АБАЙ ЖӘНЕ МӘШҺҮР ШЫҒАРМАЛАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi
Ақтөбе облысы Ойыл ауданы Көсембай негізгі мектебі

Ғылыми жоба

Тақырыбы: АБАЙ мен МӘШҺҮР шығармаларындағы ой үндестігі

Бағыты: Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаушы: Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы
Көсембай негізгі мектебінің 6-сынып
оқушылары
Бөкенбай Бекарыс, Сисенов Бейбарыс
Жетекшiсі: Көсембай негізгі мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі:
Шутенова Лунара

2022 жыл

Мазмұны:
Аңдатпа
КIрIспе
1. АБАЙ ЖӘНЕ МӘШҺҮР ШЫҒАРМАЛАРЫ
1.1 Абай Құнанбаев шығармаларының көркемдік ерекшеліктері
1.2 Мәшһүр Жүсiп шығармаларының тақырыптық идеялық ерекшелiктерi

2. АБАЙ ЖӘНЕ МӘШҺҮР ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ОЙ ҮНДЕСТІГІ
2.1 Жастық шақ туралы шығармаларындағы ұқсастықтар
2.2 Адамдық қасиет туралы шығармаларындағы ұқсастықтар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тIзIмI
Аңдатпа
Зерттеудiң өзектiлiгi. Жобада қазақтың белгілі ақындары Абай Құнанбайұлы мен Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының сөз шеберлігі, ой үндестігі т.б. жан-жақты қарастырылады. Ақындар өлеңдеріндегі үндестiк, жалғастықты сөз еткенде, тақырып орайластығын, идея ұқсастығын айқындаумен шектелмей, суреткерлiк шеберлiк деңгейлестiгiн де әйгiлейтiн белгiлердi де арнайы қарастырылады. Ақындардың суреткерлiк шеберлiктi танытар арналары сан алуан. Cоның бiрi - cөз мағынасын кеңейту, сөздi ауыспалы мәнде қолдану арқылы тың, тосын тiркестер жасау тәсiлi болып табылады. Арнайы жоспар бойынша белгiлi ғалымдардың еңбектерiне сүйене отырып, ғылыми жобамды жаздым.

Аннотация
Актуальность исследования. В проекте подробно рассмотрены мастерство слова, созвучие мысли известных казахских поэтов Абая Кунанбайулы и Машхур Жусупа Копеевича и др. Поэты, говоря о созвучии, продолжении в своих стихах, не ограничиваются определением тематической идентичности, сходства идей, а также подчеркивают уровень художественного мастерства. У поэтов огромное количество каналов проявления художественного мастерства. Одним из них является расширение значения слова, создание новых, неожиданных фраз с использованием слова в переменном значении. По специальному плану, опираясь на труды известных ученых, я написал свой научный проект.
Annotation
The relevance of research. The project examines in detail the mastery of the word, the consonance of the thoughts of famous Kazakh poets Abai Kunanbayuly and Mashhur Zhusup Kopeevich, etc. Poets, speaking about consonance, continuation in their poems, do not limit themselves to defining thematic identity, similarity of ideas, and also emphasize the level of artistic skill. Poets have a huge number of channels for the manifestation of artistic skill. One of them is the expansion of the meaning of the word, the creation of new, unexpected phrases using the word in a variable meaning. According to a special plan, based on the works of famous scientists, I wrote my own scientific project.

КIрIспе
Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы: Біздің зерттеу нысанына алған ғылыми жұмыстың тақырыбы: Абай және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ой үндестігі деп аталады.
Еpiншек, бекеp мaл шaшпaқ,
Беc дұшпaның бiлcеңiз.
Тaлaп, еңбек, теpең ой,
Қaнaғaт, paқым ойлaп қой,
Беc acыл ic көнcеңiз.
Aбaйдың бұл cөздеpiнiң мaғынacы бүгiнгi күнге дейiн үлкен мәнге ие. Aқын aйтқaн "өcек, өтipiк, мaқтaншaқтық, еpiншектiк, оpынcыз мaл шaшу" cияқты жaғымcыз әдеттеpге қaзipгi тaңдa дa aяуcыз күpеc жүpгiзiлiп жaтыp. Ол aйтқaн "тaлaп, еңбек, ғылым, қaнaғaттaну, paқым" - бұл қaзipгi зaмaнғы тәpбиемен cәйкеc. Мыcaлғa, тaлaп ету, еңбек ету, ойлы болу, бip нәpcенi өз бетiңмен iздеуге тыpыcу, доcқa мейipiмдi болу жac ұpпaққa жиi aйтылып келуде. Cондықтaн мен үшін бұл тaқыpып, өзектi болып тaбылaды. Қaзaқ әдебиетiндегi ел қaмын жaқтaғaн жүздеген өpен жүйpiк жыpaу, жыpшы, aқындap шығapмaшылықтapының apacындa Aбaйдың caнғacыpлық поэзияcының оpнының еpекше болуы тегiн емеc.
Қaзiргi ұлттық тaрихымызды қaйтa зерделеу зaмaнындa ерекше тұлғaның бұғaн дейiн aйтылмaй келген өмiр белестерiнiң белгiсiз беттерi ендi aшылып, тaлaй жылдaр бойы тыйым сaлынып келген сүбелi шығaрмaлaрын қaйтa тaнуғa бет бұрылды. Екi ғaсырдың жүгiн бiрдей көтерген ақыл-oй, өнер сaлaсындaғы aлыптaрдың қaтaрында Мәшһүр Жүсiп Көпейұлы дa бaр. ХIХ ғaсырдың aяғы мен ХХ ғaсырдың бaс кезiндегi әдебиеттiң белдi де беделдi өкiлi - М.Ж.Көпейұлы aртынa қыруaр мoл мұрa қaлдырды. Мәшһүр мұрaсы жaнрлық, тaқырыптық жaғынaн көпқырлы, әрi сырлы. Сонымен қaтaр шығaрмaшылығы дa көп қырлы. Мәшһүр Жүсiп шығaрмaшылығындa дiн мәселесiне ерекше көңiл бөлген. Oның бәрiн бiр еңбек көлемiнде қaмтып, жүйелi тaлдaп шығу мүмкiн
3
емес... Абай Құнанбаев пен Мәшһүр Жүсiптiң дүниетанымынан жас
ұрпаққа тәрбиесi жайлы ой-тұжырымдарын сұрыптау мақсатында осы жобаны жазуды жөн көрдім. Осы жоба жұмысы барысында Абай шығармалары мен Мәшһүр шығармаларын жан-жақты талдай отырып екі алыптың шығармаларындағы ой үндестіктерді қарастыратын боламыз.
Зерттеудiң өзектiлiгi. Ақындар өлеңдеріндегі үндестiк, жалғастықты сөз еткенде, тақырып орайластығын, идея ұқсастығын айқындаумен шектелмей, суреткерлiк шеберлiк деңгейлестiгiн де әйгiлейтiн белгiлердi де арнайы қарастырылады. Ақындардың суреткерлiк шеберлiктi танытар арналары сан алуан. Біздер қазақ халқының сөз өнерлері мен кемел ой иелерінің шаһардай туындыларын толығымен ой елегінен өткізуіміз шарт. Арнайы жоспар бойынша белгiлi ғалымдардың еңбектерiне сүйене отырып, ғылыми жобамды жаздым.
Ғылыми жобаның мақсат - міндеттері: АБАЙ мен МӘШҺҮР шығармаларындағы түрлі тақырыптарға талдау жасай отырып, ой үндестігін зерттеу. Мәшһүр шығармаларын Абай шығрамаларымен салыстыра отырып, Мәшһүр бабамыздың шығармаларын Абай атамыздың шығармаларымен тең көлемде таныту.
- Абай Құнанбаев шығармаларының көркемдік ерекшеліктерін сипаттау
- Мәшһүр Жүсiп шығармаларының тақырыптық идеялық ерекшелiктерiн сипаттау
- Абай мен Мәшһүр шығармаларындағы ой үндестігіне зерттеу жасау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Зерттеу объектісі ретінде алынған Абай мен Мәшһүр шығармалары, еңбектері жан-жақты талданады. Осы тақырып аясында ой тербеген Аңсабаев Д. М.Жүсіп шығармаларының тәрбиелік мәні Әлиханұлы Ж. М.Жүсіптің әулеті Егемен Қазақстан, жас ғалым Дәуітұлы С. Халықтың інжу маржаны-ай еңбектеріде
4
басшылыққа алынды. Зерттеліп отырған екі тұлғаның өзара қарым-қатынасы, шығармаларының ойларының неліктен үндес болу себебінде жан-жақты қарастырдық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Абай және Мәшһүр шығармалары зерттеліп, салыстыра талдана отырып, екі алып тұлғаның шығармаларындағы ой үндестіктері анықталды.
Зерттеу әдістері: Абай және Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы ой үндестігі зерттеу жұмысында көбіне салыстырмалы-тарихи әдіс, жүйелі талдау қағидалары назарда ұсталып, тарихи-танымдық тәсіл, жинақтау, логикалық сараптау әдістері қолданылды.
Ғылыми жобаның құрылымы: Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

5
1. Абай және Мәшһүр шығармалары
1.1 Абай Құнанбаев шығармаларының көркемдік ерекшеліктері

Қазақ ағартушы, мемлекет қайраткері, философ, композитор, қазақтың негізін салушы, жазба әдебиет және ақын Абай Құнанбаев қазақ әдебиеті мен мәдениетінің қазынасына орасан зор үлес қосқан ұлылардың бірі болып саналады. 1845 жылы 10 тамызда Семей уезінде малшы отбасында дүниеге келген. Медреседе, кейін орыс мектебінде оқыды. Абай шығармашылық жолын жастық шағында поэзия және ән айтудан бастаған.
Абай - лирик ақын. Оның өлеңдерінде қазақтың басын біріктіру идеясы дәріптелген тайпалар, ғылымдарды оқып, кәсіпке ие болу қажеттілігі көрсетілген. Абай қазақ поэзиясына дастан - эпос, поэма жанрын енгізді. Оның Ескендір, Масғұд поэмалары, көлемі жағынан үлкен болмаса да, солардың бойында ақынның шеберлігі толықтай көрінетін сияқты шынайы бейнелері бар шағын әңгімелер арқылы идеяларды алға тартады.
Тақырыптық-мазмұндық тұрғыдан алғанда Абай өлеңдерінде ұлт, ру, ұлыс өкілдерінің тағдырына, сондай-ақ күнделікті дау-дамайларға, адамдар арасындағы қуаныш пен қайғыға, сахараның төрт мезгілінің көрінісіне байланысты маңызды әлеуметтік тақырыптар қамтылған. Абайдың ынтымақтастығы, еңбегі, ғылымы, мәдениеті, достығы, т.б. білім беру мақсатында. мақтауға тұрарлық философиялық шығармалар жазады. Абайдың философиялық өлеңдерінде лирикасымен бірге өміршеңдік бар. Себебін қарастырсақ, бір жағынан, өлеңнің астарында ақиқат бар болса, екінші жағынан, бұл философиялық өлеңдер лирика сияқты көркемдік тартымдылыққа ие. Ақынның асқан суреткерлігімен қатар, осынау философиялық өлеңдерін шын жүректен жазуының маңыздылығы да осында. Ақын өлеңімен бірге жүрегін халқына арнаған. Сол себепті кейбір оқырмандар Абайдың кейбір ойларын әуелі қабылдамай, өлеңдегі толғауларға ғашық болып, уақыт өте келе өз өмірлік тәжірибесі оқырман
6
жүрегінде үндестік оятады. Мұны тарих әлдеқашан дәлелдеген.
Абайдың кейбір философиялық өлеңдері жай-күйді абстрактілі түрде дәріптеп қана қоймай, қазақ поэзиясында жүйелі түрде қолданылатын салыстыруларды қолданып, көрнекі салыстырулар, бейнелі сөздер арқылы оқырманды еліктіреді. Мысал ретінде 1889 жылы жазылған Сәулен болса кіркінде өлеңін алайық:
Берекелі болса ел
Жағасы жайлау ол бір көл
Жапырағыжайқалып
Бұлғақтайды соқса жел
Жан-жағынан күркіреп
Құйып жатса аққан сел
Оның малы өзгеден
Өзгеше боп өсер тел

Берекесі кеткен ел
Суы ашыған батпақ көл
Құс қаңқылдап, жағалап
Сулай алмас жазғы төл
Оның суын ішкен мал
Тышқан тиіп, аспас бел
Көл деп оны кім айтар
Суы құрсын, ол бір шөл...
Бұл өлеңдерде оқырман екі қарама-қарсы бейнені елестетеді, әртүрлі бейнелер, көңіл-күй мен образдың атмосферасы арқылы оқырман ынтымақтың ру адамдары үшін қаншалықты маңызды екендігі туралы түсінік алады. Бұл поэманың негізгі тақырыбы.
Абай адамдар оңай байқай қоймайтын тіршілік құбылыстарын суреттеуге шебер, осылайша өмірдің шын мәнін ашпақ болып, адамдарға ой салады:
Сағаттың шықылдағы емес ермек
7
Әмишә өмір өтпек - ол білдірмек
Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас
Өтті, өлді тағдыр жоқ қайта келмек...
Ал Абай лирикасы, оның жанын тебірентетін зары, айналасындағы дүниеге махаббаты мен қарғысы азды-көпті өмірлік философияға толы болғандықтан, Абай лирикасының көпшілігі терең де нәзік, адамға терең әсер қалдырады. Ақиқат нұры әрқашан оның көңілінің отынан жарқырайды:
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі,
Өрнегін сендей сала алмас.
Білгенге маржан,
Білмеске арзан,
Надандар бәһра ала алмас.
Қиналма бекер, тіл мен жақ,
Көңілсіз құлақ - ойға олақ ...
Жартасқа бардым,
Күнде айғай салдым,
Одан да шықты жаңғырық.
Естісем үнін,
Білсем деп жөнін,
Көп іздедім қаңғырып.
Баяғы жартас - сол жартас,
Қаңқ етер, түкті байқамас.
(Сегіз аяқ)
Абайдың бірқатар өлеңдерін философиялық өлеңдерге немесе лирикаға қатаң жатқызуға болмайды. Сондықтан оны философиялық лирика деп атайды. Абай өмір сүрген дәуірде халық одан сезімге толы философиялық өлеңдер, терең философиялық лирика жазуды талап етті.
Абай өлеңін қайталанбайтын, қайталанбайтын еткен де осы.
8
Өлең тіліне қарағанда, Абай қашанда өлеңнің патшасы болуға ұмтылған. Ол бір жағынан қазақ тіліне әдейі қосылған жат сөздерді ауыстырса, екінші жағынан шетел әдебиеті тілінің виртуозды риторикалық құралдарын қабылдады. Өлеңдерінің тілі нәрлі ойға толы, санының құбылмалы болуы да Абайдың тіл өнерінің хас шебері екенін толық көрсетеді:
Біреуі көк балдырған, бірі - қурай
Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз?!
...
Екі көңіл арасы - жылшылық жер
Оны қайтіп қосады, ол ант атқан?
Бұл Хан қолында бір сұлу қыз тұрды деген өлеңнің соңғы жолдары. Абай феодалдық жүйенің қазақ қыздарына күйеуге тигізген қасіреттерін дәл, нақты жеткізеді. Басқа қазақ ақындарының осы тектес тақырыптағы шығармаларын бұл поэма тудырған көркем әсермен салыстыруға келмейді.
Абай 1888 жылы жазған бір өлеңінде: Мақсатым - тілімді шыңдау, өнерді тарату дейді. Абайдың әр кезеңдегі өлеңдерін салыстырсақ, Абайдың тіл дамытуда қандай қажырлы еңбек еткенін аңғарамыз. Шығармашылық үдерісінің алға жылжуына қарай тіл байлығы да жетілдірілді. Абай өмірінің соңғы кезеңдерінде жазған шағын өлеңдерінің кейбіріне бір ауыз сөз қоса алмаймыз. Сөздерді талдаудың дәлдігі, қолдану шеберлігі оқырманды тәнті етеді. Суреттемесі болсын, лирикасы болсын, асыл мұраттардың баяндалуы, дәлелдері болсын, бәрі тамаша болды.
Абай өлең жолдарында жаңашылдық, тапқырлық танытқанымен, қазақтың халық поэзиясын толық мойындады, кейбір өлеңдерін халық әні үлгісінде жазды. Абай поэзиясының тілі, метрикалық жүйесі, көркемдік техникасы жағынан қазақ халық поэзиясының тамаша дәстүрін одан әрі дамыта түсті, сондықтан оның өлеңдерінің ұлттық нақышы бұрынғыдан да көзге түсіп, айшықтай түсті.
9
Айта кетерлігі, ең үздік ұлттық әдеби шығарма ұлттық бояуға қанық болып, бейнелеу дәуірінің ерекшеліктерімен толықтырылуы тиіс. Дәуірге тән болғанда ғана шығарма нағыз ұлттық нақышқа ие болады. әйтпесе шығарманың ұлттық бояуы бұлыңғырланып, қолдаусыз қалады. Абай шығармашылығы 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басындағы ерекше тарихи дәуірдің туындысы. Бұл қазақ халқын іздеген, жоқшылыққа толы жылдар еді. Адамдар қандай құрбандық жасаса да, қанша күйзеліске ұшыраса да, олар қадам сайын алға жылжи берді. Бұл қазақ халқының және барлық шығыс халықтарының ұлттық сипатының басты белгісі болды. Абайдың көрнекті ұлттық бояуы - оның ескі және жаңа ғасырлар тоғысындағы ерекше тарихи дәуірдегі қазақ халқының ұлттық болмысын көрсете білуінде, қазақ халқының мейлінше үлкен жетістіктерін дұрыс бағалай білуінде.

1.2 Мәшһүр Жүсiп шығармаларының тақырыптық идеялық ерекшелiктерi
Ұзақ жылдар бойы халқынан қол үзiп, қалған терең мағыналы туындыларының бiрi - Мәшһүр Жүсiп Көпеевтiң шығармалары. Оның қанша жазылып, қаншасы жарыққа шыққаны, қаншасы жойылып, жоғалып кеткенi белгiсiз.
Мәшһүр Жүсiп ХХ ғасыр басындағы ақындардың аса бiр көрнектiсi. Саяси тәртiптi одан батыл сынаған ақын жоқ десек те болады. Ескiнi сынағанда ол үлкен сатираның, саяси-лириканың ақыны, әдiлет, бостандық идеясын жырлағанда-романтик.
Мәшһүр Жүсiп Баянауыл жерiнде туып, Бұхарда дiн оқуын үйренген. Бiрақ ол молдалықтан қол үзiп, Дала уалаятының газетi, Айқап журналының бетiнде елдiң әл-ауқаты мен хал-жағдайына қатысты өлең, мақалаларын жариялап, қазақ ауыз әдебиетiн көп жинаған адам. Көзi тiрiсiнде бiрнеше өлеңдер жинағы жарық көредi.
Оның шығармаларының басты тақырыбы - ұлт еркiндiгi, жер
10
мәселесi, содан туатын кедей шаруа тiлегi, дiн бостандығы, оқу-бiлiм, патшалық тәртiп пен капитализм қайшылығы сынау, революция (көтерiлiс) идеясын жақтау сияқты өз кезеңi үшiн үлкен мәнi бар халықтық-демократиялық мәселер болды.
Мәшһүр Жүсiп Көпейұлы 1907 жылы Қазан каласында Құсайыновтар баспаханасынан шыққан Сарыарқаның кiмдiкi екендiгi, Хал-ахуал, Тiрлiкте көп жасағандықтан көрген бiр тамашамыз атты кiтаптарында қазақ халқы үшiн көкейкестi мәселелердi көтередi. Патшалық Ресейдiң отарлау саясатын, казақ халқын орыстандыру мен шоқындыру сияқты екi жүздi ниетiн әшкерелейдi.
Мәшһүр Жүсiп ұлт бостандығын, теңдiгiн, ар-ождан бостандығын ел мен жер тағдырын жырлады.
Байланып қорыкқандықтан жүрдi тiлiм,
Қазағым қайран жұртым, есiл елiм.
Мұжық кеп, қара шекпен крестьян,
Жерiңдi қылмады ма тiлiм-тiлiм.
Ақын қазақ халқы үшiн киелi ата-бабаларымыздың қылыштың жүзiмен, найзаның ұшымен қорғап қалған жердiң, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.