Тарихи поэтиканың әдебиет теориясы және әлем әдебиеті тарихынан арақатынасы
Жоспары:
1. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
2. Тарихи поэтиканың әдебиет теориясы және әлем әдебиеті тарихынан арақатынасы.
3. Тарихи поэтиканың пән ретінде қалыптасу кезеңдері.
4. Қорытынды
1. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
2. Тарихи поэтиканың әдебиет теориясы және әлем әдебиеті тарихынан арақатынасы.
3. Тарихи поэтиканың пән ретінде қалыптасу кезеңдері.
4. Қорытынды
1-лекция. Кіріспе
Тарихи поэтика пәнінің зерттеу нысаны.
Жоспары:
1. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
2. Тарихи поэтиканың әдебиет теориясы және әлем әдебиеті тарихынан
арақатынасы.
3. Тарихи поэтиканың пән ретінде қалыптасу кезеңдері.
4. Қорытынды
Әдебиеттер.
1. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. Л., 1940.
2. Аристотель. Поэтика (орысшадан ауд.М.Махмудов. Т.1980.)
3. Проблемы исторической поэтики литературы Востока. М., 1988.
4. Әдебиеттануға кіріспе. (Құрастырған С.Мақпыров) А. Ана тілі.
Жазушы. 1988)
5. Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы. Ғылым., 1976.
6. Қабдолов З. Сөз өнері. А. 2002.
(Поэтика) Тарихи поэтика – әлі қалыптасу процесіндегі жас ғылым
салаларының бірі, оның ғылыми негіздерін осыдан екі ғасыр бұрын Ресей
ғалымы А.Н. Веселовский салған. Алыс және шетел ғалымдарының тарихи поэтика
проблемаларына арналған әртүрлі деңгейдегі зерттеулері бар. Осы
еңбектердегі пікір – көзқарастар мен ой – тұжырымдарды бірлікте, негізге
ала отырып тарихи поэтика пәнін қалыптастыру – бүгінгі әдебиеттану
ғылымының өзекті мәселесіне айналуы тиіс. Жалпы көркемдік дамудың тарихи
сипатын, әр дәуірдегі бағыт – бағдарын айқындайтын, әдеби жанрлар мен
категориялардың шығу тегі мен дамуын саралап, талдап түсіндіретін бұл
пәннің студенттің теориялық заңдылықтарды тарихи және құрамдық тұрғыдан
меңгеруге септігі зор.
Тарихи поэтика пәні филология факультетінің студенттеріне 4 курста
оқытылады. Бұған дейін олар әдебиеттануға кіріспе атты пәннен әдебиет және
оның табиғаты жайында жалпы мағлұмат алады. Ал, тарихи поэтика пәні арқылы
студенттер поэтика ұғымы, тарихи поэтиканың негізгі категориялары мен
дамуының тарихи кезеңдері, атап айтқанда, әдеби даму, жанрлар мен оның
түрлері, поэзиялық өнердің шығу тегі т.б. сол сияқты заңдылықтармен жете
таныс болады.
Бұл пән бойынша негізгі оқулықтың бірі ретінде А.Н.Веселовскийдің
(1989 жылы баспаға ұсынған) Тарихи поэтика еңбегін ұсынуға болады. Тағы
бір айтулы еңбек 1994 жылы Н.Андреев, Гаспаров, Гринцер, А.Михайлов секілді
бірнеше авторлардың ұжымдасуымен шыққан Тарихи поэтика: әдеби дәуірлер
және көркем ой типтері атты жинағы болып табылады.
Бұл пәннің мақсаты: Әлем әдебиеті материалдары негізінде студенттерге
көркем дамудың тарихи кезеңдері мен сипаты жайында мәлімет беру. Әдебиет
фактілері мен теориялық ұғымдарды тарихи тұрғыда алып қарыстыруды
қалыптастыру, тәжірибелік талдау.
Пәннің міндеті: Бағдарламадағы материал тарихи аспекті тұрғысында
баяндалып, поэтиканың және оның негізгі категорияларының даму тарихы,
әдебиеттің қалыптасу кезеңдерінен бастап қазіргі дәуірге дейінгі аралықты
қамти отырып, толымды әрі жүйелі саралау.
Тарихи поэтика пәнін игеру үшін мына қажетті пәндерді оқып білуіміз
тиіс:
1. Әлем әдебиетінің тарихы;
2. Әдебиеттануға кіріспе;
3. Әдебиет теориясы;
4. Халық ауыз әдебиеті;
5. Қазақ әдебиетінің тарихы;
6. Орыс әдебиетінің тарихы;
7. Тіл біліміне кіріспе.
Ал, аралас пәндермен байланысын айтатын болсақ: Тарихи поэтиканың
мәдениеттану, өнертану, психология секілді пәндермен жақындығы бар.
Әсіресе, әдеби дәуірлердің тарихи кезеңдерін алып қарастырғанда, поэтикалық
тіл мәселелеріне айрықша назар аударылады. Осы тұрғыдан келгенде тарихи
поэтиканың зерттеу әдістемесі жағынан стилистика және басқа да тіл
салаларымен жақындығы бар.
Сондай-ақ пән мазмұнына негізделген білімі және пайдалану машығы мен
бейімділігі: Пәнді меңгеру барысында студент көркем дамудың тарихымен
сипаты, тек пен түр, сюжет, сөз бен образ секілді негізгі теориялық
ұғымдардың эволюциясымен терең таныс болады. Тарихи поэтиканың негізгі
категорияларын, теориялық және практикалық жағынан игерген соң, оны
мәтінмен жұмыс барысында қолдана алатын болады.
Әдебиеттану ғылымында поэтиканың белгілі анықтамасы, қағидасы жоқ
(біз ғана ашқан жаңалық емес). Мысалы, әйгілі әдебиетші В.Коженов: Бізде
әдебиеттану ғылымының тарихында поэтиканың сөз өнеріндегі түр туралы
өзіндік даму тарихы бар дербес ілім екендігінің шүбәға алынған, тіпті мүлде
жоққа шығарылған кезеңдері де болған. Соңғы жылдары мұның керісінше,
поэтиканың теориялық та, практикалық та зор мәні саналы түрде айқын
танылып, мойындалып келеді деп жазды.
Поэтика бағы заманнан бастап сөз болып, ілгері дамып келеді. Ертеде
грек әдебиетін құрылысы жағынан зерттеп, оның кейбір принципті
ерекшеліктерін негізге ала отырып, поэтика туралы тұңғыш рет жүйелі пікір
айтқан адам Аристотель. Кемеңгер ғалымның әдебиет туралы ілімі бір ғана
грек әдебиетінің тәжірибесіне сүйенгенімен, ол көтерген мәселелер күллі
адамзат қоғамы тарихындағы эстетикалық ойдың күні бүгінге дейін назарында
болып келе жатқан аса күрделі проблемалар. Аристотель Поэтикасының ІХ-Х
ғасырларда араб, сирия тілдеріне аударылғанын айтпағанның өзінде, ХІІІ
ғасырда Италияда латын тіліне аударылып, ХVI-XVII ғасырларда Францияда ең
әйгілі еңбек болуы оның дүние жүзілік мәнін танытса, онда қойылған
Поэтика, Стиль тәрізді проблемалардың көп жайларының күні бүгінге дейін
тиіп – қашты ғана зерттеліп, әлі нақтылы шешілмей келе жатқаны, бұл
мәселенің күрделілігімен бірге, актуальдығына да дәлел.
Поэтиканы зерттеуде Аристотель дәстүрін жалғастыра ілгері дамытқан
адам – Гораций[1]. Ол Аристотельді кейбір жағдайда қайталай отырса да,
негізінен өз концепцияларын ұсынған. Поэзияның зор қоғамдық мәдени мәнін
айта отыра, ежелгі грек метрикасының негізінде рим поэзиясын түр жағынан
байытқан[2] Горацийдің Поэзия ғылымы дейтін еңбегі Буалоның Поэтикалық
өнерінің тууына негіз болған.
Классицизмнің теоретигі, сыншысы Буало Аристотельдің, әсіресе
Горацийдің поэтикасының негізінде көркем шығарманың тұрақты заңдарын,
ережелерін жасамақ болады. Ол ережелер бойынша Буала халық творчествосын
кемсітіп, дөрекі, жабайы, көшеде, алаңдарда орындалатын туынды деп
қарайды. Сондай-ақ ол жанрлар байланысын мойындамаған және оларды жоғары,
төменгі деп бөлген. Мәселен, трагедия, эпопея жоғары өредегі жанрлар деп
саналған. Оның мазмұнына ұлт тағдыры тәрізді жайлар ілінсе, оның геройлары
ұлттың, мемлекеттің өкілдері – корольдер, ақсүйектер, атақты топ. Ал,
комедия, роман – төменгі жанр. Өйткені, онда төменгі, үшінші сословия
өкілдерінің өмірі, тіршілігі бейнеленеді. Сөйтіп, француз көркем әдебиеті
тәжірибесі жалпылау негізінде жасалған Буало поэтикасының XVII-XVIII
ғасырларда батыс елдер ғана емес, Россияның эстетикалық ойы мен әдебиетіне
де әсері болды. Россияда Кантемир Сумароков, Тредиаковский оның Поэтикалық
өнерін орыс тіліне аударды.
Айтып келгенде поэтика – көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен
айқындар жүйе туралы әдебиеттанудың ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында
поэтика әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы (тар
мағынада) сол теориялық поэтика бір саласы ретінде қабылданады.
Негізінде поэтика жалпы (теориялық немесе жүйелік макропоэтика),
жеке баяндау түрінде (микропоэтика) және тарихипоэтика болып, үш
бөлінеді.
Жалпы поэтика өзінің салалары текстің дыбыстық, сөздік және образдық
құрылымына байланысты үшке бөлінеді.
1. Шығарманың дыбыстық жағын (ырғақ, бунақ, ұйқас, өлең өлшемі, дыбыс
толқыны т.б.) зерттейді.
2. Сөз табиғатына үңілгенде, шығарманың лексикасы, морфологиясы мен
синтаксисі зерттеледі де, бұл сала стилистика деп аталады.
1. Образдық салада шығармадағы образдар (персонаж бен дүние),
мотивтер (оқиға мен іс), сюжеттер (оқиғаның байланыстығы жиынтығы)
зерттеледі.
2-лекция. Поэтикалық құбылыстарға айқындаудың өлшемдері.
Жоспары
1. Эстетикаға тарихи көзқарас
2. Тарихи – салыстырмалы әдіс.
3. Қорытынды.
Әдебиеттері:
1. С.Негимов. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. А., Ғ. 1991.
2. Ә.Қабдолов. Сөз өнері. А., Жаз. 2002.
3. Х.Сүйіншәлиев. Ғасырлар поэзиясы. А. Жазушы. 1987.
4. М.Қаратаев. Эпостан эпопеяға. А. Жазушы. 1969.
5. М.Жолдасбеков. Асыл арналар. А., Жазушы, 1990.
6. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. А., Жазушы. 1993.
Сөз өнері жайлы топшылаулардың туу тарихын, жалпы көркем өнерге тән
қасиет (әдемілік) жақындағы қағидалардың қалыптасу тарихын әдебиет пен оны
зерттеуші ғалымдар біздің эрадан бұрынғы (бұдан былай б.э.б) VI ғасырдан,
яғни Пифагор тұсынан бері қарай тұтастыра жүйелеп жүр. Дұрысында адам
баласының көркемдік талғамының алғашқы белгілері грек цивилизациясынан
ондаған ғасыр бұрын, Нил мен Нигер, Хуан – хә мен Ян-цзы. Инд пен Ганг,
Тигр мен Евфрат жағалауларын мекендеген көне халықтардың рухани өмірі мен
өнерінен пайда болған.
Байырғы Вавилон жұртының Көрмегені жоқ кісі туралы дастаны немесе
көне үнді халқының Ригведе, Махабхарата, Рамаяна жырлары тәрізді
еңбекші бұқараның жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткішіне бақсақ,
адам баласының сөз өнері, соған сабақтас көркемдік пен көріксіздік, ерлік
пен ездік, жақсылық пен жамандық, білімдарлық пен надандық туралы талаптары
мен талғамдары тіпті б.э.б. 3-2 мыңыншы жылдарда туып, тұрлаулы ұғымға
айнала бастағанын аңғарамыз.
Көрмегені жоқ кісі туралы дастан – бірінші Вавилон династиясы
тұсында, яғни б.э.б. 2-мыңыншы жылдар шамасында туған батырлық поэма. Мұнда
Урук қаласының патшасы Гильгамеш, оның досы Энкиду, олардың ерлік істері
жырланады. Бұл дастан – адам жайлы, адамның сұлулығы мен ұлылығы, асылдығы
мен батырлығы хақындағы гимн:
Зұлымдық көзін жоқ қылмай келсем – маған сын.
Жауыңмен өзің айқасып өлсең – Адамсың1.
Осынау екі жолдың өзінен бұдан 4 мың жыл бұрын өмір сүрген адамдардың абзал
һәм асқақ мінезін, адамға тән асыл қасиет, сұлу сипат – ерлік, қайсарлық
туралы түсінігін, моральдық – этикалық идеясын, эстетикалық идеалын байқау
қиын емес. XVII ғасырдың орта тұсында Баумгартен Эстетика деп ат беріп,
айдар таққан әдемілік туралы ілімнің түп тамыры жалпы өнер тарихының
тұңғиық тереңінде жатыр дейтініміз сондықтан.
ХХ ғасыр шамасында Индмен Ганг жағалауындағы көне үнді жұрты жалпы
көлемі Илиада мен Одиссеяға барабар 1028 гимн шығарып, оларды Ригведа
атанған 10 кітапқа топтастырған. Гимндердің классикалық қопарылмалы
тіліндегі әсем айшық – өрнектерге, лирикалық толғаныстарға, көркем
образдарға қарағанда үнді халқында тіпті Ригведаға дейін де ғасырлар бойы
дамып, жетіліп келген сөз өнері болғанға ұқсайды.
Ригведа гимндері арқылы қалыптасқан әдеби дәстүр, эстетикалық
талғам тағы бір мың жыл өткен соң үнді халқының әлемге әйгілі ұлы
дастандары Махабхаратаға, одан келе Рамаянаға ұласады.
Махабхарата - керемет көркем ескерткіш, дастанның 19 кітабындағы
өлең көлемі – 214 мың жол, яки Илиада мен Одиссея - дан (екеуін қосып
есептегенде) 8 есе артық. Махабхарата-ның бір алуан (Наль туралы)
аңызын кезінде В.А. Жуковский аударып, оның көркемдік құнын В.Г.Белинский
жоғары бағалағаны мәлім. Осы (екі) фактінің өзі -ақ көне үнді поэтикасында
әжептәуір эстетикалық талап және талғам болғанын дәлелдейді. (аңғартады).
Екі поэмадағы бас кейіпкерлер - Махабхаратадағы Кришна, Рамаянадағы
Рама мифтік нанымдар тұтқында бұлаңдап, құдайға баланған қалпында қалып
қоймайды, жерге түседі, кәдімгі жер басып жүрген адам бейнесінде
суреттеледі. Әсіресе, Рамаянаның 2-6 кітаптарындағы суреттеулер мен
баяндаулар әрі шынайы, әрі шыншыл. Осыған қарағанда, я болмаса поэманың
көркемдік ерекшеліктеріне (лиризмге, символға, суреттілікке т.б.)
қарағанда, көне үнді поэтикасында әжептәуір эстетикалық принцип және жүйе
болғаны мәлім.
Үнді әдебиетіндегі мұндай көркемдік дәстүр үнді жазушыларына дайын
ведикалық һәм эпикалық тақырыптар, сюжеттер мен образдар ұсынып қана тынған
жоқ, соларды игеру, көркем жинақтау тәсілдерін қоса көрсетті. Мұның өзі
аталған дәстүр арқылы көне үнді әдебиетінде белгілі дәрежеде логикалық
байыптау, творчестволық жинақтау, эстетикалық жүйелеу жасалды деген сөз. Ал
байыптау, жинақтау жүйелеу атаулының бәрі – теория. Баяғы бағзы заманның
парасат дүниесіндегі алғашқы әдеби – эстетикалық толғамдар, міне, осылай
туған.
Бұған басқа да, алғашқы әдеби эстетикалық байыптаулардың басы қайда
жатқанын іздеп, Азиядағы басқа халықтардың көркемдік даму сырына тереңірек
үңілсек, көне Қытайдың Ән кітабы (Иш – цзын), Құбылу кітабы (И-цзын)
немесе көне Египеттің Ағалы – інілі екеу туралы ертегі секілді тағы да
бұдан 3 мың жыл бұрынғы бабалар дәуірінің байырғы көне деректеріне көп
кездесеміз.
Өнер мен эстетика мәселелерін өзінше байыптаған көне дүние
ойшылдарының бірі – Сократтың шәкірті (б.э.б. 427-347 жж) Әдемілік туралы
Платон теориясының философиялық негізі оның бұлжымас, бақи идеялар жайлы
идеалистік және мистикалық ілімінен тығыз байланысты. Сөйте тұра, жалпы
эстетикалық қисын – қағидалардың қалыптасуында Платонның орны айрықша деп
білген жөн.
Платон өзінің Үлкен – Иппий диалогында әдеміліктің анықтамасы
ретінде мынадай уағыз ұсынады жарамды нәрсе – пайдалы нәрсе, пайдалы
нәрсені тәуір көресің, тәуір көрсең – қуанасың; қуаныш дегенің көзбен құлақ
арқылы келетін рақатты түйсік. Әдемі адамдар, әр алуан әшекейлер, ұлағатты
сөздер, әсерлі әңгімелер, музыка, сурет, зергерлік іс, зерделі әрекет, тағы
басқа осылар секілділердің бәрін көресің де естисің, қуанасың да
рақаттанасың. Ал ішу, жеу, тағы сондай түйсіктер адамды қанша
рахаттандырғанымен әдемі емес, әшейін ұнамды ғана нәрсе! Бұдан шығатын
қорытынды Сұлу нәрсе – сүйкімді нәрсенің көзге көрінер, құлаққа естілер
бөлігі (Көне дүние ойшылдары өнер туралы. М., 1938, 38бет).
Осы Платонның эстетикалық көзқарастарында Сәбиліктен гөрі өзгешелеу
жат пікірлерде жоқ емес. Оның софист Горгийдің поэзияны -алдамшы нәрсе
деген пікірін құптай келіп, ақынды өтірікші ретінде түсіндіруі – аса
ағаттық нәрсе. Сондықтан сөз өнері жайлы Платон философиясы сын көзбен
қарауды қажет етеді.
Платонның әдемілік жайлы идеалистік көзқарастарын қатал сынға алып,
өзінің тың және терең эстетикалық толғамдарын қалыптастырған ұлы ойшыл
Аристотель еңбегінің бүкіл дүние жүзілік әдебиетпен өнер тарихында теңдесі
жоқ.
Аристотельдің Поэтикасы - күллі көркем өнер туралы тұңғыш
философиялық – эстетикалық трактат. Аристотель еңбегінің ең құнды жері
тарихта тұңғыш рет дұрыс және дәл эстетикалық принцип ұсынып, өнердің
қоғамдық маңызын анықтап, ашуында деп білеміз.
Аристотельдің эстетикалық принциптерінің түйінді тұсы: өнердің
мақсаты – ақиқатты тану, ал ақиқатты тану жолы – адамның мінезі мен ісін
суреттеу деген даналық қағидасы.
Ал Әл – Фараби Поэзия өнерінің канондары туралы трактатта
Аристотельдің Поэтикасын талдап түсіндіруді мақсат ете тұра оны рет –
ретімен және егжей – тегжейіне дейін түгел тексеріп жатпайды (Әл – Фараби.
Логикалық трактаттар. А., 1975. 529-бет) поэзияны трагедия, комедия,
драма, эпос, риторика, сатира, поэма т.б. осылар тәрізді бірнеше түрге
бөледі де, әрқайсысына жеке – жеке жанрлық сипаттама береді.
Әдеби – эстетикалық ілімнің даму тарихына көз салсақ, бұл ілім туралы
француз ғалымы Рене Декарт (1596-1650), француз – материалист Дени Дидро
(1713-1784), немістің ұлы ағартушысы Готхальд Лессинг (1729-1781),
немістің белгілі ойшыл – жазушысы Иоганн Гердер (1744-1803), Иммануил Кант
(1724-1804), немістің атақты идеалист – философы Георг Вильгельм Фридрих
Гегель (1770-1831) эстетика мәселелері туралы өзінің жан – жақты пікірлерін
айтқан зерттеушілер. Эстетика атты арнаулы трактатындағы Гегель
түсінігінше өнердің предметі әдемілік, ал эстетиканың предметі – өнер,
демек, эстетиканың предметі – ұшы – қиырсыз мол әрі жан тебірентер ғажайып
әсемдік әлемі. Гегель өзінің осындай шым – шытырық эстетикалық жүйесін
өзінше пайымдап, идеализм ұймасына өзі де батты, өзгені де мантықтырды.
Сөйте тұра, оның эстетикалық ілімі ХІХ ғасырдағы өнер теориясының одан әрі
дамуына үлкен ықпал жасағанын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені ол әдебиет
пен өнердің барлық тегімен түрін өзара тығыз бірлікте алып, жалпы
идеологияның өзге түрлерімен, әсіресе ғылыммен салыстыра қарады және
осылардың бәрін қоғамның бүкіл дүние жүзілік тарихи дамуымен байланыстыра
зерттеді.
3-лекция. Фольклор мен әдебиеттің тұтастығы.
Жоспары:
1. Фольклор жайында түсінік.
2. Көркем әдебиет туралы.
Әдебиеттер:
1. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. А., 1979.
2. М.Әуезов. Әдебиет туралы. А., 1997.
Не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен оның өзін
анық танып, біліп алған жөн.
Ал тіліміздегі әдебиет деген сөздің түп төркіні арапша (
) атаудан шыққанын – сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Орысша
литература деген атаудың латын сөзі (Littera) екенін – әріп, жазу – сызу
деген мағынада қолданылғанын білу онша қиын емес. Көркем әдебиет дегеннің
байыбына бара түсу керектігін айтқанда, біз жұрт алдына мұншалық жадағай,
әріпшіл талап қоюдан аулақпын.
Сонымен әдебиет дегеніміз не: от па, су ма? Шынында да поэзияны
біреу- су десе, біреу от дейді Белинский. Әрине әдебиет - су да емес, от
та емес. Әдебиет өнер. Өнердің түрі көп: кескін өнері, мүсін өнері, сәулет
өнері. Ал, әдебиет қандай өнер?
Әдебиет сөз өнері.
Әдебиетшінің құралы – тіл. Сөз – әдебиеттің құрылыс материалы
Федин.
Қоғамдық сананың айрықша саласы өнер десек, мұның жалпы адамзат
мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат әлемінде атқарар қызметі
орасан зор.
Өнердің көп салаларының ішіндегі ең қадірлісі әрі қасиеттісі – көркем
әдебиет. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тілі бар: әдеби шығарма сол тілде ғана
туады.
Әдебиет – өнердің бір түрі, сөз өнері дедік. Ал өнер жайлы сөз
қозғап, сол өнерді жасаушы шебер жөнінде үндемей өтуге болмайды.
Бұл – күрделі мәселе. Мұны жан – жақты сөз ету творчествоның
психологиясын байыптау болып табылады. Ал творчествоның психологиясы - өз
алдына жеке пән (предмет). Демек әдебиеттің теориясы мен творчествоның
психологиясын шатастырмау керек.
Суреткер деген кім? Бұл ақынға тән ерекшелік болатын болса суреткерге
тән талант табиғатын сипаттайтын ерекшеліктері бар. Біріншіден, сезім.
Нәзік сезімталдық. Өзін қоршаған өмірден әрқашан тың құпиялар іздеп,
айрықша әсер алу, ерекше сезіну – ақынға тән қасиет. Екіншіден, бақылау.
Жіті бақылағыштық. Нәзік сезім көреген, дәл бақылаумен ұштасып жатады.
Үшіншіден: қиял. Сезген шындықты кең өріске шығаратын қанатты творчестволық
қиыл – таланттың серігі. Төртіншіден, интуиция. Ішкі терең табиғи
тербелістің, тебіреністің нәтижесі. Бесіншіден, өмірбаян. Ғұмырнама.
Тәжірибе молдығы. Алтыншыдан, парасат. Құр соқыр сезіммен, бір ғана
интуициямен ұзаққа шығу мүмкін емес. Шындықты білетін сарабдал сана, мол
парасат керек. Жетіншіден, шеберлік. Даналық болған жерде шеберлік болады.
Даналық – еңбек сүйгіштік. Сегізіншіден, шабыт. Шабытсыздық –
қабілетсіздік, қабілетсіздік – дарынсыздық.
Әдебиет өмірді танытады, адамды тәрбиелейді, мінезін, ақыл – ойын
қалыптастырады. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем
тарихы.
Әдебиеттен – әдебиет туралы ғылым туады. Әдебиет жоқ жерде ғылым жоқ.
Әдебиеттану ғылым – сөз өнерін зерттейді. Бұл ғылым негізінен, үш түрлі
ғылыми салаға бөлінеді: Әдебиет теориясы, әдебиет тарихы, әдебиет сыны.
Әдебиет теориясы – болмысы мен бітімін, сырын, сипатын, әдісін,
жүйесін, стилін т.б. мәселелерін ғылыми тұрғыда қарастырады.
Әдебиет тарихы – қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқанын, қалай
дамығанын зерттейді. Әдебиет сыны әдебиеттің тірі процесіне белсене
араласып, нақты әдеби туындыны жан – жақты талдау, оның идеялық –
көркемдік құнын белгілеу, өз кезінің эстетикасы үшін мәні мен маңызын
анықтау.
Сонымен қатар теорияда көрсетілмеген тағы бір саласы. Фольклор
жайында сөз болады. Атадан балаға жетіп, ел аузында сақталып келген көркем
сөз өнерін, оның айтылу және орындалу ерекшеліктерін фольклор дейміз.
Ғылымда халық поэзиясын фольклор, ал оны зерттейтін ғылым саласын
фольклористика дейміз. Неміс ғалымы И.Г.Кнаирльдің анықтауынша – халық
даналығы дегенді білдіреді. folk – халық, lore білім, даналық сөзі.
Халық поэзиясы жайлы Н.Г.Чернышевский қоғам дамып, ілгері басқан
сайын поэзия жойылады, өйткені ол жазба әдебиетке жол беріп, жаңа дәуір
адамдарын қанаттандыра алмайды десе Б.Белинский фольклор даңқты есімдер
болмайды, ондағы көркем сөз авторы – әркез халық деген Б.Н.Бутилов
фольклорда халықтық тұрмыстық әлеуметтік және өндірістік мәселелерді
сабақтастыра сөз етеді. Ю.М.Соколов әдебиетті фольклормен, фольклористиканы
әдебиеттану ғылымымен байланыстыра отырып, олардың табиғаты бөлек екенін
айтады. Бұл пікірді Б.Абылқасымовта жақтайды.
Фольклор шығармаларынан халық тағдыры қайғы – қасіреті, мұң – зары,
арман – тілектері айқын көрініс тапқан. Мысалы ертегі, жыр, айтыстарда
айқын көрінеді.
Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол
салған. Дария басы – бұлақ демекші, қандайда болсын көркем сөздің
алғашқы үлгісі фольклор көптеген сюжеттерді арқау еткен.
Фольклор – халық даналығы тудырға сөз өнері, тарихи оқиғалар ізімен
қиялдау, образдау тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлығының басты бір
саласы, танымдық, тәрбиелік мәні зор мәдени мұра.
Қазақ фольклорын хатқа түсіріп, жариялау мүмкіндігі ХІХ ғ. орта
шенінде ғана туғанын еске алсақ, ақындардың сақтаушылар ретіндегі ролі
әсіресе айқын. Қазақ халқы шығарған, сақтап келген ақындық қазынаның басқа
халықтарға да танылып, дүние жүзілік әдебиеттен өз орнын алуы үшін талай
ғасыр керек болған болса, формасы жағынан мейлінше алуан түрлі және біздің
заманымызға дейін мол нұсқасы сақталып жетті. Бұдан халықтың өзінің ақындық
табиғаты да байқалады. (М.Әуезов).
Әдебиеттің басқа салаларына қарағанда халық ауыз әдебиетінің өзіне
тән ерекшеліктері де жоқ емес. Біріншіден, фольклор – синкреттік өнер –
оның бойында халықтың тұрмыс – салты, театр, сөз, би, күй, ән өнері бір –
бірінен дараланбай тұтас күйінде көрінеді. Екіншіден, оның жұртқа аты
белгілі авторы болмайды. Өйткені, туынды авторы халық деп келгенбіз. Ол
кезде жазу -сызу болмағандықтан хатқа түспей ел арасында сақталған.
Үшіншіден, шығармалардың көп варианты болуында. Мысалы, Қобыланды
жырының 12 варианты бар дейді. Төртіншіден, қалыптасқан дағдылы сөздер мен
сөйлемдердің тұрақтылығын, ұқсастық пен ұйқастардың жиі кездесетіндігі.
Сонымен, фольклор жайлы осы жалпы асып кеткенде тарихи зерттеулерден
босана алмай келесіз. Сол үлкен арнаның көркемдік астарына ұласқан,
(поэтика мәселесінде) мәселелер көп. Қорыта келгенде фольклорсыз әдебиет,
әдебиетсіз фольклор болмайды. Бұлар бір – бірімен тығыз байланысты.
4-лекция. Өнердегі синкретизм
Жоспары:
1. Синкретизм ұғымы мен принциптері.
2. Дүниені ойлау мен қабылдаудағы, мәдениет пен өнердегі ролі.
3. Синкретті шығармашылықтан өнер түрлерінің бөлініп шығуы.
4. Өнер түрлеріндегі әдеби текстер мен жанрлардың синкретизмі.
Қажетті әдебиеттер:
1. З.Қабдолов. Сөз өнері. А., 1992.
2. Қазақ фольклорының поэтикасы, А., 2001.
3. Қ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. А., 1960.
4. Қазақ фольклористикасының тарихы. А., 1988.
5. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. А., 1991.
6. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. А., 1974.
7. Ш.Ыбыраев. Қазақтың батырлық эпосының поэтикасы. А., 1973.
8. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Тұрдығұл
Шаңбаев) А., 1996, 1998 ж.
Синкретизм (грекше, sgnkresmos - қосылу), - кең мағынасында, мәдени
шығармашылық түрлерінің, яғни өнердегі тек пен түр, жанрлардың және олардың
жанрлық түрлерінің әу баста бөлінбей, бірлікте болғанын білдіреді.
Қоғамның дамуы, ондағы күрделі өзгерістер, қоғамдық сананың ықпалынан
синкретизм, өзінің универсалды характерін жоғалтты. Өнердің әр түрі жеке
тармақталып, сала-салаға бөлініп дами бастады. Тек қана фольклор ғана ұзақ
уақыт өзінің синкретттік қасиетін жаңа форма таба отырып сақтады.
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктерін есепке алсақ. Ең
алдымен, фольклор – синкреттік өнер. Оның бойында халықтың тұрмыс – салты,
театр, сөз, би және ән – күй өнері бір – бірінен дараланбай, тұтас күйінде
көрінеді. Өмір тәжірибесімен бірге ой, материалдық қабығы – тіл жетіле
келіп, сөзден өлең, өлеңнен ән және би бөлініп шығады. Осыған орай халық
поэзиясын орындаушылардың да қызметі өзгеріп отырған. оларды айтушылары,
ертекші, ақын жырау, айтыс поэзиясының дарынды иелері – импровизаторлар
дейміз. Бұл тұрғыда көне эпостардың типологиялық ерекшеліктерін анықтауға
В.Я.Пропп, В.М.Жирмунский, Б.Н.Путилов, Е.М.Мелетенский, Ж.К.Лебедева,
А.Н. Веселовский сияқты ғалымдар атсалысып келсе, біздің ғалымдардан
М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаевтың еңбектері
де эпостың бұл түрінің белгілерін, батырлық жырға арқау болған желілерін
ажыратады. Ғылыми зерттеулердің нәтижесіне үңілетін болсақ, ең алдымен
байқалатыны-көне эпостың синкреттік сипатының басым екендігі, атап айтқанда
мұнда фольклордың өзге жанрларының, ертегінің, аңыз – әңгімелердің, тұрмыс
– салт жырларының тұтас көрінуі байқалады. Оның үстіне ежелгі замандардағы
румен тайпалардың әдет – ғұрпы, салты, дүниетанымы да көне эпоста
көркемдік ойлау тәжірибесімен астасып кеткен.
Фольклорлық синкретизмін Е.М.Мелетенский идеологиялық және жанрлардың
синкретизмі деп екі салаға бөліп қарайды.
1. Идеологиялық синкретизмнің ежелгі дәуірлерде өнердің наным –
сенім, мифтік түсініктерден ажырамай салттық, ритуалдық көзқарастармен
байланысты өмір сүруін сипаттайды. Дін пайда болғанға дейін дейін оның
ролін мифтің атқарып келуі кездейсоқ емес. Бұл ретте фольклор табиғат пен
қоғам туралы түсініктерден бөлінбеген, олармен тұтас жүр.
Миф – алғашқы қауымдық құрылыстағы адамдардың дүниетанымы, айнала
қоршаған ортаның себептеріне берген жауабының жиынтығы болса, эпос басқа
тарихи дәуірдің, мүлдем басқа шындықтың көрінісі еді. Эпос өз табиғатына
қайшы келмеген жердің бәрінде де мифке қарайлады. Ғажайып туылу, тереңдетіп
өсу, жалғыз жүріп, көптің жүгін арқалау, киелі күштерге, аруақтарға сиыну,
аттың сөйлеуі, ұшуы т.б. толып жатқан эпос үшін шындыққа сиысатын сарындар
осыған меңзейді. Мәселен: Эвендердің көне эпосында дүние әлем мифтегідей үш
бөліктен тұрады: төменгі, ортаңғы және жоғарғы әлем. Бұлардың арасындағы
қуыстар арқылы адамдар бір – біріне қатыса алады. Үш әлемде де тіршілік
бар. Төменгі және жорғарғы әлемнің көрінісі әртүрлі наным – сенім, шамандық
түсініктермен сабақтас. Мәселен, жоғарғы әлемде өзендерде сүт ағып,
жағалауында алтын тастар шашылып жатады, үйі де алтын, күмістен салынады.
Төменгі әлемде темір айрықша роль атқарады. Барлық үйлер темірден салынған,
жолдар, тау – тас темірден құралған. Төменгі әлем қараңғы. Ортаңғы әлем жер
бетінің көріністеріне сәйкес келеді. Эпостың бас қаһарманының да мекені
осы ортаңғы әлем, ол судың жағасында, өзен аңғарында, айналасы таумен
қоршалған жазық жерлерде тұрады. (Лебедева Ж.М. Архаический эпос Эвенов.
Новосибирск 1981. 82 бет). Бұл үш әлемде мифтік қиялдың, мифтік сананың
жемісі. (Бізде бұған мысал. Ер Төстік, Күн астындағы Күнекей қыз т.б.)
2. Ал, жанрлардың синкретизмі поэзияның, жалпы өнердің тегі мен
түрлерінің бір – бірінен ажырамай, тұтас жүрген кезеңін қамтиды.
Бұл айтылған синкретизмнің екі түрі де толық болғанымен, белгілі бір
дәрежеде көне эпоста сақталған. Алайда және эпостың пайда болуы
идеологиялық және жанрлар синкретизмнің басым болып тұрған кезеңіне сәйкес
келмейді. Керісінше олардың ыдырау, жіктелу процесінде қалыптаса бастайды.
Онсыз көне эпос ауыз әдебиетінің жеке саласы ретінде өмірге келуі мүмкін
емес. Сондықтан да ежелгі эпостардың синкретизмі туралы сөз қозғасақ жалпы
емес, нақтылы жанрдың аясында ғана айта аламыз. Алғашында поэзия, музыка
және би өнерлерінің антикалық эстетикада бірге, бүтін болғаны туралы
Лұқпан, Платонда өз еңбектерінде жазған еді. Көне дәуір эстетикасында
синкреттік түрдегі терминдер өнерде белгілі болған – Грецияда Хорей,
Индияда Сангит Қытайда Юз. Мәдениет тарихының алғашқы сатысында музыка,
поэзия және би өнерлерінің бірлікте болғаны туралы теориялық идеяны алғаш
ағылшын ағартушысы Дж.Браун негіздері оның пікірінше өнердің бірлікте
болған кезеңінде даралануы, оның маңызын белгілі мөлшерде әлсіретті.
5-лекция. Әдеби тектер генезисі.
Жоспары:
1. Синкретизм дәуіріндегі жанрлар мен оның түрлері.
2. Синкретизмнің жіктелуі.
3. Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
4. Жанр теориясының қазіргі даму жағдайы.
5. Қорытынды
Әдебиеттер:
1. Әдебиеттану терминдер сөздігі. (Құр. З.Ахметов., Шаңбаев).
2. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш. 1926. ІІ шығ.А., 1989.
3. З.Қабдолов. Әдебиет теориясының негіздері. А., 1976.
4. Қ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. А., 1960.
5. Ш.Ыбыраев. Қазақ батырлық эпосының поэтикасы. А., 1993.
Генезис – (грекше genesis – туылу, пайда болу сөзінен) әдебиеттану
ғылымында қандай да бір көркем образдың, жанрдың, әдеби құбылыстың немесе
бүтін бір әдебиеттің туу, пайда болу жағдайларын генезис деп атайды.
Қалаған әдеби құбылыстың генезисін шешу үшін пухта және терең тарихи,
лингвистикалық, текстологиялық т.б. зерттеулер талап етіледі. Мәселен,
қазақ әдебиетінің генезисін ашу үшін әдебиетші ғалымдар оның ерте дәуірдегі
тарихын, фольклорын, басқа әдебиеттермен генетикалық және типологиялық
байланыстарын үйренеді. Мысалы, қазақ әдебиетінің генезисін (сағасын)
ашуға, ол туралы ғылыми пікірлер айтқан ғалымдарымыз баршылық, біз олардың
еңбектерін оқып танысқанда қазақ әдебиетінің генезисі (тамырлары) туралы
одан көптеген түсініктер аламыз.
Генетикалық байланыстар. Әдеби жанрлардың, образдардың немесе ұлттық
әдебиеттердің т.б. әдеби құбылыстардың жағынан бір – біріне жақындық
белгілеріне генетикалық байланыстар дейміз. Мысалы, Алпамыс батыр жыры,
өзбек, қарақалпақ, ноғай т.б. түркі халықтарында бар.
Эпостық жанрдың түрлері. Эпостық поэмалар немесе батырлар жыры. Ескі және
көлемді түрінің бірі эпостық поэмалар немесе батырлар жыры. Бұларды жай
поэмалардан бөліп, жекелеп көрсетудің негізгі себебі – авторы белгісіз,
халықтық мұраға айналушылығы, олардың туу негізінде шындық болмыс жатса да,
шығармаларының ой – санасының әлі сәбилігімен байланысты қиял араласып
отырушылығы. Ал басқа жағынан: өмір құбылысын объективтік қалыпта баяндауы,
оқиғаны біртіндеп дамыту т.б. жақтарынан кейін тұрған, авторы мәлім,
поэмалардан еш айырмасы жоқ. Сүйтіп, халықтың ауызша творчествосының
негізінде туған бір тапты не бүтін халықты қызықтырарлық мәні зор уақиғаны
жыр еткен, өлеңмен жазылған ірі шығармалар эпостық поэма деп аталады.
Қобыланды, Алпамыс, Тарғын т.б. жатады. Поэманың және бір түрі –
лиро – эпостық поэмалар. Лиро эпостық поэмаларда эпостың элементі де,
лириканың элементі де болады. Әсіресе лирикалық жақтары басым келеді.
Батырлар жырында негізгі тақырып – патриоттық. Суреттейтіні,
дәріптейтіні ерлік, батырлық болса, ал лирикалық жырда көбіне тақырыбы
сүйіспендікті дәріптейтіні сүю жолындағы қаһармандардың басынан өткізген
қиыншылықтары болады. Мысалы, Қыз Жібек, Қозы – Көрпеш, Айман –
Шолпан т.б.
Поэма (грекше – poiema – туынды). Поэма – эпостық жанрдың бір түрі.
Белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндайтын көркем шығарма. Поэма көбіне сюжетке
құрылады. Адамдардың қарым – қатынастарын, тартыс – таластарын, күйініш –
сүйініш, мінез – құлық, іс - әрекеттерін суреттейді.
Халықтың эпостық поэмаларынан кейінгі жазба әдебиеттегі поэмалардың
бір айырмасы – жоққа сенушіліктен арылуы, тұжырымды шындықты көрсетуі,
кейде болған шындықтан гөрі, болуы мүмкін шындықты суреттеуге әдейі,
саналы түрде баруы, қысқасы, мәдениетінің жоғарылығы деуге болады. Поэманың
дәл анықтамасы әлі жоқ. Әркім әр түрлі анықтауларды ұсынады.
Поэма – өлеңмен жазылған әңгіме.
Қосымша.
* Әңгіме, негізінен қысқа жазылады, ал ең парасатты проза – дәл және
қысқа жазылған проза (Пушкин), әңгіменің ең елеулі ерекшелігі – жинақылығы,
ал нағыз күшті құдіретті проза – жинақты проза.
* Очерк – шағын эпостың әңгіме жақын тұрған бір түрі. Бірақ очерктің
әңгімеден бірнеше өзгешелігі бар. Ең бастысы очеркте суреттелетін шындық
ойдан шығарылған нәрсе емес, өмірде болған не бар ақиқат, очерктің
қаһарманы – ойдан жасалған, очерк өткен шақтың көне шындығынан емес, осы
шақтың жаңа шындығынан ғана туады. Бұл ретте, очерк - өз кезінің үні,
жаңаның жаршысы.
* Фельетон (французша fenilleton –парақ) бұнда әрі әдеби жанр, әрі газет
жанры. Өлең де, қара сөзбен де жазыла береді.
1. Мифологиялық эпос – жалпы эпос атаулының басы мифологиялық эпос –
халықтың бүкіл қауым боп қанаттандырған қиялынан туған қымбат қазына.
Ондағы негізгі мотив жеке бастың күйкі тіршілігі емес, кейінірек өрбіген
батырлар жырындағыдай, жалпы жұрт тағдыры болуы сондықтан.
2. Эпостың көне түрлерінің бір – аңыз.
Бұл да миф секілді әсіре қиял аралас фантастикалық хикая. Бірақ мифтен
өзгешелігі – аңыздың негізінде шындыққа жанасында, көбіне тіпті өмірде
болған, халық жадында сақталған оқшау оқиғалар жатады, әр халықтың
тарихындағы әлде бір абзал адамдар – аса көрнекті қайраткерлер хақында да
талай аңыздар туған.
3. Шағын көлемді эпикаға тән жанрлық түрлердің бірі – ертегі. Бұл да
миф пен аңызға ұқсас, адам өмірінде, не хайуанат дүниесінде болуға лайық әр
алуан қызық, кейде тіпті ғажайып оқиғаларды ойдан шығарып, әсіре
әңгімелейтін көркем баян, әсерлі хикая.
4. Мысал – эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан
сатиралық сипатта, көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол
арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге, келекеге,
мазаққа айналдырылып, сықақпен сыналады. Мазмұны бүкпелі болғанмен, идеясы
астарсыз, ашық, тура, тілі мірдің оғындай өткір, шымшыма, шымыр келеді.
5. Эпостың шағын түрі - әңгіме. Рас әңгіме шеберлік мектебі. Әңгіме –
шағын көлемді эпикалық түрдің айрықша асыл үлгісі.
6. Очерк – бұл қысқа көлемді көркем шығарма.
7. Фельетон – дегеніміз шағын көлемді, публицистикалық үнді, көркем
тілді, сын – сынаққа бай, күлкі шақыратын әдеби шығарма.
8. Повесть – ұзақ әңгіме, яки провесть орта көлемді эпикалық түрдің
үлгісі. Повесть деген не? әдебиет зерттеушілері бұл сөзді алдымен термин
ретінде анықтамақ боп, оның тамырын тереңге әкетеді. В.шкловский, мысалы,
ежелгі орыс шежіресінде, одан келе Игорь полкі туралы сөзде повесть деген
атау бар екенін, екеуінде де бұл термин болған оқиға жайлы әңгіме деген
ұғымда қолданылғанын, ал ХVІІІ ғасырдың елуінші жылдарында Тредиаковский
бұл сөзге бұрынғыдан гөрі анығырақ жанрлық сипат беріп, французша роман
орысша повесть деп түсіндіргенін айтады. Сөйтіп, повесть ғасырлар бойы
бірде әңгіме деген ұғымды берсе, бірде роман деген ұғымды берген.
9. Поэма – (грекше polema – туынды) өлеңді повесть, өмірде болған
алуан – алуан адам тағдыры мен заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не
лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттеу.
10. Роман.
6-лекция. Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
Жоспары:
1. Әдебиеттегі текке, түрлерге (жанрларға) бөлу – жіктеу принциптері.
2. Тек, түр, жанр терминдерінің мағына – мәні, қолдану аясы.
3. Қорытынды.
Қажетті әдебиеттер:
1. Сөз өнері. З.Қабдолов. А., 2002.
2. Қ.Жұмалиев. әдебиет теориясы. А., 1960.
3. Әдебиеттануға кіріспе. А., 1991.
Әдеби жанр (французша genre- тек, түр) термин ретін шартты, екі мағынада
қолданады: 1) әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма; 2) әдеби шығарманың
түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б.
Жанр мәселесінің маңында шартты пікірлер көп. Әдебиет теориясын
толғайтын кітаптардың көбінде әдебиеттің тегі- жанр, әдеби шығарма-жанрлық
түр деп танылып жүр. Сонда, мысалы, эпосты – жанр деп білсек, оның шағын,
орта және кең көлемді үш түрі белгіленеді де,
1) Шғын көлемді эпикалық түрге – очерк, новелла, оқиғалы өлеңдер.
2) Орта көлемді эпикалық түрге – повесть, поэма.
3) Кең көлемді эпикалық түрге – роман, эпопея тәрізділер жатады.
Ал лириканы да дәстүрлі әдетпен – ода, идиллия, мадригал, элегия, романс,
эклого, сонет, эпиталама дегендей ондаған түрге бөліп жатпай-ақ, саяси, не
философиялық лирика, махаббат, не табиғат лирикасы деген секілді санаулы
түрлерге ғана бөліп, бұлардың әрқайсысына тән ерекшеліктерді пайымдауға
болады.
Көркем әдебиетке тән нәрсе әр алуан өмір құбылыстарын образ арқылы
көзге елестетіп, ой –сезімгеәсер ету болса, кейде ол бұрын болып өткен өмір
шындығын, адамдардың арасындағы тартыс, қарым – қатынастарды, кейде
кезіндегі өмір шындығын, кейде келешек адамдардың арасында болмақ қарым –
қатынастарды да шығармаларында суреттейді.
Сондықтан мейлі поэзия, мейлі көркем қара сөз, мейлі драма – бәрі де
көркем әдебет саналады. А.С.Пушкин Сибирьге хат, Деревня деген
өлеңдерінде ол өмір құбылысын тек жай суреттеп қана қоймайды, суреттеп
отырған өмір құбылысына өзінің қалай қарайтындығын да сездіреді.
Негізгі айырмашылықтарына сүйене отырып, жалпы көркем әдебиетті эпос,
лирика, драма деп үш топқа жіктеуге болады.
Бұлай жіктеушілікті әдебиетті тегіне қарап бөлушілік деп атайды.
Ғылыми зерттеулерде әдебиет тектерін (литературные роды) жанр[3] деп те
атайды.
Эпос (грекше – epos – сөз, әңгіме). Эпос – көркем әдебиеттің негізгі
жанрының бірі. Эпостың шығармада қандай өмір құбылысын суреттесе де, әр
жағдайдағы адамдардың арасындағы тартысты баяндаса да, не олардың мінез –
құлық, іс - әрекеттерін сипаттаса да, жазушы өзінің оларға қалай қарайтынын
аңғартпайды. Тек көруші, бақылаушы, біреулерден естіп, сол естігенін,
объективтік қалыпта суреттеп не баяндап айтып беруші дәрежесінен аспайды.
Міне, осы әдіс негізінде берік сақталынып жазылған көркем шығармалар мейлі
өлеңмен, мейлі қара сөзбен жазылсын, эпостық жанрға жатады.
Лирика (грекше – lira – ескі гректердің музыкалық инструменті).
Суреттеп отырған өмір құбылысына өзінің оны қалай түсінуін аңғартатын,
күйініш, сүйінішін көрсететін көлемі шағын өлеңдік шығармаларды лирика
дейді.
Лирика көпшілігіне өлеңмен жазылады. Бұл оның өзіне тән бір ерекшелігі
тәрізді нәрсе. В.Г.Белинский лириканы өте жоғары санайды. Поэзияның жаны –
лирика, - деп бағалайды. Егер эпостық жанрда жазылған шығармаларда зат,
өмір құбылысы объективтік дәрежеде суреттелсе, оған автор өзінің қарым –
қатысын көрсетпеуге тырысса, лирикада керісінше субъект, яғни автордың өзі,
бірінші орынға шығады. Суреттеп отырған өмір құбылысы автордың жан толқыны,
дүние тануымен мидай араласып кетеді. Біз бұл лирикалық суреттеулерден
заттың не құбылыстың картинасын көріп қоймаймыз, оны жан –жүйемізбен
сезінеміз. Ақынның көңіл күйі, жан сезімі, ол құбылысқа қалай қарайтындығы
көзде емес, көңілде болады. Өз алған әсеріменбізді де әсерлендіреді.
Драма (грекше – drama – қимыл). Бұл – көркем әдебиеттің үшінші тегі.
Драмалық жанрға жататын шығармалар диалог түрінде жазылады. Автор
қатысушылардың сөздерін бұлжытпай, төл сөз күйінде береді. Және артист
қалай айтуы керек, әр жағдайда қимыл, құбылыс қандай болуы керектігін
көрсетеді.
Қатысушылардың сахнада айтатын сөздері реплика делінеді де, ал
артистердің бет құбылыс, қимыл, қозғалымтары қандай болуы керектігіне
берілетін сілтеулерді авторлық реплика деп атайды.
Драмалық шығармалар актыларда не уақиғаларға бөлінеді. Актыларға
бөлудің кейде уақиғаны дамытуға да керектігі бар. Актылардың араларында
болатын үзілістер немесе антракты ойын көрушілерге дем алыс беру үшін,
декорация жиі ауысып отырады. Пьесаның бұл қысқарақ бөлімін көрініс
(картина) деп атайды. Әуелгі қатысушылардың тобы өзгермей тұрғандағы
пьесаның бір бөлшегін құбылыс деп атайды.
Драмалық шығармаларды сахнаға қойғанда, әдебиет тексі, декорация,
актердің ойыны – үшеуінің басын қосады. Сондықтан да бұл қиыннан қиысатын
нәрсе. Сонымен қатар, эпостық, лирикалық, драмалық шығармалардың
әрқайсысының өз алдына бірнеше түрлері бар, оларды кейін айтып өтеміз.
7-лекция. Поэзиялық өнер, оның шығу тегі мен спецификасы.
Жоспары:
1. Лирикалық жанрдың түрлері.
2. Лирикалық өлеңдердің шығу тегі.
Лирикалық жанрдың да өзара түрлері бар. Бұл түрлер көрсетпек болған
өмір құбылыстарын қалай суреттеуі, ақынның көңіл күйі қалай берілуіне
байланысты.Бұл жанрға тән ақынның дүние танушылығы, көзқарасымен өзінің
ішкі сезімін, күйініш-сүйінішін дайым ұштастыра жырлау десек, айырмасы,
жоғарғы айтылғандар тәрізді, қалай жырлауында ғана. Кейде шаттық, қуаныш,
асқақтықты білдірсе, кейде мұң, зарды, кейде көңілдің би – жай қоңыр күйін
сездіруі мүмкін. Міне, осы сипаттарына қарап, лирикалық жанр әлденеше
түрлерге бөлінеді.
Ода (грекше – ede - ән, жыр). Бір таптық топтың ең керекті санаған
адамы не нәрсесі туралы ақынның өте қуанышты, өте көтеріңкі тілмен жазған
лирикалық өлеңдері ода – деп атайды (мысалы, әскердің жеңуі, сарайда болған
мейрам т.б.).
Әр түрлі маңызды тақырыптарға жазылған қуанышты өлеңдер олардан
кейінде болған және күні бүгінге шейін бар. Бірақ, бүгінгі оданың тақырыбы,
мазмұны бұрынғы одалардан бөлек.
Элегия (грекше – elegies –мұң). Элегия деп өзінің жай өмірмен
байланысты, басында болған күйініш – сүйініштерді (сүйспендік, табиғат
т.б.) суреттеген шығармаларды айтады. Элегияда көңілдің қайғысын суреттеу
өте жиі ұшырайды. Сондықтан элегия қайғылы өлең деген түсінік туды.
Қазақ әдебиет тарихын алсақ, элегияның күшейген кезін ХІХ ғ деуге
болады. Мысалы, Шәңгерей ақынның көп өлеңдері де элегияға жатады.
Лирикалық поэзия – сөз өнерінің ежелгі көне түрлерінің бірі. Орта
ғасырда роман (француз, испан, итальян) елдерінің поэзиясында туып
қалыптасқан лириканың ерекше бір түрі – баллада (итальянша ballare – билеу)
– лиро – эпостық сипаттағы, шағын сюжетті өлең. Мұнда ақын өзінің көңіл
күйін, толғанысын жырлап қана тынбайды, сол сезімді туғызған себептерді
оқиғаға айналдыра суреттеп көрсетеді. Мысалы,Қ.Жармағамбетовтың Бидай
туралы балладасын және Мұғалима, Күзетші деген балладаларын айтуға
болады.
Лириканың антик әдебиетінде көп таралған түрлерінің бірі – идиллия
(грекше eldyllion- суреттеу, сурет) әлдебір парықсыздау салтанат,
қаракетсіз қызық, уайым – қайғысыз қызғылт өмір туралы жыр.
Идиллиялық өлеңнің тақырыбы мал баққан, шөп шапқан, егін салып, балық
аулаған адамдар тұрмысы, олардың сұлу табиғат құшағында өтіп жататын той –
думаны, сауық-сайраны. Бұл лириканың түрі байырғы Грецияда және көне дүние
әдебиетінің классикалық үлгілеріне еліктеу ретінде бұл түрді француз
ақындары қайта жаңғыртты. Сондай-ақ бұны орыс ақындары да жазды. Бірақ
біздің дәуірімізде бұл жанр мәнін жоғалтты, қазір идиллиялық өлең жазып
жүрген ешкім жоқ.
XIV ғасырдағы француз әдебиетінде идиллия мадригалға (французша
madrigal – малшы сазы) ауысты.
8-лекция.Сюжет теориясы.
Жоспары:
5. Сюжеттілік анықтамасы.
6. Көркем шығармадағы сюжет мәселесі.
7. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарихи поэтика пәнінің зерттеу нысаны.
Жоспары:
1. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
2. Тарихи поэтиканың әдебиет теориясы және әлем әдебиеті тарихынан
арақатынасы.
3. Тарихи поэтиканың пән ретінде қалыптасу кезеңдері.
4. Қорытынды
Әдебиеттер.
1. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. Л., 1940.
2. Аристотель. Поэтика (орысшадан ауд.М.Махмудов. Т.1980.)
3. Проблемы исторической поэтики литературы Востока. М., 1988.
4. Әдебиеттануға кіріспе. (Құрастырған С.Мақпыров) А. Ана тілі.
Жазушы. 1988)
5. Әбдірахманова Т. Қасым Аманжоловтың поэтикасы. Ғылым., 1976.
6. Қабдолов З. Сөз өнері. А. 2002.
(Поэтика) Тарихи поэтика – әлі қалыптасу процесіндегі жас ғылым
салаларының бірі, оның ғылыми негіздерін осыдан екі ғасыр бұрын Ресей
ғалымы А.Н. Веселовский салған. Алыс және шетел ғалымдарының тарихи поэтика
проблемаларына арналған әртүрлі деңгейдегі зерттеулері бар. Осы
еңбектердегі пікір – көзқарастар мен ой – тұжырымдарды бірлікте, негізге
ала отырып тарихи поэтика пәнін қалыптастыру – бүгінгі әдебиеттану
ғылымының өзекті мәселесіне айналуы тиіс. Жалпы көркемдік дамудың тарихи
сипатын, әр дәуірдегі бағыт – бағдарын айқындайтын, әдеби жанрлар мен
категориялардың шығу тегі мен дамуын саралап, талдап түсіндіретін бұл
пәннің студенттің теориялық заңдылықтарды тарихи және құрамдық тұрғыдан
меңгеруге септігі зор.
Тарихи поэтика пәні филология факультетінің студенттеріне 4 курста
оқытылады. Бұған дейін олар әдебиеттануға кіріспе атты пәннен әдебиет және
оның табиғаты жайында жалпы мағлұмат алады. Ал, тарихи поэтика пәні арқылы
студенттер поэтика ұғымы, тарихи поэтиканың негізгі категориялары мен
дамуының тарихи кезеңдері, атап айтқанда, әдеби даму, жанрлар мен оның
түрлері, поэзиялық өнердің шығу тегі т.б. сол сияқты заңдылықтармен жете
таныс болады.
Бұл пән бойынша негізгі оқулықтың бірі ретінде А.Н.Веселовскийдің
(1989 жылы баспаға ұсынған) Тарихи поэтика еңбегін ұсынуға болады. Тағы
бір айтулы еңбек 1994 жылы Н.Андреев, Гаспаров, Гринцер, А.Михайлов секілді
бірнеше авторлардың ұжымдасуымен шыққан Тарихи поэтика: әдеби дәуірлер
және көркем ой типтері атты жинағы болып табылады.
Бұл пәннің мақсаты: Әлем әдебиеті материалдары негізінде студенттерге
көркем дамудың тарихи кезеңдері мен сипаты жайында мәлімет беру. Әдебиет
фактілері мен теориялық ұғымдарды тарихи тұрғыда алып қарыстыруды
қалыптастыру, тәжірибелік талдау.
Пәннің міндеті: Бағдарламадағы материал тарихи аспекті тұрғысында
баяндалып, поэтиканың және оның негізгі категорияларының даму тарихы,
әдебиеттің қалыптасу кезеңдерінен бастап қазіргі дәуірге дейінгі аралықты
қамти отырып, толымды әрі жүйелі саралау.
Тарихи поэтика пәнін игеру үшін мына қажетті пәндерді оқып білуіміз
тиіс:
1. Әлем әдебиетінің тарихы;
2. Әдебиеттануға кіріспе;
3. Әдебиет теориясы;
4. Халық ауыз әдебиеті;
5. Қазақ әдебиетінің тарихы;
6. Орыс әдебиетінің тарихы;
7. Тіл біліміне кіріспе.
Ал, аралас пәндермен байланысын айтатын болсақ: Тарихи поэтиканың
мәдениеттану, өнертану, психология секілді пәндермен жақындығы бар.
Әсіресе, әдеби дәуірлердің тарихи кезеңдерін алып қарастырғанда, поэтикалық
тіл мәселелеріне айрықша назар аударылады. Осы тұрғыдан келгенде тарихи
поэтиканың зерттеу әдістемесі жағынан стилистика және басқа да тіл
салаларымен жақындығы бар.
Сондай-ақ пән мазмұнына негізделген білімі және пайдалану машығы мен
бейімділігі: Пәнді меңгеру барысында студент көркем дамудың тарихымен
сипаты, тек пен түр, сюжет, сөз бен образ секілді негізгі теориялық
ұғымдардың эволюциясымен терең таныс болады. Тарихи поэтиканың негізгі
категорияларын, теориялық және практикалық жағынан игерген соң, оны
мәтінмен жұмыс барысында қолдана алатын болады.
Әдебиеттану ғылымында поэтиканың белгілі анықтамасы, қағидасы жоқ
(біз ғана ашқан жаңалық емес). Мысалы, әйгілі әдебиетші В.Коженов: Бізде
әдебиеттану ғылымының тарихында поэтиканың сөз өнеріндегі түр туралы
өзіндік даму тарихы бар дербес ілім екендігінің шүбәға алынған, тіпті мүлде
жоққа шығарылған кезеңдері де болған. Соңғы жылдары мұның керісінше,
поэтиканың теориялық та, практикалық та зор мәні саналы түрде айқын
танылып, мойындалып келеді деп жазды.
Поэтика бағы заманнан бастап сөз болып, ілгері дамып келеді. Ертеде
грек әдебиетін құрылысы жағынан зерттеп, оның кейбір принципті
ерекшеліктерін негізге ала отырып, поэтика туралы тұңғыш рет жүйелі пікір
айтқан адам Аристотель. Кемеңгер ғалымның әдебиет туралы ілімі бір ғана
грек әдебиетінің тәжірибесіне сүйенгенімен, ол көтерген мәселелер күллі
адамзат қоғамы тарихындағы эстетикалық ойдың күні бүгінге дейін назарында
болып келе жатқан аса күрделі проблемалар. Аристотель Поэтикасының ІХ-Х
ғасырларда араб, сирия тілдеріне аударылғанын айтпағанның өзінде, ХІІІ
ғасырда Италияда латын тіліне аударылып, ХVI-XVII ғасырларда Францияда ең
әйгілі еңбек болуы оның дүние жүзілік мәнін танытса, онда қойылған
Поэтика, Стиль тәрізді проблемалардың көп жайларының күні бүгінге дейін
тиіп – қашты ғана зерттеліп, әлі нақтылы шешілмей келе жатқаны, бұл
мәселенің күрделілігімен бірге, актуальдығына да дәлел.
Поэтиканы зерттеуде Аристотель дәстүрін жалғастыра ілгері дамытқан
адам – Гораций[1]. Ол Аристотельді кейбір жағдайда қайталай отырса да,
негізінен өз концепцияларын ұсынған. Поэзияның зор қоғамдық мәдени мәнін
айта отыра, ежелгі грек метрикасының негізінде рим поэзиясын түр жағынан
байытқан[2] Горацийдің Поэзия ғылымы дейтін еңбегі Буалоның Поэтикалық
өнерінің тууына негіз болған.
Классицизмнің теоретигі, сыншысы Буало Аристотельдің, әсіресе
Горацийдің поэтикасының негізінде көркем шығарманың тұрақты заңдарын,
ережелерін жасамақ болады. Ол ережелер бойынша Буала халық творчествосын
кемсітіп, дөрекі, жабайы, көшеде, алаңдарда орындалатын туынды деп
қарайды. Сондай-ақ ол жанрлар байланысын мойындамаған және оларды жоғары,
төменгі деп бөлген. Мәселен, трагедия, эпопея жоғары өредегі жанрлар деп
саналған. Оның мазмұнына ұлт тағдыры тәрізді жайлар ілінсе, оның геройлары
ұлттың, мемлекеттің өкілдері – корольдер, ақсүйектер, атақты топ. Ал,
комедия, роман – төменгі жанр. Өйткені, онда төменгі, үшінші сословия
өкілдерінің өмірі, тіршілігі бейнеленеді. Сөйтіп, француз көркем әдебиеті
тәжірибесі жалпылау негізінде жасалған Буало поэтикасының XVII-XVIII
ғасырларда батыс елдер ғана емес, Россияның эстетикалық ойы мен әдебиетіне
де әсері болды. Россияда Кантемир Сумароков, Тредиаковский оның Поэтикалық
өнерін орыс тіліне аударды.
Айтып келгенде поэтика – көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен
айқындар жүйе туралы әдебиеттанудың ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында
поэтика әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы (тар
мағынада) сол теориялық поэтика бір саласы ретінде қабылданады.
Негізінде поэтика жалпы (теориялық немесе жүйелік макропоэтика),
жеке баяндау түрінде (микропоэтика) және тарихипоэтика болып, үш
бөлінеді.
Жалпы поэтика өзінің салалары текстің дыбыстық, сөздік және образдық
құрылымына байланысты үшке бөлінеді.
1. Шығарманың дыбыстық жағын (ырғақ, бунақ, ұйқас, өлең өлшемі, дыбыс
толқыны т.б.) зерттейді.
2. Сөз табиғатына үңілгенде, шығарманың лексикасы, морфологиясы мен
синтаксисі зерттеледі де, бұл сала стилистика деп аталады.
1. Образдық салада шығармадағы образдар (персонаж бен дүние),
мотивтер (оқиға мен іс), сюжеттер (оқиғаның байланыстығы жиынтығы)
зерттеледі.
2-лекция. Поэтикалық құбылыстарға айқындаудың өлшемдері.
Жоспары
1. Эстетикаға тарихи көзқарас
2. Тарихи – салыстырмалы әдіс.
3. Қорытынды.
Әдебиеттері:
1. С.Негимов. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. А., Ғ. 1991.
2. Ә.Қабдолов. Сөз өнері. А., Жаз. 2002.
3. Х.Сүйіншәлиев. Ғасырлар поэзиясы. А. Жазушы. 1987.
4. М.Қаратаев. Эпостан эпопеяға. А. Жазушы. 1969.
5. М.Жолдасбеков. Асыл арналар. А., Жазушы, 1990.
6. Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. А., Жазушы. 1993.
Сөз өнері жайлы топшылаулардың туу тарихын, жалпы көркем өнерге тән
қасиет (әдемілік) жақындағы қағидалардың қалыптасу тарихын әдебиет пен оны
зерттеуші ғалымдар біздің эрадан бұрынғы (бұдан былай б.э.б) VI ғасырдан,
яғни Пифагор тұсынан бері қарай тұтастыра жүйелеп жүр. Дұрысында адам
баласының көркемдік талғамының алғашқы белгілері грек цивилизациясынан
ондаған ғасыр бұрын, Нил мен Нигер, Хуан – хә мен Ян-цзы. Инд пен Ганг,
Тигр мен Евфрат жағалауларын мекендеген көне халықтардың рухани өмірі мен
өнерінен пайда болған.
Байырғы Вавилон жұртының Көрмегені жоқ кісі туралы дастаны немесе
көне үнді халқының Ригведе, Махабхарата, Рамаяна жырлары тәрізді
еңбекші бұқараның жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткішіне бақсақ,
адам баласының сөз өнері, соған сабақтас көркемдік пен көріксіздік, ерлік
пен ездік, жақсылық пен жамандық, білімдарлық пен надандық туралы талаптары
мен талғамдары тіпті б.э.б. 3-2 мыңыншы жылдарда туып, тұрлаулы ұғымға
айнала бастағанын аңғарамыз.
Көрмегені жоқ кісі туралы дастан – бірінші Вавилон династиясы
тұсында, яғни б.э.б. 2-мыңыншы жылдар шамасында туған батырлық поэма. Мұнда
Урук қаласының патшасы Гильгамеш, оның досы Энкиду, олардың ерлік істері
жырланады. Бұл дастан – адам жайлы, адамның сұлулығы мен ұлылығы, асылдығы
мен батырлығы хақындағы гимн:
Зұлымдық көзін жоқ қылмай келсем – маған сын.
Жауыңмен өзің айқасып өлсең – Адамсың1.
Осынау екі жолдың өзінен бұдан 4 мың жыл бұрын өмір сүрген адамдардың абзал
һәм асқақ мінезін, адамға тән асыл қасиет, сұлу сипат – ерлік, қайсарлық
туралы түсінігін, моральдық – этикалық идеясын, эстетикалық идеалын байқау
қиын емес. XVII ғасырдың орта тұсында Баумгартен Эстетика деп ат беріп,
айдар таққан әдемілік туралы ілімнің түп тамыры жалпы өнер тарихының
тұңғиық тереңінде жатыр дейтініміз сондықтан.
ХХ ғасыр шамасында Индмен Ганг жағалауындағы көне үнді жұрты жалпы
көлемі Илиада мен Одиссеяға барабар 1028 гимн шығарып, оларды Ригведа
атанған 10 кітапқа топтастырған. Гимндердің классикалық қопарылмалы
тіліндегі әсем айшық – өрнектерге, лирикалық толғаныстарға, көркем
образдарға қарағанда үнді халқында тіпті Ригведаға дейін де ғасырлар бойы
дамып, жетіліп келген сөз өнері болғанға ұқсайды.
Ригведа гимндері арқылы қалыптасқан әдеби дәстүр, эстетикалық
талғам тағы бір мың жыл өткен соң үнді халқының әлемге әйгілі ұлы
дастандары Махабхаратаға, одан келе Рамаянаға ұласады.
Махабхарата - керемет көркем ескерткіш, дастанның 19 кітабындағы
өлең көлемі – 214 мың жол, яки Илиада мен Одиссея - дан (екеуін қосып
есептегенде) 8 есе артық. Махабхарата-ның бір алуан (Наль туралы)
аңызын кезінде В.А. Жуковский аударып, оның көркемдік құнын В.Г.Белинский
жоғары бағалағаны мәлім. Осы (екі) фактінің өзі -ақ көне үнді поэтикасында
әжептәуір эстетикалық талап және талғам болғанын дәлелдейді. (аңғартады).
Екі поэмадағы бас кейіпкерлер - Махабхаратадағы Кришна, Рамаянадағы
Рама мифтік нанымдар тұтқында бұлаңдап, құдайға баланған қалпында қалып
қоймайды, жерге түседі, кәдімгі жер басып жүрген адам бейнесінде
суреттеледі. Әсіресе, Рамаянаның 2-6 кітаптарындағы суреттеулер мен
баяндаулар әрі шынайы, әрі шыншыл. Осыған қарағанда, я болмаса поэманың
көркемдік ерекшеліктеріне (лиризмге, символға, суреттілікке т.б.)
қарағанда, көне үнді поэтикасында әжептәуір эстетикалық принцип және жүйе
болғаны мәлім.
Үнді әдебиетіндегі мұндай көркемдік дәстүр үнді жазушыларына дайын
ведикалық һәм эпикалық тақырыптар, сюжеттер мен образдар ұсынып қана тынған
жоқ, соларды игеру, көркем жинақтау тәсілдерін қоса көрсетті. Мұның өзі
аталған дәстүр арқылы көне үнді әдебиетінде белгілі дәрежеде логикалық
байыптау, творчестволық жинақтау, эстетикалық жүйелеу жасалды деген сөз. Ал
байыптау, жинақтау жүйелеу атаулының бәрі – теория. Баяғы бағзы заманның
парасат дүниесіндегі алғашқы әдеби – эстетикалық толғамдар, міне, осылай
туған.
Бұған басқа да, алғашқы әдеби эстетикалық байыптаулардың басы қайда
жатқанын іздеп, Азиядағы басқа халықтардың көркемдік даму сырына тереңірек
үңілсек, көне Қытайдың Ән кітабы (Иш – цзын), Құбылу кітабы (И-цзын)
немесе көне Египеттің Ағалы – інілі екеу туралы ертегі секілді тағы да
бұдан 3 мың жыл бұрынғы бабалар дәуірінің байырғы көне деректеріне көп
кездесеміз.
Өнер мен эстетика мәселелерін өзінше байыптаған көне дүние
ойшылдарының бірі – Сократтың шәкірті (б.э.б. 427-347 жж) Әдемілік туралы
Платон теориясының философиялық негізі оның бұлжымас, бақи идеялар жайлы
идеалистік және мистикалық ілімінен тығыз байланысты. Сөйте тұра, жалпы
эстетикалық қисын – қағидалардың қалыптасуында Платонның орны айрықша деп
білген жөн.
Платон өзінің Үлкен – Иппий диалогында әдеміліктің анықтамасы
ретінде мынадай уағыз ұсынады жарамды нәрсе – пайдалы нәрсе, пайдалы
нәрсені тәуір көресің, тәуір көрсең – қуанасың; қуаныш дегенің көзбен құлақ
арқылы келетін рақатты түйсік. Әдемі адамдар, әр алуан әшекейлер, ұлағатты
сөздер, әсерлі әңгімелер, музыка, сурет, зергерлік іс, зерделі әрекет, тағы
басқа осылар секілділердің бәрін көресің де естисің, қуанасың да
рақаттанасың. Ал ішу, жеу, тағы сондай түйсіктер адамды қанша
рахаттандырғанымен әдемі емес, әшейін ұнамды ғана нәрсе! Бұдан шығатын
қорытынды Сұлу нәрсе – сүйкімді нәрсенің көзге көрінер, құлаққа естілер
бөлігі (Көне дүние ойшылдары өнер туралы. М., 1938, 38бет).
Осы Платонның эстетикалық көзқарастарында Сәбиліктен гөрі өзгешелеу
жат пікірлерде жоқ емес. Оның софист Горгийдің поэзияны -алдамшы нәрсе
деген пікірін құптай келіп, ақынды өтірікші ретінде түсіндіруі – аса
ағаттық нәрсе. Сондықтан сөз өнері жайлы Платон философиясы сын көзбен
қарауды қажет етеді.
Платонның әдемілік жайлы идеалистік көзқарастарын қатал сынға алып,
өзінің тың және терең эстетикалық толғамдарын қалыптастырған ұлы ойшыл
Аристотель еңбегінің бүкіл дүние жүзілік әдебиетпен өнер тарихында теңдесі
жоқ.
Аристотельдің Поэтикасы - күллі көркем өнер туралы тұңғыш
философиялық – эстетикалық трактат. Аристотель еңбегінің ең құнды жері
тарихта тұңғыш рет дұрыс және дәл эстетикалық принцип ұсынып, өнердің
қоғамдық маңызын анықтап, ашуында деп білеміз.
Аристотельдің эстетикалық принциптерінің түйінді тұсы: өнердің
мақсаты – ақиқатты тану, ал ақиқатты тану жолы – адамның мінезі мен ісін
суреттеу деген даналық қағидасы.
Ал Әл – Фараби Поэзия өнерінің канондары туралы трактатта
Аристотельдің Поэтикасын талдап түсіндіруді мақсат ете тұра оны рет –
ретімен және егжей – тегжейіне дейін түгел тексеріп жатпайды (Әл – Фараби.
Логикалық трактаттар. А., 1975. 529-бет) поэзияны трагедия, комедия,
драма, эпос, риторика, сатира, поэма т.б. осылар тәрізді бірнеше түрге
бөледі де, әрқайсысына жеке – жеке жанрлық сипаттама береді.
Әдеби – эстетикалық ілімнің даму тарихына көз салсақ, бұл ілім туралы
француз ғалымы Рене Декарт (1596-1650), француз – материалист Дени Дидро
(1713-1784), немістің ұлы ағартушысы Готхальд Лессинг (1729-1781),
немістің белгілі ойшыл – жазушысы Иоганн Гердер (1744-1803), Иммануил Кант
(1724-1804), немістің атақты идеалист – философы Георг Вильгельм Фридрих
Гегель (1770-1831) эстетика мәселелері туралы өзінің жан – жақты пікірлерін
айтқан зерттеушілер. Эстетика атты арнаулы трактатындағы Гегель
түсінігінше өнердің предметі әдемілік, ал эстетиканың предметі – өнер,
демек, эстетиканың предметі – ұшы – қиырсыз мол әрі жан тебірентер ғажайып
әсемдік әлемі. Гегель өзінің осындай шым – шытырық эстетикалық жүйесін
өзінше пайымдап, идеализм ұймасына өзі де батты, өзгені де мантықтырды.
Сөйте тұра, оның эстетикалық ілімі ХІХ ғасырдағы өнер теориясының одан әрі
дамуына үлкен ықпал жасағанын жоққа шығаруға болмайды. Өйткені ол әдебиет
пен өнердің барлық тегімен түрін өзара тығыз бірлікте алып, жалпы
идеологияның өзге түрлерімен, әсіресе ғылыммен салыстыра қарады және
осылардың бәрін қоғамның бүкіл дүние жүзілік тарихи дамуымен байланыстыра
зерттеді.
3-лекция. Фольклор мен әдебиеттің тұтастығы.
Жоспары:
1. Фольклор жайында түсінік.
2. Көркем әдебиет туралы.
Әдебиеттер:
1. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. А., 1979.
2. М.Әуезов. Әдебиет туралы. А., 1997.
Не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен оның өзін
анық танып, біліп алған жөн.
Ал тіліміздегі әдебиет деген сөздің түп төркіні арапша (
) атаудан шыққанын – сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Орысша
литература деген атаудың латын сөзі (Littera) екенін – әріп, жазу – сызу
деген мағынада қолданылғанын білу онша қиын емес. Көркем әдебиет дегеннің
байыбына бара түсу керектігін айтқанда, біз жұрт алдына мұншалық жадағай,
әріпшіл талап қоюдан аулақпын.
Сонымен әдебиет дегеніміз не: от па, су ма? Шынында да поэзияны
біреу- су десе, біреу от дейді Белинский. Әрине әдебиет - су да емес, от
та емес. Әдебиет өнер. Өнердің түрі көп: кескін өнері, мүсін өнері, сәулет
өнері. Ал, әдебиет қандай өнер?
Әдебиет сөз өнері.
Әдебиетшінің құралы – тіл. Сөз – әдебиеттің құрылыс материалы
Федин.
Қоғамдық сананың айрықша саласы өнер десек, мұның жалпы адамзат
мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат әлемінде атқарар қызметі
орасан зор.
Өнердің көп салаларының ішіндегі ең қадірлісі әрі қасиеттісі – көркем
әдебиет. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тілі бар: әдеби шығарма сол тілде ғана
туады.
Әдебиет – өнердің бір түрі, сөз өнері дедік. Ал өнер жайлы сөз
қозғап, сол өнерді жасаушы шебер жөнінде үндемей өтуге болмайды.
Бұл – күрделі мәселе. Мұны жан – жақты сөз ету творчествоның
психологиясын байыптау болып табылады. Ал творчествоның психологиясы - өз
алдына жеке пән (предмет). Демек әдебиеттің теориясы мен творчествоның
психологиясын шатастырмау керек.
Суреткер деген кім? Бұл ақынға тән ерекшелік болатын болса суреткерге
тән талант табиғатын сипаттайтын ерекшеліктері бар. Біріншіден, сезім.
Нәзік сезімталдық. Өзін қоршаған өмірден әрқашан тың құпиялар іздеп,
айрықша әсер алу, ерекше сезіну – ақынға тән қасиет. Екіншіден, бақылау.
Жіті бақылағыштық. Нәзік сезім көреген, дәл бақылаумен ұштасып жатады.
Үшіншіден: қиял. Сезген шындықты кең өріске шығаратын қанатты творчестволық
қиыл – таланттың серігі. Төртіншіден, интуиция. Ішкі терең табиғи
тербелістің, тебіреністің нәтижесі. Бесіншіден, өмірбаян. Ғұмырнама.
Тәжірибе молдығы. Алтыншыдан, парасат. Құр соқыр сезіммен, бір ғана
интуициямен ұзаққа шығу мүмкін емес. Шындықты білетін сарабдал сана, мол
парасат керек. Жетіншіден, шеберлік. Даналық болған жерде шеберлік болады.
Даналық – еңбек сүйгіштік. Сегізіншіден, шабыт. Шабытсыздық –
қабілетсіздік, қабілетсіздік – дарынсыздық.
Әдебиет өмірді танытады, адамды тәрбиелейді, мінезін, ақыл – ойын
қалыптастырады. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем
тарихы.
Әдебиеттен – әдебиет туралы ғылым туады. Әдебиет жоқ жерде ғылым жоқ.
Әдебиеттану ғылым – сөз өнерін зерттейді. Бұл ғылым негізінен, үш түрлі
ғылыми салаға бөлінеді: Әдебиет теориясы, әдебиет тарихы, әдебиет сыны.
Әдебиет теориясы – болмысы мен бітімін, сырын, сипатын, әдісін,
жүйесін, стилін т.б. мәселелерін ғылыми тұрғыда қарастырады.
Әдебиет тарихы – қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқанын, қалай
дамығанын зерттейді. Әдебиет сыны әдебиеттің тірі процесіне белсене
араласып, нақты әдеби туындыны жан – жақты талдау, оның идеялық –
көркемдік құнын белгілеу, өз кезінің эстетикасы үшін мәні мен маңызын
анықтау.
Сонымен қатар теорияда көрсетілмеген тағы бір саласы. Фольклор
жайында сөз болады. Атадан балаға жетіп, ел аузында сақталып келген көркем
сөз өнерін, оның айтылу және орындалу ерекшеліктерін фольклор дейміз.
Ғылымда халық поэзиясын фольклор, ал оны зерттейтін ғылым саласын
фольклористика дейміз. Неміс ғалымы И.Г.Кнаирльдің анықтауынша – халық
даналығы дегенді білдіреді. folk – халық, lore білім, даналық сөзі.
Халық поэзиясы жайлы Н.Г.Чернышевский қоғам дамып, ілгері басқан
сайын поэзия жойылады, өйткені ол жазба әдебиетке жол беріп, жаңа дәуір
адамдарын қанаттандыра алмайды десе Б.Белинский фольклор даңқты есімдер
болмайды, ондағы көркем сөз авторы – әркез халық деген Б.Н.Бутилов
фольклорда халықтық тұрмыстық әлеуметтік және өндірістік мәселелерді
сабақтастыра сөз етеді. Ю.М.Соколов әдебиетті фольклормен, фольклористиканы
әдебиеттану ғылымымен байланыстыра отырып, олардың табиғаты бөлек екенін
айтады. Бұл пікірді Б.Абылқасымовта жақтайды.
Фольклор шығармаларынан халық тағдыры қайғы – қасіреті, мұң – зары,
арман – тілектері айқын көрініс тапқан. Мысалы ертегі, жыр, айтыстарда
айқын көрінеді.
Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол
салған. Дария басы – бұлақ демекші, қандайда болсын көркем сөздің
алғашқы үлгісі фольклор көптеген сюжеттерді арқау еткен.
Фольклор – халық даналығы тудырға сөз өнері, тарихи оқиғалар ізімен
қиялдау, образдау тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлығының басты бір
саласы, танымдық, тәрбиелік мәні зор мәдени мұра.
Қазақ фольклорын хатқа түсіріп, жариялау мүмкіндігі ХІХ ғ. орта
шенінде ғана туғанын еске алсақ, ақындардың сақтаушылар ретіндегі ролі
әсіресе айқын. Қазақ халқы шығарған, сақтап келген ақындық қазынаның басқа
халықтарға да танылып, дүние жүзілік әдебиеттен өз орнын алуы үшін талай
ғасыр керек болған болса, формасы жағынан мейлінше алуан түрлі және біздің
заманымызға дейін мол нұсқасы сақталып жетті. Бұдан халықтың өзінің ақындық
табиғаты да байқалады. (М.Әуезов).
Әдебиеттің басқа салаларына қарағанда халық ауыз әдебиетінің өзіне
тән ерекшеліктері де жоқ емес. Біріншіден, фольклор – синкреттік өнер –
оның бойында халықтың тұрмыс – салты, театр, сөз, би, күй, ән өнері бір –
бірінен дараланбай тұтас күйінде көрінеді. Екіншіден, оның жұртқа аты
белгілі авторы болмайды. Өйткені, туынды авторы халық деп келгенбіз. Ол
кезде жазу -сызу болмағандықтан хатқа түспей ел арасында сақталған.
Үшіншіден, шығармалардың көп варианты болуында. Мысалы, Қобыланды
жырының 12 варианты бар дейді. Төртіншіден, қалыптасқан дағдылы сөздер мен
сөйлемдердің тұрақтылығын, ұқсастық пен ұйқастардың жиі кездесетіндігі.
Сонымен, фольклор жайлы осы жалпы асып кеткенде тарихи зерттеулерден
босана алмай келесіз. Сол үлкен арнаның көркемдік астарына ұласқан,
(поэтика мәселесінде) мәселелер көп. Қорыта келгенде фольклорсыз әдебиет,
әдебиетсіз фольклор болмайды. Бұлар бір – бірімен тығыз байланысты.
4-лекция. Өнердегі синкретизм
Жоспары:
1. Синкретизм ұғымы мен принциптері.
2. Дүниені ойлау мен қабылдаудағы, мәдениет пен өнердегі ролі.
3. Синкретті шығармашылықтан өнер түрлерінің бөлініп шығуы.
4. Өнер түрлеріндегі әдеби текстер мен жанрлардың синкретизмі.
Қажетті әдебиеттер:
1. З.Қабдолов. Сөз өнері. А., 1992.
2. Қазақ фольклорының поэтикасы, А., 2001.
3. Қ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. А., 1960.
4. Қазақ фольклористикасының тарихы. А., 1988.
5. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. А., 1991.
6. М.Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. А., 1974.
7. Ш.Ыбыраев. Қазақтың батырлық эпосының поэтикасы. А., 1973.
8. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. (Құрастырған: З.Ахметов, Тұрдығұл
Шаңбаев) А., 1996, 1998 ж.
Синкретизм (грекше, sgnkresmos - қосылу), - кең мағынасында, мәдени
шығармашылық түрлерінің, яғни өнердегі тек пен түр, жанрлардың және олардың
жанрлық түрлерінің әу баста бөлінбей, бірлікте болғанын білдіреді.
Қоғамның дамуы, ондағы күрделі өзгерістер, қоғамдық сананың ықпалынан
синкретизм, өзінің универсалды характерін жоғалтты. Өнердің әр түрі жеке
тармақталып, сала-салаға бөлініп дами бастады. Тек қана фольклор ғана ұзақ
уақыт өзінің синкретттік қасиетін жаңа форма таба отырып сақтады.
Фольклор туындыларының өзіндік ерекшеліктерін есепке алсақ. Ең
алдымен, фольклор – синкреттік өнер. Оның бойында халықтың тұрмыс – салты,
театр, сөз, би және ән – күй өнері бір – бірінен дараланбай, тұтас күйінде
көрінеді. Өмір тәжірибесімен бірге ой, материалдық қабығы – тіл жетіле
келіп, сөзден өлең, өлеңнен ән және би бөлініп шығады. Осыған орай халық
поэзиясын орындаушылардың да қызметі өзгеріп отырған. оларды айтушылары,
ертекші, ақын жырау, айтыс поэзиясының дарынды иелері – импровизаторлар
дейміз. Бұл тұрғыда көне эпостардың типологиялық ерекшеліктерін анықтауға
В.Я.Пропп, В.М.Жирмунский, Б.Н.Путилов, Е.М.Мелетенский, Ж.К.Лебедева,
А.Н. Веселовский сияқты ғалымдар атсалысып келсе, біздің ғалымдардан
М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаевтың еңбектері
де эпостың бұл түрінің белгілерін, батырлық жырға арқау болған желілерін
ажыратады. Ғылыми зерттеулердің нәтижесіне үңілетін болсақ, ең алдымен
байқалатыны-көне эпостың синкреттік сипатының басым екендігі, атап айтқанда
мұнда фольклордың өзге жанрларының, ертегінің, аңыз – әңгімелердің, тұрмыс
– салт жырларының тұтас көрінуі байқалады. Оның үстіне ежелгі замандардағы
румен тайпалардың әдет – ғұрпы, салты, дүниетанымы да көне эпоста
көркемдік ойлау тәжірибесімен астасып кеткен.
Фольклорлық синкретизмін Е.М.Мелетенский идеологиялық және жанрлардың
синкретизмі деп екі салаға бөліп қарайды.
1. Идеологиялық синкретизмнің ежелгі дәуірлерде өнердің наным –
сенім, мифтік түсініктерден ажырамай салттық, ритуалдық көзқарастармен
байланысты өмір сүруін сипаттайды. Дін пайда болғанға дейін дейін оның
ролін мифтің атқарып келуі кездейсоқ емес. Бұл ретте фольклор табиғат пен
қоғам туралы түсініктерден бөлінбеген, олармен тұтас жүр.
Миф – алғашқы қауымдық құрылыстағы адамдардың дүниетанымы, айнала
қоршаған ортаның себептеріне берген жауабының жиынтығы болса, эпос басқа
тарихи дәуірдің, мүлдем басқа шындықтың көрінісі еді. Эпос өз табиғатына
қайшы келмеген жердің бәрінде де мифке қарайлады. Ғажайып туылу, тереңдетіп
өсу, жалғыз жүріп, көптің жүгін арқалау, киелі күштерге, аруақтарға сиыну,
аттың сөйлеуі, ұшуы т.б. толып жатқан эпос үшін шындыққа сиысатын сарындар
осыған меңзейді. Мәселен: Эвендердің көне эпосында дүние әлем мифтегідей үш
бөліктен тұрады: төменгі, ортаңғы және жоғарғы әлем. Бұлардың арасындағы
қуыстар арқылы адамдар бір – біріне қатыса алады. Үш әлемде де тіршілік
бар. Төменгі және жорғарғы әлемнің көрінісі әртүрлі наным – сенім, шамандық
түсініктермен сабақтас. Мәселен, жоғарғы әлемде өзендерде сүт ағып,
жағалауында алтын тастар шашылып жатады, үйі де алтын, күмістен салынады.
Төменгі әлемде темір айрықша роль атқарады. Барлық үйлер темірден салынған,
жолдар, тау – тас темірден құралған. Төменгі әлем қараңғы. Ортаңғы әлем жер
бетінің көріністеріне сәйкес келеді. Эпостың бас қаһарманының да мекені
осы ортаңғы әлем, ол судың жағасында, өзен аңғарында, айналасы таумен
қоршалған жазық жерлерде тұрады. (Лебедева Ж.М. Архаический эпос Эвенов.
Новосибирск 1981. 82 бет). Бұл үш әлемде мифтік қиялдың, мифтік сананың
жемісі. (Бізде бұған мысал. Ер Төстік, Күн астындағы Күнекей қыз т.б.)
2. Ал, жанрлардың синкретизмі поэзияның, жалпы өнердің тегі мен
түрлерінің бір – бірінен ажырамай, тұтас жүрген кезеңін қамтиды.
Бұл айтылған синкретизмнің екі түрі де толық болғанымен, белгілі бір
дәрежеде көне эпоста сақталған. Алайда және эпостың пайда болуы
идеологиялық және жанрлар синкретизмнің басым болып тұрған кезеңіне сәйкес
келмейді. Керісінше олардың ыдырау, жіктелу процесінде қалыптаса бастайды.
Онсыз көне эпос ауыз әдебиетінің жеке саласы ретінде өмірге келуі мүмкін
емес. Сондықтан да ежелгі эпостардың синкретизмі туралы сөз қозғасақ жалпы
емес, нақтылы жанрдың аясында ғана айта аламыз. Алғашында поэзия, музыка
және би өнерлерінің антикалық эстетикада бірге, бүтін болғаны туралы
Лұқпан, Платонда өз еңбектерінде жазған еді. Көне дәуір эстетикасында
синкреттік түрдегі терминдер өнерде белгілі болған – Грецияда Хорей,
Индияда Сангит Қытайда Юз. Мәдениет тарихының алғашқы сатысында музыка,
поэзия және би өнерлерінің бірлікте болғаны туралы теориялық идеяны алғаш
ағылшын ағартушысы Дж.Браун негіздері оның пікірінше өнердің бірлікте
болған кезеңінде даралануы, оның маңызын белгілі мөлшерде әлсіретті.
5-лекция. Әдеби тектер генезисі.
Жоспары:
1. Синкретизм дәуіріндегі жанрлар мен оның түрлері.
2. Синкретизмнің жіктелуі.
3. Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
4. Жанр теориясының қазіргі даму жағдайы.
5. Қорытынды
Әдебиеттер:
1. Әдебиеттану терминдер сөздігі. (Құр. З.Ахметов., Шаңбаев).
2. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш. 1926. ІІ шығ.А., 1989.
3. З.Қабдолов. Әдебиет теориясының негіздері. А., 1976.
4. Қ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. А., 1960.
5. Ш.Ыбыраев. Қазақ батырлық эпосының поэтикасы. А., 1993.
Генезис – (грекше genesis – туылу, пайда болу сөзінен) әдебиеттану
ғылымында қандай да бір көркем образдың, жанрдың, әдеби құбылыстың немесе
бүтін бір әдебиеттің туу, пайда болу жағдайларын генезис деп атайды.
Қалаған әдеби құбылыстың генезисін шешу үшін пухта және терең тарихи,
лингвистикалық, текстологиялық т.б. зерттеулер талап етіледі. Мәселен,
қазақ әдебиетінің генезисін ашу үшін әдебиетші ғалымдар оның ерте дәуірдегі
тарихын, фольклорын, басқа әдебиеттермен генетикалық және типологиялық
байланыстарын үйренеді. Мысалы, қазақ әдебиетінің генезисін (сағасын)
ашуға, ол туралы ғылыми пікірлер айтқан ғалымдарымыз баршылық, біз олардың
еңбектерін оқып танысқанда қазақ әдебиетінің генезисі (тамырлары) туралы
одан көптеген түсініктер аламыз.
Генетикалық байланыстар. Әдеби жанрлардың, образдардың немесе ұлттық
әдебиеттердің т.б. әдеби құбылыстардың жағынан бір – біріне жақындық
белгілеріне генетикалық байланыстар дейміз. Мысалы, Алпамыс батыр жыры,
өзбек, қарақалпақ, ноғай т.б. түркі халықтарында бар.
Эпостық жанрдың түрлері. Эпостық поэмалар немесе батырлар жыры. Ескі және
көлемді түрінің бірі эпостық поэмалар немесе батырлар жыры. Бұларды жай
поэмалардан бөліп, жекелеп көрсетудің негізгі себебі – авторы белгісіз,
халықтық мұраға айналушылығы, олардың туу негізінде шындық болмыс жатса да,
шығармаларының ой – санасының әлі сәбилігімен байланысты қиял араласып
отырушылығы. Ал басқа жағынан: өмір құбылысын объективтік қалыпта баяндауы,
оқиғаны біртіндеп дамыту т.б. жақтарынан кейін тұрған, авторы мәлім,
поэмалардан еш айырмасы жоқ. Сүйтіп, халықтың ауызша творчествосының
негізінде туған бір тапты не бүтін халықты қызықтырарлық мәні зор уақиғаны
жыр еткен, өлеңмен жазылған ірі шығармалар эпостық поэма деп аталады.
Қобыланды, Алпамыс, Тарғын т.б. жатады. Поэманың және бір түрі –
лиро – эпостық поэмалар. Лиро эпостық поэмаларда эпостың элементі де,
лириканың элементі де болады. Әсіресе лирикалық жақтары басым келеді.
Батырлар жырында негізгі тақырып – патриоттық. Суреттейтіні,
дәріптейтіні ерлік, батырлық болса, ал лирикалық жырда көбіне тақырыбы
сүйіспендікті дәріптейтіні сүю жолындағы қаһармандардың басынан өткізген
қиыншылықтары болады. Мысалы, Қыз Жібек, Қозы – Көрпеш, Айман –
Шолпан т.б.
Поэма (грекше – poiema – туынды). Поэма – эпостық жанрдың бір түрі.
Белгілі бір оқиғаны өлеңмен баяндайтын көркем шығарма. Поэма көбіне сюжетке
құрылады. Адамдардың қарым – қатынастарын, тартыс – таластарын, күйініш –
сүйініш, мінез – құлық, іс - әрекеттерін суреттейді.
Халықтың эпостық поэмаларынан кейінгі жазба әдебиеттегі поэмалардың
бір айырмасы – жоққа сенушіліктен арылуы, тұжырымды шындықты көрсетуі,
кейде болған шындықтан гөрі, болуы мүмкін шындықты суреттеуге әдейі,
саналы түрде баруы, қысқасы, мәдениетінің жоғарылығы деуге болады. Поэманың
дәл анықтамасы әлі жоқ. Әркім әр түрлі анықтауларды ұсынады.
Поэма – өлеңмен жазылған әңгіме.
Қосымша.
* Әңгіме, негізінен қысқа жазылады, ал ең парасатты проза – дәл және
қысқа жазылған проза (Пушкин), әңгіменің ең елеулі ерекшелігі – жинақылығы,
ал нағыз күшті құдіретті проза – жинақты проза.
* Очерк – шағын эпостың әңгіме жақын тұрған бір түрі. Бірақ очерктің
әңгімеден бірнеше өзгешелігі бар. Ең бастысы очеркте суреттелетін шындық
ойдан шығарылған нәрсе емес, өмірде болған не бар ақиқат, очерктің
қаһарманы – ойдан жасалған, очерк өткен шақтың көне шындығынан емес, осы
шақтың жаңа шындығынан ғана туады. Бұл ретте, очерк - өз кезінің үні,
жаңаның жаршысы.
* Фельетон (французша fenilleton –парақ) бұнда әрі әдеби жанр, әрі газет
жанры. Өлең де, қара сөзбен де жазыла береді.
1. Мифологиялық эпос – жалпы эпос атаулының басы мифологиялық эпос –
халықтың бүкіл қауым боп қанаттандырған қиялынан туған қымбат қазына.
Ондағы негізгі мотив жеке бастың күйкі тіршілігі емес, кейінірек өрбіген
батырлар жырындағыдай, жалпы жұрт тағдыры болуы сондықтан.
2. Эпостың көне түрлерінің бір – аңыз.
Бұл да миф секілді әсіре қиял аралас фантастикалық хикая. Бірақ мифтен
өзгешелігі – аңыздың негізінде шындыққа жанасында, көбіне тіпті өмірде
болған, халық жадында сақталған оқшау оқиғалар жатады, әр халықтың
тарихындағы әлде бір абзал адамдар – аса көрнекті қайраткерлер хақында да
талай аңыздар туған.
3. Шағын көлемді эпикаға тән жанрлық түрлердің бірі – ертегі. Бұл да
миф пен аңызға ұқсас, адам өмірінде, не хайуанат дүниесінде болуға лайық әр
алуан қызық, кейде тіпті ғажайып оқиғаларды ойдан шығарып, әсіре
әңгімелейтін көркем баян, әсерлі хикая.
4. Мысал – эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі. Әрқашан
сатиралық сипатта, көбіне аң, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол
арқылы адам бойындағы мін, әлеуметтік ортадағы кемшілік күлкіге, келекеге,
мазаққа айналдырылып, сықақпен сыналады. Мазмұны бүкпелі болғанмен, идеясы
астарсыз, ашық, тура, тілі мірдің оғындай өткір, шымшыма, шымыр келеді.
5. Эпостың шағын түрі - әңгіме. Рас әңгіме шеберлік мектебі. Әңгіме –
шағын көлемді эпикалық түрдің айрықша асыл үлгісі.
6. Очерк – бұл қысқа көлемді көркем шығарма.
7. Фельетон – дегеніміз шағын көлемді, публицистикалық үнді, көркем
тілді, сын – сынаққа бай, күлкі шақыратын әдеби шығарма.
8. Повесть – ұзақ әңгіме, яки провесть орта көлемді эпикалық түрдің
үлгісі. Повесть деген не? әдебиет зерттеушілері бұл сөзді алдымен термин
ретінде анықтамақ боп, оның тамырын тереңге әкетеді. В.шкловский, мысалы,
ежелгі орыс шежіресінде, одан келе Игорь полкі туралы сөзде повесть деген
атау бар екенін, екеуінде де бұл термин болған оқиға жайлы әңгіме деген
ұғымда қолданылғанын, ал ХVІІІ ғасырдың елуінші жылдарында Тредиаковский
бұл сөзге бұрынғыдан гөрі анығырақ жанрлық сипат беріп, французша роман
орысша повесть деп түсіндіргенін айтады. Сөйтіп, повесть ғасырлар бойы
бірде әңгіме деген ұғымды берсе, бірде роман деген ұғымды берген.
9. Поэма – (грекше polema – туынды) өлеңді повесть, өмірде болған
алуан – алуан адам тағдыры мен заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не
лирикалық сипаттағы өлеңмен суреттеу.
10. Роман.
6-лекция. Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
Жоспары:
1. Әдебиеттегі текке, түрлерге (жанрларға) бөлу – жіктеу принциптері.
2. Тек, түр, жанр терминдерінің мағына – мәні, қолдану аясы.
3. Қорытынды.
Қажетті әдебиеттер:
1. Сөз өнері. З.Қабдолов. А., 2002.
2. Қ.Жұмалиев. әдебиет теориясы. А., 1960.
3. Әдебиеттануға кіріспе. А., 1991.
Әдеби жанр (французша genre- тек, түр) термин ретін шартты, екі мағынада
қолданады: 1) әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма; 2) әдеби шығарманың
түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б.
Жанр мәселесінің маңында шартты пікірлер көп. Әдебиет теориясын
толғайтын кітаптардың көбінде әдебиеттің тегі- жанр, әдеби шығарма-жанрлық
түр деп танылып жүр. Сонда, мысалы, эпосты – жанр деп білсек, оның шағын,
орта және кең көлемді үш түрі белгіленеді де,
1) Шғын көлемді эпикалық түрге – очерк, новелла, оқиғалы өлеңдер.
2) Орта көлемді эпикалық түрге – повесть, поэма.
3) Кең көлемді эпикалық түрге – роман, эпопея тәрізділер жатады.
Ал лириканы да дәстүрлі әдетпен – ода, идиллия, мадригал, элегия, романс,
эклого, сонет, эпиталама дегендей ондаған түрге бөліп жатпай-ақ, саяси, не
философиялық лирика, махаббат, не табиғат лирикасы деген секілді санаулы
түрлерге ғана бөліп, бұлардың әрқайсысына тән ерекшеліктерді пайымдауға
болады.
Көркем әдебиетке тән нәрсе әр алуан өмір құбылыстарын образ арқылы
көзге елестетіп, ой –сезімгеәсер ету болса, кейде ол бұрын болып өткен өмір
шындығын, адамдардың арасындағы тартыс, қарым – қатынастарды, кейде
кезіндегі өмір шындығын, кейде келешек адамдардың арасында болмақ қарым –
қатынастарды да шығармаларында суреттейді.
Сондықтан мейлі поэзия, мейлі көркем қара сөз, мейлі драма – бәрі де
көркем әдебет саналады. А.С.Пушкин Сибирьге хат, Деревня деген
өлеңдерінде ол өмір құбылысын тек жай суреттеп қана қоймайды, суреттеп
отырған өмір құбылысына өзінің қалай қарайтындығын да сездіреді.
Негізгі айырмашылықтарына сүйене отырып, жалпы көркем әдебиетті эпос,
лирика, драма деп үш топқа жіктеуге болады.
Бұлай жіктеушілікті әдебиетті тегіне қарап бөлушілік деп атайды.
Ғылыми зерттеулерде әдебиет тектерін (литературные роды) жанр[3] деп те
атайды.
Эпос (грекше – epos – сөз, әңгіме). Эпос – көркем әдебиеттің негізгі
жанрының бірі. Эпостың шығармада қандай өмір құбылысын суреттесе де, әр
жағдайдағы адамдардың арасындағы тартысты баяндаса да, не олардың мінез –
құлық, іс - әрекеттерін сипаттаса да, жазушы өзінің оларға қалай қарайтынын
аңғартпайды. Тек көруші, бақылаушы, біреулерден естіп, сол естігенін,
объективтік қалыпта суреттеп не баяндап айтып беруші дәрежесінен аспайды.
Міне, осы әдіс негізінде берік сақталынып жазылған көркем шығармалар мейлі
өлеңмен, мейлі қара сөзбен жазылсын, эпостық жанрға жатады.
Лирика (грекше – lira – ескі гректердің музыкалық инструменті).
Суреттеп отырған өмір құбылысына өзінің оны қалай түсінуін аңғартатын,
күйініш, сүйінішін көрсететін көлемі шағын өлеңдік шығармаларды лирика
дейді.
Лирика көпшілігіне өлеңмен жазылады. Бұл оның өзіне тән бір ерекшелігі
тәрізді нәрсе. В.Г.Белинский лириканы өте жоғары санайды. Поэзияның жаны –
лирика, - деп бағалайды. Егер эпостық жанрда жазылған шығармаларда зат,
өмір құбылысы объективтік дәрежеде суреттелсе, оған автор өзінің қарым –
қатысын көрсетпеуге тырысса, лирикада керісінше субъект, яғни автордың өзі,
бірінші орынға шығады. Суреттеп отырған өмір құбылысы автордың жан толқыны,
дүние тануымен мидай араласып кетеді. Біз бұл лирикалық суреттеулерден
заттың не құбылыстың картинасын көріп қоймаймыз, оны жан –жүйемізбен
сезінеміз. Ақынның көңіл күйі, жан сезімі, ол құбылысқа қалай қарайтындығы
көзде емес, көңілде болады. Өз алған әсеріменбізді де әсерлендіреді.
Драма (грекше – drama – қимыл). Бұл – көркем әдебиеттің үшінші тегі.
Драмалық жанрға жататын шығармалар диалог түрінде жазылады. Автор
қатысушылардың сөздерін бұлжытпай, төл сөз күйінде береді. Және артист
қалай айтуы керек, әр жағдайда қимыл, құбылыс қандай болуы керектігін
көрсетеді.
Қатысушылардың сахнада айтатын сөздері реплика делінеді де, ал
артистердің бет құбылыс, қимыл, қозғалымтары қандай болуы керектігіне
берілетін сілтеулерді авторлық реплика деп атайды.
Драмалық шығармалар актыларда не уақиғаларға бөлінеді. Актыларға
бөлудің кейде уақиғаны дамытуға да керектігі бар. Актылардың араларында
болатын үзілістер немесе антракты ойын көрушілерге дем алыс беру үшін,
декорация жиі ауысып отырады. Пьесаның бұл қысқарақ бөлімін көрініс
(картина) деп атайды. Әуелгі қатысушылардың тобы өзгермей тұрғандағы
пьесаның бір бөлшегін құбылыс деп атайды.
Драмалық шығармаларды сахнаға қойғанда, әдебиет тексі, декорация,
актердің ойыны – үшеуінің басын қосады. Сондықтан да бұл қиыннан қиысатын
нәрсе. Сонымен қатар, эпостық, лирикалық, драмалық шығармалардың
әрқайсысының өз алдына бірнеше түрлері бар, оларды кейін айтып өтеміз.
7-лекция. Поэзиялық өнер, оның шығу тегі мен спецификасы.
Жоспары:
1. Лирикалық жанрдың түрлері.
2. Лирикалық өлеңдердің шығу тегі.
Лирикалық жанрдың да өзара түрлері бар. Бұл түрлер көрсетпек болған
өмір құбылыстарын қалай суреттеуі, ақынның көңіл күйі қалай берілуіне
байланысты.Бұл жанрға тән ақынның дүние танушылығы, көзқарасымен өзінің
ішкі сезімін, күйініш-сүйінішін дайым ұштастыра жырлау десек, айырмасы,
жоғарғы айтылғандар тәрізді, қалай жырлауында ғана. Кейде шаттық, қуаныш,
асқақтықты білдірсе, кейде мұң, зарды, кейде көңілдің би – жай қоңыр күйін
сездіруі мүмкін. Міне, осы сипаттарына қарап, лирикалық жанр әлденеше
түрлерге бөлінеді.
Ода (грекше – ede - ән, жыр). Бір таптық топтың ең керекті санаған
адамы не нәрсесі туралы ақынның өте қуанышты, өте көтеріңкі тілмен жазған
лирикалық өлеңдері ода – деп атайды (мысалы, әскердің жеңуі, сарайда болған
мейрам т.б.).
Әр түрлі маңызды тақырыптарға жазылған қуанышты өлеңдер олардан
кейінде болған және күні бүгінге шейін бар. Бірақ, бүгінгі оданың тақырыбы,
мазмұны бұрынғы одалардан бөлек.
Элегия (грекше – elegies –мұң). Элегия деп өзінің жай өмірмен
байланысты, басында болған күйініш – сүйініштерді (сүйспендік, табиғат
т.б.) суреттеген шығармаларды айтады. Элегияда көңілдің қайғысын суреттеу
өте жиі ұшырайды. Сондықтан элегия қайғылы өлең деген түсінік туды.
Қазақ әдебиет тарихын алсақ, элегияның күшейген кезін ХІХ ғ деуге
болады. Мысалы, Шәңгерей ақынның көп өлеңдері де элегияға жатады.
Лирикалық поэзия – сөз өнерінің ежелгі көне түрлерінің бірі. Орта
ғасырда роман (француз, испан, итальян) елдерінің поэзиясында туып
қалыптасқан лириканың ерекше бір түрі – баллада (итальянша ballare – билеу)
– лиро – эпостық сипаттағы, шағын сюжетті өлең. Мұнда ақын өзінің көңіл
күйін, толғанысын жырлап қана тынбайды, сол сезімді туғызған себептерді
оқиғаға айналдыра суреттеп көрсетеді. Мысалы,Қ.Жармағамбетовтың Бидай
туралы балладасын және Мұғалима, Күзетші деген балладаларын айтуға
болады.
Лириканың антик әдебиетінде көп таралған түрлерінің бірі – идиллия
(грекше eldyllion- суреттеу, сурет) әлдебір парықсыздау салтанат,
қаракетсіз қызық, уайым – қайғысыз қызғылт өмір туралы жыр.
Идиллиялық өлеңнің тақырыбы мал баққан, шөп шапқан, егін салып, балық
аулаған адамдар тұрмысы, олардың сұлу табиғат құшағында өтіп жататын той –
думаны, сауық-сайраны. Бұл лириканың түрі байырғы Грецияда және көне дүние
әдебиетінің классикалық үлгілеріне еліктеу ретінде бұл түрді француз
ақындары қайта жаңғыртты. Сондай-ақ бұны орыс ақындары да жазды. Бірақ
біздің дәуірімізде бұл жанр мәнін жоғалтты, қазір идиллиялық өлең жазып
жүрген ешкім жоқ.
XIV ғасырдағы француз әдебиетінде идиллия мадригалға (французша
madrigal – малшы сазы) ауысты.
8-лекция.Сюжет теориясы.
Жоспары:
5. Сюжеттілік анықтамасы.
6. Көркем шығармадағы сюжет мәселесі.
7. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz