Рентген сәулелерінің жұтылуы
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Физика - математика факультеті
Физика кафедрасы
Рентген сәулелерінің қолданылуы, оның пайдасы мен тірі ағзалар үшін зияны
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
БББ: 6В01505 Физика-информатика
Орындаған: Байдуллаева С. Б.
Тексерген: Имангалиева Б. С.
Орал 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Рентген сәулесінің ашылуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Рентген сәулесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Рентгенологияның тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Рентген сәулелерінің практикада қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...9
1.4 Рентген кабинетінің жабдықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 Рентген сәулелерінің табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Рентген сәулесінің негізгі қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Рентген сәулелерінің жұтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Рентген сәулелерінің дифракциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.4 Рентгендік дифракциялық зерттеулердің дифракциялық эксперименттік әдістері, классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3 Рентген сәулелерінің тірі организм үшін пайдасы мен зияны ... ... ... ... ... ... 27
3.1 Рентген сәулелерінің зиянды әсері мен электр тоғынан сақтану ... ... ... ...28
3.2 Рентген сәулелерінің артықшылығы мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.3 Рентген сәулесінің пайдасы мен зияны туралы мектеп бағдармасында өткізілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
КІРІСПЕ
Рентген сәулесін 1895 жылы неміс физигі Вильгельм Конрад Рентген ашқан. Рентген сәулесі - анодтың көлбеу бетінен шағылысып ұшқан электрондар емес, ол электрондардың жоғары жылдамдықпен келіп анодтың вольфрамды айнасының бетіне ұрылып, бірден тежелуінен пайда болған электромагнитті толқын.
Тақырыптың өзектілігі: Адам күн сайын әртүрлі физикалық құбылыстарға тап болады және кейде бұған мән бермейді. Тіпті ағзаның жұмыс істеуі жиі физикалық заңдарға бағынады. Физиканың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы тарихи медицинадағы танымның дамуымен байланысты. Осы физика мен медицинаны және басқада салаларды байланыстырып тұрған тірі организмдер үшін де пайдаланылатын рентгендік сәулелердің пайдасы мен зияны туралы.
Электромагниттік толқындар шкаласын төменгі жиілікті толқындар мен радиотолқындардан бастап гамма сәулелерге дейінгі аралықты қамтиды. Осы шкалада жеті сәуленің ең қауіпті сәулелерінің біріне - рентген сәулесі жатады. Қоршаған орталардың ішінде қандай заттар рентген сәулесін шығаратыны туралы қарастыру. Рентген сәулесінің қай жағдайларда пайдасы мен зияны бар екенін зерттеу.
Жұмыс тақырыбы өзекті және болашақта өзінің өзектілігін жоғалтпайды, ал әрбір адамға бұл тақырып туралы ақпараттар білу өз дамуы мен ой - өрісін кеңейту үшін пайдалы болып табылады.
Мақсаты: Рентгендік сәулесінің ашылу тарихы жайлы мәлімет алады. Оның қасиеттерін және пайдалы, зиянды жақтарын ажырата алады. Рентген сәулесінің адамзат өміріндегі маңызын біледі. Өмірде кездесетін рентгендік сәулелер туралы біліп, олардың зиянды әрекеттерінің алдын алу туралы мәліметтер алады. Рентген түтіктерінде рентген сәулелерінің пайда болуын түсіндіру. Түрлі салаларда рентген сәулелерін пайдалану.
Міндеттері:
Рентген сәулесі туралы мәліметтер беру;
Рентген сәулелердің пайдасы мен мен зияны туралы мәліметтер жинақтау;
Оқушыларға өз өмірінде рентгендік сәулелердің зияндарынан қалай қорғану керектігін және қалай алдын алу керектігі жөнінде мәліметтер беру;
Мектепте бұл тақырыпты оқушылар толық түсіну үшін ұсыныстар мен тәсілдер ұсыну;
Физикаға деген қызығушылықтарын, қабілеттерін дамыту.
1 Рентген сәулесінің ашылуы
1.1 Рентген сәулесі
Рентген сәулесі - бұл қысқа толқынды электромагнитті тербелістер. Тарау жылдамдығы жарықтың жылдамдығындай секундына 30000 шақырым. Оларды рентген түтікшесінде, вакуум қондырғысында жоғары кернеудегі электр тогын өткізу арқылы алады. Ол ұзын толқын жағынан ультракүлгін сәулемен, қысқа толқын жағынан - сәулесімен шектеседі. Ол көзге көрінбейді, оны байқау үшін флуоресценттік экран немесе фотоүлбі (фотопленка) қолданылады.
Рентген сәулелерінде қолданылатын электромагниттік толқындар атомның ішкі электрондарының арқасында шығарылады, бұл пациенттің анализі мен диагностикасы үшін қолданылатын фотографиялық әсер туғызады.
Рентген сәулелерін алу үшін қолданылатын әр түрлі әдістер бар, олар өз кезегінде қолданылатын немесе соңғы нәтижеге жету үшін қолданылатын әр түрлі сәулелену түрлеріне байланысты.
Алайда, жоғары энергетикалық электронды сәуле мен металды нысана арасында пайда болған әсердің арқасында зарядтың электромагниттік сәулеленуі кеңінен қолданылатын рентгендік кескін жасауға мүмкіндік береді.
Өнеркәсіптік аймақта рентген сәулелерінде қолдануға болады және олар сол нақты өрісте қолданылатын материалдардың жарылуын, сынуын немесе бұзылуын тудыратын ақауларды анықтау үшін қолданылады.
Рентген сәулелерінің негізгі көзі бар және ол Күн, яғни ол осы сәулелердің негізгі өндірушісі екенін баса айтуымыз керек. Алайда, Жердің өз атмосферасымен жұтылуының арқасында біз планета мен оның тұрғындары үшін зиянды салдары жоқ екенін растай аламыз.
Кейбір сарапшылар бұл күн сәулелерін, демек, күн рентген сәулелерін атмосферада кездесетін әр түрлі газдармен және адам шығарған ластанумен қатар өндіру зиянды әсер ететін әйгілі парниктік эффектке немесе ғаламдық жылынуға ықпал етеді деп атап көрсетеді. Жер планетасы және оны мекендейтін біз үшін.
Рентген сәулесінің пайда болуы
Рентген сәулесін алу үшін, ең бірінші рентген түтікшесінің серіппесін төмендеткіш трансформатордан келген (5-8 вольт) кернеулі токпен жайлап қыздырады. Нәтижесінде серіппе айналасында, кинетикалық энергиясы әлсіз болғандықтан ұзаққа ұша алмайтын, теріс зарядты электрондардан тұратын бұлт құралады. Бұл құбылысты термоэлектрондық эмиссия дейміз, оның (1-сурет) рентген сәулесін алуда маңызы өте зор.
Серіппені қыздырып болған соң, рентген түтікшенің катоды мен анодының полюстарына жоғары кернеулі, бірнеше мың вольт болатын қалыпты электр тоғын береміз. Бұл тоқ жоғарылатқыш трансформатордан келеді.
а б
1-сурет. Рентген сәулесінің пайда болуының сұлбасы. а - термоэлектрондық эмиссия, б - рентген сәулесінің пайда болуы
Бір аттас зарядтар бірін - бірі кері тебеді, ал әртүрлі зарядтар бірін - бірі тартады, содан барып серіппенің айналасындағы және бөлініп шыққан электрондар катодтан анодқа қарай үлкен жылдамдықпен ұшып, үздіксіз анодтың пластинкасын соққылайды. Бұл жерде рентген түтікшесі электронды жылдамдатқыш қызметін атқарады. Әрбір электрон, анод айнасына соғылып, рентген сәулесінің бір бөлігін (квантын) құрайды. Сондықтан, катод серіппесінен неғұрлым электрондар көп бөлініп шықса, соғұрлым рентген сәулесі қатты қарқынмен пайда болады. Аса зор көлемде шоғырланып, жоғары жылдамдықпен катодтан анодқа ұшып шыққан электрондар анод бетіндегі айнаға соғылып бірден тежеледі де, бұл кезде электронның кинетикалық энергиясының 99%-ы жылуға, тек 1%-ы ғана электромагнитті импульсқа, яғни рентген сәулесіне айналады. Егер электрондардың анод бетіне ұрғандағы тежелуінің әсерінен жылдамдығы мен энергиясы жеткіліксіз болса, онда электронның барлық кинетикалық энергиясы атомдардың иондалуы мен қыздырылуына жұмсалып, соңынан барлығы жылуға айналады. Бұл жағдайда рентген сәулесі пайда болмайды. Тәжірибе жүзінде, рентген сәулесі катод пен анодтың арасындағы потенциал айырмашылығы 10-12 киловаттан кем болмаған кезде ғана пайда болады.
Рентген сәулесі дегеніміз - анодтың көлбеу бетінен шағылысып ұшқан электрондар емес, ол электрондардың жоғары жылдамдықпен келіп анодтың вольфрамды айнасының бетіне ұрылып, бірден тежелуінен пайда болған электромагнитті толқын.
1.2 Рентгенологияның тарихы
Оптикалық спектрдің ультракүлгін алқабының қысқа толқындық шетінен рентген спектрі деп аталатын спектрдің бір ерекше алқабы басталады. Бұл спектрлік алқапқа жататын сәулелердің толқыны, жалпы алғанда шеткі ультракүлгін сәулелердің толқынынан қысқа болады. Осындай өте қысқа толқынды ерекше сәулелер рентген сәулелері деп аталады. Бұл сәулелерді ең алғаш, 1895 жылы неміс физигі Рентген тапқан.
Вильгельм Конрад Рентгеннің атақты Х-сәулесін ашқанына жүз жиырма жылдан асты. Содан бері рентгенология өзінің заңдылықтарымен, зерттеу тәсілдерімен жеке ғылымға айналды. Көптеген дәрігерлер оны өзінің мамандығы ретінде таныды. Бұрын жай көзге көрінбейтін адам мен жануардың дене мүшелеріндегі өзгерістерді енді рентген сәулесінің көмегімен көруге болатын болды. Жыл сайын дамып, жаңа әдістермен жетілдіріліп келе жатқан рентгенология тәсілісіз медицина және ветеринария ғылымын көзге елестету мүмкін емес.
Жаңадан электронды - оптикалық өзгерткіш, рентгенконтрасты заттар арқылы зерттеу, сандық рентгенология ен гізілді. Сәулемен зерттеу тәсілінің даму шыңы - компьютерлік томографияның енгізілуі болды. Жаңадан енгізілген рентгенхирургия тәсілдері диагностикамен қоса емдеу жолдарын да дамытты, тарылған қантамырларын кеңейту, дәрілік заттарды ауырған мүшеге дәл жеткізу, қатерлі ісік ауруларын жою және тағы басқалар.
Вильгельм Конрад Рентген - 1845 жылдың 27 наурызында Линнепе қаласында (қазір ол Германиядағы Ремшайд қаласы), фабрикант Фридрих Конрад Рентгенмен Шарлотта Констанцаның жанұясында дүниеге келген. Болашақ ғалым дүниеге келген үй бүгінгі күнге дейін сақталып, Рентген мұражайы болып аталады.
2-сурет. Вильгельм Конрад Рентген
Вюрсбург университетінің профессоры Вильгельм Конрад Рентген 1895 жылдың 8-қарашасында Крукс - Гитторф түтікшесі арқылы жоғары кернеулі электр тоғын өткізіп тәжірибе жасау барысында белгісіз бір сәулені байқайды.
Зейін қойып зерттей бастағанда, Рентген сәуленің люминесценттеуші затпен қапталған қағаздан шығып тұрғанын байқайды. Түтікшені өшіргенде жарық сәулесі де өшеді. Қайтадан қосқанда, жарық қайтадан пайда болды. Рентген сәуленің тек қағаздан ғана емес, басқа да заттардан өте алатынын түсінеді. Мұндай құбылысқа түсініктеме таба алмаған физик сәулелерді - Х сәулелері деп атайды.
В.К.Рентген жеті апта бойы осы белгісіз сәулені үздіксіз зерттеп, тек 1895 жылдың 28 желтоқсанында Вюрсбург университетінің хабаршысында ең алғаш белгісіз жаңа сәуле туралы мақала жазды. Содан бері бұл күн рентген сәулесінің ашылған күні болып есептеледі. 1896 жылдың 23 қаңтарында В.К.Рентген университеттің физикалық-дәрігерлік қоғамында өзі ашқан белгісіз жаңа сәуле жайында Сәуленің жаңа түрі атты баяндама жасайды. Осы баяндамадан кейін анатомия маманы Келликердің ұсынысы бойынша бұл сәуле ғалымның құрметіне Рентген сәулесі деп аталды.
В.К.Рентген жұбайы Бертаның қолын 1895 ж. 22 желтоқсанында жаңа сәуле арқылы суретке түсіріп алады. 15 минуттық экспозициядан кейін алғашқы рентгенограмма пайда болады, онда анық білезік сүйектері мен екі сақина байқалады. Кейбір әдебиет деректері бойынша, өз саусақ сүйектерінің суретін көрген Берта есінен танып қалған көрінеді.
3-сурет. Саусақ сүйектері
Бертаның саусақ сүйектерінің рентгендік суреті - әлемдегі ең бірінші рентгенограмма болып саналады.
1896 жылдың наурыз және 1897 жылдың мамыр айларында Рентген Х-сәулесі туралы екі мақала жазады, сөйтіп ол үшінші мақалада өзі ашқан сәулесінің негізгі қасиеттерін толығымен жазып қорытындылайды.
В.Рентгенге дейін де көп ғалымдар сәулелермен жұмыс істеген, экранның жарығы және пластинканың қара жолақтарын (мысалы, Баку училищесінің физика мұғалімдері Е.С.Каменский, Прага ғалымы И.П.Пулюй) байқаған.
4-сурет. В.К.Рентген тәжірибе жүргізген зертхана.
В.К.Рентген әйгілі ғалым болғанымен, бас пайдасын ойламаған. Ол көптеген қоғамдардың мүшесі болып тағайындалды, медальдармен марапатталды, бірақ өзі барып, ұсынылған сыйлықтарды алған емес.
В.К.Рентген 1901 ж. Стокгольмде физика саласында Нобель сыйлығының алғашқы иегері болды. Қаржылай алынған 50000 крон сыйлығын Рентген Вюрсбург университетіне аударды. Баварияның принці Рентгенді корольдік орденмен марапаттады, оған дворяндық атақ берді. Рентген марапатты алды, бірақ дворяндық атақтан бас тартты, ол өзі ашқан жаңалықтан қаржылы пайда түсірген жоқ. В.К.Рентгенге белгілі неміс компаниясының елшісі Леви оның ғылыми жаңалығын патенттеуге контрактіге тұруға келген, алайда ол өзінің ғылыми жаңалығын адамзатқа қажет екендігін, оған басқалардың патенттері, лицензиясы, контрактылары кедергі жасамауы керектігін білдірген.
Вильгельм Рентгенге алғашқы ескерткіштердің бірі 1920 жылы 29 қаңтарда Санкт-Петербург қаласында ашылған.
5-сурет. Вильгельм Конрад Рентгенге арналған алғашқы ескерткіш
Бастапқы кезде цементтен жасалған мүсін қайтадан қоладан құйылып, 1928 жылы 17 ақпанда орталық рентген - радиологиялық ғылыми - зерттеу институтының алаңында ашылды. Қазіргі кезде бұл институт И.П.Павлов атындағы Санкт-Петербургтың мемлекеттік медицина университетінің рентгенология кафедрасы болып табылады. Санкт-Петербург қаласындағы В.К.Рентгеннің ескерткіші. В.К.Рентген 1923 жылдың 10 ақпанында, 78 жасында Мюнхенде қайтыс болды. Ол жұбайы мен әке-шешесінің Гиссендегі зиратында жерленді.
Рентген сәулесі ашылған күннен бастап әлемнің оқымыстылары оны өздерінің тәжірибесінде қолдана бастады. Бұл жаңалыққа патенттің болмауы, рентген сәулесінің көмегімен жүргізілетін ғылыми жұмыстардың тез дамып, өркендеуіне септігін тигізді. Солардың бірі, орыс рентгенологиясының негізін қалаған шыны зауытының шебері А.С.Попов, 1896 жылы қаңтарда орыстың рентген түтікшесін және алғашқы рет өз қолымен рентген аспабын іске қосты.
Рентген сәулесіне медицина дәрігерлерімен бірге ветеринария мамандары да қызығып, көңіл бөле бастады.
Қазіргі заманауи рентгендік құрылғылардың көмегімен рентген сәулесі тек медицина мен ветеринария саласында ғана емес, сондай-ақ техниканың салаларында: рентгендік дефектоскопия (әр түрлі ақауларды, жарықтарды, қуыстарды анықтауда), рентгендік спектроскопияда (заттардағы электрондардың күйлер тығыздығының энергия шамасы бойынша таралуын, химиялық байланыстың табиғатын зерттейді), рентгендік астрономияда (ғарыштан келетін рентген сәулесінің көмегімен ғарыштық денелердің химиялық құрамы мен ғарышта болып жатқан физикалық процестер туралы деректер), сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде, криминалистикада, археологияда т.б. салаларда кеңінен қолданылады.
1.3 Рентген сәулелерінің практикада қолданылуы
Рентген сәулелерін медицинада науқас кісінің ауруын анықтау үшін және кейбір ауруды емдеу үшін пайдаланады.
Рентген сәулелерін ауруды анықтау үшін пайдалану рентген сәулелерінің жұтылу қасиеттерінің ерекшелігіне негізделген. Адамның мүшелері түзілген ұлпалардың рентген сәулелерін жұту қабілеті әр түрлі болады, мысалы рентген сәулелерін жұмсақ ұлпалар нашар жұтады, сүйектің минерал заттары өте күшті жұтады. Сондықтан адамның мүшесінен рентген сәулелері өткенде оның интенсивтілігі түрліше кемиді де көлеңке кескіні түседі. Ол кескіннен адамның ішкі органдарының формасы мен орналасуы айқын көрінеді. Осындай кескіндер бойынша олардың сау не аура екендігін білуге болады.
Рентген сәулелерінің көмегімен мысалы, адамның ішкі органының ауру-сауын айырғанда адамды рентген түтігімен флуоресценцияланғыш экранның аралығына тұрғызады да одан рентген сәулелерін өткізеді, содан экранның бетіне оның зерттелетін органдарының көлеңкелік кескіндері келтірілген. Флуоресценцияланғыш экранның орнынан рентген органның суретін (рентгенограммасын) түсіріп алуға да болады. Мұндай рентгенорамма флуоресценцияланғыш экран бетінде байқалатын кескінге ұқсас, бірақ контрастлығы керісінше болады, өйткені рентгенограмма негативті кескін болып табылады.
Рентген сәулелерін ауруды емдеу мақсатымен пайдалануға олардың билдогиялық әсеріне негізделген рентген сәулелерінің биологиялық әсері тек олардың қатаңдығына және жұтылу мөлшеріне ғана емес, әр түрлі ұлпалардың рентген сәулесін сезгіштігіне де байланысты. Мысалы: мол рентген сәулелерінің әсерінен зардапты ісікиердің ұлпалары, сау ұлпалардангөрі оңай бүлінеді, рак ауруын рентген сәулелерімен емдеу осыған негізделген.
Рентген сәулелері осы кездегі техникада кеңінен қолданылады. Мысалы: металлургиялық өнеркәсіпте, металл өңдеуші және машина жасаушы заводтарда рентген сәулелерін, технологиялық процестерді бақылап-басқарып отыру үшін, материалдар мен детальдарды бұзбай-жармай, олардың ішнде ақаудың бар-жоғын білу үшін пайдаланады. Ол үшін рентген сәулелерін сыналатын детальдан өткізіп, мысалы фотопленкаға түсіреді. Сонда пленка қараяды. Оның қараю дәрежесі әрине түскен рентген сәулелерінің иртенсивтілігіне байланысты, ал рентген сәулелерінің интенсивтілігі, оның детальдан өткенде бәсеңденуіне байланысты. Егер пленканың қараю дәрежесі барлық жерінде бірдей болмаса, онда пленканың көбірек қарайған орнына түскен рентген сәулелерінің интенсивтігі күштірек болғаны, яғни ол жерге түскен рентген сәулелері детальда аз жұтылғаны. Мысалы: металл құйманың ішінде кішкентай газды қуыс болса, оның рентгенограммасы осы айтылғандай болады, сонда пленканың көбірек қарайған орнына осы қуысты көрсетеді.
Осылайша детальдың басқа ақауларын, ішіндегі жарығын, кірмелерін т.б. да білуге болады.
1.4 Рентген кабинетінің жабдықталуы
Рентгенология - клиникалық медицинаның рентген сәулесiнiң көмегiмен органдар мен олардың жүйелерiнiң құрамын, қызметiн зерттеп, аурудың рентгендiк диагностикасын қоятын саласы.
Рентгенологиялық зерттеулердiң барлық әдiстерi денеден өткен сәуленi ұстайтын рентгендiк таспа (рентгенографияда); флюоросценттiк экран (рентгеноскопияда); селендiк күйтабақ (электррентгенографияда) немесе кристалдық детекторлар (компьютерлiк томографияда) - сәуленiң сапасы мен шоғырланған рентген сәулесiнiң сандық талдауына сүйенедi. Рентгенологияның маңызды теорема бөлiмi болып - рентгендiк скиалогия (рентгендiк көлеңкелi суреттiң пайда болу заңдылығын зерттейдi) есептеледi.
Рентген кабинеті - диагностикалық мақсаттар үшін рентген сәулелерінің пайдалану үшін арнайы жабдықталған құрылыстар кешені. Медициналық мақсаттар үшін рентген сəулелерін пайдалану арнайы жабдықталған бөлмет радиология бөлімінде жүргізіледі. Рентгендік кабинет стационарлық болып табылады. Ұйымдастырушылық және экономикалық тұрғыдан рентген кабинетін орталықтандырылған орналастыру тиімді екені ақталған. Егерде тыныс алу қызметінің жетіспеушілігіне кіші қан айналым шеңберіндегі гипертензия нәтижесінен болса науқастың қал жағдайы нашарлайды. Өкпенің кең жайылған зақымдануының нәтижесінде пайда болған кіші қан айналым шеңберіндегі гипертензия өкпенін жеткіліксіз желдетілуіне және альвеолярлық гипоксияға рефлекторлық жауап ретінде пайда болады. (Эйлер-Лильестронд рефлексі). Сонымен өкпенің созылмалы қабыну ауруларында өкпенің тыртықтанып өзгеруі және өкпе қан тамырлар жүйесінің зақымдануы нәтижесінде кіші қан айналым шеңберінің қан тамырлары жиырылып, қан ағу оданда нашарлайды. Сонымен үлкен қан айналым шеңберіне ауысады.
Процедуралық бөлме - ең негізгі бөлме. Бөлменің кіреберісінде 2 м биіктікте қызыл түспен кіруге болмайды деген сөз ақ жарық шам бетінде жанып тұруы керек, аумағы 25 м², ал биіктігі 3 м-ден, терезенің еденнен биіктігі 1,5 м-ден кем болмауы тиіс. Қажет болған жағдайда (рентгеноскопия жасау үшін) процедуралық бөлмені қараңғылау үшін терезеде арнайы перде болуы керек. Бөлмелердегі ауаның температурасы шамамен 20ºС-қа жуық. Жұмыс кезінде жасанды желдеткіштер жұмысқа қосылып тұруы қажет. Электр тоғының әсерінен мамандарды, ауру жануарларды және онымен бірге келген адамдарды қорғау үшін еден тақтайдан жасалынып линолеуммен немесе кафельмен қапталады. Бөлмені тазалап жуып тұру үшін қабырғалары майлы бояумен боялады. Бөлмеде қажетіне қарай ауру малдарға рентген контрасты заттар беріп зерттеу әдістерін өткізуге болады.
Басқару жүйесі тұратын бөлме. Бұл бөлмеде өлшеу аспаптары мен басқару жүйесі тұрады. Аумағы 10 м², биіктігі 3 метрден кем болмағаны жөн. Еденіне - тақтай, линолеум төселген. Мезгіл-мезгіл ауа тазартылып тұруы керек. Бұл бөлме процедуралық бөлмеден бөлек, сондықтан ауасы иондалмауы тиіс. Ауру малдарды зерттеу қорғасындалған шыны әйнектен қарап тұрып жүргізіледі.
Дәрігер - рентгенологтың бөлмесі басқа бөлмелерден бөлек орналасқан. Бір дәрігерге арналған бөлменің аумағы 10 м². Бөлменің биіктігі 3 м. Ішінде үстелдер, орындықтар, рентгенограммаларды, флюоросуреттерді оқитын аспаптар (негатоскоп, флюороскоп) тұрады.
Рентген суретін шығаратын бөлме - аумағы 6 м², биіктігі 3 м. Электр шамы арқылы ғана жарықтандыруға болады. Едені ағаш немесе кафель. Бұл бөлмеде - бейне шығарушы, бейнені тұрақтандырушы, бекітуші ертінділер, олардың ұнтақтары, таспалар, рентгенограммаларды кептіретін шкаф тұрады.
Рентген бөлмесінде жұмыс істейтін мамандар сәуленің қолайсыз әсеріне байланысты зияндығы жағынан А тобына жатады да, оларға үкімет тарапынан төмендегідей жеңілдіктер беріледі: а) жұмыс мерзімі 5 сағат (аптасына алты жұмыс күні болса); б) еңбек ақылары басқа ветеринариялық салада қызмет істейтін мамандарға қарағанда 25 пайыз жоғары; в) жыл аяғындағы демалыс мерзімі 36 (50 пайыз жоғары) күн; г) зейнеткерлік демалысқа әйелдер 45, ал ерлер 50 жасында шығады.
Аталған жеңілдіктер сәуленің кері әсер етуіне ұшырауы мүмкін деген ұғыммен сәуле пайда болатын жерде жұмыс істегені үшін ғана беріледі. Бұл адамдар сәуленің теріс әсерінен жүз пайыз қорғана білсе де, аталған жеңілдіктерді пайдалануға құқы бар.
Рентген сәулелерінің жануар денесі арқылы өтіп, рентгенограммада ағзалардың көлеңкеленген суретінің қалай пайда болу негіздерін түсіну үшін бұл сәулелердің табиғаты мен қасиеттерін, оларды жасанды алудың әдісін, ветеринариялық рентгендиагностикада қолданылатын рентген құрылғылардың түрлерін, сонымен қатар рентген сәулесінің зиянды әсерінен қорғану мен ағзаның сәулеленуге реакциясын білуі керек. Әрбір терапевт дәрігер рентгенограмманың сапасы мен ондағы зерттеліп отырған мүшені бағалаумен қатар рентгендиагностикалық әдістерді де меңгеруі керек.
Рентген сәулесі - электромагнитті толқын, өйткені ол табиғаты жағынан радиотолқынға, инфрақызыл және ультракүлгін сәулелеріне ұқсас. Аталған толқындардың рентген сәулесінен айырмашылығы, оның толқын ұзындығы мөлшерінің өте қысқалығында. Рентген сәулесі толқынының ұзындығы ангстреммен (Å) өлшенеді. Бір ангстрем бір сантиметрдің жүзмиллиондық бөлшегіне (1Å=10-8 см) тең. Қазіргі рентгендиагностикалық аспаптар толқын ұзындығы 0,03- 2,5 Å болатын сәулелерді алуға мүмкіндік береді.
1-кесте. Әртүрлі электромагнитті сәулелену толқындарының ұзындығы
Сәулелену түрі
Толқынның ұзындығы
Å (ангстрем) *
Ғарыштық сәуле Гамма сәуле Рентгендік сәуле Ультракүлгін сәуле Көзге көрінетін жарық сәулесі Инфрақызыл сәуле Радиотолқын
5 . 10 - 4 1 . 10 - 2 Å 1 . 10 - 2 3 x10 - 2 Å 3 . 10 - 2 2,5 Å 1,5 400 Å 4000 7000 Å 7000 0,15 см 0,15 см 30 км
* - 1 Å (ангстрем) = 1x10 - 8 см
Электромагниттік толқынның өлшемінде рентген сәулесінің өз орны бар. Толқын ұзындығы ең үлкені - радиотолқын, содан соң инфрақызыл сәуле, көзге көрінетін, ультракүлгін, ең соңында рентген сәулесі. Рентген сәулесі толқынының ұзындығынан қысқа толқын - гамма және ғарыштық сәулелердің толқыны (кестеде көрсетілген). Адам көзінің торлы қабаты 4000-нан 7600 Å диапазондағы электромагниттік толқынды қабылдай алады. Рентген сәулесінің толқыны одан мыңдаған есе қысқа болғандықтан (0,03 - 2,5 Å) көзге көрінбейді. Қазіргі кезде н - нанометр өлшем бірлігі қолданылады. 1н = 1x10 - 9см тең.
----------------------------------- --
Сәулелік диагностика кабинеттерінің бөлмелерін таңдауға айрықша талаптар қойылады. Стационарлық рентген аппараттарын орнату үшін мемлекеттік санитарлық бақылау органдарымен келісілген жоба бойынша арнайы салынған немесе бейімделген бөлмелерді пайдалану қажет. Тасымалданатын (палаталық) рентген аппараттарын тек операциялық блоктарда және тасуға (рентген кабинетіне апаруға) болмайтын ауруларға процедуралар жүргізу үшін палаталарда қолдануға рұқсат етіледі. Тасымалданатын рентген аппараттарын, оны пайдалану жағдайына байланыссыз ауруларды жаппай тексеру үшін рұқсат етілмейді.
Сәулелік диагностика кабинеттерін едені нольдік деңгейден төмен бөлмелерде және де тұрғын, қоғамдық ғимараттарда, мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, оқу орындарында орналастыруға тыйым салынған. Дегенмен де сәулелік диагностика кабинеттерін тұрғын үй ғимараттарына жалғап салған құрылыстарда орналастыруға рұқсат етіледі, егер жалғап салынған құрылысқа көршілес бөлмелері рентген сәулелерінен табиғи радиациялық фонға дейін қорғалған болса. ЕАБ стационарларында сәулелік диагностика кабинеттерін ауруларға арналған палаталармен көлденеңінен және тігінен алғандағы көршілес бөлмелерде орналастыруға болмайды.
Арнайы комиссияның сәулелік диагностика кабинетін пайдалануға қабылдау актінің негізінде мемсанбақылау органдары оны бақылауға құқықты екеніне санитарлық төлқұжат береді. Актіге қосымша дозиметрлік бақылаудың хаттамасы, желдету тиімділігін, жерге қосу кедергілерін өлшеулердің хаттамалары, рентген аппаратын орналастыру схемасы тіркеледі. Аталған құжаттар сәулелік диагностика кабинетінде сақталады. Сәулелік диагностика кабинетін пайдалануға құқықты екеніне санитарлық төлқұжат алғанға дейін және оның іс жүзіндегі күші бар уақыты өткеннен кейін медициналық процедуралар жүргізуге тыйым салынады.
Санитарлық төлқұжат 2 жылға дейін беріледі. Төлқұжаттың күшін ұзартуды жұмыс істеп тұрған кабинетті тексеру актінің негізінде мемсанбақылау органдары жүргізеді.
Сәулелік диагностика кабинетінің бөлмелерінде жылыту жүйесі, орталықтандырылып сумен жабдықталған және канализациясы болуы тиіс. Сәулелік диагностика кабинеттерін пештен жылытуға тыйым салынған. Бөлмелердегі ауаның температурасы 20 градустан кем болмауы қажет.
Процедуралық және пульт орнатылған бөлмелерде табиғи және жасанды жарық болуы тиіс, ал фотозертханада табиғи жарықтың болуы міндетті емес.
Рентген сәулесін түсіріп қарайтын (рентгеноскопия) режимінде басқа барлық рентгенологиялық процедуралар күндізгі уақытта табиғи жарық жағдайында жүргізілуі қажет. Терезелер ауданының еден ауданына қатынасы 1:10 кем болмауы тиісті.
Сәулелік диагностика кабинеттерінің барлық бөлмелері механикалық қозғаушы барлық бөлмеге ауа енуін сағатына 3 есе, ауаны сорып әкетуін 4 есе қамтамасыз ететін, енбелі-сормалы желдету түрімен жабдықталуы керек. Желдеткіш қондырғыларды жұмысқа қосу сәулелік диагностика кабинетінің бөлмелерінен жүргізілуі тиісті. Енбелі желдету жүйесі ауаны жылытқыштармен және тазартатын сүзгілермен қамтамасыз етілген болу керек. Ауаны сорып әкету жоғарғы және төменгі зоналардан, ауа енуі бөлменің жоғарғы зонасына жүргізілу керек.
Сәулелік диагностика кабинеттерінің бөлмелеріндегі едені бір-бірінен бөліп тұратын (изоляциялаушы) заттардан болу керек: бетон табанының үстіне ағаш паркеттен, ағаштан жасалған боялған еден, төселген ағаштың үсті линолеум немесе поливинилхлоридтік затпен жабылу керек. Едені изоляциялаушы емес материалдан жасалған бөлмелерде тасымалданатын аппаратты пайдалану кезінде жұмыс орындарында еденге резинадан жасалған изоляциялайтын кілемше төселу керек. Фотозертхана бөлмелерінің және әжетханалардың едені керамика тақтадан жасалған болу керек.
Сәулелік диагностика кабинеттерінің қабырғалары мен шаңырағы (төбесі) ақ түске боялған болуы тиісті (әкпен ақтауға немесе суэмульсиялық сырмен сырлауға рұқсат етіледі). Қабырғаларының панелі майлы сырмен жабылған болу керек. Фотозертхана бөлмелерінің және әжетхананың панелі тақтамен қапталуы тиісті.
Әрбір процедура бөлмесінде бір рентген аппарат орнатылу керек. Бір бөлмеде бір-бірімен функционалдық байланысы жоқ екі рентген аппаратын орнатуға тыйым салынады. Дентальдық рентген аппараттарына мұның қатысы жоқ, оларды диагностикалық аппаратпен бірге орналастыруға рұқсат етіледі.
Фотозертхана, заңды түрде, сәулелік диагностика кабинетіне көршілес бөлмеде орналасу керек және процедуралық немесе пульт орнатылған бөлмеден кіретін есік болуы тиісті.
Басқару (пульт тұрған) бөлмесі процедуралық бөлмемен, ауруды бақылау үшін сөйлесетін құрылғымен, сондай-ақ, есікпен, қорғайтын шынымен жабдықталған қарайтын тереземен байланысқан болу керек. Терезенің орналасуы мен өлшемі ауруды бақылауға ыңғайлы болуы тиісті.
Рентген процедуралары кезінде медицина қызметкерлері және басқа да адамдар тікелей рентген сәулесінің және де радиациялық емес (қорғасын, ацетон, толуол, озон, азот тотықтары, жоғары деңгейдегі шу) факторлардың әсеріне ұшырауы мүмкін. Осыған байланысты көрсетілген факторлардың зиянды әсерлерінің алдын алу жөніндегі талаптарды сақтау қажет.
Мекеменің әкімшілігі радиациялық қауіпсіздік жөнінде нұсқау дайындауға және мемсанбақылау органдарының келісімін алуға міндетті. Бұл нұсқауда рентген процедураларын, оның ішінде тасымалданатын және жылжымалы рентген аппараттарымен орындалатын процедураларды жүргізу тәртібі, персонал мен пациенттердің радиациялық қауіпсіздік шаралары және апаттылық жағдайлардың алдын алу және жою шаралары жазылады. Нұсқау әрбір сәулелік диагностика кабинетінде көрінетін жерде болуы тиісті.
Рентген аппараттарымен жұмыс істеуге жасы 18-ден кем емес, иондағыш сәулеленулермен жұмыс істеуге медициналық тұрғыдан қарсы көрсетулері жоқ, қауіпсіздік техникасы жөнінде нұсқау алған, адамға рұқсат етіледі.
Сәулелік диагностика кабинеттерінде кабинеттегі қызметкерлерге, кабинетке көршілес бөлмелердегі адамдарға және рентген процедуралары жүргізілетін пациенттерге түсетін сәулелік жүктемелерге бақылау жүргізілуі тиісті.
Қызметкерге түсетін сәулелік жүктемені бақылау жұмыс орнындағы экспозициялық доза қуатын өлшеуді және жеке адамның алған дозасын өлшеуді қамтиды. Жұмыс орнындағы доза қуатын өлшеу кезінде және стационарлық қорғану құралдарына дозиметрлік бақылау жүргізіледі.
Сәулелік диагностика кабинетіне көршілес бөлмелерде жұмыс істейтін адамдарға түсетін сәулелік жүктемені бақылау, рентген аппаратымен жұмыс істеу кезінде көршілес бөлмедегі экспозициялық доза қуатын өлшеуді қамтиды.
Қызметкердің (персоналдың) жұмыс орнындағы және көршілес бөлмедегі экспозициялық доза қуатын өлшеудің кезеңділігі екі жылда бір рет. Жеке адамның алатын дозаларын өлшеуді тұрақты жүргізеді, нәтижелерін әрбір үш ай сайын тіркеп отырады.
Іс жүзінде дені сау адамдарға алдын алу мақсатында медициналық рентгенологиялық зерттеулер және ғылыми зерттеулер жүргізу кезінде осы адамдардың сәулеленуге ұшыраудан алатын жылдық эффективті дозасы 1 мЗв аспауы керек.
Алдын алу мақсатында сәулеленуге ұшыратудың орнатылған жылдық нормативінен артық болуы қосымша зерттеулер жүргізуді қажет ететін немесе үлкен доза жасайтын әдістерді қолдануды қажет ететін тек қолайсыз эпидемиологиялық жағдайларда ғана болуы мүмкін. Алдын алу мақсатында сәулеленуге ұшыратудың бұл нормативінен уақытша амалсыз асыру туралы шешімді облыстық өлкелік (республикалық) денсаулық сақтау басқармасы қабылдайды.
Емдік мақсатта ағзасына радиофармацевтикалық препараттар енгізілген пациенттен 1 м қашықтықта гамма-сәулеленудің доза қуаты, аурухананың радиологиялық бөлімінен шығуы кезінде 3 мкЗвсағаттан артық болмау керек.
Экспозициялық доза қуатын және қызметкердің жеке басының алған дозаларын өлшеу 20 кэв-тен 100 кэв-ке дейінгі диапозонда рентген сәулесін тіркейтін прибормен жүргізілуі тиісті.
Жеке адамның алған дозасын өлшеу үшін термолюминесценттік дозиметрлерді қолдану ұсынылады.
Рентген сәулесінің экспозициялық доза қуатын өлшеуді міндетті түрде шашыртатын дене - рентген сәулесінің энергиясын адамның денесіне эквивалентті сіңіретін аудан немесе парафиннен жасалған фонтом болуы кезінде жүргізілуі керек. Фонтом - өлшемі 250*250*150 мм, қабырғалары жайпақ бір-біріне паралелді ыдыс.
Қызметкердің жұмыс орнындағы доза қуатын өлшеуді басы, жамбасы, аяқтары (1,5 м - 0,7 м - 0,3 м) деңгейінде, көршілес бөлмелерде рентген сәулесі шоғырының ең қолайсыз бағыты болуы мүмкін 0,7 м биіктікте жүргізіледі.
Сәулелік диагностика кабинеттері қызметкерлерінің ағзасына қорғасын түсуінің алдын алу үшін мына шаралар жүргізілуі керек:
- қорғасыннан, қорғасын араластырған резинадан жасалған жеке басты қорғайтын заттарды пленка материалдардан немесе клеенкадан жасалған қаптың ішінде сақтау керек;
- техникалық шартында көрсетілген пайдалану мерзіміөткен жеке басты қорғайтын заттарды пайдаланбау (қолданбау);
- қорғасыннан жасалған стационарлық қорғайтын құрылғылар мен бейімделген заттардың беттерін екі қайтара майлы немесе эмаль сырмен сырлау керек;
- қорғасын араластырған резинадан жасалған қолқаптың ішінен мақта-матадан жасалған жұқа қолқап кию керек;
- қорғасын араластырған резинадан жасалған жеке басты қорғайтын заттарды қолданып істеген жұмысты бітірген соң, қолды жылы сумен сабындап мұқият жуу керек;
- сәулелік диагностика кабинетінің процедура бөлмесінде тамақ ішуге, темекі тартуға, косметика пайдалануға тыйым салу керек.
Сәулелік диагностика кабинетінде жұмысты бітіргеннен соң еденін жуып ылғалдап сүрту алу және зерттеу кезінде пациент пен дәрігер ұстаған рентген аппаратының элементтері мен жабдықтарын мұқият дезинфекциялау керек. Айына кем дегенде 1 рет сірке қышқылының 1-2% ерітіндісін қолданып ылғалдап сүртіп алу керек.
Сәулелік диагностика кабинетінің процедура бөлмесінде рентгенологиялық зерттеу жүргізер алдында немесе зерттеу кезінде ылғалдап жинау (жуу, сүртуге) жүргізуге тыйым салынады.
Сәулелік диагностика кабинеттері бөлмесінің ауасында азот тотықтарының концентрациясы 0,085 мгм3-тен, озонның - 0,005 мгм3-тен, қорғасынның - 0,0007 мгм3-тен аспауы керек.
6-сурет. Рентген кабинеті
Алматы зоотехникалық - малдәрігерлік институтының алғашқы рентгенолог дәрігері А.П.Берггрин 1937 - 1960 жылдар аралығында жұмыс атқарды. Ол ірі қара малдарды рентгенологиялық зерттеуге арналған арнайы құрылғыларды жетілдіру саласында жұмыстар жүргізді. Клиникалық диагностика және рентгенология кафедрасының меңгерушісі (1967 - 1992 жж.), профессор Е.Ф.Дымконың жетекшілігімен 1970-ші жылдары ветеринарлық дәрігер-рентгенолог А.Напалков (1961 - 1974 жж.), М.Джапаров (1975 - 1990 жж.) рентген сәулесінің жануарлар ағзасына кері әсерін зерттеп, көптеген мақалалар жазды.
Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтының алғашқы рентгенолог дәрігері А.П.Берггрин (1952 жыл). Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ветеринарлық рентгенкабинеті меңгерушісі қызметін 1990 жылдан осы уақытқа дейін жоғары дәрежелі ветеринар дәрігер-рентгенолог, ветеринария ғылымдарының докторы, профессор Ж.І.Қазиев басқарады. Оның ғылыми жұмыстары профессор Ә.Н.Ермахановтың жетекшілігімен техногенді энзоотия аймақтарындағы жануарлардың дентофлюороз ауруларының жиілігі мен сүйек ұлпасының өзгерістерін зерттеу болды. Кейінгі жылдары Ж.І.Қазиев рентгенконтрасты заттардың ағзаға тигізетін кері әсерін төмендету, бауыр мен көкбауыр ауруларының дифференциальді диагностикасы туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданды. Зерттеулер нәтижесінде жүзге жуық ғылыми мақалалар, патенттер мен әдістемелік нұсқаулар, монография баспадан шықты. 2007 ж. алғашқы қазақ тілінде шыққан Ветеринариялық рентгенология оқу құралының авторы.
2 Рентген сәулелерінің табиғаты
2.1 Рентген сәулесінің негізгі қасиеттері
Рентген сәулесінің негізгі қасиеттері:
1. Рентген сәулесі мөлдір емес денеден және заттардан - адам мен жануарлар денесінен, қағаз, ағаш және де металлдың жұқа қабатынан тікелей өтеді. Рентген сәулесінің бұл қасиеті - оның толқын ұзындығының өте қысқалығының айғағы. Рентген сәулесі әртүрлі тығыздықтағы денеден өткенде, оның сәулесі бір жерде көп, ал бір жерінде аз сіңіріледі. Ал көлемі үлкен, атомдық салмағы жоғары денелер рентген сәулесін жоғарғы қарқынмен тұтып алады;
2. Рентген сәулесінің жарық қоздырғыш қасиеті бар, олардың әсерінен кейбір химиялық заттарда қызуы жоқ жарқылдау көрінеді, оны люминесценция дейді. Егер химиялық заттың жарқылдауы рентген сәулесі әсер еткенде байқалатын болса, онда оны флюоресценция дейді. Ал егер химиялық зат жарқылдауы рентген сәулесі әсер еткен уақытта және одан да кейін байқалса, оны фосфоросценция дейді;
3. Рентген сәулесінің биологиялық әсері. Бұл рентген сәулесінің аз мөлшерінің әсерінен ағзадағы зат алмасу құбылысы күшейеді, ал оның көп мөлшері мүшелер мен ұлпалардың, торшалардың қызметіне кері әсерін тигізеді. Рентген сәулесінің аз мөлшері ұзақ немесе оның шектен тыс мөлшері қысқа уақытта әсер етсе, ағзаларда патологиялық өзгерістер тудырады;
4. Рентген сәулесі фотопластинка мен фотопленканың жарыққа сезімтал қабатына жарық сәулесі тәрізді әсер етеді, ол рентгенпленканың бетіндегі бромды күміс тұзын ыдыратады. Басқаша айтқанда, рентген сәулесінің фотохимиялық әсер ету қасиеті бар;
5. Рентген сәулесі ауаны иондайды, яғни ауаның құрамындағы газдардың атомдарын зарядталған электр бөлшектерге ыдыратады. Соның салдарынан ауа, өз бойымен электр тоғын өткізу қасиетіне ие болады.
Рентген сәулесінің қаттылығы рентген түтігін жоғарылатқыш трансформатордан берілген тоқтың кернеуіне байланысты. Егер рентген түтігіне кернеуі 1-2 мың вольтты (1-2 киловольт) электр тоғын қосқанда, серіппеден анодқа ұшып шыққан электрондардың жылдамдығы салыстырмалы түрде қарағанда төмендеу болады. Содан барып анодқа соғылып тежелу салдарынан әлсіз болып, одан толқынның ұзындығы 2,0 Å нен үлкен, тікелей өту қабілеті төмен рентген сәулесі пайда болады. Ол дене бетіне ғана аз тереңдікке енеді. Мұны рентген сәулесінің жұмсақ түрі дейміз. Егер рентген түтігіне кернеуі 100 киловольтті, жоғары кернеулі тоқ көзін қоссақ, онда серіппеден анодқа шыққан электрондардың жылдамдығы өте жоғары (20000 кмсек) және анодқа соғылуы өте күшті болады. Осындай жағдайда пайда болған рентген сәулесі толқынының ұзындығы өте қысқа (2,0 Å кіші), сондықтан оның тікелей өту қабілеті де өте жоғары болады. Мұны рентген сәулесінің қатты түрі дейміз. Рентген түтігіне берілген тоқтың кернеуі неғұрлым төмен болса, серіппеден шығатын электрондардың ұшу жылдамдығы да соғұрлым төмен болады, ал одан толқын ұзындығы үлкен және тікелей өту қабілеті төмен, рентген сәулесінің жұмсақ түрі пайда болады. Керісінше, егер рентген түтігіне жоғары кернеулі электр тоғын бергенде, серіппеден электрондар өте жоғары жылдамдықпен ұшып шығып, одан қысқа толқынды және тікелей өту қабілеті жоғары немесе қатты рентген сәулесі бөлініп шығады.
Рентген сәулесінің қаттылығын зерттеліп жатқан мүше мен ұлпалардың қалыңдығына, тығыздығына қарай өзгертуге болады. Егер зерттелетін аумақ жұқа, жұмсақ болса, онда рентген сәулесінің қарқындылығы жұмсақ, ал қалың болса, онда қаттырақ болу керек. Рентген сәулесінің қаттылығы тәжірибеде киловольтпен өлшенеді, яғни ол тоқ кернеуіне тікелей байланысты.
Рентген сәулесінің қарқыны - оның сандық мөлшерін сипаттайды. Серіппеден ұшып шыққан әрбір электрон анод айнасының бетіне соғылуынан - рентген сәулесінің бір шоқ бөлігі пайда болады. Содан туындайтын ереже: егер электрондар саны көп болса, онда рентген сәулесі де қуатты болады. Ал электрондардың саны рентген түтігіндегі серіппенің қызу дәрежесіне байланысты. Егер рентген түтігінің серіппесін жай қыздырса, одан белгілі бір уақытта ұшып шығатын электрондардың саны аз болады. Мұндай жағдайда, түтіктің бір жағына (полюсына) жоғары кернеулі токты жібергенде, мысалы 50 киловольт болса, онда аз мөлшерде рентген сәулесі алынады, яғни түтікшенің катодынан анодына қарай өте аз мөлшерде электрондар өткенін білдіреді. Серіппенің қыздыру дәрежесін көтерсек, онда одан бөлініп шығатын электрондардың белгілі бір уақыттағы саны көбейеді. Электрондардың эмиссиясы серіппенің қызуы көтерілген сайын артады. Егер қызу көрсеткіші екі есе өссе, электрон эмиссиясы 16 есеге артады. Серіппедегі тоқ кернеуін өзгертілмей 50 киловольт мөлшерінде берілсе, оның қызуын арттырсақ, онда рентген сәулесі белгілі бір уақытта жоғары мөлшерде пайда болады. Басқаша айтқанда, түтікшеде рентген сәулесінің қарқындылығы олардың тікелей өту қабілеті мен қаттылығы өзгермеген жағдайда артады. Рентген түтікшесіндегі серіппенің қызу дәрежесі неғұрлым жоғары болса, рентген сәулесінің қарқыны солғұрлым жоғары болады. Сонымен, қаттылығын өзгертпей, тек серіппені қыздыру дәрежесін өзгерте отырып, әртүрлі қарқынды рентген сәулесін алуға болады. Басқаша айтқанда, қарқынын өзгертпей қаттылығы әртүрлі рентген сәулесін, серіппедегі кернеуді өзгерте отырып алуға болады. Рентген сәулесінің қарқындылығы миллиампер өлшемімен өлшенеді, себебі сәуленің мөлшері электронның санына тікелей байланысты, ал электрондардың ағынын электр тоғы дейміз. Түтікшеден өтетін тоқ мөлшері өте аз, сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Физика - математика факультеті
Физика кафедрасы
Рентген сәулелерінің қолданылуы, оның пайдасы мен тірі ағзалар үшін зияны
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
БББ: 6В01505 Физика-информатика
Орындаған: Байдуллаева С. Б.
Тексерген: Имангалиева Б. С.
Орал 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Рентген сәулесінің ашылуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Рентген сәулесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Рентгенологияның тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Рентген сәулелерінің практикада қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...9
1.4 Рентген кабинетінің жабдықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 Рентген сәулелерінің табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Рентген сәулесінің негізгі қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Рентген сәулелерінің жұтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Рентген сәулелерінің дифракциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.4 Рентгендік дифракциялық зерттеулердің дифракциялық эксперименттік әдістері, классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3 Рентген сәулелерінің тірі организм үшін пайдасы мен зияны ... ... ... ... ... ... 27
3.1 Рентген сәулелерінің зиянды әсері мен электр тоғынан сақтану ... ... ... ...28
3.2 Рентген сәулелерінің артықшылығы мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.3 Рентген сәулесінің пайдасы мен зияны туралы мектеп бағдармасында өткізілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
КІРІСПЕ
Рентген сәулесін 1895 жылы неміс физигі Вильгельм Конрад Рентген ашқан. Рентген сәулесі - анодтың көлбеу бетінен шағылысып ұшқан электрондар емес, ол электрондардың жоғары жылдамдықпен келіп анодтың вольфрамды айнасының бетіне ұрылып, бірден тежелуінен пайда болған электромагнитті толқын.
Тақырыптың өзектілігі: Адам күн сайын әртүрлі физикалық құбылыстарға тап болады және кейде бұған мән бермейді. Тіпті ағзаның жұмыс істеуі жиі физикалық заңдарға бағынады. Физиканың ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы тарихи медицинадағы танымның дамуымен байланысты. Осы физика мен медицинаны және басқада салаларды байланыстырып тұрған тірі организмдер үшін де пайдаланылатын рентгендік сәулелердің пайдасы мен зияны туралы.
Электромагниттік толқындар шкаласын төменгі жиілікті толқындар мен радиотолқындардан бастап гамма сәулелерге дейінгі аралықты қамтиды. Осы шкалада жеті сәуленің ең қауіпті сәулелерінің біріне - рентген сәулесі жатады. Қоршаған орталардың ішінде қандай заттар рентген сәулесін шығаратыны туралы қарастыру. Рентген сәулесінің қай жағдайларда пайдасы мен зияны бар екенін зерттеу.
Жұмыс тақырыбы өзекті және болашақта өзінің өзектілігін жоғалтпайды, ал әрбір адамға бұл тақырып туралы ақпараттар білу өз дамуы мен ой - өрісін кеңейту үшін пайдалы болып табылады.
Мақсаты: Рентгендік сәулесінің ашылу тарихы жайлы мәлімет алады. Оның қасиеттерін және пайдалы, зиянды жақтарын ажырата алады. Рентген сәулесінің адамзат өміріндегі маңызын біледі. Өмірде кездесетін рентгендік сәулелер туралы біліп, олардың зиянды әрекеттерінің алдын алу туралы мәліметтер алады. Рентген түтіктерінде рентген сәулелерінің пайда болуын түсіндіру. Түрлі салаларда рентген сәулелерін пайдалану.
Міндеттері:
Рентген сәулесі туралы мәліметтер беру;
Рентген сәулелердің пайдасы мен мен зияны туралы мәліметтер жинақтау;
Оқушыларға өз өмірінде рентгендік сәулелердің зияндарынан қалай қорғану керектігін және қалай алдын алу керектігі жөнінде мәліметтер беру;
Мектепте бұл тақырыпты оқушылар толық түсіну үшін ұсыныстар мен тәсілдер ұсыну;
Физикаға деген қызығушылықтарын, қабілеттерін дамыту.
1 Рентген сәулесінің ашылуы
1.1 Рентген сәулесі
Рентген сәулесі - бұл қысқа толқынды электромагнитті тербелістер. Тарау жылдамдығы жарықтың жылдамдығындай секундына 30000 шақырым. Оларды рентген түтікшесінде, вакуум қондырғысында жоғары кернеудегі электр тогын өткізу арқылы алады. Ол ұзын толқын жағынан ультракүлгін сәулемен, қысқа толқын жағынан - сәулесімен шектеседі. Ол көзге көрінбейді, оны байқау үшін флуоресценттік экран немесе фотоүлбі (фотопленка) қолданылады.
Рентген сәулелерінде қолданылатын электромагниттік толқындар атомның ішкі электрондарының арқасында шығарылады, бұл пациенттің анализі мен диагностикасы үшін қолданылатын фотографиялық әсер туғызады.
Рентген сәулелерін алу үшін қолданылатын әр түрлі әдістер бар, олар өз кезегінде қолданылатын немесе соңғы нәтижеге жету үшін қолданылатын әр түрлі сәулелену түрлеріне байланысты.
Алайда, жоғары энергетикалық электронды сәуле мен металды нысана арасында пайда болған әсердің арқасында зарядтың электромагниттік сәулеленуі кеңінен қолданылатын рентгендік кескін жасауға мүмкіндік береді.
Өнеркәсіптік аймақта рентген сәулелерінде қолдануға болады және олар сол нақты өрісте қолданылатын материалдардың жарылуын, сынуын немесе бұзылуын тудыратын ақауларды анықтау үшін қолданылады.
Рентген сәулелерінің негізгі көзі бар және ол Күн, яғни ол осы сәулелердің негізгі өндірушісі екенін баса айтуымыз керек. Алайда, Жердің өз атмосферасымен жұтылуының арқасында біз планета мен оның тұрғындары үшін зиянды салдары жоқ екенін растай аламыз.
Кейбір сарапшылар бұл күн сәулелерін, демек, күн рентген сәулелерін атмосферада кездесетін әр түрлі газдармен және адам шығарған ластанумен қатар өндіру зиянды әсер ететін әйгілі парниктік эффектке немесе ғаламдық жылынуға ықпал етеді деп атап көрсетеді. Жер планетасы және оны мекендейтін біз үшін.
Рентген сәулесінің пайда болуы
Рентген сәулесін алу үшін, ең бірінші рентген түтікшесінің серіппесін төмендеткіш трансформатордан келген (5-8 вольт) кернеулі токпен жайлап қыздырады. Нәтижесінде серіппе айналасында, кинетикалық энергиясы әлсіз болғандықтан ұзаққа ұша алмайтын, теріс зарядты электрондардан тұратын бұлт құралады. Бұл құбылысты термоэлектрондық эмиссия дейміз, оның (1-сурет) рентген сәулесін алуда маңызы өте зор.
Серіппені қыздырып болған соң, рентген түтікшенің катоды мен анодының полюстарына жоғары кернеулі, бірнеше мың вольт болатын қалыпты электр тоғын береміз. Бұл тоқ жоғарылатқыш трансформатордан келеді.
а б
1-сурет. Рентген сәулесінің пайда болуының сұлбасы. а - термоэлектрондық эмиссия, б - рентген сәулесінің пайда болуы
Бір аттас зарядтар бірін - бірі кері тебеді, ал әртүрлі зарядтар бірін - бірі тартады, содан барып серіппенің айналасындағы және бөлініп шыққан электрондар катодтан анодқа қарай үлкен жылдамдықпен ұшып, үздіксіз анодтың пластинкасын соққылайды. Бұл жерде рентген түтікшесі электронды жылдамдатқыш қызметін атқарады. Әрбір электрон, анод айнасына соғылып, рентген сәулесінің бір бөлігін (квантын) құрайды. Сондықтан, катод серіппесінен неғұрлым электрондар көп бөлініп шықса, соғұрлым рентген сәулесі қатты қарқынмен пайда болады. Аса зор көлемде шоғырланып, жоғары жылдамдықпен катодтан анодқа ұшып шыққан электрондар анод бетіндегі айнаға соғылып бірден тежеледі де, бұл кезде электронның кинетикалық энергиясының 99%-ы жылуға, тек 1%-ы ғана электромагнитті импульсқа, яғни рентген сәулесіне айналады. Егер электрондардың анод бетіне ұрғандағы тежелуінің әсерінен жылдамдығы мен энергиясы жеткіліксіз болса, онда электронның барлық кинетикалық энергиясы атомдардың иондалуы мен қыздырылуына жұмсалып, соңынан барлығы жылуға айналады. Бұл жағдайда рентген сәулесі пайда болмайды. Тәжірибе жүзінде, рентген сәулесі катод пен анодтың арасындағы потенциал айырмашылығы 10-12 киловаттан кем болмаған кезде ғана пайда болады.
Рентген сәулесі дегеніміз - анодтың көлбеу бетінен шағылысып ұшқан электрондар емес, ол электрондардың жоғары жылдамдықпен келіп анодтың вольфрамды айнасының бетіне ұрылып, бірден тежелуінен пайда болған электромагнитті толқын.
1.2 Рентгенологияның тарихы
Оптикалық спектрдің ультракүлгін алқабының қысқа толқындық шетінен рентген спектрі деп аталатын спектрдің бір ерекше алқабы басталады. Бұл спектрлік алқапқа жататын сәулелердің толқыны, жалпы алғанда шеткі ультракүлгін сәулелердің толқынынан қысқа болады. Осындай өте қысқа толқынды ерекше сәулелер рентген сәулелері деп аталады. Бұл сәулелерді ең алғаш, 1895 жылы неміс физигі Рентген тапқан.
Вильгельм Конрад Рентгеннің атақты Х-сәулесін ашқанына жүз жиырма жылдан асты. Содан бері рентгенология өзінің заңдылықтарымен, зерттеу тәсілдерімен жеке ғылымға айналды. Көптеген дәрігерлер оны өзінің мамандығы ретінде таныды. Бұрын жай көзге көрінбейтін адам мен жануардың дене мүшелеріндегі өзгерістерді енді рентген сәулесінің көмегімен көруге болатын болды. Жыл сайын дамып, жаңа әдістермен жетілдіріліп келе жатқан рентгенология тәсілісіз медицина және ветеринария ғылымын көзге елестету мүмкін емес.
Жаңадан электронды - оптикалық өзгерткіш, рентгенконтрасты заттар арқылы зерттеу, сандық рентгенология ен гізілді. Сәулемен зерттеу тәсілінің даму шыңы - компьютерлік томографияның енгізілуі болды. Жаңадан енгізілген рентгенхирургия тәсілдері диагностикамен қоса емдеу жолдарын да дамытты, тарылған қантамырларын кеңейту, дәрілік заттарды ауырған мүшеге дәл жеткізу, қатерлі ісік ауруларын жою және тағы басқалар.
Вильгельм Конрад Рентген - 1845 жылдың 27 наурызында Линнепе қаласында (қазір ол Германиядағы Ремшайд қаласы), фабрикант Фридрих Конрад Рентгенмен Шарлотта Констанцаның жанұясында дүниеге келген. Болашақ ғалым дүниеге келген үй бүгінгі күнге дейін сақталып, Рентген мұражайы болып аталады.
2-сурет. Вильгельм Конрад Рентген
Вюрсбург университетінің профессоры Вильгельм Конрад Рентген 1895 жылдың 8-қарашасында Крукс - Гитторф түтікшесі арқылы жоғары кернеулі электр тоғын өткізіп тәжірибе жасау барысында белгісіз бір сәулені байқайды.
Зейін қойып зерттей бастағанда, Рентген сәуленің люминесценттеуші затпен қапталған қағаздан шығып тұрғанын байқайды. Түтікшені өшіргенде жарық сәулесі де өшеді. Қайтадан қосқанда, жарық қайтадан пайда болды. Рентген сәуленің тек қағаздан ғана емес, басқа да заттардан өте алатынын түсінеді. Мұндай құбылысқа түсініктеме таба алмаған физик сәулелерді - Х сәулелері деп атайды.
В.К.Рентген жеті апта бойы осы белгісіз сәулені үздіксіз зерттеп, тек 1895 жылдың 28 желтоқсанында Вюрсбург университетінің хабаршысында ең алғаш белгісіз жаңа сәуле туралы мақала жазды. Содан бері бұл күн рентген сәулесінің ашылған күні болып есептеледі. 1896 жылдың 23 қаңтарында В.К.Рентген университеттің физикалық-дәрігерлік қоғамында өзі ашқан белгісіз жаңа сәуле жайында Сәуленің жаңа түрі атты баяндама жасайды. Осы баяндамадан кейін анатомия маманы Келликердің ұсынысы бойынша бұл сәуле ғалымның құрметіне Рентген сәулесі деп аталды.
В.К.Рентген жұбайы Бертаның қолын 1895 ж. 22 желтоқсанында жаңа сәуле арқылы суретке түсіріп алады. 15 минуттық экспозициядан кейін алғашқы рентгенограмма пайда болады, онда анық білезік сүйектері мен екі сақина байқалады. Кейбір әдебиет деректері бойынша, өз саусақ сүйектерінің суретін көрген Берта есінен танып қалған көрінеді.
3-сурет. Саусақ сүйектері
Бертаның саусақ сүйектерінің рентгендік суреті - әлемдегі ең бірінші рентгенограмма болып саналады.
1896 жылдың наурыз және 1897 жылдың мамыр айларында Рентген Х-сәулесі туралы екі мақала жазады, сөйтіп ол үшінші мақалада өзі ашқан сәулесінің негізгі қасиеттерін толығымен жазып қорытындылайды.
В.Рентгенге дейін де көп ғалымдар сәулелермен жұмыс істеген, экранның жарығы және пластинканың қара жолақтарын (мысалы, Баку училищесінің физика мұғалімдері Е.С.Каменский, Прага ғалымы И.П.Пулюй) байқаған.
4-сурет. В.К.Рентген тәжірибе жүргізген зертхана.
В.К.Рентген әйгілі ғалым болғанымен, бас пайдасын ойламаған. Ол көптеген қоғамдардың мүшесі болып тағайындалды, медальдармен марапатталды, бірақ өзі барып, ұсынылған сыйлықтарды алған емес.
В.К.Рентген 1901 ж. Стокгольмде физика саласында Нобель сыйлығының алғашқы иегері болды. Қаржылай алынған 50000 крон сыйлығын Рентген Вюрсбург университетіне аударды. Баварияның принці Рентгенді корольдік орденмен марапаттады, оған дворяндық атақ берді. Рентген марапатты алды, бірақ дворяндық атақтан бас тартты, ол өзі ашқан жаңалықтан қаржылы пайда түсірген жоқ. В.К.Рентгенге белгілі неміс компаниясының елшісі Леви оның ғылыми жаңалығын патенттеуге контрактіге тұруға келген, алайда ол өзінің ғылыми жаңалығын адамзатқа қажет екендігін, оған басқалардың патенттері, лицензиясы, контрактылары кедергі жасамауы керектігін білдірген.
Вильгельм Рентгенге алғашқы ескерткіштердің бірі 1920 жылы 29 қаңтарда Санкт-Петербург қаласында ашылған.
5-сурет. Вильгельм Конрад Рентгенге арналған алғашқы ескерткіш
Бастапқы кезде цементтен жасалған мүсін қайтадан қоладан құйылып, 1928 жылы 17 ақпанда орталық рентген - радиологиялық ғылыми - зерттеу институтының алаңында ашылды. Қазіргі кезде бұл институт И.П.Павлов атындағы Санкт-Петербургтың мемлекеттік медицина университетінің рентгенология кафедрасы болып табылады. Санкт-Петербург қаласындағы В.К.Рентгеннің ескерткіші. В.К.Рентген 1923 жылдың 10 ақпанында, 78 жасында Мюнхенде қайтыс болды. Ол жұбайы мен әке-шешесінің Гиссендегі зиратында жерленді.
Рентген сәулесі ашылған күннен бастап әлемнің оқымыстылары оны өздерінің тәжірибесінде қолдана бастады. Бұл жаңалыққа патенттің болмауы, рентген сәулесінің көмегімен жүргізілетін ғылыми жұмыстардың тез дамып, өркендеуіне септігін тигізді. Солардың бірі, орыс рентгенологиясының негізін қалаған шыны зауытының шебері А.С.Попов, 1896 жылы қаңтарда орыстың рентген түтікшесін және алғашқы рет өз қолымен рентген аспабын іске қосты.
Рентген сәулесіне медицина дәрігерлерімен бірге ветеринария мамандары да қызығып, көңіл бөле бастады.
Қазіргі заманауи рентгендік құрылғылардың көмегімен рентген сәулесі тек медицина мен ветеринария саласында ғана емес, сондай-ақ техниканың салаларында: рентгендік дефектоскопия (әр түрлі ақауларды, жарықтарды, қуыстарды анықтауда), рентгендік спектроскопияда (заттардағы электрондардың күйлер тығыздығының энергия шамасы бойынша таралуын, химиялық байланыстың табиғатын зерттейді), рентгендік астрономияда (ғарыштан келетін рентген сәулесінің көмегімен ғарыштық денелердің химиялық құрамы мен ғарышта болып жатқан физикалық процестер туралы деректер), сонымен қатар тамақ өнеркәсібінде, криминалистикада, археологияда т.б. салаларда кеңінен қолданылады.
1.3 Рентген сәулелерінің практикада қолданылуы
Рентген сәулелерін медицинада науқас кісінің ауруын анықтау үшін және кейбір ауруды емдеу үшін пайдаланады.
Рентген сәулелерін ауруды анықтау үшін пайдалану рентген сәулелерінің жұтылу қасиеттерінің ерекшелігіне негізделген. Адамның мүшелері түзілген ұлпалардың рентген сәулелерін жұту қабілеті әр түрлі болады, мысалы рентген сәулелерін жұмсақ ұлпалар нашар жұтады, сүйектің минерал заттары өте күшті жұтады. Сондықтан адамның мүшесінен рентген сәулелері өткенде оның интенсивтілігі түрліше кемиді де көлеңке кескіні түседі. Ол кескіннен адамның ішкі органдарының формасы мен орналасуы айқын көрінеді. Осындай кескіндер бойынша олардың сау не аура екендігін білуге болады.
Рентген сәулелерінің көмегімен мысалы, адамның ішкі органының ауру-сауын айырғанда адамды рентген түтігімен флуоресценцияланғыш экранның аралығына тұрғызады да одан рентген сәулелерін өткізеді, содан экранның бетіне оның зерттелетін органдарының көлеңкелік кескіндері келтірілген. Флуоресценцияланғыш экранның орнынан рентген органның суретін (рентгенограммасын) түсіріп алуға да болады. Мұндай рентгенорамма флуоресценцияланғыш экран бетінде байқалатын кескінге ұқсас, бірақ контрастлығы керісінше болады, өйткені рентгенограмма негативті кескін болып табылады.
Рентген сәулелерін ауруды емдеу мақсатымен пайдалануға олардың билдогиялық әсеріне негізделген рентген сәулелерінің биологиялық әсері тек олардың қатаңдығына және жұтылу мөлшеріне ғана емес, әр түрлі ұлпалардың рентген сәулесін сезгіштігіне де байланысты. Мысалы: мол рентген сәулелерінің әсерінен зардапты ісікиердің ұлпалары, сау ұлпалардангөрі оңай бүлінеді, рак ауруын рентген сәулелерімен емдеу осыған негізделген.
Рентген сәулелері осы кездегі техникада кеңінен қолданылады. Мысалы: металлургиялық өнеркәсіпте, металл өңдеуші және машина жасаушы заводтарда рентген сәулелерін, технологиялық процестерді бақылап-басқарып отыру үшін, материалдар мен детальдарды бұзбай-жармай, олардың ішнде ақаудың бар-жоғын білу үшін пайдаланады. Ол үшін рентген сәулелерін сыналатын детальдан өткізіп, мысалы фотопленкаға түсіреді. Сонда пленка қараяды. Оның қараю дәрежесі әрине түскен рентген сәулелерінің иртенсивтілігіне байланысты, ал рентген сәулелерінің интенсивтілігі, оның детальдан өткенде бәсеңденуіне байланысты. Егер пленканың қараю дәрежесі барлық жерінде бірдей болмаса, онда пленканың көбірек қарайған орнына түскен рентген сәулелерінің интенсивтігі күштірек болғаны, яғни ол жерге түскен рентген сәулелері детальда аз жұтылғаны. Мысалы: металл құйманың ішінде кішкентай газды қуыс болса, оның рентгенограммасы осы айтылғандай болады, сонда пленканың көбірек қарайған орнына осы қуысты көрсетеді.
Осылайша детальдың басқа ақауларын, ішіндегі жарығын, кірмелерін т.б. да білуге болады.
1.4 Рентген кабинетінің жабдықталуы
Рентгенология - клиникалық медицинаның рентген сәулесiнiң көмегiмен органдар мен олардың жүйелерiнiң құрамын, қызметiн зерттеп, аурудың рентгендiк диагностикасын қоятын саласы.
Рентгенологиялық зерттеулердiң барлық әдiстерi денеден өткен сәуленi ұстайтын рентгендiк таспа (рентгенографияда); флюоросценттiк экран (рентгеноскопияда); селендiк күйтабақ (электррентгенографияда) немесе кристалдық детекторлар (компьютерлiк томографияда) - сәуленiң сапасы мен шоғырланған рентген сәулесiнiң сандық талдауына сүйенедi. Рентгенологияның маңызды теорема бөлiмi болып - рентгендiк скиалогия (рентгендiк көлеңкелi суреттiң пайда болу заңдылығын зерттейдi) есептеледi.
Рентген кабинеті - диагностикалық мақсаттар үшін рентген сәулелерінің пайдалану үшін арнайы жабдықталған құрылыстар кешені. Медициналық мақсаттар үшін рентген сəулелерін пайдалану арнайы жабдықталған бөлмет радиология бөлімінде жүргізіледі. Рентгендік кабинет стационарлық болып табылады. Ұйымдастырушылық және экономикалық тұрғыдан рентген кабинетін орталықтандырылған орналастыру тиімді екені ақталған. Егерде тыныс алу қызметінің жетіспеушілігіне кіші қан айналым шеңберіндегі гипертензия нәтижесінен болса науқастың қал жағдайы нашарлайды. Өкпенің кең жайылған зақымдануының нәтижесінде пайда болған кіші қан айналым шеңберіндегі гипертензия өкпенін жеткіліксіз желдетілуіне және альвеолярлық гипоксияға рефлекторлық жауап ретінде пайда болады. (Эйлер-Лильестронд рефлексі). Сонымен өкпенің созылмалы қабыну ауруларында өкпенің тыртықтанып өзгеруі және өкпе қан тамырлар жүйесінің зақымдануы нәтижесінде кіші қан айналым шеңберінің қан тамырлары жиырылып, қан ағу оданда нашарлайды. Сонымен үлкен қан айналым шеңберіне ауысады.
Процедуралық бөлме - ең негізгі бөлме. Бөлменің кіреберісінде 2 м биіктікте қызыл түспен кіруге болмайды деген сөз ақ жарық шам бетінде жанып тұруы керек, аумағы 25 м², ал биіктігі 3 м-ден, терезенің еденнен биіктігі 1,5 м-ден кем болмауы тиіс. Қажет болған жағдайда (рентгеноскопия жасау үшін) процедуралық бөлмені қараңғылау үшін терезеде арнайы перде болуы керек. Бөлмелердегі ауаның температурасы шамамен 20ºС-қа жуық. Жұмыс кезінде жасанды желдеткіштер жұмысқа қосылып тұруы қажет. Электр тоғының әсерінен мамандарды, ауру жануарларды және онымен бірге келген адамдарды қорғау үшін еден тақтайдан жасалынып линолеуммен немесе кафельмен қапталады. Бөлмені тазалап жуып тұру үшін қабырғалары майлы бояумен боялады. Бөлмеде қажетіне қарай ауру малдарға рентген контрасты заттар беріп зерттеу әдістерін өткізуге болады.
Басқару жүйесі тұратын бөлме. Бұл бөлмеде өлшеу аспаптары мен басқару жүйесі тұрады. Аумағы 10 м², биіктігі 3 метрден кем болмағаны жөн. Еденіне - тақтай, линолеум төселген. Мезгіл-мезгіл ауа тазартылып тұруы керек. Бұл бөлме процедуралық бөлмеден бөлек, сондықтан ауасы иондалмауы тиіс. Ауру малдарды зерттеу қорғасындалған шыны әйнектен қарап тұрып жүргізіледі.
Дәрігер - рентгенологтың бөлмесі басқа бөлмелерден бөлек орналасқан. Бір дәрігерге арналған бөлменің аумағы 10 м². Бөлменің биіктігі 3 м. Ішінде үстелдер, орындықтар, рентгенограммаларды, флюоросуреттерді оқитын аспаптар (негатоскоп, флюороскоп) тұрады.
Рентген суретін шығаратын бөлме - аумағы 6 м², биіктігі 3 м. Электр шамы арқылы ғана жарықтандыруға болады. Едені ағаш немесе кафель. Бұл бөлмеде - бейне шығарушы, бейнені тұрақтандырушы, бекітуші ертінділер, олардың ұнтақтары, таспалар, рентгенограммаларды кептіретін шкаф тұрады.
Рентген бөлмесінде жұмыс істейтін мамандар сәуленің қолайсыз әсеріне байланысты зияндығы жағынан А тобына жатады да, оларға үкімет тарапынан төмендегідей жеңілдіктер беріледі: а) жұмыс мерзімі 5 сағат (аптасына алты жұмыс күні болса); б) еңбек ақылары басқа ветеринариялық салада қызмет істейтін мамандарға қарағанда 25 пайыз жоғары; в) жыл аяғындағы демалыс мерзімі 36 (50 пайыз жоғары) күн; г) зейнеткерлік демалысқа әйелдер 45, ал ерлер 50 жасында шығады.
Аталған жеңілдіктер сәуленің кері әсер етуіне ұшырауы мүмкін деген ұғыммен сәуле пайда болатын жерде жұмыс істегені үшін ғана беріледі. Бұл адамдар сәуленің теріс әсерінен жүз пайыз қорғана білсе де, аталған жеңілдіктерді пайдалануға құқы бар.
Рентген сәулелерінің жануар денесі арқылы өтіп, рентгенограммада ағзалардың көлеңкеленген суретінің қалай пайда болу негіздерін түсіну үшін бұл сәулелердің табиғаты мен қасиеттерін, оларды жасанды алудың әдісін, ветеринариялық рентгендиагностикада қолданылатын рентген құрылғылардың түрлерін, сонымен қатар рентген сәулесінің зиянды әсерінен қорғану мен ағзаның сәулеленуге реакциясын білуі керек. Әрбір терапевт дәрігер рентгенограмманың сапасы мен ондағы зерттеліп отырған мүшені бағалаумен қатар рентгендиагностикалық әдістерді де меңгеруі керек.
Рентген сәулесі - электромагнитті толқын, өйткені ол табиғаты жағынан радиотолқынға, инфрақызыл және ультракүлгін сәулелеріне ұқсас. Аталған толқындардың рентген сәулесінен айырмашылығы, оның толқын ұзындығы мөлшерінің өте қысқалығында. Рентген сәулесі толқынының ұзындығы ангстреммен (Å) өлшенеді. Бір ангстрем бір сантиметрдің жүзмиллиондық бөлшегіне (1Å=10-8 см) тең. Қазіргі рентгендиагностикалық аспаптар толқын ұзындығы 0,03- 2,5 Å болатын сәулелерді алуға мүмкіндік береді.
1-кесте. Әртүрлі электромагнитті сәулелену толқындарының ұзындығы
Сәулелену түрі
Толқынның ұзындығы
Å (ангстрем) *
Ғарыштық сәуле Гамма сәуле Рентгендік сәуле Ультракүлгін сәуле Көзге көрінетін жарық сәулесі Инфрақызыл сәуле Радиотолқын
5 . 10 - 4 1 . 10 - 2 Å 1 . 10 - 2 3 x10 - 2 Å 3 . 10 - 2 2,5 Å 1,5 400 Å 4000 7000 Å 7000 0,15 см 0,15 см 30 км
* - 1 Å (ангстрем) = 1x10 - 8 см
Электромагниттік толқынның өлшемінде рентген сәулесінің өз орны бар. Толқын ұзындығы ең үлкені - радиотолқын, содан соң инфрақызыл сәуле, көзге көрінетін, ультракүлгін, ең соңында рентген сәулесі. Рентген сәулесі толқынының ұзындығынан қысқа толқын - гамма және ғарыштық сәулелердің толқыны (кестеде көрсетілген). Адам көзінің торлы қабаты 4000-нан 7600 Å диапазондағы электромагниттік толқынды қабылдай алады. Рентген сәулесінің толқыны одан мыңдаған есе қысқа болғандықтан (0,03 - 2,5 Å) көзге көрінбейді. Қазіргі кезде н - нанометр өлшем бірлігі қолданылады. 1н = 1x10 - 9см тең.
----------------------------------- --
Сәулелік диагностика кабинеттерінің бөлмелерін таңдауға айрықша талаптар қойылады. Стационарлық рентген аппараттарын орнату үшін мемлекеттік санитарлық бақылау органдарымен келісілген жоба бойынша арнайы салынған немесе бейімделген бөлмелерді пайдалану қажет. Тасымалданатын (палаталық) рентген аппараттарын тек операциялық блоктарда және тасуға (рентген кабинетіне апаруға) болмайтын ауруларға процедуралар жүргізу үшін палаталарда қолдануға рұқсат етіледі. Тасымалданатын рентген аппараттарын, оны пайдалану жағдайына байланыссыз ауруларды жаппай тексеру үшін рұқсат етілмейді.
Сәулелік диагностика кабинеттерін едені нольдік деңгейден төмен бөлмелерде және де тұрғын, қоғамдық ғимараттарда, мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, оқу орындарында орналастыруға тыйым салынған. Дегенмен де сәулелік диагностика кабинеттерін тұрғын үй ғимараттарына жалғап салған құрылыстарда орналастыруға рұқсат етіледі, егер жалғап салынған құрылысқа көршілес бөлмелері рентген сәулелерінен табиғи радиациялық фонға дейін қорғалған болса. ЕАБ стационарларында сәулелік диагностика кабинеттерін ауруларға арналған палаталармен көлденеңінен және тігінен алғандағы көршілес бөлмелерде орналастыруға болмайды.
Арнайы комиссияның сәулелік диагностика кабинетін пайдалануға қабылдау актінің негізінде мемсанбақылау органдары оны бақылауға құқықты екеніне санитарлық төлқұжат береді. Актіге қосымша дозиметрлік бақылаудың хаттамасы, желдету тиімділігін, жерге қосу кедергілерін өлшеулердің хаттамалары, рентген аппаратын орналастыру схемасы тіркеледі. Аталған құжаттар сәулелік диагностика кабинетінде сақталады. Сәулелік диагностика кабинетін пайдалануға құқықты екеніне санитарлық төлқұжат алғанға дейін және оның іс жүзіндегі күші бар уақыты өткеннен кейін медициналық процедуралар жүргізуге тыйым салынады.
Санитарлық төлқұжат 2 жылға дейін беріледі. Төлқұжаттың күшін ұзартуды жұмыс істеп тұрған кабинетті тексеру актінің негізінде мемсанбақылау органдары жүргізеді.
Сәулелік диагностика кабинетінің бөлмелерінде жылыту жүйесі, орталықтандырылып сумен жабдықталған және канализациясы болуы тиіс. Сәулелік диагностика кабинеттерін пештен жылытуға тыйым салынған. Бөлмелердегі ауаның температурасы 20 градустан кем болмауы қажет.
Процедуралық және пульт орнатылған бөлмелерде табиғи және жасанды жарық болуы тиіс, ал фотозертханада табиғи жарықтың болуы міндетті емес.
Рентген сәулесін түсіріп қарайтын (рентгеноскопия) режимінде басқа барлық рентгенологиялық процедуралар күндізгі уақытта табиғи жарық жағдайында жүргізілуі қажет. Терезелер ауданының еден ауданына қатынасы 1:10 кем болмауы тиісті.
Сәулелік диагностика кабинеттерінің барлық бөлмелері механикалық қозғаушы барлық бөлмеге ауа енуін сағатына 3 есе, ауаны сорып әкетуін 4 есе қамтамасыз ететін, енбелі-сормалы желдету түрімен жабдықталуы керек. Желдеткіш қондырғыларды жұмысқа қосу сәулелік диагностика кабинетінің бөлмелерінен жүргізілуі тиісті. Енбелі желдету жүйесі ауаны жылытқыштармен және тазартатын сүзгілермен қамтамасыз етілген болу керек. Ауаны сорып әкету жоғарғы және төменгі зоналардан, ауа енуі бөлменің жоғарғы зонасына жүргізілу керек.
Сәулелік диагностика кабинеттерінің бөлмелеріндегі едені бір-бірінен бөліп тұратын (изоляциялаушы) заттардан болу керек: бетон табанының үстіне ағаш паркеттен, ағаштан жасалған боялған еден, төселген ағаштың үсті линолеум немесе поливинилхлоридтік затпен жабылу керек. Едені изоляциялаушы емес материалдан жасалған бөлмелерде тасымалданатын аппаратты пайдалану кезінде жұмыс орындарында еденге резинадан жасалған изоляциялайтын кілемше төселу керек. Фотозертхана бөлмелерінің және әжетханалардың едені керамика тақтадан жасалған болу керек.
Сәулелік диагностика кабинеттерінің қабырғалары мен шаңырағы (төбесі) ақ түске боялған болуы тиісті (әкпен ақтауға немесе суэмульсиялық сырмен сырлауға рұқсат етіледі). Қабырғаларының панелі майлы сырмен жабылған болу керек. Фотозертхана бөлмелерінің және әжетхананың панелі тақтамен қапталуы тиісті.
Әрбір процедура бөлмесінде бір рентген аппарат орнатылу керек. Бір бөлмеде бір-бірімен функционалдық байланысы жоқ екі рентген аппаратын орнатуға тыйым салынады. Дентальдық рентген аппараттарына мұның қатысы жоқ, оларды диагностикалық аппаратпен бірге орналастыруға рұқсат етіледі.
Фотозертхана, заңды түрде, сәулелік диагностика кабинетіне көршілес бөлмеде орналасу керек және процедуралық немесе пульт орнатылған бөлмеден кіретін есік болуы тиісті.
Басқару (пульт тұрған) бөлмесі процедуралық бөлмемен, ауруды бақылау үшін сөйлесетін құрылғымен, сондай-ақ, есікпен, қорғайтын шынымен жабдықталған қарайтын тереземен байланысқан болу керек. Терезенің орналасуы мен өлшемі ауруды бақылауға ыңғайлы болуы тиісті.
Рентген процедуралары кезінде медицина қызметкерлері және басқа да адамдар тікелей рентген сәулесінің және де радиациялық емес (қорғасын, ацетон, толуол, озон, азот тотықтары, жоғары деңгейдегі шу) факторлардың әсеріне ұшырауы мүмкін. Осыған байланысты көрсетілген факторлардың зиянды әсерлерінің алдын алу жөніндегі талаптарды сақтау қажет.
Мекеменің әкімшілігі радиациялық қауіпсіздік жөнінде нұсқау дайындауға және мемсанбақылау органдарының келісімін алуға міндетті. Бұл нұсқауда рентген процедураларын, оның ішінде тасымалданатын және жылжымалы рентген аппараттарымен орындалатын процедураларды жүргізу тәртібі, персонал мен пациенттердің радиациялық қауіпсіздік шаралары және апаттылық жағдайлардың алдын алу және жою шаралары жазылады. Нұсқау әрбір сәулелік диагностика кабинетінде көрінетін жерде болуы тиісті.
Рентген аппараттарымен жұмыс істеуге жасы 18-ден кем емес, иондағыш сәулеленулермен жұмыс істеуге медициналық тұрғыдан қарсы көрсетулері жоқ, қауіпсіздік техникасы жөнінде нұсқау алған, адамға рұқсат етіледі.
Сәулелік диагностика кабинеттерінде кабинеттегі қызметкерлерге, кабинетке көршілес бөлмелердегі адамдарға және рентген процедуралары жүргізілетін пациенттерге түсетін сәулелік жүктемелерге бақылау жүргізілуі тиісті.
Қызметкерге түсетін сәулелік жүктемені бақылау жұмыс орнындағы экспозициялық доза қуатын өлшеуді және жеке адамның алған дозасын өлшеуді қамтиды. Жұмыс орнындағы доза қуатын өлшеу кезінде және стационарлық қорғану құралдарына дозиметрлік бақылау жүргізіледі.
Сәулелік диагностика кабинетіне көршілес бөлмелерде жұмыс істейтін адамдарға түсетін сәулелік жүктемені бақылау, рентген аппаратымен жұмыс істеу кезінде көршілес бөлмедегі экспозициялық доза қуатын өлшеуді қамтиды.
Қызметкердің (персоналдың) жұмыс орнындағы және көршілес бөлмедегі экспозициялық доза қуатын өлшеудің кезеңділігі екі жылда бір рет. Жеке адамның алатын дозаларын өлшеуді тұрақты жүргізеді, нәтижелерін әрбір үш ай сайын тіркеп отырады.
Іс жүзінде дені сау адамдарға алдын алу мақсатында медициналық рентгенологиялық зерттеулер және ғылыми зерттеулер жүргізу кезінде осы адамдардың сәулеленуге ұшыраудан алатын жылдық эффективті дозасы 1 мЗв аспауы керек.
Алдын алу мақсатында сәулеленуге ұшыратудың орнатылған жылдық нормативінен артық болуы қосымша зерттеулер жүргізуді қажет ететін немесе үлкен доза жасайтын әдістерді қолдануды қажет ететін тек қолайсыз эпидемиологиялық жағдайларда ғана болуы мүмкін. Алдын алу мақсатында сәулеленуге ұшыратудың бұл нормативінен уақытша амалсыз асыру туралы шешімді облыстық өлкелік (республикалық) денсаулық сақтау басқармасы қабылдайды.
Емдік мақсатта ағзасына радиофармацевтикалық препараттар енгізілген пациенттен 1 м қашықтықта гамма-сәулеленудің доза қуаты, аурухананың радиологиялық бөлімінен шығуы кезінде 3 мкЗвсағаттан артық болмау керек.
Экспозициялық доза қуатын және қызметкердің жеке басының алған дозаларын өлшеу 20 кэв-тен 100 кэв-ке дейінгі диапозонда рентген сәулесін тіркейтін прибормен жүргізілуі тиісті.
Жеке адамның алған дозасын өлшеу үшін термолюминесценттік дозиметрлерді қолдану ұсынылады.
Рентген сәулесінің экспозициялық доза қуатын өлшеуді міндетті түрде шашыртатын дене - рентген сәулесінің энергиясын адамның денесіне эквивалентті сіңіретін аудан немесе парафиннен жасалған фонтом болуы кезінде жүргізілуі керек. Фонтом - өлшемі 250*250*150 мм, қабырғалары жайпақ бір-біріне паралелді ыдыс.
Қызметкердің жұмыс орнындағы доза қуатын өлшеуді басы, жамбасы, аяқтары (1,5 м - 0,7 м - 0,3 м) деңгейінде, көршілес бөлмелерде рентген сәулесі шоғырының ең қолайсыз бағыты болуы мүмкін 0,7 м биіктікте жүргізіледі.
Сәулелік диагностика кабинеттері қызметкерлерінің ағзасына қорғасын түсуінің алдын алу үшін мына шаралар жүргізілуі керек:
- қорғасыннан, қорғасын араластырған резинадан жасалған жеке басты қорғайтын заттарды пленка материалдардан немесе клеенкадан жасалған қаптың ішінде сақтау керек;
- техникалық шартында көрсетілген пайдалану мерзіміөткен жеке басты қорғайтын заттарды пайдаланбау (қолданбау);
- қорғасыннан жасалған стационарлық қорғайтын құрылғылар мен бейімделген заттардың беттерін екі қайтара майлы немесе эмаль сырмен сырлау керек;
- қорғасын араластырған резинадан жасалған қолқаптың ішінен мақта-матадан жасалған жұқа қолқап кию керек;
- қорғасын араластырған резинадан жасалған жеке басты қорғайтын заттарды қолданып істеген жұмысты бітірген соң, қолды жылы сумен сабындап мұқият жуу керек;
- сәулелік диагностика кабинетінің процедура бөлмесінде тамақ ішуге, темекі тартуға, косметика пайдалануға тыйым салу керек.
Сәулелік диагностика кабинетінде жұмысты бітіргеннен соң еденін жуып ылғалдап сүрту алу және зерттеу кезінде пациент пен дәрігер ұстаған рентген аппаратының элементтері мен жабдықтарын мұқият дезинфекциялау керек. Айына кем дегенде 1 рет сірке қышқылының 1-2% ерітіндісін қолданып ылғалдап сүртіп алу керек.
Сәулелік диагностика кабинетінің процедура бөлмесінде рентгенологиялық зерттеу жүргізер алдында немесе зерттеу кезінде ылғалдап жинау (жуу, сүртуге) жүргізуге тыйым салынады.
Сәулелік диагностика кабинеттері бөлмесінің ауасында азот тотықтарының концентрациясы 0,085 мгм3-тен, озонның - 0,005 мгм3-тен, қорғасынның - 0,0007 мгм3-тен аспауы керек.
6-сурет. Рентген кабинеті
Алматы зоотехникалық - малдәрігерлік институтының алғашқы рентгенолог дәрігері А.П.Берггрин 1937 - 1960 жылдар аралығында жұмыс атқарды. Ол ірі қара малдарды рентгенологиялық зерттеуге арналған арнайы құрылғыларды жетілдіру саласында жұмыстар жүргізді. Клиникалық диагностика және рентгенология кафедрасының меңгерушісі (1967 - 1992 жж.), профессор Е.Ф.Дымконың жетекшілігімен 1970-ші жылдары ветеринарлық дәрігер-рентгенолог А.Напалков (1961 - 1974 жж.), М.Джапаров (1975 - 1990 жж.) рентген сәулесінің жануарлар ағзасына кері әсерін зерттеп, көптеген мақалалар жазды.
Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтының алғашқы рентгенолог дәрігері А.П.Берггрин (1952 жыл). Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ветеринарлық рентгенкабинеті меңгерушісі қызметін 1990 жылдан осы уақытқа дейін жоғары дәрежелі ветеринар дәрігер-рентгенолог, ветеринария ғылымдарының докторы, профессор Ж.І.Қазиев басқарады. Оның ғылыми жұмыстары профессор Ә.Н.Ермахановтың жетекшілігімен техногенді энзоотия аймақтарындағы жануарлардың дентофлюороз ауруларының жиілігі мен сүйек ұлпасының өзгерістерін зерттеу болды. Кейінгі жылдары Ж.І.Қазиев рентгенконтрасты заттардың ағзаға тигізетін кері әсерін төмендету, бауыр мен көкбауыр ауруларының дифференциальді диагностикасы туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданды. Зерттеулер нәтижесінде жүзге жуық ғылыми мақалалар, патенттер мен әдістемелік нұсқаулар, монография баспадан шықты. 2007 ж. алғашқы қазақ тілінде шыққан Ветеринариялық рентгенология оқу құралының авторы.
2 Рентген сәулелерінің табиғаты
2.1 Рентген сәулесінің негізгі қасиеттері
Рентген сәулесінің негізгі қасиеттері:
1. Рентген сәулесі мөлдір емес денеден және заттардан - адам мен жануарлар денесінен, қағаз, ағаш және де металлдың жұқа қабатынан тікелей өтеді. Рентген сәулесінің бұл қасиеті - оның толқын ұзындығының өте қысқалығының айғағы. Рентген сәулесі әртүрлі тығыздықтағы денеден өткенде, оның сәулесі бір жерде көп, ал бір жерінде аз сіңіріледі. Ал көлемі үлкен, атомдық салмағы жоғары денелер рентген сәулесін жоғарғы қарқынмен тұтып алады;
2. Рентген сәулесінің жарық қоздырғыш қасиеті бар, олардың әсерінен кейбір химиялық заттарда қызуы жоқ жарқылдау көрінеді, оны люминесценция дейді. Егер химиялық заттың жарқылдауы рентген сәулесі әсер еткенде байқалатын болса, онда оны флюоресценция дейді. Ал егер химиялық зат жарқылдауы рентген сәулесі әсер еткен уақытта және одан да кейін байқалса, оны фосфоросценция дейді;
3. Рентген сәулесінің биологиялық әсері. Бұл рентген сәулесінің аз мөлшерінің әсерінен ағзадағы зат алмасу құбылысы күшейеді, ал оның көп мөлшері мүшелер мен ұлпалардың, торшалардың қызметіне кері әсерін тигізеді. Рентген сәулесінің аз мөлшері ұзақ немесе оның шектен тыс мөлшері қысқа уақытта әсер етсе, ағзаларда патологиялық өзгерістер тудырады;
4. Рентген сәулесі фотопластинка мен фотопленканың жарыққа сезімтал қабатына жарық сәулесі тәрізді әсер етеді, ол рентгенпленканың бетіндегі бромды күміс тұзын ыдыратады. Басқаша айтқанда, рентген сәулесінің фотохимиялық әсер ету қасиеті бар;
5. Рентген сәулесі ауаны иондайды, яғни ауаның құрамындағы газдардың атомдарын зарядталған электр бөлшектерге ыдыратады. Соның салдарынан ауа, өз бойымен электр тоғын өткізу қасиетіне ие болады.
Рентген сәулесінің қаттылығы рентген түтігін жоғарылатқыш трансформатордан берілген тоқтың кернеуіне байланысты. Егер рентген түтігіне кернеуі 1-2 мың вольтты (1-2 киловольт) электр тоғын қосқанда, серіппеден анодқа ұшып шыққан электрондардың жылдамдығы салыстырмалы түрде қарағанда төмендеу болады. Содан барып анодқа соғылып тежелу салдарынан әлсіз болып, одан толқынның ұзындығы 2,0 Å нен үлкен, тікелей өту қабілеті төмен рентген сәулесі пайда болады. Ол дене бетіне ғана аз тереңдікке енеді. Мұны рентген сәулесінің жұмсақ түрі дейміз. Егер рентген түтігіне кернеуі 100 киловольтті, жоғары кернеулі тоқ көзін қоссақ, онда серіппеден анодқа шыққан электрондардың жылдамдығы өте жоғары (20000 кмсек) және анодқа соғылуы өте күшті болады. Осындай жағдайда пайда болған рентген сәулесі толқынының ұзындығы өте қысқа (2,0 Å кіші), сондықтан оның тікелей өту қабілеті де өте жоғары болады. Мұны рентген сәулесінің қатты түрі дейміз. Рентген түтігіне берілген тоқтың кернеуі неғұрлым төмен болса, серіппеден шығатын электрондардың ұшу жылдамдығы да соғұрлым төмен болады, ал одан толқын ұзындығы үлкен және тікелей өту қабілеті төмен, рентген сәулесінің жұмсақ түрі пайда болады. Керісінше, егер рентген түтігіне жоғары кернеулі электр тоғын бергенде, серіппеден электрондар өте жоғары жылдамдықпен ұшып шығып, одан қысқа толқынды және тікелей өту қабілеті жоғары немесе қатты рентген сәулесі бөлініп шығады.
Рентген сәулесінің қаттылығын зерттеліп жатқан мүше мен ұлпалардың қалыңдығына, тығыздығына қарай өзгертуге болады. Егер зерттелетін аумақ жұқа, жұмсақ болса, онда рентген сәулесінің қарқындылығы жұмсақ, ал қалың болса, онда қаттырақ болу керек. Рентген сәулесінің қаттылығы тәжірибеде киловольтпен өлшенеді, яғни ол тоқ кернеуіне тікелей байланысты.
Рентген сәулесінің қарқыны - оның сандық мөлшерін сипаттайды. Серіппеден ұшып шыққан әрбір электрон анод айнасының бетіне соғылуынан - рентген сәулесінің бір шоқ бөлігі пайда болады. Содан туындайтын ереже: егер электрондар саны көп болса, онда рентген сәулесі де қуатты болады. Ал электрондардың саны рентген түтігіндегі серіппенің қызу дәрежесіне байланысты. Егер рентген түтігінің серіппесін жай қыздырса, одан белгілі бір уақытта ұшып шығатын электрондардың саны аз болады. Мұндай жағдайда, түтіктің бір жағына (полюсына) жоғары кернеулі токты жібергенде, мысалы 50 киловольт болса, онда аз мөлшерде рентген сәулесі алынады, яғни түтікшенің катодынан анодына қарай өте аз мөлшерде электрондар өткенін білдіреді. Серіппенің қыздыру дәрежесін көтерсек, онда одан бөлініп шығатын электрондардың белгілі бір уақыттағы саны көбейеді. Электрондардың эмиссиясы серіппенің қызуы көтерілген сайын артады. Егер қызу көрсеткіші екі есе өссе, электрон эмиссиясы 16 есеге артады. Серіппедегі тоқ кернеуін өзгертілмей 50 киловольт мөлшерінде берілсе, оның қызуын арттырсақ, онда рентген сәулесі белгілі бір уақытта жоғары мөлшерде пайда болады. Басқаша айтқанда, түтікшеде рентген сәулесінің қарқындылығы олардың тікелей өту қабілеті мен қаттылығы өзгермеген жағдайда артады. Рентген түтікшесіндегі серіппенің қызу дәрежесі неғұрлым жоғары болса, рентген сәулесінің қарқыны солғұрлым жоғары болады. Сонымен, қаттылығын өзгертпей, тек серіппені қыздыру дәрежесін өзгерте отырып, әртүрлі қарқынды рентген сәулесін алуға болады. Басқаша айтқанда, қарқынын өзгертпей қаттылығы әртүрлі рентген сәулесін, серіппедегі кернеуді өзгерте отырып алуға болады. Рентген сәулесінің қарқындылығы миллиампер өлшемімен өлшенеді, себебі сәуленің мөлшері электронның санына тікелей байланысты, ал электрондардың ағынын электр тоғы дейміз. Түтікшеден өтетін тоқ мөлшері өте аз, сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz