тұрады. Олардың
қатыстық биіктігі 20-30 метр шамасында болады. Жазықтардың басқа
аймақтарындағы жоғарғы қабаты солтүстік шығысқа қарай еңкіш және тегіс.
Төрттік түзілімдердің белгілі мөлшердегі қалыңдығы аймақтың бұл бөлігі
төрттік кезеңде иілгенін білдіреді.
Шу өзенінің алабы солтүстікте сусыз шөлейт Бетпақдаламен, ал
оңтүстігінде Мойынқұм құмды массивтерімен шектеседі. Мұндай геоеграфиялық
жағдай, Шу өзенінің төменгі алаптары типтік оазис категорияларына жатады,
оның жағалауында ауданның барлық өмірі жинақталған. Алап геологиялық қатысы
жағынанда қызықты, сондықтан да ол зерттеушілерді өзіне тартады. Оның толық
сипаттамасы К.В.Никифорованың (1960) және В.И.Елисеевтің (1961)
еңбектерінен көруге болады. Геологиялық мәселелермен қатар бұл еңбектерде
морфологиясы, оның беткейлерінің ассиметриялығы анық суреттелген. Өзеннің
сол жағалауы бойынша олар 3-жайылма террасаларын бөліп көрсетеді, олар
ежелгі төрттік, орта төрттік және кейінгі төрттік шамадағылар және қазіргі
шамаға жататын жайылмаларды анықтаған. Оң жағалауда террасалар жоқ. Мұнда
жайылма кертпеш арқылы Бетпақ даланың қабатты-денудациялық жазықтарын
кеңінен алып жатыр.
ІІІ және ІІ жайылма террасалары өзеннің сол жағалауларында дамыған,
құмды-қиыршық тасты-ұсақ тасты түзілімдерден жоғарғы бөлігі тұрады және
биік ойлы, ойлы-дөңесті және дөңесті-шұңқырлы Мойынқұм құмдарынан
тұрады.20Соңғысы сатылы түрде Шу өзенінің алабының оңтүстігіне
төмендейді. Сатылардың биіктігі 25-30 метрді құрайды. ІІІ-жайылма
террасаларының ені 25-30 км құрайды. ІІ-ші жайылма террасаларының ені 15-20
км құрайды, ол батысқа қарай 4-5 км-ге дейін тарылады.
І-ші жайылма терраса солтүстігінде ІІ-ші жайылмамен бірігеді. Оның
жоғарғы қабаты 0.2-0.25 м-ге дейінгі қалыңдықтағы ашық-сұр түсті
саздақтардан тұрады, төменгі қабатында қалыңдығы 1 м-ге дейін жететін
құрамында қиыршық тастары бар топырақтар кездеседі, ол негізінен жақсы
сұрыпталған қою-жирен түсті құмдардан тұрады. Террасаның жоғарғы қабатының
алдыңғы бөлігі аласа дөңді құмдардан тұрады. І-ші жайылма террасасының
абсолютты бағанасы орта ағысында 270-275 м биіктікте болады және төменгі
ағыстарында 180-190 метрге дейін азаяды. Шу өзенінің жайылмасы саздақтардан
және құмдақтардан тұрады. Алаптың ең тар бөліктеріндегі жайылманың ені 1.5-
2 км құрайды, ең кең бөліктері 25-26 км жетеді. Алаптың тар аудандарындағы
беткейлер құламалы, өзеннің арнасы 7-8 м-ге дейінгі тереңдікте қазылған.
Кең аудандарда керісінше арналар көптеген ирелеңдерге бөлініп кетеді.
Шу өзенінің көрсетілген морфологиялық ерекшеліктері жас
көтерілімдермен олардың жекелеген бөліктеріндегі төмендеулердің болғанын
көрсетеді. Алаптың тар және кең аудандарында пайда болған жаңа тектоникалық
қозғалыстардың бұл байланысы Ұланбел поселкесінде анық көрінеді.
Қарастырылған алаптардың ауданындағы геологиялық құрылыста карбондағы тұнба
түрлері кездеседі. Синклинды құрылыстар өзара антиклиндарға бөлінген, Шу
өзені алаптарындағы шайылымдарда болған.Орталық бөліктеріндегі синклинды
құрылымдар орта-жоғарғы карбон қызыл түсті құмдарынан тұрады және мезозой-
кайнозой шамасындағы түзілімдермен көмкерілген. Бұл жоғарғы бордағы құмдар
мен түрлі-түсті топырақтар, палеогендегі теңіздік және континетальды
тұнбалар, неогендегі құмды-ұсақ тасты түзілімдер және төрттік шамадағы
аллювийлік қорлар.
Мезозой-кайнозой түзілімдерінің қалыптасуы мен таралу сипатының
сараптамасы Шу-Сарысу ойпаңдарындағы бор түрлерін немесе триас-юра
шамасындағы қыртыстардың желденуін немесе палеозойдағы түрлердің жоғарғы
қабатының шайылуын көрсетеді.
Неоген және төрттік түзілімдердің алаптың кең аудандарындағы синклинды
құрылыстардың орталық бөліктеріне қарай орналасуы бұл құрылыстардың неоген-
төрттік кезеңдерде де төмендеуі жүріп жатқанын көрсетеді, бұл дегеніміз
қарастырылған аудандарда жаңатектоникалық қозғалыстар алынғаны туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
Сарысу өзенінің алабы құрастырылған ауданды меридиональды бағытта
басып өтеді. Пермь түрлері дамыған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz