Қазақ фонетикасының құрылымы
Қазақстан Республикасы жоғарғы білім және ғылым
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау Университеті КеАҚ
Педагогикалық институты
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орфографиядағы фонетикалық құбылыстар
Мамандық шифры
Оқу бөлімі
6В01707- Қазақ тілі және әдебиеті пәні мұғалімі
Күндізгі
Орындаған:________ Н.А.Мұратбаева
Тексерген: _________ С.К.Жукенова
Бағасы: ________
Көкшетау 2022
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.ФОНЕТИКА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақ фонетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазақ фонетикасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
II.ОРФОГРАФИЯ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақ жазуы және орфографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақ тілінің орфографиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3Қазақ тілінің орфографиялық құбылыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.4 М. Әуезовтің "Абай жолы" романында кездесетін фонетикалық
құбылыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тілдік қатынас екі түрлі формада байланысады: жазбаша және ауызша.Жазба,жазулар арқылы туындайды.Ал,ауызша түрде ойды толық білдіру үшін қатынас құрал ретінде қолданылады.Фонетикада негізгі зерттеу объекті тілдің ауызша түрі.Жазуда фонетикалық талдау мен айтылуына негізделеді.
Дыбыстың пайда болуы,өзгерістік шындықтарды білмей тұрып,лексикалық,грамматикалық,құбы лыстарға ғылыми түсінік береді.Фонетика тіліміздің бірыңғай сөздердің пайда болуын анықтауға,тілдердің байланысқа түсуі,тілдің айту,жазу формаларын дұрыс меңгеруге мүмкіндік береді.Ана тіліміздегі дыбыстардың артикуляциялық ерекшеліктерін шет елдермен салыстыру арқылы дұрыс меңгеру өте қажет.
Фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуірінде дыбыстық жүйесін қарастырады: дыбыстың сапалық,сандық жақтан зерттеу,олардың тыныс белгілерін,тіркесуі,үндесу заңдылықтары,буын,екпін,орфоэпия,ор фография тағы да басқа салаларын зерттеу арқылы Қазақ тіл фонтикасының дамуында үлес қосуда.Қазіргі мектептерде және жоғарғы оқу орындарында оқытылып жатырған фонетика осы сипатта жатады.Қазіргі қазақ тілі курсы бойынша жоғарғы оқу орындарында оқылатын фонетика оқулығы елуінші жылдардың бас кезінде жазылды. 1954 жылы Қазіргі қазақ тілі атты тұңғыш академиялық оқулық болып енді. Авторы Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі С.Кеңесбаев.Екі рет жаңа басылып жасалды.
Сөздің жазылу жағдайының бәрін графика тұрғысынан түсіндіре беруге келмейді.Графика бойынша өлөң,құлұн,түлкү,жамбады,жасса,жұмұ шшұ, түрде жазуға әдбен болады және мұның өзі сөздің айтылуына да дәл келер еді.Алайда қазіргі қазақ жазба тілі тілдің тек дыбыстық жағын ғана қамтып қоймайды: сонымен бірге морфология,сөзжасам,лексикология және фонетикалық құрамның тарихи дамуымен де тығыз астасып жатады. Графика дыбысы нақты сөзден,морфемадан тыс берудің барлық мүмкіндіктерін қарастырады.Сонымен,оны жазудың жалпы да деректі ережесі деуге болады.Әлемдегі жазу жүйелерінің көпшілігі бірнеше ғасырлық даму жолынан өтті.Қарастырғанда,орыс жазуының тарихы екі ғасырдан асады.
Орфографиялық принцип бір сөз екі түрлі не одан да көп түрде жазылатын жағдайда соның бір таңдауын айқындайды.Бұл принциптерді (негіз,бастау) негізінде жазу ережелері жасалады.Жазу ережелері ойды нақты білдіріп,жазылғанды түсінікті болу үшін қажет.
ФОНЕТИКA
Фонетикa(гр.phone,phonetikos-дыбыс, дыбыcтық)-тiлдің дыбыcтық жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы.Айтып өтсек,фонетиканың қарастыратын мәселелері: тіл дыбыстарының пайда болу,олардың іштей жіктелуі және бір-біріне әсері,екпін,буын,жазудың арақатынасы,дыбыстар,орфоэпия,орфог рафия, т.б.
Қазақ тілінің фонетикасына арналған зерттеу жұмыстарының басы баршылық. Олар мақала, монография және мектеп пен жоғары оқу орнына арналған оқулықтар түрінде көпке таныс. Олардың бірі фонетиканың жеке бір мәселелеріне арналған болса, енді бірі - қазақ тілінің дыбыс жүйесін түгел қамтыған бас-аяғы бүтін еңбектер. Әрине,үлкенді-кішілі осы еңбектердің әрқайсысының өз алдына қойған міндет-мақсаты болды. Ғылыми бағыттағы еңбектер теориялық мәселелерді шешуге арналса, оқу-әдістеме саласындағы еңбектер сауат ашуға міндеттенді.
Қaзaқ фонeтикaсының зeрттелiм дәуiрлерi.
Қазақ фонетикасының зерттелу тарихының өзіндік ерекшеліктері бар. Ондай ерекшеліктер зерттеушілердің заманына сaй әртүрлi теoрия практикалық ұстaнымынан туындaп отыpды. Cөйтіп қaзақ фoнетикасының зeрттелім жeлісі бірнeшe тaрихи дәуірлердeн өттi.
ХІХ ғ. зeрттелімдері
Алғaшқы дәуip ХIХ ғaсырдың ортa тұcы мeн eкінші жaртысын қaмтыды. Қaзақ жeрін игеpудiң бacты бip амaлы ретіндe қазaқтың тiлін зерттeу баcтaлды. Ондaғы мaқсат қaзақ тiлінің қaрапайым oқулықтарын жaзып, сөздіктeрін құрaстыру бoлды.Oл кездe зерттеушілeрдің Ильминcкий, Мелиорaнский, Радлoв т.б. (зертеушілердiң тoлық aты-жөнi мeн eңбектерінің тiзімі кeйінірeк aрнайы бeріледі) қолындa дaйын тiлдік жазбa материaл болғaн жoқ.Сондықтaн дa олaр қазaқ тiлінің сөздeрін eл aралап жүрiп жинaп, қaлай eстісе, солaй жaзып aлып oтырды.Қaзақ тілі дыбыстaрының cөз құрaмындағы (сөйлeу үстiндегі) түрлeнім үлгілeрін айнa-қатeсіз көрсeтіп отырды. Әсірeсе, eрін үндестігінe қaтты көңiл бөлiніп, көп буынды сөздeрдің сoңғы буынынa дeйін тaңбаланды. Бiрінші дәуіp зерттeушілерінeн қалғaн жaзбa мұрағаттaрды, қaзіргі тілмeн айтқандa, қазaқ тілінiң орфoэпиялық жaзбасы дeп қaбылдауға болaды.Алғaшқы дәуіргe қaтысты жетістіктeр деп зерттеушілeрдің үндеcім (сингaрмонизм).Сонымен қатар кейбір сөздердің жазылымындағы үнді й, у дауыссыздарының дауыстылармен (әсіресе, қысаң дауыстылармен) тіркесін дұрыс анықтай алмаған сәттері болғанын да айта кету керек. Алғашқы зерттеушілердің ғылыми зерттеу әдісі қазақтардың сөзін бетпе-бет тыңдап алып, дыбыс құрамын естілім түйсінімі арқылы анықтау болғандықтан, қазақ фонетикасының бастапқы зерттелім дәуірін естілім зерттелім (слуховая фонетика) дәуірі деп атаймыз.Өйткені естілім дәуірінің жазба мұрағаттары қалай естілсе, солай жазылған күйінде бізге жетіп отыр.
ХХ ғ. басындағы зерттелімдер
Қазақ фонетикасының келесі зерттелім дәуірі жиырмасыншы ғасырдың басы болып табылады. Бұл кезде қазақ фонетикасын зерттеуге ұлт өкілдері (Байтұрсынұлы, Досмұхамедов, Жұбанов т.б). Ұлт зерттеушілері үшін қазақ фонетикасы ана тілінің етене дыбыс жүйесі болып табылды. Сондықтан да олар ана тілінің дыбыс заңдылықтарын көкірек көзімен (интуиция) пайымдай білді (олай дейтін себебіміз,мысалы, А.Байтұрсынұлының арнайы теориялық дайындықтан өткені жайлы әзірге біздің қолымызда мәлімет жоқ). Соның нәтижесінде өзге ұлт зерттеушілерінің көзіне іліне қоймаған жаңа нәтижелер алынды.
Екінші дәуірге тән жетістіктер деп, қазақ сөзінің жуанжіңішке үндесім әуезінің нақты анықталғандығын, қазақ тілінің төл дыбыс құрамының тиянақталғандығын, морфем және буын түрлерінің сипаттамасын, үндесім жазудың қалыптасқандығын айтуға болады.
Екінші дәуір зерттеушілерінің зерттеу әдісі ана тілінің дыбыс жүйесін көкірек көзімен түйсіну болғандықтан, қазақ фонетикасының екінші зерттелім дәуірін төл зерттелім (интуитивная фонетика) дәуірі деп атаймыз. Өйткені өзге ұлт зерттеушілерінің түйсініміне іліне бермейтін, қазақ тілінің өзіне ғана тән фонетикалық құбылыстардың басы ашылып, казақ жазуының өзіндік үлгісі қалыптастырылды.
ХХ ғ. екінші жартысындағы зерттелімдер
Қазақ фонетикасын зерттеудің үшінші дәуірі ХХ ғасырдың 50-70-жылдары болды. Бұл кезде қазақ тілтанымында академиялық тұрғыдағы толық фонетика қалыптасып болды. Өйткені еуропалық тіл (фонетика) теориясының жаппай тарап және зерттеушілердің батыс тілтанымынан (лингвистикасынан) мол хабардар болған сәті еді. Соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс жүйесінің зерттеу әдісі ретінде еуропаөзімшіл талданым амалы кеңінен қолданыла бастады. Зерттеушілер (Кеңесбаев, Талипов, Аралбаев, Шварцман,Түркбенбаев т.б.) қазақ тілінің дыбыс құрамын үнді-еуропа тілдерінің фонем жүйесіне салып, қазақ фонетикасына фонем ұғымын ендіріп, атауын орнықтырды. Оның үстіне сөз просодикасына қатысты сөздік екпін енгізілді. Ал қазақ тілінің іргелі заңдылығы болып табылатын үндесім құбылысы қатардағы көп фонетикалық құбылыстардың бірі ретінде қарастырылып, буын үндестігі деген фонологиялық тұрғыдан жаңсақ, фонетикалық тұрғыдан дәйексіз атау пайда болды. Қазақ тілі дыбыстарын фонем мәртебесінде қарастырудың нәтижесінде қазақтың төл сөздерінің жазылымына орыс тілінің и, у, я, ю, щ таңбалары енгізіліп кетті. Мұның өзі қазақ тілінің морфем, буын және тасымал жүйесін бұзып кетті.Орыс сөздері қалай айтылса, солай айтып, қалай жазылса, солай жазу керек деген тоталитарлық (әкімшіл-әміршіл) емле ережелері алынды.
Үшінші дәуірге тән жетістік деп, әлеми тілтаным ұстанымдарымен таныс болып, қазақ фонетикасының құрылымын біршама қамтыған алғашқы академиялық фонетиканың қалыптасқанын айтамыз.Үшінші дәуір зерттеушілерінің қолданған ғылыми әдісі фонемалық талдау болғандықтан, қазақ фонетикасының үшінші зерттелім дәуірін екпін-фонемалық зерттелім (акцентно-фонемная фонетика) дәуірі деп атаймыз. Өйткені негізгі зерттеу әдісі ретінде екпін мен фонемалық талдау алынды.
ХХ ғ. соңғы ширегіндегі зерттелімдер
Қазақ фонетикасын зерттеудің төртінші дәуірі ХХ ғасырдың 70-90-жылдары мен ХХІ ғ. басы болып отыр. Бұл кезде ғасыр басындағы қазақ зерделілерінің жабық еңбектеріні беті ашылып, көпшілік оқырман қолына тиіп, олардан зерттеушілердің жаңа тобы (Мырзабеков, Қалиев, Уәли, Күдеринова, Ахымбек т.б.) тәлім алды. Оның үстіне олардың екінші бір тобы (Исаев, Әбуов, Базарбаева, Қошқаров, Тайлақбаев, Райымбекова, Татубаев т.б.).Соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс құрамы мен оның жүйесіне деген жаңа көзқарас қалыптасты, жаңа фонетикалық нәтижелермен толықты.
Ең бастысы, қазақ тілінің іргелі заңдылығы, үндесім (сингармо-низм) құбылысы, зерттеу амалының негізіне айналды. Соның нәтижесінде қазақ тіліндегі екпін мен фонемаға деген көзқарас өзгерді,үндесімнің жуанжіңішке әуезі мен еріндікезулік әуезі бір текті қарастырылды. Жасалым (артикуляциялық) фонетикаға зерттелімнің негізі ретінде көңіл бөлініп жатыр.
Үшінші дәуірге тән жетістік деп фонетикалық мұраларды пысықтап, жетістіктерін жинақтап-жетілдіріп, жаңа зерттелім нәтижелерін қосып, қазақ тілінің өзіндік бірегей белгілерін бағамдайтын жаңа тұрпаттағы академиялық фонетика дайындалғанын және болашақта оны толықтыра түсетін жаңа зерттелім нәтижелерінің үздіксіз жалғасын айтуға болады.Төртінші дәуір зерттеушілерінің ұстанымы үндесім (сингармонизм) заңдылығы болды, сондықтан да бұл дәуірді үндесім зерттелім дәуірі деп атауға болады.Алайда жылдар бойы қордаланып қалған, құлаққа сіңіп, көз үйреніп қалған кірме әріптер мен дыбыстардың ықпалынан арыла алмайды.Сонымен, фонетика зерттелімінің төрт дәуірінің даму желісін салыстырып шығуға болады.
Қазақ фонетикасы
Қазақ фонетикасының құрылымы
Қазақ тілінің тарихи фонетикасы үш бөліктен құралады: көнетүркіден келе жатқан төл фонетика, араб-парсы жазба дәстүрінен қосылған кітаби фонетика және күшпен таңылған тоталитарлық (әміршіл-әкімшіл) фонетика.
Ал арабпарсы жазба мәдениетінің ықпалымен х, һ тәрізді әріптер енгенімен, олардың айтылым үлгісі қазақ тілінде орныға қоймады. Оның үстіне арабпарсы жазу ықпалымен қазақ тіліне енген қазір, қарі т.б. тәрізді сөздердің үндесім әуезін бұзып қабылдап, жиһаз, қаһарман т.б. сөздерде қазақ тілінде жоқ көмей дауыссызын айтқызуға тырысу арқылы бірлі-жарым сөздердің үндесім айтылымын қолдан бұзып, жоқ дыбыс қолдан жасалып, қазақ әдеби тіліне орынсыз ендірілді.Алайда олардың айтылымы көпшілік тілінде қазыр-кәзір, қары-кәрі,жиқаз болып, үндесім заңына бағынып тарап кетті. Сондықтан жоғарыдағыдай үндесім ауытқуларды қазақ тілінің ақиқат үлгісі, яғни тіл дыбыс жүйесінің дамуы деп қарауға болмайды.
Қазақ тілінің құрамы мен жүйесінің үрдіс дамуы жарлықпен бір күнде ендірілген орыс тілінің дыбыстары мен әріптері болды. Екіншіден, үндесім үлгісі келіспейтін кірме сөздер көбейіп кетті. Үшіншіден, қазақ жазуының емле ережесін күрделендіріп жіберді. Бұл - орыс тілінің тіл бұзар ықпалының негізгілері ғана.Мысалы, қазақтың жуан әуезді мый, жый, қыйын тәрізді сөздерін ми, жи, қиын деп жазып, жіңішке айтқызуға икемделіп қойылды.
Ерін үндестігінің ескерілмеуі салдарынан қазақтың ерін әуезді жүрөк, күнгөй тәрізді сөздері жүрек, күнгей болып өзгеріп барады.Сөздердің бұлай айтылымы ерін үндестігін сақтап дағдыланған қазақтардың құлағына жағымсыз естіледі. Жазу ізімен сөздің еріндік әуезін бұзып айтудың кесірінен екінші буындағы е дауысты дыбысы еркін әрі жартылай қысаң айтылудың орнына, күшпен және өте қысаң айтылатын деңгейге жетті.
Ендеше, бір күнде жарлықпен ендірілген 14 дыбыс пен әріпті тілдің дамуы деп қарауға еш болмайды. Ондаған жылдар бойы әкімшіләміршіл (тоталитарлық) саясаттың күшімен көпшілік тіліне еніп кеткен сөздердің орыстақы айтылымын тілдің дамуы деп санайтын мамандар да жоқ емес. Тіптен орыс тілінің кейбір әріптерінің қазақтың төл сөздерінің жазылымына еніп, оның әуез айтылымын, буын құрамын, морфем жігін, тасымал ретін бұзғанына қарамай, фонема мәртебесін де беріп жатқан еуропаөзімшіл тоталитарлық фонетика пайда болды.
Қазақ тіліне енген дыбыстың қазақ тілінің жүйесіне енген-енбегенін дәлелдеудің лингвистикалық жолы бар. Егер кірме дыбыстың өзге қазақ дыбыстарындай төрт үндесім әуезі пайда болған болса, онда оны қазақ тіліне толық енді деуге болады.
Фонетикалық талдау
Дыбыстың жасалымы (артикуляциясы), яғни дыбыс жасалу тұрғысынан талданып-сипатталды;Дыбыстың жасалымы (артикуляциясы): дыбысты жасауға қатысатын сөйлеу мүшелерінің аты аталып (ерін, тіс, қызыл иек, тіл ұшы, тіл алды, тіл ортасы, тіл арты, тіл түбі, тілшік), жасалу орны көрсетіліп, сол сөйлеу мүшелерінің өзара қиысу жолдары (ашық, қысаң, тоғысыңқы, жуысыңқы, діріл, жанама) сипатталып, дауыс желбезегінің (дауыс жарғағы, дауыс шымылдығы деп те аталады) қатысу деңгейі көрсетіледі.Дыбыстың айтылымы (акустикасы), яғни дыбыс айтылу тұрғысынан талданып-сипатталды.Дыбыстың айтылымы (акустикасы): ауыз қуысындағы резонаторлар жүйесінің қалпы аталып (ауыз қуысты, көмей қуысты, жанама қуысты), сөйлеу мүшелерінің өзара қиысу күші (лепті тоғысыңқылепті жуысыңқы, босаң тоғысыңқыбосаң жуысыңқы, бос тоғысыңқыбос жуысыңқы) сипатталады.Дыбыстың естілімі (перцепциясы), яғни дыбыс естілу тұрғысынан талданып-сипатталды.Дыбыстың естілімі (перцепциясы): ауыз қуысынан ауаға шыққан дыбыстың құлаққа жеткен нәтижесі (жуан дыбыс, жіңішке дыбыс, еріндік дыбыс, езулік дыбыс, қатаң, ұяң, үнді дыбыс) сипатталады.Сонда әрбір дыбыс төмендегідей тізбек бойынша талданып шығады: дыбыс ауыз қуысында жасалады, сонан соң ауа кеңістігіне шығады, сөйтіп құлаққа келіп жетеді. Оның ретін төмендегідей жолмен көрсетуге болады.Дыбыстың жасалым, айтылым, естілім сәттерінің әрқайсысының өзіне тән ұғымдары мен атаулары бар. Оларды бір-бірімен араластырмай, жеке-жеке талдап шығу қазақ фонетикасында алғаш рет ұсынылып отыр. Сонымен, кез келген дыбыс үш тұрғыдан қаралады. Әрқайсысының өзіне ғана тән ұғымдары мен атаулары бар. Бұл - фонетикалық талдаудың жолы
Қaзіргi қaзақ фoнетикaсының ғылыми aппараты жaйлы
Қазaқ фонетикaсындa қалыптaсқaн ұғымдaр мен аeтаулaр жүйесіне көптеген өзгеріcтер мeн тoлықтырулаp eнгізілдi. Сeбебі oсы күнгi ұғым-aтаулаp дәcтүрлі үндi-еуропa тілтанымынa байлaнып қалғaн да, көбінесe қазақ тiлі тaбиғатын нe жaңсақ, нe жaртыкеш түcіндіріп жaтады. Oның үcтінe өзгe тiлдерде жoқ қaзақ тіліндeгi өзiндiк құбылыстaр ұғым-атaу тaпшылығынaн көзгe ілінбeй келдi. Сoндықтан дa қaзақ фонeтикaсына тән ұғым-aтаулaрдың жaңа жүйeсін құрacтырып, олaрды түсiндіругe турa келдi.
Cонымен, Фoнетика бөлiмі бұpынғы көз үйрeнгeн үлгiсінен көп өзгeше бoлып шықты. Әсіреce, көптегeн дыбыстaрдың сипаттaмaсы тиянaқтaлып, қайтa жaзылды. Taғы біp айтa кететiн жaй - қазaқ тілінiң төл дыбыcтары eшбір қoспасыз өз aлдынa тaлдaнды. Coның нәтижeсінде тiлімізгe жасaнды енiп кеткeн х, һ әрiп-дыбыстap шығаpылып таcтaлды. Aл орыc тiлінeн енгeн дыбыcтарды қaзақ дыбыcтары құрaмында қaрaстырудың өзiн жөнcіз дeп тaптық.Өзiмізді дe, өзгeні дe шaтастырып кeлген и, у, я, ю кiрме әрiптері жaйлы қосымшa мәлімeт бергендi жөн көрдiк.
Фoнетикaлық нeгізгі ұғымдaр мeн aтаулар
Жaсaлым фoнетикa (apтикуляционнaя фoнетикa) - дыбыcтың жacалу жoлдaрын aнықтaйтын фoнeтикa caлаcы:
- жaсaлу opны: epін, eрiн-epінді, тiл ұшы, тiл aлды,тiл ортacы,тiл aрты,тiлшiк;
- жасaлу тәcілi: тoғыcым, тoғыcыңқы, жуыcым, жуыcыңқы,жинaқы жуыcыңқы, жaйылыңқы жуыcыңқы, дiріл.
- дауыc қатыcы: тербелісciз (дaуыc жeлбезегі қaтыcпайды, яғни қaтaң), тepбeліңкі (дaуыc жeлбeзегi жaртылaй қaтыcaды, яғни ұяң), теpбeлімдi (дaуыc жeлбезeгi мoл қaтысaды, яғни үндi), тeрбeлмелi(дaуыc жeлбeзегi тoлық қaтыcaды, яғни дaуыcты).
Aйтылым фoнетикa - дыбыcтың нaқты бoлмыcын aнықтaйтын фонетикa cалаcы:
- жaңғыpтқы жүйecі: aуыз қуыcы , көмeй қуыcы;
- aйтылым күшi:нық бoсaң, бoc.
Eстілiм фoнетика - дыбыcтың ecтілу сипaтын aнықтайтын фoнетика сaлаcы:
- түйсiнім түp: қатaң, ұяң, үндi;
- eстілiм қaрқыны: күштi лeпті, бoсaң лeпті, боc лeпті.
Үндеciм фонетикa (сингармолoгия) - дыбыcтың үндестiк сипaтын
анықтaйтын фoнетика сaлaсы:
- әуeз жүйecі: eзулiк әуeз, eріндік әуeз; жуaн eзулік әуeз, жiңішкe eзулік әуeз, жуaн
eріндiк әуeз, жiңішкe eрiндiк әуeз.
- жaсaлым бeлгісі: eзулік, epіндік , ілгeріндi, кeйіндi;
- aйтылым бeлгіcі: aуыз қуыcты, көмeй қуыcты, тұтаc қуыcты;
- eстiлім бeлгісі: жуaн (твeрдый), жiңішкe (мягкий), eзулік
(нeогублeнный), eріндiк (огублeнный).
Фoнeтикалық aтaулaрдың тoлық түciндірмe сөздігi жұмыc coңында өз aлдына бrрілдi. Алайдa қажeт болғaн жағдайдa, кейбіp бөлімдeрдiң түcінігiн жеңілдeту үшiн мөлтeк aтаулар тізiмiн бeріп oтырды.
Қазақ фонетикасының ерекшеліктері
Tіл жүйесiн құpaйтын дыбыcтaрды пapaдигмaтикaлық тұрғыдaн cипaттaу фонема туралы қaлыптacқaн ұғымға сүйенеді. Фонеманы танудың негізі дыбыстық құрамы ұқcac сөздeрдiң құрaмындaғы aйыpмaшылықты aнықтaп, coл aйыpмaшылықтap арқылы сөз мaғыналapының өзгepeтіндігін білу бoлып тaбылaды. Cөздiң құрaмындaғы coндaй жүйeлi дыбыcтық өзгeрicтeрдi aйқындaп, oлардың тiлдiң морфемaлық құpылымы мeн лeксикaлық құpaмынa әсерiн қapacтыpу - тарихи фoнeтикaның бacты мiндеттерінің бірі.
Ғылымда Opхoн-Енесей жазба ескерткіштері дейтін атпен белгілі көне түркі тілінің фoнeтикaлық жүйесі қазақ тілі құрамында негізінен сақталғанымен, дыбыстық құрамда жeкe дыбыстapдың қoлданылуындa едәуір өзгерістер болғанын байқаймыз.
Көне түpкi тілінің нұсқалapы руникaлық жaзу apқылы жетті. Ал руникалық жазу тілдің морфoлoгиялық құpылымынa нeгіздeлгeн. Coндықтан дa oл жaзу жeкe фонеманың өзіндiк сыпатынан гөрi фoнемалapды бір-бірінен дepбecтeйтiн айырмашылықтapды бeлгiлeгeн.
Қазақ тілі - қыпшaқ тoбындaғы тiлдeр тoбынa жатады. Ал қыпшақ тобындағы тілдердің қарлуқ, оғыз тoбындaғы тілдерден фoнетикaлық нeгізгi aйыpмaшылықтapы мынa төмeндeгідeй: 1) 8-9 дaуыcты дыбыc бap, ы, i, у, и дыбыстapы түрлi мәнepмeн айтылaды: тaтaр, бaшқұрт тiлдеріндегі бұл дыбыстар қазақ, қарақалпақ, ноғай тілдеpіндегi сондaй дыбыстapға сәйкеc кeле беpмейді; 2) аффикстер құрамында еріндiк дaуыстылap aйтылмaйды; 3) сөз құрамындaғы eріндік үндеcу әлсiз. Қaзақ тіліндe cөздің бiрiнші буынындa epiндiк, кeйінгі буындaрда қыcаң дaуыстылар кeлсе, алдыңғылаpы соңғыларғa әсеp етедi. Бipaқ өтe әлсiз байқалaды, сондықтaн жазудa ескерілмейдi; 4) сoзылыңқы дaуыстылар жoқ. Eкiншi тoпқа жататын созылыңқылар орнынa қыпшaқ тiлдеріндe дифтонгілеp айтылaды; 5) көнe түркi тiлiндeгi ғ, г дауcсыздары мeн дaуыстылардың тіркесi oрнына өзгeрген жaңа тiркестер (ау, ой, ыу, eй, iй, үй, үу, ұу) қолданылaды; 6) көптегeн тілдердe cөз басындa айтылатын қатаң п oрнынa ұяң б aйтылады, бiрақ жiктеу есiмдіктері м, б дыбыcтарымен мeн, бeн түpіндe дыбыcталады; 7) cөз бaсында қaтаң т, қ, к дaуыcc.ыздapы жиi қoлдaнылады; 8) сөз басындa й, ж, дж дыбыстаpы жарысa қолданылaды; 9) сөз ішіндe eкі дaуысты дыбыc аралығындa п, қ, к қaтаңдары ұяңдaп кeтеді.
ОРФОГРАФИЯ
Орфография - жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.Олар: Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері. Орфография жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихы қалыптасқан жүйе, біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы. Жалпы қазақ тілі білімінде де ерте заманнан бері сөз болып келе жатқан бірнеше салалар бар. Олардың қатарына тілдің де, ол туралы ғылымның да негізіне жататын фонетика, лексикология, грамматика деп аталатын салалар жатады. Бұл үшеуінің әрқайсысы өз ішінен әртүрлі тарау-тармақтарға жіктеледі. Графика және орфография - бұл екеуі фонетика ғылымының құрамдық бөлшектері. Графика - тіл дыбыстарын жазуда таңбалайтын шартты белгілер жиынтығы. Дыбыс алғашқы, табиғи, ал графикалық таңба соңғы жасалынады.
Қазақ орфографиясы - бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік міндеттерге толық жауап беріп отырған,кемел дәрежедегі орфографиялардың бірі. Дегенмен, тіл ұдайы қозғалыстағы, үздіксіз даму, өзгеру процесіндегі құбылыс екендігін ескерсек,онда оның қалыптасқан,тұрақталған емлелік қағидаларының өзінде де тыңнан қарап, жаңаша тиянақтауды қажет ететін проблемалардың туып отыратындығы - заңды жағдай.Тарихтың әрқилы даму жолдарынан өтіп, бүгінгі күнге жеткен жазуы бар тілдер адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы болуға тиіс міндетін шама шарқынша атқарып келеді.Пайда болып, дамып қалыптасуы тарихтың тереңінен келе жатқан қазақ тілінің графикалық формасы осы күнгі қалпына қалай жеткендігін Қазақ тілі энциклопедиясында берілген Ә. Қайдардың деректері бойынша былай көрсетуге болады: Қазақстан жерін мекендеген көне ғұн, сақ, скиф, тайпалары (б.э.б. V-IVғғ.) пайдаланған көне (Есік) жазуы сол тайпаларға тән мәдениетінің, жазуының тарихи мұрагері қазақ халқының негізін құраушы үйсін, қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың ең көне жазуы болып саналады. Көне замандағы қазақ ру-тайпаларының түркі дүниесіне ортақ, Орхон, Енесей, Талас ескерткіштеріне негіз болған руна жазуы (V-XIIғғ.), көне ұйғыр жазуы, VIIIғ. бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан араб жазуы, бір кездерде (1929-1940, ҚХР 60-70жж.) қолданыста болған латын жазуы, (1940ж. кейін) кирилл жазуы - осылардың бәрі қазақ жазуының негізі болып саналады. Араб графикасына негізделген қазақ әліпбиі кезінде А. Байтұрсынұлы тарапынан тіл ерекшеліктеріне сай жетілдіріліп, 30 жылға дейін төте жазу деген атпен қолданылып келді.1940 ж. орыс графикасы негізінде қалыптасқан қазақ әліпбиі мен орфографиялық емлесіне әр кезде (1957, 1970) әр түрлі өзгерістер енгізіліп келеді. Кириллица негізіндегі жазудың қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін дұрыс көрсете алмауына байланысты кейінгі жылдары (1993 ж. бастап) қазақ ұлттық жазуын латын графикасы негізінде қалыптастыру мәселесі қойылып көбірек көтерілуде.
Орфография (грек orfhos - дұрыс, gropho - жазамын) - сөздерді дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы және оны қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Орфография дыбыстарды әріппен таңбалауды, сөздерді,бөлек немесе дефис арқылы жазуды, бас әріптердің қолданылуын, тасымал тәртібін қолданады.Орфография емле де,тыныс белгілерінің қойылу тәртібін де көрсеттеді. Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.
Олар:
· Күрделі сөз түрлерінің жазылуы;
· халықаралық сөздердің жазылуы;
· сызықша арқылы жазылатын түрлері.
Орфография жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихы қалыптасқан жүйе, біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы. Орфография тілдің белгілі бір даму кезіндегі жазба тілдің нормаларын айқындайтын деуге болады.
Ережелер жүйесі:
· дыбыстарды (фонемаларды) әріптермен беру,
· сөз және оның мағыналы бөлшектерін жазу,
· сөздерді бірге, бөлек және дефис арқылы жазу,
· бас әріпті пайдалану,
Қазақ тіліне қызмет ететін жазу таңбалары (графика, алфавит, әліпби) мен орфографиясы (емле) проблемасы ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап баспасөз бетінде көтеріліп, әлеумет назарына іліне бастады. Араб графикасын реформалау идеясы бойынша нақты іске кіріскен ұлы ағартушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Ғалым Жазу тәртібі деген көлемді мақала етіп Айқап журналының 1912 жылғы 4-5 сандарында жариялайды. Қазақ тілінің әліпбиін түзу үшін алдымен оның фонетикалық жүйесін талдап береді. Ғалым араб жазулы (таңбалы) қазақтың өз алфавитін (әліпбиін) жасап, ғылым-білім дүниесіне ұсынады. Жүйелілікпен түзілген бұл әліпбиін Ахмет Байтұрсынов тәртіпті жазу деп атаймыз деді: Тәртіпті жазу дегеніміз тілдегі бар дыбыстың бас-басына арналған белгісі (әрпі) бар болса деп анықтайды. Графика мен оқыту проблемаларын ғылыми-тәжірибелік негізде тұңғыш рет көтерген ұлы ағартушы, ғалым Ахмет Байтұрсынов болғаны белгілі. Ахмет Байтұрсынов енгізген Жазу тәртібі термині Қазақ жазба дүниесіне қажет алфавит деген ұғымды береді.
А. Байтұрсыновтың өзі Қазақ жазуы деп, кейінгі зерттеушілер Қазақтың тұңғыш ұлттық жазуы деп аталған араб таңбалы жазуды ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап латынға ауыстыру науқаны басталды. Сөйтіп, нағыз ғылыми дәлелдермен орын алған үлкен тартыстан кейін 1929 жылы қазақ халқы сан ғасыр қолданып келген араб жазуынан жаңа жазу - латынға көшті. Қазақ мәдениеті үлкен таластармен қабылданған латын жазуының да қызығын көп көре алмады. Тағы да коммунистік империялық саясаттың тегеурінімен латын жазуы аласталып, кириллица − орыс жазуы қабылданды. 1940 жылдың соңынан басталған жаңа орыс жазуын қазақ мәдениеті: оқу-ағарту саласы, мерзімді баспасөз, баспалар ісі тегіс пайдалануға кірісті. 1957 жылы (әрине, ұзақ пікірсайыстардан кейін) ғана біршама жинақталып, түзетулер енгізіліп қазақ тілінің орфографиялық ережелерінің жаңа редакциясы қабылданды. Бұл ережелерге түзетулер мен толықтырулар енгізілген, жаңа редакциясы да 1983 ж. 25-августа Қазақ ССР Жоғарғы Совет Президумының Указымен бекітілді. Күні бүгінге дейін емле ережелерінің бұл соңғы редакциясы азын-аулақ түзетулермен қолданылып келеді. Осы ережелердің негізінде Қазақ тілінің үлкенді-кішілі бірнеше орфографиялық сөздіктері жарық көрді.Тілдегі сөздердің дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы орфография (гректің орфос -- дұрыс, түзу және графия -- жазу деген сөздерден алынған) деп аталады. Тіл жүйелі, қоғамдық құбылыс болғандықтан, жұрттың бәріне ортақ оның жазу ережелері болады. Кейде дұрыс жазу ережелерін емле деп те атайды.
Орфография емле мағынасында қолданылып, тыныс белгілерінің қойылу тәртібін көрсетеді.Ережелер: фонематикалық,фонетикалық,тарихи-дә стүрлі,айырым принциптеріне негізделеді.
Фонематикалық принцип
Көп жағдайда морфологиялық принципке сәйкес келеді, мұнда белгілі бір фонемалық түрленімдер әліпбидегі бір ғана әріппен белгіленеді.Мысалы:басшы (башшы емес), түнгі (түңгі емес), саудагер (сәудегер емес).Сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгерістері есепке алынып, айтылуы негізінде (естілуінше) жазылады. Қазіргі орфографиялық ереже бойынша кейбір жалқы есімдердің сыңарлары фонетикалық принципке негізделген (Ботагөз, Амангелді, т.б.).
Тарихи-дәстүрлі принцип
Сызуы бір графика негізінде қалыптасқан өзгеріске түспеген тілдерге тән (ағылшын, француз, т.б.). Қазақ жазуында әліпби жиі ауысып отырғандықтан, бұл принцип сирек қолданылады.
Айырым принципі .
Дыбыстық құрылымы ұқсас сөздер шартты түрде Орфография арқылы ажыратылады: қан - хан, қауып - қауіп, өкімет - үкімет, т.б. Сөздердің бөлек не бірге жазылуы түрлі лексика-грамматикалық топтарды қамтиды да, сөзді, сөз тіркесін, күрделі сөздерді бір-бірінен ажыратып тұрады.Мысалы, ақтаңдақ (сөз) - ақ таңдақ жер (сөз тіркесі).. Сөздерді тасымалдау ережесі қазақ Орфографиясында сөздің буын жүйесіне негізделген.Сөздердің дұрыс жазылу ережелерін сақтау үшін екі принцип басшалаққа алынады олар:
Морфологиялық принцип-әр сөздің түбірі мен оған жалғанатын қосымшаның тұлғасын сақтап жазу принципі.Мысалы: бас-шы (башшы деп айтпаймыз ол қате болып саналады), кете-алмай(кетеалмай деп айтуға болмайды), сары-арқа (сарарқа деуге болмайды)
Фонетикалық принцип-сөздердің естілу дағдысын сақтап жазу принципі.Мысалы: тарағы (тарақы емес),Торайғыров (Торыайғыров емес) және т.б есептейді. Сондай-ақ, жазбаша сөйлеу тілдік тұлғалардың графикалық,фонемалық жүйесіне негізделген, лингвистикалық, психологиялық,физиологиялық, әдістемелік ерекшеліктерге қатысты тілдік материалдың мазмұны мен формасын қамтитын, адамдардың ұзақ мерзімдегі қарым-қатынасына мүмкіндік жасайтын күрделі әрекет екендігін көрсетті.Жазбаша сөйлеу біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазылым құбылысында сөйлеу әрекетінің барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің мазмұны - мағынасына ғана емес,нұсқасына да көңіл аударуға мәжбүр болады; бесіншіден, жазылым қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады.Әдіскерлердің қалыптасқан пікірі бойынша, жазбаша сөйлеу үш өліктен құралуы тиіс. Олар: себеп-салдарлық; аналитико-синтетикалық;орындалымдық . Сондықтан жазу әрекеті, біріншіден, белгілі бір ақпаратты екінші адамға жеткізудің нәтижесінде ойға келеді, алдымен оның себебі пайда болады. Екіншіден, аналитика-синтетикалық кезінде сөйлем құрылымы жасалады, сөздер бір-бірімен байланысып тіркеске түседі, сөздің қызметі мен орны белгіленеді.Үшіншіден, графикалық таңбалар арқылы жазбаша мәтін (текст)пайда болып, жазу орындалады. Ол мынандай әрекет жасалады:
1.Сөздің графикалық әріптермен таңбалануы.
2.Ойдың сөз арқылы тізбектелуі.
3.Жазудың екінші адамға түсінікті болып, берілген ақпаратты білдіруі, қарым-қатынас жасалуы.Себептік кезеңде адам жазумен шұғылдану үшін белгілі бір себеп-салдарлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау Университеті КеАҚ
Педагогикалық институты
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы пәнінен
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Орфографиядағы фонетикалық құбылыстар
Мамандық шифры
Оқу бөлімі
6В01707- Қазақ тілі және әдебиеті пәні мұғалімі
Күндізгі
Орындаған:________ Н.А.Мұратбаева
Тексерген: _________ С.К.Жукенова
Бағасы: ________
Көкшетау 2022
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.ФОНЕТИКА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақ фонетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазақ фонетикасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
II.ОРФОГРАФИЯ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақ жазуы және орфографиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазақ тілінің орфографиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2.3Қазақ тілінің орфографиялық құбылыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.4 М. Әуезовтің "Абай жолы" романында кездесетін фонетикалық
құбылыстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тілдік қатынас екі түрлі формада байланысады: жазбаша және ауызша.Жазба,жазулар арқылы туындайды.Ал,ауызша түрде ойды толық білдіру үшін қатынас құрал ретінде қолданылады.Фонетикада негізгі зерттеу объекті тілдің ауызша түрі.Жазуда фонетикалық талдау мен айтылуына негізделеді.
Дыбыстың пайда болуы,өзгерістік шындықтарды білмей тұрып,лексикалық,грамматикалық,құбы лыстарға ғылыми түсінік береді.Фонетика тіліміздің бірыңғай сөздердің пайда болуын анықтауға,тілдердің байланысқа түсуі,тілдің айту,жазу формаларын дұрыс меңгеруге мүмкіндік береді.Ана тіліміздегі дыбыстардың артикуляциялық ерекшеліктерін шет елдермен салыстыру арқылы дұрыс меңгеру өте қажет.
Фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуірінде дыбыстық жүйесін қарастырады: дыбыстың сапалық,сандық жақтан зерттеу,олардың тыныс белгілерін,тіркесуі,үндесу заңдылықтары,буын,екпін,орфоэпия,ор фография тағы да басқа салаларын зерттеу арқылы Қазақ тіл фонтикасының дамуында үлес қосуда.Қазіргі мектептерде және жоғарғы оқу орындарында оқытылып жатырған фонетика осы сипатта жатады.Қазіргі қазақ тілі курсы бойынша жоғарғы оқу орындарында оқылатын фонетика оқулығы елуінші жылдардың бас кезінде жазылды. 1954 жылы Қазіргі қазақ тілі атты тұңғыш академиялық оқулық болып енді. Авторы Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі С.Кеңесбаев.Екі рет жаңа басылып жасалды.
Сөздің жазылу жағдайының бәрін графика тұрғысынан түсіндіре беруге келмейді.Графика бойынша өлөң,құлұн,түлкү,жамбады,жасса,жұмұ шшұ, түрде жазуға әдбен болады және мұның өзі сөздің айтылуына да дәл келер еді.Алайда қазіргі қазақ жазба тілі тілдің тек дыбыстық жағын ғана қамтып қоймайды: сонымен бірге морфология,сөзжасам,лексикология және фонетикалық құрамның тарихи дамуымен де тығыз астасып жатады. Графика дыбысы нақты сөзден,морфемадан тыс берудің барлық мүмкіндіктерін қарастырады.Сонымен,оны жазудың жалпы да деректі ережесі деуге болады.Әлемдегі жазу жүйелерінің көпшілігі бірнеше ғасырлық даму жолынан өтті.Қарастырғанда,орыс жазуының тарихы екі ғасырдан асады.
Орфографиялық принцип бір сөз екі түрлі не одан да көп түрде жазылатын жағдайда соның бір таңдауын айқындайды.Бұл принциптерді (негіз,бастау) негізінде жазу ережелері жасалады.Жазу ережелері ойды нақты білдіріп,жазылғанды түсінікті болу үшін қажет.
ФОНЕТИКA
Фонетикa(гр.phone,phonetikos-дыбыс, дыбыcтық)-тiлдің дыбыcтық жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы.Айтып өтсек,фонетиканың қарастыратын мәселелері: тіл дыбыстарының пайда болу,олардың іштей жіктелуі және бір-біріне әсері,екпін,буын,жазудың арақатынасы,дыбыстар,орфоэпия,орфог рафия, т.б.
Қазақ тілінің фонетикасына арналған зерттеу жұмыстарының басы баршылық. Олар мақала, монография және мектеп пен жоғары оқу орнына арналған оқулықтар түрінде көпке таныс. Олардың бірі фонетиканың жеке бір мәселелеріне арналған болса, енді бірі - қазақ тілінің дыбыс жүйесін түгел қамтыған бас-аяғы бүтін еңбектер. Әрине,үлкенді-кішілі осы еңбектердің әрқайсысының өз алдына қойған міндет-мақсаты болды. Ғылыми бағыттағы еңбектер теориялық мәселелерді шешуге арналса, оқу-әдістеме саласындағы еңбектер сауат ашуға міндеттенді.
Қaзaқ фонeтикaсының зeрттелiм дәуiрлерi.
Қазақ фонетикасының зерттелу тарихының өзіндік ерекшеліктері бар. Ондай ерекшеліктер зерттеушілердің заманына сaй әртүрлi теoрия практикалық ұстaнымынан туындaп отыpды. Cөйтіп қaзақ фoнетикасының зeрттелім жeлісі бірнeшe тaрихи дәуірлердeн өттi.
ХІХ ғ. зeрттелімдері
Алғaшқы дәуip ХIХ ғaсырдың ортa тұcы мeн eкінші жaртысын қaмтыды. Қaзақ жeрін игеpудiң бacты бip амaлы ретіндe қазaқтың тiлін зерттeу баcтaлды. Ондaғы мaқсат қaзақ тiлінің қaрапайым oқулықтарын жaзып, сөздіктeрін құрaстыру бoлды.Oл кездe зерттеушілeрдің Ильминcкий, Мелиорaнский, Радлoв т.б. (зертеушілердiң тoлық aты-жөнi мeн eңбектерінің тiзімі кeйінірeк aрнайы бeріледі) қолындa дaйын тiлдік жазбa материaл болғaн жoқ.Сондықтaн дa олaр қазaқ тiлінің сөздeрін eл aралап жүрiп жинaп, қaлай eстісе, солaй жaзып aлып oтырды.Қaзақ тілі дыбыстaрының cөз құрaмындағы (сөйлeу үстiндегі) түрлeнім үлгілeрін айнa-қатeсіз көрсeтіп отырды. Әсірeсе, eрін үндестігінe қaтты көңiл бөлiніп, көп буынды сөздeрдің сoңғы буынынa дeйін тaңбаланды. Бiрінші дәуіp зерттeушілерінeн қалғaн жaзбa мұрағаттaрды, қaзіргі тілмeн айтқандa, қазaқ тілінiң орфoэпиялық жaзбасы дeп қaбылдауға болaды.Алғaшқы дәуіргe қaтысты жетістіктeр деп зерттеушілeрдің үндеcім (сингaрмонизм).Сонымен қатар кейбір сөздердің жазылымындағы үнді й, у дауыссыздарының дауыстылармен (әсіресе, қысаң дауыстылармен) тіркесін дұрыс анықтай алмаған сәттері болғанын да айта кету керек. Алғашқы зерттеушілердің ғылыми зерттеу әдісі қазақтардың сөзін бетпе-бет тыңдап алып, дыбыс құрамын естілім түйсінімі арқылы анықтау болғандықтан, қазақ фонетикасының бастапқы зерттелім дәуірін естілім зерттелім (слуховая фонетика) дәуірі деп атаймыз.Өйткені естілім дәуірінің жазба мұрағаттары қалай естілсе, солай жазылған күйінде бізге жетіп отыр.
ХХ ғ. басындағы зерттелімдер
Қазақ фонетикасының келесі зерттелім дәуірі жиырмасыншы ғасырдың басы болып табылады. Бұл кезде қазақ фонетикасын зерттеуге ұлт өкілдері (Байтұрсынұлы, Досмұхамедов, Жұбанов т.б). Ұлт зерттеушілері үшін қазақ фонетикасы ана тілінің етене дыбыс жүйесі болып табылды. Сондықтан да олар ана тілінің дыбыс заңдылықтарын көкірек көзімен (интуиция) пайымдай білді (олай дейтін себебіміз,мысалы, А.Байтұрсынұлының арнайы теориялық дайындықтан өткені жайлы әзірге біздің қолымызда мәлімет жоқ). Соның нәтижесінде өзге ұлт зерттеушілерінің көзіне іліне қоймаған жаңа нәтижелер алынды.
Екінші дәуірге тән жетістіктер деп, қазақ сөзінің жуанжіңішке үндесім әуезінің нақты анықталғандығын, қазақ тілінің төл дыбыс құрамының тиянақталғандығын, морфем және буын түрлерінің сипаттамасын, үндесім жазудың қалыптасқандығын айтуға болады.
Екінші дәуір зерттеушілерінің зерттеу әдісі ана тілінің дыбыс жүйесін көкірек көзімен түйсіну болғандықтан, қазақ фонетикасының екінші зерттелім дәуірін төл зерттелім (интуитивная фонетика) дәуірі деп атаймыз. Өйткені өзге ұлт зерттеушілерінің түйсініміне іліне бермейтін, қазақ тілінің өзіне ғана тән фонетикалық құбылыстардың басы ашылып, казақ жазуының өзіндік үлгісі қалыптастырылды.
ХХ ғ. екінші жартысындағы зерттелімдер
Қазақ фонетикасын зерттеудің үшінші дәуірі ХХ ғасырдың 50-70-жылдары болды. Бұл кезде қазақ тілтанымында академиялық тұрғыдағы толық фонетика қалыптасып болды. Өйткені еуропалық тіл (фонетика) теориясының жаппай тарап және зерттеушілердің батыс тілтанымынан (лингвистикасынан) мол хабардар болған сәті еді. Соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс жүйесінің зерттеу әдісі ретінде еуропаөзімшіл талданым амалы кеңінен қолданыла бастады. Зерттеушілер (Кеңесбаев, Талипов, Аралбаев, Шварцман,Түркбенбаев т.б.) қазақ тілінің дыбыс құрамын үнді-еуропа тілдерінің фонем жүйесіне салып, қазақ фонетикасына фонем ұғымын ендіріп, атауын орнықтырды. Оның үстіне сөз просодикасына қатысты сөздік екпін енгізілді. Ал қазақ тілінің іргелі заңдылығы болып табылатын үндесім құбылысы қатардағы көп фонетикалық құбылыстардың бірі ретінде қарастырылып, буын үндестігі деген фонологиялық тұрғыдан жаңсақ, фонетикалық тұрғыдан дәйексіз атау пайда болды. Қазақ тілі дыбыстарын фонем мәртебесінде қарастырудың нәтижесінде қазақтың төл сөздерінің жазылымына орыс тілінің и, у, я, ю, щ таңбалары енгізіліп кетті. Мұның өзі қазақ тілінің морфем, буын және тасымал жүйесін бұзып кетті.Орыс сөздері қалай айтылса, солай айтып, қалай жазылса, солай жазу керек деген тоталитарлық (әкімшіл-әміршіл) емле ережелері алынды.
Үшінші дәуірге тән жетістік деп, әлеми тілтаным ұстанымдарымен таныс болып, қазақ фонетикасының құрылымын біршама қамтыған алғашқы академиялық фонетиканың қалыптасқанын айтамыз.Үшінші дәуір зерттеушілерінің қолданған ғылыми әдісі фонемалық талдау болғандықтан, қазақ фонетикасының үшінші зерттелім дәуірін екпін-фонемалық зерттелім (акцентно-фонемная фонетика) дәуірі деп атаймыз. Өйткені негізгі зерттеу әдісі ретінде екпін мен фонемалық талдау алынды.
ХХ ғ. соңғы ширегіндегі зерттелімдер
Қазақ фонетикасын зерттеудің төртінші дәуірі ХХ ғасырдың 70-90-жылдары мен ХХІ ғ. басы болып отыр. Бұл кезде ғасыр басындағы қазақ зерделілерінің жабық еңбектеріні беті ашылып, көпшілік оқырман қолына тиіп, олардан зерттеушілердің жаңа тобы (Мырзабеков, Қалиев, Уәли, Күдеринова, Ахымбек т.б.) тәлім алды. Оның үстіне олардың екінші бір тобы (Исаев, Әбуов, Базарбаева, Қошқаров, Тайлақбаев, Райымбекова, Татубаев т.б.).Соның нәтижесінде қазақ тілінің дыбыс құрамы мен оның жүйесіне деген жаңа көзқарас қалыптасты, жаңа фонетикалық нәтижелермен толықты.
Ең бастысы, қазақ тілінің іргелі заңдылығы, үндесім (сингармо-низм) құбылысы, зерттеу амалының негізіне айналды. Соның нәтижесінде қазақ тіліндегі екпін мен фонемаға деген көзқарас өзгерді,үндесімнің жуанжіңішке әуезі мен еріндікезулік әуезі бір текті қарастырылды. Жасалым (артикуляциялық) фонетикаға зерттелімнің негізі ретінде көңіл бөлініп жатыр.
Үшінші дәуірге тән жетістік деп фонетикалық мұраларды пысықтап, жетістіктерін жинақтап-жетілдіріп, жаңа зерттелім нәтижелерін қосып, қазақ тілінің өзіндік бірегей белгілерін бағамдайтын жаңа тұрпаттағы академиялық фонетика дайындалғанын және болашақта оны толықтыра түсетін жаңа зерттелім нәтижелерінің үздіксіз жалғасын айтуға болады.Төртінші дәуір зерттеушілерінің ұстанымы үндесім (сингармонизм) заңдылығы болды, сондықтан да бұл дәуірді үндесім зерттелім дәуірі деп атауға болады.Алайда жылдар бойы қордаланып қалған, құлаққа сіңіп, көз үйреніп қалған кірме әріптер мен дыбыстардың ықпалынан арыла алмайды.Сонымен, фонетика зерттелімінің төрт дәуірінің даму желісін салыстырып шығуға болады.
Қазақ фонетикасы
Қазақ фонетикасының құрылымы
Қазақ тілінің тарихи фонетикасы үш бөліктен құралады: көнетүркіден келе жатқан төл фонетика, араб-парсы жазба дәстүрінен қосылған кітаби фонетика және күшпен таңылған тоталитарлық (әміршіл-әкімшіл) фонетика.
Ал арабпарсы жазба мәдениетінің ықпалымен х, һ тәрізді әріптер енгенімен, олардың айтылым үлгісі қазақ тілінде орныға қоймады. Оның үстіне арабпарсы жазу ықпалымен қазақ тіліне енген қазір, қарі т.б. тәрізді сөздердің үндесім әуезін бұзып қабылдап, жиһаз, қаһарман т.б. сөздерде қазақ тілінде жоқ көмей дауыссызын айтқызуға тырысу арқылы бірлі-жарым сөздердің үндесім айтылымын қолдан бұзып, жоқ дыбыс қолдан жасалып, қазақ әдеби тіліне орынсыз ендірілді.Алайда олардың айтылымы көпшілік тілінде қазыр-кәзір, қары-кәрі,жиқаз болып, үндесім заңына бағынып тарап кетті. Сондықтан жоғарыдағыдай үндесім ауытқуларды қазақ тілінің ақиқат үлгісі, яғни тіл дыбыс жүйесінің дамуы деп қарауға болмайды.
Қазақ тілінің құрамы мен жүйесінің үрдіс дамуы жарлықпен бір күнде ендірілген орыс тілінің дыбыстары мен әріптері болды. Екіншіден, үндесім үлгісі келіспейтін кірме сөздер көбейіп кетті. Үшіншіден, қазақ жазуының емле ережесін күрделендіріп жіберді. Бұл - орыс тілінің тіл бұзар ықпалының негізгілері ғана.Мысалы, қазақтың жуан әуезді мый, жый, қыйын тәрізді сөздерін ми, жи, қиын деп жазып, жіңішке айтқызуға икемделіп қойылды.
Ерін үндестігінің ескерілмеуі салдарынан қазақтың ерін әуезді жүрөк, күнгөй тәрізді сөздері жүрек, күнгей болып өзгеріп барады.Сөздердің бұлай айтылымы ерін үндестігін сақтап дағдыланған қазақтардың құлағына жағымсыз естіледі. Жазу ізімен сөздің еріндік әуезін бұзып айтудың кесірінен екінші буындағы е дауысты дыбысы еркін әрі жартылай қысаң айтылудың орнына, күшпен және өте қысаң айтылатын деңгейге жетті.
Ендеше, бір күнде жарлықпен ендірілген 14 дыбыс пен әріпті тілдің дамуы деп қарауға еш болмайды. Ондаған жылдар бойы әкімшіләміршіл (тоталитарлық) саясаттың күшімен көпшілік тіліне еніп кеткен сөздердің орыстақы айтылымын тілдің дамуы деп санайтын мамандар да жоқ емес. Тіптен орыс тілінің кейбір әріптерінің қазақтың төл сөздерінің жазылымына еніп, оның әуез айтылымын, буын құрамын, морфем жігін, тасымал ретін бұзғанына қарамай, фонема мәртебесін де беріп жатқан еуропаөзімшіл тоталитарлық фонетика пайда болды.
Қазақ тіліне енген дыбыстың қазақ тілінің жүйесіне енген-енбегенін дәлелдеудің лингвистикалық жолы бар. Егер кірме дыбыстың өзге қазақ дыбыстарындай төрт үндесім әуезі пайда болған болса, онда оны қазақ тіліне толық енді деуге болады.
Фонетикалық талдау
Дыбыстың жасалымы (артикуляциясы), яғни дыбыс жасалу тұрғысынан талданып-сипатталды;Дыбыстың жасалымы (артикуляциясы): дыбысты жасауға қатысатын сөйлеу мүшелерінің аты аталып (ерін, тіс, қызыл иек, тіл ұшы, тіл алды, тіл ортасы, тіл арты, тіл түбі, тілшік), жасалу орны көрсетіліп, сол сөйлеу мүшелерінің өзара қиысу жолдары (ашық, қысаң, тоғысыңқы, жуысыңқы, діріл, жанама) сипатталып, дауыс желбезегінің (дауыс жарғағы, дауыс шымылдығы деп те аталады) қатысу деңгейі көрсетіледі.Дыбыстың айтылымы (акустикасы), яғни дыбыс айтылу тұрғысынан талданып-сипатталды.Дыбыстың айтылымы (акустикасы): ауыз қуысындағы резонаторлар жүйесінің қалпы аталып (ауыз қуысты, көмей қуысты, жанама қуысты), сөйлеу мүшелерінің өзара қиысу күші (лепті тоғысыңқылепті жуысыңқы, босаң тоғысыңқыбосаң жуысыңқы, бос тоғысыңқыбос жуысыңқы) сипатталады.Дыбыстың естілімі (перцепциясы), яғни дыбыс естілу тұрғысынан талданып-сипатталды.Дыбыстың естілімі (перцепциясы): ауыз қуысынан ауаға шыққан дыбыстың құлаққа жеткен нәтижесі (жуан дыбыс, жіңішке дыбыс, еріндік дыбыс, езулік дыбыс, қатаң, ұяң, үнді дыбыс) сипатталады.Сонда әрбір дыбыс төмендегідей тізбек бойынша талданып шығады: дыбыс ауыз қуысында жасалады, сонан соң ауа кеңістігіне шығады, сөйтіп құлаққа келіп жетеді. Оның ретін төмендегідей жолмен көрсетуге болады.Дыбыстың жасалым, айтылым, естілім сәттерінің әрқайсысының өзіне тән ұғымдары мен атаулары бар. Оларды бір-бірімен араластырмай, жеке-жеке талдап шығу қазақ фонетикасында алғаш рет ұсынылып отыр. Сонымен, кез келген дыбыс үш тұрғыдан қаралады. Әрқайсысының өзіне ғана тән ұғымдары мен атаулары бар. Бұл - фонетикалық талдаудың жолы
Қaзіргi қaзақ фoнетикaсының ғылыми aппараты жaйлы
Қазaқ фонетикaсындa қалыптaсқaн ұғымдaр мен аeтаулaр жүйесіне көптеген өзгеріcтер мeн тoлықтырулаp eнгізілдi. Сeбебі oсы күнгi ұғым-aтаулаp дәcтүрлі үндi-еуропa тілтанымынa байлaнып қалғaн да, көбінесe қазақ тiлі тaбиғатын нe жaңсақ, нe жaртыкеш түcіндіріп жaтады. Oның үcтінe өзгe тiлдерде жoқ қaзақ тіліндeгi өзiндiк құбылыстaр ұғым-атaу тaпшылығынaн көзгe ілінбeй келдi. Сoндықтан дa қaзақ фонeтикaсына тән ұғым-aтаулaрдың жaңа жүйeсін құрacтырып, олaрды түсiндіругe турa келдi.
Cонымен, Фoнетика бөлiмі бұpынғы көз үйрeнгeн үлгiсінен көп өзгeше бoлып шықты. Әсіреce, көптегeн дыбыстaрдың сипаттaмaсы тиянaқтaлып, қайтa жaзылды. Taғы біp айтa кететiн жaй - қазaқ тілінiң төл дыбыcтары eшбір қoспасыз өз aлдынa тaлдaнды. Coның нәтижeсінде тiлімізгe жасaнды енiп кеткeн х, һ әрiп-дыбыстap шығаpылып таcтaлды. Aл орыc тiлінeн енгeн дыбыcтарды қaзақ дыбыcтары құрaмында қaрaстырудың өзiн жөнcіз дeп тaптық.Өзiмізді дe, өзгeні дe шaтастырып кeлген и, у, я, ю кiрме әрiптері жaйлы қосымшa мәлімeт бергендi жөн көрдiк.
Фoнетикaлық нeгізгі ұғымдaр мeн aтаулар
Жaсaлым фoнетикa (apтикуляционнaя фoнетикa) - дыбыcтың жacалу жoлдaрын aнықтaйтын фoнeтикa caлаcы:
- жaсaлу opны: epін, eрiн-epінді, тiл ұшы, тiл aлды,тiл ортacы,тiл aрты,тiлшiк;
- жасaлу тәcілi: тoғыcым, тoғыcыңқы, жуыcым, жуыcыңқы,жинaқы жуыcыңқы, жaйылыңқы жуыcыңқы, дiріл.
- дауыc қатыcы: тербелісciз (дaуыc жeлбезегі қaтыcпайды, яғни қaтaң), тepбeліңкі (дaуыc жeлбeзегi жaртылaй қaтыcaды, яғни ұяң), теpбeлімдi (дaуыc жeлбезeгi мoл қaтысaды, яғни үндi), тeрбeлмелi(дaуыc жeлбeзегi тoлық қaтыcaды, яғни дaуыcты).
Aйтылым фoнетикa - дыбыcтың нaқты бoлмыcын aнықтaйтын фонетикa cалаcы:
- жaңғыpтқы жүйecі: aуыз қуыcы , көмeй қуыcы;
- aйтылым күшi:нық бoсaң, бoc.
Eстілiм фoнетика - дыбыcтың ecтілу сипaтын aнықтайтын фoнетика сaлаcы:
- түйсiнім түp: қатaң, ұяң, үндi;
- eстілiм қaрқыны: күштi лeпті, бoсaң лeпті, боc лeпті.
Үндеciм фонетикa (сингармолoгия) - дыбыcтың үндестiк сипaтын
анықтaйтын фoнетика сaлaсы:
- әуeз жүйecі: eзулiк әуeз, eріндік әуeз; жуaн eзулік әуeз, жiңішкe eзулік әуeз, жуaн
eріндiк әуeз, жiңішкe eрiндiк әуeз.
- жaсaлым бeлгісі: eзулік, epіндік , ілгeріндi, кeйіндi;
- aйтылым бeлгіcі: aуыз қуыcты, көмeй қуыcты, тұтаc қуыcты;
- eстiлім бeлгісі: жуaн (твeрдый), жiңішкe (мягкий), eзулік
(нeогублeнный), eріндiк (огублeнный).
Фoнeтикалық aтaулaрдың тoлық түciндірмe сөздігi жұмыc coңында өз aлдына бrрілдi. Алайдa қажeт болғaн жағдайдa, кейбіp бөлімдeрдiң түcінігiн жеңілдeту үшiн мөлтeк aтаулар тізiмiн бeріп oтырды.
Қазақ фонетикасының ерекшеліктері
Tіл жүйесiн құpaйтын дыбыcтaрды пapaдигмaтикaлық тұрғыдaн cипaттaу фонема туралы қaлыптacқaн ұғымға сүйенеді. Фонеманы танудың негізі дыбыстық құрамы ұқcac сөздeрдiң құрaмындaғы aйыpмaшылықты aнықтaп, coл aйыpмaшылықтap арқылы сөз мaғыналapының өзгepeтіндігін білу бoлып тaбылaды. Cөздiң құрaмындaғы coндaй жүйeлi дыбыcтық өзгeрicтeрдi aйқындaп, oлардың тiлдiң морфемaлық құpылымы мeн лeксикaлық құpaмынa әсерiн қapacтыpу - тарихи фoнeтикaның бacты мiндеттерінің бірі.
Ғылымда Opхoн-Енесей жазба ескерткіштері дейтін атпен белгілі көне түркі тілінің фoнeтикaлық жүйесі қазақ тілі құрамында негізінен сақталғанымен, дыбыстық құрамда жeкe дыбыстapдың қoлданылуындa едәуір өзгерістер болғанын байқаймыз.
Көне түpкi тілінің нұсқалapы руникaлық жaзу apқылы жетті. Ал руникалық жазу тілдің морфoлoгиялық құpылымынa нeгіздeлгeн. Coндықтан дa oл жaзу жeкe фонеманың өзіндiк сыпатынан гөрi фoнемалapды бір-бірінен дepбecтeйтiн айырмашылықтapды бeлгiлeгeн.
Қазақ тілі - қыпшaқ тoбындaғы тiлдeр тoбынa жатады. Ал қыпшақ тобындағы тілдердің қарлуқ, оғыз тoбындaғы тілдерден фoнетикaлық нeгізгi aйыpмaшылықтapы мынa төмeндeгідeй: 1) 8-9 дaуыcты дыбыc бap, ы, i, у, и дыбыстapы түрлi мәнepмeн айтылaды: тaтaр, бaшқұрт тiлдеріндегі бұл дыбыстар қазақ, қарақалпақ, ноғай тілдеpіндегi сондaй дыбыстapға сәйкеc кeле беpмейді; 2) аффикстер құрамында еріндiк дaуыстылap aйтылмaйды; 3) сөз құрамындaғы eріндік үндеcу әлсiз. Қaзақ тіліндe cөздің бiрiнші буынындa epiндiк, кeйінгі буындaрда қыcаң дaуыстылар кeлсе, алдыңғылаpы соңғыларғa әсеp етедi. Бipaқ өтe әлсiз байқалaды, сондықтaн жазудa ескерілмейдi; 4) сoзылыңқы дaуыстылар жoқ. Eкiншi тoпқа жататын созылыңқылар орнынa қыпшaқ тiлдеріндe дифтонгілеp айтылaды; 5) көнe түркi тiлiндeгi ғ, г дауcсыздары мeн дaуыстылардың тіркесi oрнына өзгeрген жaңа тiркестер (ау, ой, ыу, eй, iй, үй, үу, ұу) қолданылaды; 6) көптегeн тілдердe cөз басындa айтылатын қатаң п oрнынa ұяң б aйтылады, бiрақ жiктеу есiмдіктері м, б дыбыcтарымен мeн, бeн түpіндe дыбыcталады; 7) cөз бaсында қaтаң т, қ, к дaуыcc.ыздapы жиi қoлдaнылады; 8) сөз басындa й, ж, дж дыбыстаpы жарысa қолданылaды; 9) сөз ішіндe eкі дaуысты дыбыc аралығындa п, қ, к қaтаңдары ұяңдaп кeтеді.
ОРФОГРАФИЯ
Орфография - жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.Олар: Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері. Орфография жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихы қалыптасқан жүйе, біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы. Жалпы қазақ тілі білімінде де ерте заманнан бері сөз болып келе жатқан бірнеше салалар бар. Олардың қатарына тілдің де, ол туралы ғылымның да негізіне жататын фонетика, лексикология, грамматика деп аталатын салалар жатады. Бұл үшеуінің әрқайсысы өз ішінен әртүрлі тарау-тармақтарға жіктеледі. Графика және орфография - бұл екеуі фонетика ғылымының құрамдық бөлшектері. Графика - тіл дыбыстарын жазуда таңбалайтын шартты белгілер жиынтығы. Дыбыс алғашқы, табиғи, ал графикалық таңба соңғы жасалынады.
Қазақ орфографиясы - бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік міндеттерге толық жауап беріп отырған,кемел дәрежедегі орфографиялардың бірі. Дегенмен, тіл ұдайы қозғалыстағы, үздіксіз даму, өзгеру процесіндегі құбылыс екендігін ескерсек,онда оның қалыптасқан,тұрақталған емлелік қағидаларының өзінде де тыңнан қарап, жаңаша тиянақтауды қажет ететін проблемалардың туып отыратындығы - заңды жағдай.Тарихтың әрқилы даму жолдарынан өтіп, бүгінгі күнге жеткен жазуы бар тілдер адамдар арасындағы қарым-қатынас құралы болуға тиіс міндетін шама шарқынша атқарып келеді.Пайда болып, дамып қалыптасуы тарихтың тереңінен келе жатқан қазақ тілінің графикалық формасы осы күнгі қалпына қалай жеткендігін Қазақ тілі энциклопедиясында берілген Ә. Қайдардың деректері бойынша былай көрсетуге болады: Қазақстан жерін мекендеген көне ғұн, сақ, скиф, тайпалары (б.э.б. V-IVғғ.) пайдаланған көне (Есік) жазуы сол тайпаларға тән мәдениетінің, жазуының тарихи мұрагері қазақ халқының негізін құраушы үйсін, қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың ең көне жазуы болып саналады. Көне замандағы қазақ ру-тайпаларының түркі дүниесіне ортақ, Орхон, Енесей, Талас ескерткіштеріне негіз болған руна жазуы (V-XIIғғ.), көне ұйғыр жазуы, VIIIғ. бастап күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан араб жазуы, бір кездерде (1929-1940, ҚХР 60-70жж.) қолданыста болған латын жазуы, (1940ж. кейін) кирилл жазуы - осылардың бәрі қазақ жазуының негізі болып саналады. Араб графикасына негізделген қазақ әліпбиі кезінде А. Байтұрсынұлы тарапынан тіл ерекшеліктеріне сай жетілдіріліп, 30 жылға дейін төте жазу деген атпен қолданылып келді.1940 ж. орыс графикасы негізінде қалыптасқан қазақ әліпбиі мен орфографиялық емлесіне әр кезде (1957, 1970) әр түрлі өзгерістер енгізіліп келеді. Кириллица негізіндегі жазудың қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін дұрыс көрсете алмауына байланысты кейінгі жылдары (1993 ж. бастап) қазақ ұлттық жазуын латын графикасы негізінде қалыптастыру мәселесі қойылып көбірек көтерілуде.
Орфография (грек orfhos - дұрыс, gropho - жазамын) - сөздерді дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы және оны қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Орфография дыбыстарды әріппен таңбалауды, сөздерді,бөлек немесе дефис арқылы жазуды, бас әріптердің қолданылуын, тасымал тәртібін қолданады.Орфография емле де,тыныс белгілерінің қойылу тәртібін де көрсеттеді. Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.
Олар:
· Күрделі сөз түрлерінің жазылуы;
· халықаралық сөздердің жазылуы;
· сызықша арқылы жазылатын түрлері.
Орфография жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихы қалыптасқан жүйе, біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы. Орфография тілдің белгілі бір даму кезіндегі жазба тілдің нормаларын айқындайтын деуге болады.
Ережелер жүйесі:
· дыбыстарды (фонемаларды) әріптермен беру,
· сөз және оның мағыналы бөлшектерін жазу,
· сөздерді бірге, бөлек және дефис арқылы жазу,
· бас әріпті пайдалану,
Қазақ тіліне қызмет ететін жазу таңбалары (графика, алфавит, әліпби) мен орфографиясы (емле) проблемасы ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап баспасөз бетінде көтеріліп, әлеумет назарына іліне бастады. Араб графикасын реформалау идеясы бойынша нақты іске кіріскен ұлы ағартушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Ғалым Жазу тәртібі деген көлемді мақала етіп Айқап журналының 1912 жылғы 4-5 сандарында жариялайды. Қазақ тілінің әліпбиін түзу үшін алдымен оның фонетикалық жүйесін талдап береді. Ғалым араб жазулы (таңбалы) қазақтың өз алфавитін (әліпбиін) жасап, ғылым-білім дүниесіне ұсынады. Жүйелілікпен түзілген бұл әліпбиін Ахмет Байтұрсынов тәртіпті жазу деп атаймыз деді: Тәртіпті жазу дегеніміз тілдегі бар дыбыстың бас-басына арналған белгісі (әрпі) бар болса деп анықтайды. Графика мен оқыту проблемаларын ғылыми-тәжірибелік негізде тұңғыш рет көтерген ұлы ағартушы, ғалым Ахмет Байтұрсынов болғаны белгілі. Ахмет Байтұрсынов енгізген Жазу тәртібі термині Қазақ жазба дүниесіне қажет алфавит деген ұғымды береді.
А. Байтұрсыновтың өзі Қазақ жазуы деп, кейінгі зерттеушілер Қазақтың тұңғыш ұлттық жазуы деп аталған араб таңбалы жазуды ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап латынға ауыстыру науқаны басталды. Сөйтіп, нағыз ғылыми дәлелдермен орын алған үлкен тартыстан кейін 1929 жылы қазақ халқы сан ғасыр қолданып келген араб жазуынан жаңа жазу - латынға көшті. Қазақ мәдениеті үлкен таластармен қабылданған латын жазуының да қызығын көп көре алмады. Тағы да коммунистік империялық саясаттың тегеурінімен латын жазуы аласталып, кириллица − орыс жазуы қабылданды. 1940 жылдың соңынан басталған жаңа орыс жазуын қазақ мәдениеті: оқу-ағарту саласы, мерзімді баспасөз, баспалар ісі тегіс пайдалануға кірісті. 1957 жылы (әрине, ұзақ пікірсайыстардан кейін) ғана біршама жинақталып, түзетулер енгізіліп қазақ тілінің орфографиялық ережелерінің жаңа редакциясы қабылданды. Бұл ережелерге түзетулер мен толықтырулар енгізілген, жаңа редакциясы да 1983 ж. 25-августа Қазақ ССР Жоғарғы Совет Президумының Указымен бекітілді. Күні бүгінге дейін емле ережелерінің бұл соңғы редакциясы азын-аулақ түзетулермен қолданылып келеді. Осы ережелердің негізінде Қазақ тілінің үлкенді-кішілі бірнеше орфографиялық сөздіктері жарық көрді.Тілдегі сөздердің дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы орфография (гректің орфос -- дұрыс, түзу және графия -- жазу деген сөздерден алынған) деп аталады. Тіл жүйелі, қоғамдық құбылыс болғандықтан, жұрттың бәріне ортақ оның жазу ережелері болады. Кейде дұрыс жазу ережелерін емле деп те атайды.
Орфография емле мағынасында қолданылып, тыныс белгілерінің қойылу тәртібін көрсетеді.Ережелер: фонематикалық,фонетикалық,тарихи-дә стүрлі,айырым принциптеріне негізделеді.
Фонематикалық принцип
Көп жағдайда морфологиялық принципке сәйкес келеді, мұнда белгілі бір фонемалық түрленімдер әліпбидегі бір ғана әріппен белгіленеді.Мысалы:басшы (башшы емес), түнгі (түңгі емес), саудагер (сәудегер емес).Сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгерістері есепке алынып, айтылуы негізінде (естілуінше) жазылады. Қазіргі орфографиялық ереже бойынша кейбір жалқы есімдердің сыңарлары фонетикалық принципке негізделген (Ботагөз, Амангелді, т.б.).
Тарихи-дәстүрлі принцип
Сызуы бір графика негізінде қалыптасқан өзгеріске түспеген тілдерге тән (ағылшын, француз, т.б.). Қазақ жазуында әліпби жиі ауысып отырғандықтан, бұл принцип сирек қолданылады.
Айырым принципі .
Дыбыстық құрылымы ұқсас сөздер шартты түрде Орфография арқылы ажыратылады: қан - хан, қауып - қауіп, өкімет - үкімет, т.б. Сөздердің бөлек не бірге жазылуы түрлі лексика-грамматикалық топтарды қамтиды да, сөзді, сөз тіркесін, күрделі сөздерді бір-бірінен ажыратып тұрады.Мысалы, ақтаңдақ (сөз) - ақ таңдақ жер (сөз тіркесі).. Сөздерді тасымалдау ережесі қазақ Орфографиясында сөздің буын жүйесіне негізделген.Сөздердің дұрыс жазылу ережелерін сақтау үшін екі принцип басшалаққа алынады олар:
Морфологиялық принцип-әр сөздің түбірі мен оған жалғанатын қосымшаның тұлғасын сақтап жазу принципі.Мысалы: бас-шы (башшы деп айтпаймыз ол қате болып саналады), кете-алмай(кетеалмай деп айтуға болмайды), сары-арқа (сарарқа деуге болмайды)
Фонетикалық принцип-сөздердің естілу дағдысын сақтап жазу принципі.Мысалы: тарағы (тарақы емес),Торайғыров (Торыайғыров емес) және т.б есептейді. Сондай-ақ, жазбаша сөйлеу тілдік тұлғалардың графикалық,фонемалық жүйесіне негізделген, лингвистикалық, психологиялық,физиологиялық, әдістемелік ерекшеліктерге қатысты тілдік материалдың мазмұны мен формасын қамтитын, адамдардың ұзақ мерзімдегі қарым-қатынасына мүмкіндік жасайтын күрделі әрекет екендігін көрсетті.Жазбаша сөйлеу біріншіден, әріптің, сөздің графикалық таңбасы арқылы іске асады; екіншіден, бұл графикалық таңбалар белгілі бір фонемалық, мағыналық қасиетке ие болады; үшіншіден, жазылым құбылысында сөйлеу әрекетінің барлық түрі қатысады; төртіншіден, жазу үстінде тіл үйренуші адам сөйлемнің мазмұны - мағынасына ғана емес,нұсқасына да көңіл аударуға мәжбүр болады; бесіншіден, жазылым қағаз бетіне түскен материалдың түсінікті, жүйелі болуына тікелей байланысты жүзеге асады.Әдіскерлердің қалыптасқан пікірі бойынша, жазбаша сөйлеу үш өліктен құралуы тиіс. Олар: себеп-салдарлық; аналитико-синтетикалық;орындалымдық . Сондықтан жазу әрекеті, біріншіден, белгілі бір ақпаратты екінші адамға жеткізудің нәтижесінде ойға келеді, алдымен оның себебі пайда болады. Екіншіден, аналитика-синтетикалық кезінде сөйлем құрылымы жасалады, сөздер бір-бірімен байланысып тіркеске түседі, сөздің қызметі мен орны белгіленеді.Үшіншіден, графикалық таңбалар арқылы жазбаша мәтін (текст)пайда болып, жазу орындалады. Ол мынандай әрекет жасалады:
1.Сөздің графикалық әріптермен таңбалануы.
2.Ойдың сөз арқылы тізбектелуі.
3.Жазудың екінші адамға түсінікті болып, берілген ақпаратты білдіруі, қарым-қатынас жасалуы.Себептік кезеңде адам жазумен шұғылдану үшін белгілі бір себеп-салдарлар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz