Сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыруы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыстың өзектілігі: Тіл білімінде соңғы кездері функциональды грамматика мәселесі көтеріліп жүр. Осыған байланысты шылаулардың да қазіргі қазақ тіл біліміндегі негізгі мағыналары мен қолданыстағы мәндерін анықтау қажеттілігі туып отыр. Себебі шылаулардың қазіргі қазақ тіл біліміндегі қызметі әлі күнге дейін шешімін таба алған жоқ. Шылаулардың негізгі мағыналары мен қолданыстағы мәндерін нақтылап жүйелеп, қазіргі қазақ тіл білімінің даму дәрежесіне сай оларды жан-жақты зерттеу қажет. Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақ тіліндегі шылаулардың мазмұн құраудың рөлін, оның қолданыстағы мағынасы мен қызметін айқындау курстық жұмысымыздың мақсаты болып табылса, оған жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:
Шылау сөздердің қолданыстағы мағынасы мен қызметінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
Шылаулардың даму, қалыптасу, зерттелу тарихын анықтау;
Шылаулардың қызметін, түрлерін айқындау;
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны: Қазақ тіліндегі шылаулардың даму, қалыптасу жолдары - зерттеудің басты нысаны. Курстық жұмыста шылаулардың нақтылы құрамы, зерттелу тарихы анықталып, олардың тілдегі қызметі, мағынасы, қолданылу ерекшелігі, толық мағыналы сөздерге тіркесу ерекшелігі, көмекші сөздердің ішінен грамматикалануы жағынан қосымшаға жақындығы, қолданылу орны нақтыланады.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспе. Шылаудың жалпы сипаттамасы.
Сөз таптарының ішіндегі өзінің тілдік табиғатымен, қызметімен, қолданысымен ерекшеленетіні, сонымен бірге, қазіргі қазақ тілінде сөз таптарының ішінде осы уақытқа дейін толық қарастырылмай жүргені - шылаулар. Олардың өздері тіркескен сөздерге қосымша мән үстейтіндігі және мағыналық топтарының аты аталып, санын айтумен ғана шектеліп, функционалдық сипатына жете назар аударылмаған болатын. Шылаулардың атаушы сөздерге үстейтін қосымша мәндерінің үнемі тұрақты болмай, өздері тіркескен сөздердің мағынасына қарай өзгеріп отыруы, олардың сөйлем құрамында атқаратын қызметі және мәтіннің жалпы мазмұнына қосатын үлесі т.б. сияқты көптеген сұрақтар да өз шешімін таппады. Нормативтік грамматиканың құрамында шылаулардың лексикалық мағынасының солғындығымен, сөйлем мүшесі болуға қабілетсіздігімен сипатталып, көмекші сөздердің құрамында ғана сөз болады. Шылаулардың атқаратын қызметтерінде де өзіндік ерекшеліктер бар. Сондықтан олардың қолданыстағы қызметі жағынан ерекшеліктерін қарастыру өзекті мәселелердің бірі.
Шылаулардың V-VIII ғасыр жазба ескерткіштерінде дербес категориялық мағына дәрежесінде қалыптасқан. Нақтырақ айтар болсақ, шылаулану үрдісі көне дәуірде емес, одан ертеректе пайда болған да, категориялық топтасуы Орхон-Енисей жазба-ескерткіштерінде қалыптасқан. Тілдегі өзге сөз таптары шылаулардың пайда болуын немесе алғашө\қы қалыптасуын шартты түрде шылаулану деп атаймыз. Шылаулану дегеніміз - өзге сөз таптарының шылаулар қатарына ауысуын білдіретін бірден-бір үрдіс болып табылады. Шылаулардың пайда болуы, шығу тегі мен дамуында есім, етістік сөз таптарының маңызы зор.
Олардың бастапқы лексикалық мағыналары солғыңдап, өздеріне тән әуелгі дербестіктерінен айырылып көмекші сөздер қатарына өтуіне грамматикалық абстракция тікелей әсер еткен. Сол себептен де шылаулардың грамматикалық мағыналары лексикалық мағыналарынан әлдеқайда басым болып отырады. Жалпы алғанда қай тілдің болмасын сөздік қоры жетіліп, байып, түрлі сөздермен толығып, әрбір сөз жеке лексикалық, грамматикалық ұғымдарға ие болуының нәтижесінде сөздер бір сөз табынан екінші бір сөз табына өтіп, өзінің грамматикалық мағынасынан айырылып, өзге сөз табына тәен лексикалық-грамматикалық мағынаға ие болуы - тілдің тарихи заңдылығы болып табылады.
Шылау сөз табы - даму барысында мыңдаған ғасырлар, жүздеген жылдар бойғы тілдік процестерді басынан өткізген туынды тарихи категория. Бұлай дейтін себебеміз, қазіргі түркі тілдеріндегі кейбір шылау сөздердің құрамындағы аффикстер шығу тегі жағынан алып қараған кезде, сөздің түбірінен ажыратуға келмейтін дәрежеге кеткен де, түбірге сіңісіп бір тұтас бөлінбейтін бөлшек болып келеді. Осындай түбір мен қосымшаның жысдасуынан, яғни транспозициялық тәсілдің нәтижесінде шылаулар қалыптасты. Тарихи шығу тегі жағынан қарағанда, шылау сөздердің барлығы дерлік атауыш сөздерден, яғни бастапқыдағы дербес мағыналы есімдерден, етістік формаларынан шығады. Бұл дағды ьілдің белгілі бір даму тарихында кейбір есім, етістік формаларынан бастапқы лексикалық мағыналары бірте-бірте қолданыста бәсеңдеп, әр алуан грамматикалық мағыналарға ие болуының нәтижесінде пайда болған. Эалпы шылаулардың дамуында көне түркі, орта ғасыр, қазіргі түркі тілдеріне тән негізгі ортақтық - етістіктің көсемше формалары мен есімдерге тән формалар арқылы көнеленіп шылаулану процесіне өтуі. Содан барып, біртіндеп дамып тіл дамуында өзінің қолданылу аясына байланысты шылау сөз табының құрамына енген болатын.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштер тіліндегі шылаулар жайлы жазылған ғылыми жұмыстардың бары жайлы және көне түркі мен қазіргі түркі тіліндегі шылау сөздер жайлы ой-пікірлерін қосқан ғалымдар:Радлов В. Die Altturkischen inschriften der Mongolei, Томсен В. Insriptions de l Orkhon Deshiffrees, В.М.Носилов Язык орхон-енисейских памятников, Р.Әміров Жалғаулықтардың шығу тарихы, Ә.Н.Нұрмаханова Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы, А.Габэн Ескі түрікшенің грамматикасы, В.Г.Кондратьев Грамматический строй языка памятников древнетюрской письменности VII-XI вв, А.Н.Кононов Грамматика языка тюркской рунических памятников VII-IX вв, А.М.Щербак Очерки по сравнительной морфологии тюрских языках, Н. Хаджыеминоғлы Түрік тіліндегі шылаулар, Е. Ағманов Қазақ тілінің тарихи синтаксисі, Ф.Зкйнаов Служебные части речи в современных тюркских языков, К.Ертаев Лингвистический статус послелогов в трудах В.В.Радлова т.б. Бұл ғылыми жұмыстардың қай-қайсысында болмасын көне түркі руникалық жазба ескерткіштер тіліндегі шылау сөздердің жалпы сипаттама ретінде лексика-грамматикалық қызметі мен негізгі мәні түсіндірілгенімен, морфологиялық синтиаксистік құрылысы, мағыналық түрлерінің құрамы мен этимологиясы және басқа да қасиеттері жан-жақты зертелмеді.
Шылаулар - сөз бен сөзді немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің ұғ\ң\ғымдарына әртүрлі реңктер беріп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған лексика-семантикалық мағынасы бар сөздер. Бұл анықтама қазіргі тілдерінің көпшілігіне ортақ айтылып келе жатқан теориялық тұжырым болғандықтан, көне түркі тілдеріндегі сөздерге қатысты емес дей алмаймыз.
Шылаулардың өзіне тән мынадай белгілері бар:
1. Толық лексикалық мағынасының болмауы;
2. Дербес, контекстен тыс қолданылмауы;
3. Контексте атауыш сөздердің шылауында, жетегінде тұруы;
4. Атауыш сөздерге қосымша грамматикаылқ мағына үстеуі;
5. Сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыруы;
6. Сөйлем мүшесі қызметін атқармауы;
7. Түрленбеуі. Қазіргі қазақ тілі 385-бет

Тіл білімінде ғалымдар тарапынан шылау жайында шылау ұғымы категориялық мағынаға ие болғанға дейін өзіндік болжамдары да болды. Оларды жалғау мен жұрнақ деп қарастырушылап\р өз алдына дербестігі болмайтын, лексикалық мағынасы жоқ,қолданыста ғана белгілі бір грамматикалық мағынаны иеленетін, басты байланыстырушылық қасиетін негіз етіп, дербес сөз деп танымай тек морфема, жұрнақ ретінде қарастырған ғалымдар да бар болатын. Олар: А.Х.Востоков, Ы.ФФортунатов, И.И.Мешканинов, т.б. Осы сияқты бағытты түркітану саласында А.Казем-Бек, М.Терентьевтер де қолданған. Екінші бір топ ғалымдар шылауларды арнайы сөз табына да жатқызады. Ф.Буслаев, П.Давыдов, А.Потебня, А.Шахматов, А.Боровков шылауларда өзіндік лексикалық мағынасы болмағанымен аффикстен ерекшеленетін белгілеріне, сөздерді топтастыру шарттылықтарына сай жеке сөз табы болуы керек дептүсіндіреді. Ал түркітанушы ғалымдар болса А.Н.Кононов, А.Н.Баскаков, Н.П.Дыренкова, Н.К.Дмитриев, И.М.Мелиоранскийлердің зерттеу жұмыстарында шылауларды арнайы сөз табы деп санап, олардың көбісін сөз табы қатарына жатқызған болатын. Н.Дыренкова өз еңбектерінде алғаш қосымшаларды шылау деп қарауға болмайтындығы туралы айтады. Шылауларды жеке сөз табы ретінде қараымыз керек деген нұсқаулық А.Доблаштың еңбегінен кейін ғана іске асты деп қырғыз ғалымы А.Т.Карымшакова өз зерттеуінде атап көрсеткен болатын. 2; 192
Қазақ тіл білімінде шылау атауымен сөз табы болып қаралуы А.Байтұрсынұлының Тіл құралы еңбегінен басталады. Еңбекте шылау сөздер аффикстер деп емес, сөз таптары қатарында қарастырылады.
Қазақ тіліндегі жалғаулықты шылау сөздерге арнайы тоқталып, зерттеген Р.Әміров Жалғаулықтардың шығу тарихы деген мақаласында шылау сөздердің өзіндік ерекшеліктерін айта келіп, бұл сөз табының атқаратын қызметтерін басқа категориялардың бірде-біреуі атқара алмайтындығын және басқа қызметтерінің де бар екендігін анық көрсетеді.
А.Байтұрсынов "Тіл-құралында" шылауларды үш топқа бөліп қарастырады: 1) Үстеу. 2) Демеу. 3) Жалғаулық. А.Байтұрсынов шылаулардың қатарына үстеулерді де жатқызады. Ғалым демеу дегеніміз - екі сөздің арасын яки екі сөздің арасын жалғастыруға демеу болатын сөздер деп, олардың қатарына да, де (мен де, сен де), я, яки ( я бітер, я бітпес), ма, ме, ба, бе (бардың ба, бара ма) тәрізді шылауларды, ал жалғаулықтарға кей сөздер жалғау орнына жүреді һәм жалғаулар сияқты басқа сөздердің шылауында тұрмаса, өз алдына мағына шықпайды деп сипаттама беріп, бұл топқа менен, үшін, арқылы, такырыпты, туралы көмекші сөздерін жатқызады. Демеулер қатарында жалғаулық және демеулік шылаулар араласып келген. Бұдан шылаулардың бір түрі ретінде де қарастырылған және оған атау болатын "демеулік" сөзінің аталған еңбекте анағұрлым кең мағынада қолданылғаны байқалады. Демеуліктерге да, де, ма, ме, әлде не, немесе, әйтпесе де т.б. жалғаулықтарды, ал жалғаулықтарға қазіргі күнде септіктер шылау делініп жүрген біраз сөздер енгізіледі. Ол туралы А.Байтұрсынов былайша түсінік берген: "Кей сөздер жалғау орнына жүреді жаңа жалаулар сияқты басқа сөздердің шылауында тұрмаса, өз алдына мағына шықпайды дәл сондай сөздерді жалғаулық дейміз. Жалғаулық сөздер қазақ тілінде аз, мәселен: мен, үшін, арқылы, тақырыпты, туралы". [2;139]
Шылаулардың тарихына тоқталып, арнайы зерттеген ғалым - М.Балақаев. Ол 1941 жылы жарық көрген "Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері" атты еңбегінің "Шылау сөздер тарихы" тарауында шылауларды шығу тегі, дамуы турасында ғалымдар пікірлеріне шолу жасай келіп, былай деп жазған: "...шылау сөздердің кейбірі бастапқы сөзінен онша өзгере қоймаған, кейбірі көптеген өзгеріске ұшырап, бұрынғы сөзінен мүлдем қашықтап кеткен..." 3; 383
Профессор С.Аманжолов шылауларға: "Сөйлемдегі сөздердің басын қосуда ерекше орны бар дәнекерлік қызмет атқаратын нәрсе..." - деп анықтама беріп, екі түрге бөлінетінін көрсетеді: жалғаулық, демеулік. Жалғаулықтарға "сөз бен сөз, сөйлем мен сөйлем арасын біріктіретін, бірақ өз алды жеке жазылатын сөз сымақтар" деп да, де, не, немесе, бірақ, яки, және, әлде т.б. атайды. Бұлардың өзін іштей қолданылуына қарай екіге бөлінеді: екі сөйлем ортасында я бір сөйлем ортасында я екі сөз ортасында қолданылатындар (не, бірақ, алайда, кейде) және бір сөйлем ортасында қолданылатындар (және, мен, да, де). Демеулікті де екі түрге бөледі: а) сұрау-тілек демеулігі (ма, ме, шы, ші, ә, сірә) ; ә) құрау демеулігі) (құсап, ары, бері, соң, кейін, сияқты, ішінде, астында, үстінде, арқасында, қасында, арқылы, үшін дейін шейін, таман, қарай, ақ, ғана т.б) . Ғалым құрау демеулігінің барлығы тек белгілі бір сөздің артынан айтылатынын атап, демеуліктердің құрау түрлері жеке тұрғанда, мәнді (ішінде, астында) , мәнсіз ( ақ, мыс) болып бөлінетінін айтады. Ғалым бөлінісінде жалғаулықтардың тобы қазіргімен бірдей болып келсе, демеуліктер ажыратылмай, септеуліктермен араласып кеткен яғни септеулік шылаулар деген сөз қолданылмайды. Профессор Қ.Жұбанов шылауларды қосалқылар, жалғауыштар деп атап, ол топқа мен, да, үшін, сайын, шейін сөздерін жатқызып, "... мұндай сөздер бұрма күйде тұра алмайды, өйткені бұларға жалғау жалғанбайды. Бұлар тура сөз бола алмайды. Өйткені тура сөздердей оңаша күйде айтылмайды, басқа бір сөздің шылауында ғана тұра алады" деп сипаттама береді.[2:159-160]. Профессор Қ. Жұбанов қосалқыларға: "Түбірше, оңаша жұмсала алмай, басқа бір түбір сөз, үстеулі сөз, жалғаулы сөздердің біріне қосалқы болып ғана жүре алады. Ондай сөздерге жаңадан көбінесе үстеу де, жалғау да жалғанбайтындықтан, осындай сөздерді қосалқы сөз дейміз" - деп анықтама берген. Қосалқылардың өзін дәйек және аяқ қосалқы деп екіге бөліп, дәйек қосалқыға тым бек, қас, ең деген қазіргі күшейткіш үстеулерді, ал аяқ қосалқыларға шейін, сайын, мен, де, ақ, ғой шылауларын жатқызады. шылаулардың бір жағынан, жеке сөз тәрізді дербес тұлғада болуы, екінші жағынан, мағынасының дерексіз, абстрактылы болып, көмекшілік қызметте қолданылуы ғалымдардың біразының оларды дербес сөз деп, ал кейбір зерттеушілердің оларды жалғау мен жұрнақтарға теңеуіне себеп болады. Профессор Р.Әміров 1959 жылы жарық көрген "Қазақ тіліндегі жалғаулықтар" деген еңбегінде былай деп жаазды: "Шылау сөздер өздерінің мағынасы, қызметі жағынан грамматикалық категорияға жуық болғанымен, олар сөз қатарына жатуға тиіс. Өйткені, біріншіден, шылаулар басқа сөздер сияқты дара тұлғаға ие. Сөйлем ішінде бөлек тұрады. Екіншіден, грамматикалық мағыналар да, басқа сөздер сияқты, дүниедегі құбылыстарды танудан туады...шылау сөздер де белгілі бір ұғымға ие. Ол ұғым- атаулы сөздер білдіретін ұғымнан абстрактылау, дерексіз, дегенмен, ол - адамның дүние тану, ойлау, жұмысы негізінде туған ұйым". Шылаулардың бір жағынан, жеке сөз тәрізді дербес тұлғада болуы, екінші жағынан, мағынасының дерексіз, абстрактылы болып, көмекшілік қызметте қолданылуы ғалымдардың біразының оларды дербес сөз деп, ал кейбір зерттеушілердің оларды жалғау мен жұрнақтарға теңеуіне себеп болады. Профессор Р.Әміров 1959 жылы жарық көрген "Қазақ тіліндегі жалғаулықтар" деген еңбегінде былай деп жазады: "Шылау сөздер өздерінің мағынасы, қызметі жағынан грамматикалық категорияға жуық болғанымен, олар сөз қатарына жатуға тиіс. Өйткені, біріншіден, шылаулар басқа сөздер сияқты дара тұлғаға ие. Сөйлем ішінде бөлек тұрады. Екіншіден, грамматикалық мағыналар да, басқа сөздер сияқты, дүниедегі құбылыстарды танудан туады...шылау сөздер де белгілі бір ұғымға ие. Ол ұғым- атаулы сөздер білдіретін ұғымнан абстрактылау, дерексіз, дегенмен, ол - адамның дүние тану, ойлау, жұмысы негізінде туған ұғым". М. Балақаев алғашқыда қазақ тіліндегі шылау сөздерді төмендегідей бес топқа бөледі:1)күшейткіш үстеуліктер (өте, аса, тым) ; 2) болымсыздық үстеуліктер (еш, жоқ, емес, ма, мен) ; 3)сұраулық демеуліктер (ма, ме, па, пе т.б.); 4) демеуліктер;5) жалғаулықтар. Бұл топтастырудан қазіргі кездегі күшейткіш көмекшілер, есімдіктер,болымсыз етістіктің жұрнақтары мен көмекші етістіктердің шылау сөздердің қатарында карастырғаны байқалады. Сондай - ақ шлыаулардың іштей топтастырылуы мен олардың аталуында да бірізділік жоқ. Кейіннен автор бұл мәселені қайта қарап, шылау үш тобы жүйеленеді.108 Жалғаулық шылаулар тиянақты тұлғада келіп сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру үшін қолданылады. Сондай-ақ байланыстырушы сөздердің, сөйлемдердің арасындағы грамматикалық қатынастар да жалғаулық шылаулар арқылы анықталады. Жалғаулық шылаулардың мағыналық топтарын ғалымдар түрліше анықтайды. Мәселен, Г. Әбуханов жалғаулық шылауларды ыңғайластық, қарсылықты, талғаулықты себеп - салдарлық деп төрт түрге, А. Ысқақов ыңғайластық, талғаулықты, қарсылықты, себептік, салдарлық, шарттық, айқындағыш және ұштастырғыш деп сегіз түрге бөледі. Ғалым яғни, демек, ал, ендеше, олай болса, ал ендеше тәрізді қыстырма сөздерді айқындағыш және ұштастырғыш жалғаулықтары ретінде қарастырады. Ал О. Оралбай жалғаулық шылауларды мағынасы мен қызметіе қарай ыңғайластық, қарсылық, талғаулықты, себептік, салдарлық, шартты жалғаулық деп атты түрге бөледі. Қазақ тілінің грамматикаларында, А.Ысқақовтың еңбектерінде шылау сипаты толық ашылған деуге болады. Шылаудың жекелеген түрлеріне қатысты еңбектер де баршылық. Олардың қатарынан септеуліктер мен демеуліктер жайында еңбек жазған Ф.Кенжебаеваны, Қ.Әміралиевті, Қ.Қадашеваны, Ғ.Иманғалиеваны және демеулік шылаулардың функционалды негізін танытуға арналған Ы.Шақаманның зерттеу еңбегін атауға болады. Әйтсе де шылаудың функциялық асы, кейбір семантикалық ерекшеліктері, олардың қалыптасу жолдары сияқты зерттеуді қажет ететін тұстары да жоқ емес. Жалғаулықтар- дербес лексикалық мағыналары дерексізденген, бірақ өздеріне тән ерекше семантикалық мағыналары мен абстракт грамматикалық қызметтері бар шылау сөздер. Жалғаулықтардың мағыналары мен қызметтері де өмірімен байланысты алуан түрлі заттар мен құбылыстардың аралықтарындағы неше қилы қатынастардың негізінде туып қалыптасқан да, сол негізде сөйлеу тілінде жарыққа шығып, үнемі көрініп отырады. Жалғаулықтар өзара тең бірыңғай сөздердің, бірыңғай сөз тіркестерінің және бірыңғай сөйлемдердің араларындағы әр қилы қатынастарды білдіреді. Жалғаулықтар ең кемі өзара тең екі не екі сөз тіркесіне бірдей қатысты болады. Мысалы: Жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдерді де өзара байланыстырып, олардың арақатынастарын білдірудің қызметін атқарады. Мысалы: Бір аптаға созылған кесепатты майдан - жоңғарлардың мерейін шамырқатты да, өзіне алғашқылардың бірі болып найзатіреске келіп, бетін қайтарып, тосқауылға тұрған тоьықтыны қусыра жөнеген. 42 бет. Есік пен төрдей боз биенің үстінде қамшысымен мықын таянып отырған әйел басындағы аппақ карқарасын қайта бір түзеп киді де, жер шола ілгері тартты. 47-бет. Ол ұзақ-ұзақ күбірлеп мінәжат оқып, бар ділімен бетін сипады да, алдында иірілін жатқан жып-жылтыр құмалақты үшке тең бөліп тарта бастады. 49-бет. Айпара-ана қолындағы құмалақты қайта шашып жіберді де, Олжай-ерім таң қылаң бере оралар, - деді. 50-бет. Дәриғаны бас қылып, келін-кепшіктерін қаз-қатар отырғызды да, көңіл айтуға келген қатын-қалашты соларға көрістірді. 55-бет. Шешесі қапелімде сусытып алған тәспиғына ұмтыла берем дегенше, барыстай ырғып келді де, одан бұрын қағып алып, саусағына іле қойды. 57-бет. Ұлының осыншалық шапшаңдығына аса риза болған ана ақырын ғана жымиды да, маңдайынан иіскеді. 57-бет. Қазіргі қазақ тіліндегі жалғаулықтардың табиғатына көз жіберсек, олардың жалпы даму жолы мынадай: біріншіден, дербес мағыналы атаушы сөздер негізгі мағыналарынан айырылып, сөз бен сөзді, сөз тіркестерін немесе бірыңғай жай сөйлемдердің байланысу жолы мен арақатынасын білдіретіндей болып десемантикаланады. Мұны аңғару үшін әрі жалғаулығын алайық. Бұл сөз қазіргі тілімізде үстеу сөз екеніне ешкім де шек келтірмейді. Мысалы: Ет-жеңді толық денесіне артық-кемсіз баяу әрі еркін қимылы аса жарасып, төбедей боп төр алдында отырған есіктен именбей кіруің екіталай. 48-бет. Бұл сөздің мекендік мағынасы, тілдің қажетіне қарай, өзінің негізгі қызметінің үстіне қосымша қызмет жүктеп алып, тағы деген тәрізді мағыналық реңге көшкен де, үстеу сөз ретінде қолданыла беруімен қатар, көмекші сөз - жалғаулықтар қатарына да ауысқан.Екіншіден, кейбір жалғаулықтар белгілі бір түбір сөздерге қосылып қолданылатын әр қилы қосымшалармен үнемі жұмсала-жұмсала келіп, сол формаларда әбден тұрақталып, көнелену арқылы әрі тұлғасы өзгермейтіндей халге жетіп, әрі мағынасы солғындап делексикаланып,бірте-бірте жалғаулытарға айналған. Мысалы: Кейбір жалғаулықтар жеке сөздердің бірігуі немесе кірігуі арқылы да пайда болған. Мысалы: Кейбір жалғаулықтардың қазіргі мүсін-кескіндері өздерінің алғашқы формалары тиісті өзгеріске ұшырап, кейбір дыбыстарының түсіріліп айтылып, мүжіліп, қалыптасқандары да байқалады. Мысалы: Жалғаулықтар өзге тілдерден де ауысып келеді. Мысалы: ім, әлде, я, яки, егер, яғни ияқты жалғаулықтар шылаулар араб және иран тілдерінен ауысып келген болса, құй жалғаулығы орыс тілінен енген. Кейбір жалғаулықтар аналитикалық тәсіл бойынша екі түрлі шылаудан құралып ьа жасалған. Мысалы: олай, бірақ, өйтсе, әйтсе, сүйтсе шылаулары да шылауымен тіркесіп, олай да, бірақ та, өйтсе де, әйтсе де, сүйтсе де тәрізді күрделі шылаулар қалыптасқан. Морфологиялық құрылысы тұрғысынан алсақ, жалғаулық шылаулар дара да, күрделі де болып, екі жікке бөлінеді. Дара жалғаулықтар тобына лексикалық не синтетикалық жолмен жасалған әр қилы формадағы жеке сөздер жатады да, күрделі жалғаулықтар тобына сөз тіркестері арқылы жасалған күрделі сөздер жатады.Жалғаулықтардың мағыналары мен функцияларын бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Өйткені олардың сөйлемде қолданылуына байланысты мағыналары әрбір жалғаулықтың функциялық қызметіне орай және соған сәйкес сараланып отырады. Сондықтан жалғаулықтарды өзара жіктегенде, түпкі тірек етіліп олардың функциялық қызметі негізге алынады. Жеке сөздер мен сөйлемдерді байланыстыру қабілеті жағынан, олар: а) салаластырғыш жалғаулықтар және ә) сабақтастырғыш жалғаулықтар деген екі топқа бөлінеді. а) Салаластырғыш жалғаулықтар. Салаластырғыш жалғаулықтар бірыңғай жеке сөздер мен сөз тіркестерін және бірыңғай байланысу жолдары мен қатынастарын көрсетеді. Осындай байланысу жолдары мен қатынастарын көрсететін салаластырушы жалғаулықтар іштей ыңғайласты және талғаулықты болып екі салаға бөлінеді. 1. Ыңғайластық жалғаулықтар. Ыңғайластық жалғаулықтар өзара ыңғайласып құралатын, тең дәрежедегі сөздер мен сөз тіркестерін жалғастырады да, солардың ыңғайласқан қатынастарын білдіреді. Жалғаулықтың бұл тобына мен (бен, пен), және, тағы, әрі, да (де,та, те) әм шылаулары жатады. а. а) Мен (бен, пен, менен, бенен, пенен) жалғаулығы негізінде бірыңғайласқан есім сөздерді, қимыл атауларын және кейбір субстантивтенген сөздерді бір-бірімен байланыстырады. Мысалы: Өлім мен өмірдің екі арасындағы күйекке алғашқы болып түсу үшін жүріп жатқан майдан - саф ерліктің, шын еркектің арқаралы үлгісіндей еді;қолдан мүсіндегендей қвздиған бастар оқтай атылып түйіскенде, алтын кебісті бір-біріне ұрғандай әсем, әрі аянышты. 8-бет. Еркіндіктің ерке желімен жарысып, ой мен қырдың ара-жігін ажыратпай, бұла боп өскен бұғы дәл қазір өміріндегі жамандық пен жақсылықтың уланған бастауынан дәм татты. 13-бет. Арқасын аяздай қаритын бұл да емес, мейлі бір биеден ала да, құла да туа береді ғой;арқасын аяздай қапитын:"шалдан қалған дүние тең бөлінген жоқ, кемпір өз ұлы болған соң, Қожаға екі тұсақты бізден жасырып берді;қазір бес қойы артық боп отырса ол -- сол тұстан өрген тұқым, -- деп Шалабай мен Далабай тапа-тал түсте қозылы қойын айттырып алған. 20-бет. Әлі де балалық желіктің уыздай құшағында жүрген ол Алмас екеуінің арасында өткен сонау жылдағы оқиға, күнәсі мен кір шалған кірбіңі жоқ, балдырған қылықтар екенін және ойнағаны өз жұрағаты екенін де сезбеген. 30-бет. Қожа бір астау тезек әкелгенде Ардақ пен кемпірі үй-ішін тап-тұйнақтай жинастырып қойған еді. 32-бет. Қожа мен кемпірі сойыс қамына кірісіп кетті де, жолаушы жігіт пен Ардақ оңаша қалған. 33-бет. Еркіндіктің ерке желімен жарысып, ой мен қырдың ара-жігін ажыратпай, бұла боп өскен бұғы дәл қазір өмірдегі жамандық пен жақсылықтың уьанған бастауынан дәм татты. ә) Және жалғаулығы да бір түрлі формадағы жалаң я күрделі зат есім, сын есім, есімдік, , етістік сияқты атаушы сөздерді ыңғайластыра байланыстырады. Мысалы: және жалғаулығы салалас құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жеке сөйлемдерді де ыңғайластыра байланыстырып береді. Мысалы: Бірақ, ол кімнен жеңілгенін, неге жеңілгенін және білмейді. 26-бет. Бірақ, осынау сорлы сорап үстіндегі ағайын арасында өткен шатақ шайқастардың қайсы бірі де от басының бықсыған шекесінен туып, бәріне де сіңісті боп кеткенін ешкім де есептей бермейтін және түбі осы дерт алып жейтінін де ескермеді. 28-бет. Е, өмірге келген әр сәби қабырғасы қатып, бұғанасы беки сала өзін дәйім биіктен көрсеткісі келіп және өне бойы осынау биіктікті аңсап, соған өрмелеп өтері хақ. 51-бет. Және жалғаулығының, қолданылу мақсатына қарай, кейбір сөздер қайталанып айтылғанда әрі жалғаулығымен мағыналас болып та қалатын реттері бар. Мысалы: Қазіргі қазақ тілінің нормасында жеке жалғаулығының және де боп қолданылу дағдысы да кездеседі. Мысалы: б) Әрі жалғаулығы белгілі бір заттың я құбылыстың бойында болатын әр түрлі қасиеттер мен солардың әр алуан іс-әрекеттерін ыңғайластыра байланыстыру үшін жұмсалады. Ондайда ол қасиеттер мен іс-әрекеттерді білдіретін сөздер мен сөз тіркестері әрі шылауының қайталанып айтылуы арқылы тізбектеліп, байланыстырылып отырады. Егер бірыңғай екі сөзді ыңғайластыра байланыстыратын әрі жалғаулығы бір-ақ рет қолданылатындай болса, және жалғаулығымен мағыналас болады. Мысалы: Бұдан соң көзіне жас алып тұрып, баяғыша, жас шағындағыдай, арқырап, таза әрі зор дауыспен күйек шақырды. 18-бет. Жә деген қызуы мол қызықты әрі думанды шақтары болмағанымен "әттең-ай" деп сан соғар өкініші де аз емес. 25-бет. Егер әрі жалғаулығы, жалғасатын бірыңғай сөздердің әрқайсысының алдында (бұрын) , қайталанып айтылатын болса, онда сол атауыш сөздер арқылы аталған ат, белгі, сапа, қасиетке я амал-әрекетке баса назар аударылады, оларға ерекше мән беріледі. Осыған сәйкес, ондайда бір формадағы зат есім, сын есім және әр түрлі формадағы етістіктер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.