Сөз тіркесінің синтаксисі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ СИНТАКСИСІ

Сөз тіркесіне, сейлемге материалдық негіз болатын - сөз. Сөз тіл білімінде лексикология мен семасиологияның зерттеу объектісі болуымен қатар, грамматикада да әр түрлі ыңғайда қарастырылады. Сөздердің құрамы, түлғасы, жасалу жолдары, олардың грамматикалық мағыналы топтары морфологияда қаралады. Ал сөздің сөз тіркесінің сыңары болуы, сөйлем мүшесі, . кейде сөйлем қызметтерінде жүмсалуы синтаксисте қаралады. Сөз, негізінде, дараланған үғымды, лексика-грамматикалық мағынаны білдіреді. Олар мағыналық үйлесімділігіне қарай тілдің синтаксистік ережелері негізінде әр алуан лексикалық және синтаксистік топ кұрау арқылы сөйлем ішінде айтылады. Қарым-қатынас жасау үшін ойды айтудың негізгі формасы сөйлем болса, сөзді сөйлем кұраудың материалы деп білеміз.

Ол үшін сөздер өз ара тіркеседі, тіркесу арқылы сөйлемге енеді. Осыдан келіп сөздердің өз ара тіркесе алу қабілеттілігі олардың ең басты грамматикалық қасиетінің бірі болып есептеледі.

Сөздердің өз ара тіркесу қабілеттілігі әрбір грамматикалық топтағы сездердің мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне негізделеді.

Лексикалық және басқа түйдекті тіркестер « сөз тіркесі » деген категорияға жатпайды. Лексика-грамматикалық мағыналары айқын сөздердің біріне-бірі сабақтаса бағынып барып жасалған синтаксистік тобы ғана сөз тіркесі деп есептеледі. Өз ара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін, оның мынадай белгілеріне қарау керек:

сөз тіркесінің құрамында кеміндетолық мағыналыекі сөз болады;
ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық жәнесинтаксистік байланыста айтылады. Олар салаласа байланыс-пайды, тек сабактаса байланысады.

Тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысық-
тауыштық қатынаста жұмсалады.

Мысалы, кең өріс деген сөз тіркесіндегі кең сөзінің кеңістік сапаны білдіруі - оның лексикалық мағынасы, оның сын есім екендігі - грамматикалық мағынасы. Өріс сөзінің лексикалық мағынасы - мал жайылымын білдіруі, грамматикалық мағынасы - зат есім екендігі. Осы сын есім мен зат есімнің тіркесуі нәтижесінде жаңа грамматикалық мағына пайда болған. Ол - анықтауыштық)

Сөйтіп, синтаксистік қарым-катынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабактаса байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз.

Сөз тіркесі - сөйлем құраудың шоғырланған материалы. Олар сөйлемнен тыс тұрғанда, жалаң сездің жайылмаға айналуы сияқты да, сөйлем ішінде сөздер тізбегінің ұласқан бір б у н а ғ ы тәрізді. Соңғы жағдайда сөздің жайылмаға айналу қасиеті күңгірттеніп, сөз тіркестерінің косақтаулы жігі білінбей, тұтасып та кетеді. Өйткені бір сөз тіркесінің бір сыңары екінші сөз тіркесінің басқа бір сыңарымен тіркесіп, кейде кірігіп, ұласып, ұштасып жатады. Мысалы, кең үй, екі терезе, үлкен терезе, үйдің терезесі дегендер - жалаң сөздердің жайылмаға айналу ыңғайындағы сөз тіркестері.

Сөз тіркесінің құрамы

Сөздер синтаксистік топ құрап сез тіркесі болғанда, олардың құрамына әр алуан сөздер енеді. Ол сөздер түрлі-түрлі морфологиялық тұлғаларда айтылады. Сөздердің ол тұлғалары, лексика-грамматикалық мағыналары тіркескен сөздердіц қарым-қатынасына үйлесімді айтылады.

Кез келген сөзді бірімен-бірін тіркестіре салуға болмайды. Өз ара мағыналық байланыста айтыла алатын сөздер ғана синтаксистік байланыста, белгілі сөз тіркесінің құрамында айтыла алады.

Сөз тіркесінің құрамы көбінесе еркін болады. Мысалы, жақсы, биік, ақылды сөзін толып жатқан зат есімдермен тіркестіре беруге болады: жақсы кісі, жақсы бала, жақсы. жайлау, жақсы ырым, жақсы ниет; биік тау, биік жер, биік ағаіи, биік там\ ақылдьс бала, ақылды оқушы, ақылды қыз.

Осылардай, құрамын өзгертіп айтуға болатын тіркестерді еркін тіркес дейміз.

Өз ара тіркескен сөздін бірі екіншісін өзіне бағындырып тұ-рады. Сондықтан сөз тіркестері сабақтаса байланысқан екі компоненттен құралады: бірі - сөз тіркесінің ұйытқы бөлегі, сез тіркесінің грамматикалық діңгегі - оның б а с ы ң қ ы с ы ң а р ы, екіншісі - оған қатысты және тәуелді бөлегі - оның б а -ғыныңқы сыңары. Мысалы, Жаздың көркі енеді жыл қүсы-мен (Абай) дегенде екі сөз тіркесі бар:

Жаздың (бағыныңқы) көркі (басыңқы) ;
Жыл құсымен (бағыныңқы) енеді (басыңқы) .

Сөз тіркесі толық мағыналы екі сөзден кұралған ж а й бо-лады немесе оның бір сыңары, кейде екеуі де, көп сөзден құралған к ү р д е л і болады. Күрделі сөз тіркесінің қүрамында түй-декті тіркес боладьг. Мысалы:

Жай сөз тіркесі күрделі сөз тіркесі

көлге қонады көл жағалай қонады

тез енеді жыл құсымен енеді

асықпай сөйле асықпай сөйлеп алажөнелді

жаңа домбыра қос шекті домбыра

Сөз тіркесінің құрылысы

Сез тіркесінің қурамындағы сөздердің морфологиялық кү-рылысы әр түрлі болады: бағыныңқы сөз басынкы сөздің кейде мағынасьша үйлесе түлғаланады, кейде грамматикалық форма-сына сәйкес түлғаланады. Мысалы, кітап оқып, хат жаздық де-ген екі сөз тіркесінің бағыныңқы сөздері (кітап, хат) жалғаусыз табыс септігінде айтылған. Солай болуға басыңқы сөздердің қосымшалары -п (оқып), -дық (жаздық) себепкер болып түр-ған жоқ, оқы, жаз етістіктерінің сабақтастық мағынасы себепкер болып тұр. Сондай-ақ кітапханадан шықтым, трамвайға міндік деген сөз тіркестеріндегі бағыныңқы сөздер шығыс, барыс жал-ғауларында айтылған. Сол жалғауларды керек етіп түрған-ба-сыңқы сөздердің қосымшалары -тым (шықтым), -дік (міндік) емес, шық, мін етістіктерінің лексикалық мағыналары. Сонымен қатар жоғарғы етістіктердің түрлі түлғада айтылуына бағы-ныңкы сөздердің ешқандай әсері жоқ. Сондықтан кітап оқы, кі-тап оқып, кітап оқыған, кітап оқыдық дегендей, басыңкы сездер-ді түрлендіргенмен, олардың бағыныңқылары бурынғы қалпын өзгертпейді. Солар сияқты: алтын білезік, алтын білезіктің, ал-тын білезікке, алтын білезігім деп есім сөз тіркесінің де басыңқы сыңарын түрлендіріп айтуға болады, бірақ оған қарап бағынын-кы сөз (алтын), орыс тіліндегідей (золотой браслет, золотого браслета, золотому браслету . . . ), грамматикалық түлғасын өз-гертпейді.

Қазақ тілінде енді бірқатар сөз тіркестерінің екі сыңары да белгілі морфологиялық түлғаларда айтылғанда, олар бірімен-, бірі байланысты болады. Мысалы, күннің сэулесі, менің айтқа-ным дегендерде, сөз тіркестерінің алдыңғы сыңарларының (күн-

нің, менің) • ілік септікте айтылуы басыңқы сөздердің тәуелдік жалғауларда (сәулесі, айтқаным) айтылуымен байланысты жә-не керісінше.

Сөйлем ішінде сөз тіркестері екі түрлі ыңғайда қүралады: 1. Сөз тіркестері тізбектеліп, ондағы сөздер біріне-бірі са-т ы л а н а байланысады. Мысалы, Жолаушы үлкен ағаштың кө-леңкесінде жатыр екен дегенде, үлкен сәзі ағаш сөзіне бағынып, бір тіркес болса, ағаштың сөзі көлеңкесі дегенмен байланысып, екінші тіркес жасалған, ал көлеңкесінде сезі жатыр екен етістігі-мен тіркескен. Олардың сол сатылана байланысу жігі былай бо-лады:

Үлкен ағаш, -

-»-тың көлеңкесі -

-»-нде жатыр екен.

Кейде сөз тіркестерінің қүрамындағы бірнеше бағынынқы-лар бір басыңқыға ортақтасып түрады. Мысалы, Кеше театрға апаммен бардық деген сөйлемде мынадай сөз тіркестері бар.

Сез тіркестерін қүрауда зат есім мен етістіктердің қызметі ерекше. Олар көбіне сөз тіркестерінің басыңқы сыңары болады да, сапалық есімдер (сын есім, сан есім, есімше, сілтеу есімдік-тері) мен үстеулер, еліктеуіш сөздер мен көсемшелер кәбінесе сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары қызметінде жүмсалады.

Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары қара сезден қүралған сөй-лемдерде басыңқыдан бүрын түрады, елеңді сөйлемдерде кері-сінше орналасуы да мүмкін.

Түйдекті тіркестер

Сез тіркестерін дүрыс талдай білу үшін, олардан басқа тіркестердің түр-түрпаты қалай болатынын жақсы білу керек.

Өз ара байланыста түрып, тобымен сөз тіркесінің құрамына енетін тіркестер түйдекті тіркес болады.

Түйдекті тіркестер құрамындағы сездердің бәрінің не біреуінің лексика-семантикалық дербес мағынасы болмайды. Олардың. тіркесуінен қосымша грамматикалық мағына пайда болмайды. Мысалы , көз тігеді, жаңа бастады, шапқан сайын деген тіркестер екі-екі сөзден құралған. Олардың құрамындағы жеке сөздердің, белек алғанда, белгілі мағыналары бар, бірақ олардың тобын жазып, әр сөзді сөйлемдік жеке мүшесі деп қарауға болмайды.

Ерлік жолдасының нұрлы жүзіне күлімсіреп көз тігеді. Пештегі отын лаулап жана бастады . Қаракер шапкаи сайын үдейді.

Бұл сөйлемдердегі көз тігеді - идиомалы тіркес, баяндауыш, ол күлімсіреп дегенмен бір сөз тіркесінің құрамында айтылып түр; жана бастады - күрделі етістікті тіркес, баяндауыш, онымен лаулап деген сөз тіркескен; шапқан сайын - күрделі есімді тіркес, ол үдейді етістігімен тіркесіп пысықтауыштық қатынаста айтылған.

Осылардай, лексика-грамматикалык топ болып, сөз тіркесінің бір сыңары қызметінде жұмсалатын тіркесті түйдекті тіркес дейміз.

Түйдекті тіркес қалпында айтылатын сөз тобының кұрылысы, негізінде, мынандай болады:

1. Күрделі етістіктер тобы . Қазак тілінде, басқа түркі тілдеріндегідей, етістіктердің бірнешеуі топтанып, бір күрделі мүше болатыны белгілі: оқып жатыр, оқып келе жатыр; келе бер, келе беретін болды; көріп отыр, көріп отыра бер .

Осылар сияқты, бір түйдекті топ болатын күрделі етістіктердің бірі негізгі, екіншісі (не басқалары) оған көмекші болады да, сол туйдегімен олар сез тіркесінің бір ғана сыңары болады; (Алматыда оқып жатыр, алыстан көріп отыр. ) Мұндай түйдекті тіркес құрамындағы етістіктер өз ара көсемше , кейде есімше тұлғалар арқылы байланысады.

2) Есім мен көмекші етістіктер тобы . Жұмыс істеу, уәде беру, мақұл көру, жақсы көру, қонақ болу, қүлақ салу, қол қою, жол жүру сияқты тіркестер де сол түйдегімен бір- бір сөйлем мүшесі кызметінде айтылып, сөз тіркесінің бір-бір сыңары болып тұрады: бізге қонақ болды, айтқанын мақұл көрді .

3. Қосарлы есімдер тобы . Қосарынан айтылатын бірін-бірі, біріне-бірі, өзімен-өзі, күннен-күнге, жылдан-жылға, қолдан-қолға, табыстан-табысқа сияқты тіркестер де, бау-бақ-ша, ыдыс-аяқ, құрт-қүмырсқа сияқты кос сөздер де түйдекті тіркес тобына енеді. Мысалдар:

« Айтайын, айтпайын » деген екі сөз бірін-бірі жеңе алмай тұрғанда, жер қайысқан топтың алды ауылға кірді. (С. Мұканов. )

Осы мысалдарда біріне-бірі, өзінен-өзі, күннен-күнге . . . тіркес-теріндегі сыңарлардың бірі септік жалғаулар арқылы екіншісіне бағыньш, сол жұбын жазбай, орталарына басқа сөз салмай, түйдекті топ болып тұр да, сол түйдегімен күрделі сөз тіркесінің құрамына еніп тұр (бірін-бірі жеңе алмай, біріне-бірі қарап, өзімен-өзі болып т. б. ) .

4. Күрделі есімдер тобы . Бұған енетін сөздердің бі-
рінші сыңары барыс, шығыс, ілік септіктеріндегі есім болып,
екінші сыңары осы жалғауларды керек ететін көмекші есімдер
не демеулер болады. Олар да түйдекті тіркес күйінде күрделі
сөз тіркесінің бір сыңары болады. Мысалы:

Декабрьдің 30 күні біздің әскерлер Ростовтың тұс-тұсынан тиіп, қаланы алды да, немістер «Матвей қорғанына» дейін қашты.

(Ғ. Мүсірепов, )

5. Тұрақты тіркестер тобы . Қазақ тілінде, басқа
тілдердегідей, бірқатар сездер тобы тұрақталған тіркес қалпын-
да жұмсалады. Мысалы: Төбеден түскен түнек жаудың үрейін
ұшырып, есінен тандырды. (Ғ. Мүсірепов. )

Тұрақты тіркестердің құрамындағы жеке сөздер де сөйлемнің бөлек-бөлек мүшесі болмай, сол тобымен бір-ақ мүшенің кызметін атқарып тұрады. Сонымен қатар олар сөз тіркесінін бір-бір сыңары болып, күрделі сөз тіркестерінің де құрамында айтылады: Жаудың үрейін үшырды, айтқаның есімнен шығып кетті. Тұрақты тіркестер екі түрлі болады:

а) Идиомалык т і р к е с т е р : қабырғаңмен кеңес ( ойлан ), қой аузынан шөп алмайтын ( жуас) , салы суға кетіп отыр ( көңілсізденіп отыр ), тісін қайрап жүр ( өшігіп жур ), тіс қаққан (ысылған) ; сиыр құйымшаққа салу ( бір нәрсені созып кету ), іші күю ( қызғаншақтық ету ), қас пен көздің арасында (лезде), беті бері қарады ( айыға бастады ) .

Идиомалық топтағы сөздердің байланысы берік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағы беретін мағынасы жеке түрғандағы мағыналарына қатысты болмай, мүлде бөтен мағынаны білдіреді.

ә) Ф р а з а л ы қ т і к е с т е р. Тұрақты тіркестердің бірқа-тарының мағынасы оларға қатысып түрған сөздердің бірі болмаса, бірінің лексикалық мағынасымен байланысты болады. Ондай тұрақты тіркестер фразалық тіркес болады: Таяқ жеу ( соғылу ), бас көтеру (қарсылық ету), жаны ашу ( аяу) , үрійін үшыру ( қатты қоркыту) , есіне салу ( умытқанын қайта айту ), есінен шығу ( үмыту ), көңіліне келу ( өкпелеу ), түймедейді түйедей ету ( асыра үлкейту ), көзі жету ( нану ), колым тимейді ( уақытым жоқ )

Сөздердің тіркесу тәсілдері мен байланысу

Формалары

Сөздер грамматиканың қарамағына түсіп, синтаксистік қызмет атқарулары үшін өз ара байланысулары керек. Мысалы : мен, жазба, өлең, ермек дегендер - бытыраңқы сөздер. Бұл сөздер біршама аяқталған ойды білдіретіндей сөйлем құрамына енгенде, Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін . . . (Абай) дегендей синтаксистік өз ара тіркесіп түруға тиіс. Сонда мен деген сөз жазбаймын деген сөзбен жіктік жалғауы арқылы байланысып, бір тіркес болса, өлеңді деген сөз табыс жалғауы арқылы жазбаймын деген сөзбен байланысып, екінші тіркес болады, ермек үшін деген сөздер жазбаймын деген сөзбен байланысып, үшінші тіркес жасалады.

Сөздер, осылай, өз ара тіркесіп барып бір тұтас сейлем болғанда, олар ор алуан синтаксистік тәсілдер арқылы байланысады. Сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер болатын синтаксистік тәсілдер, негізінде, мыналар: 1 . Жалғаулар (септік, тәуелдік, кептік, жіктік) . Мысалы: жастардың міндеті деген сөз тіркесіндегі екі сездің алдыңғысы ілік жалғауда, соңғысы тәуелдік жалғауда айтылу арқылы байланысқан. 2. Шылаулар (демеулер, жалғаулықтар) . Отаным үшін аттанам, көрген сайын сұрайды. дегендер шылаулар арқылы байланысқан. 3 С өздердің орын тәртібі: биік тау, темір күрек, хат жаз, білім ал деген сез тіркестері ешқандай жалғаусыз, тек қатар түру арқылы байланысқан. 4. Интонация. Бұл - кітап, Жақып - бригадир - интонация арқылы байланысқан.

Сөз тіркесіндегі сөздердің қосымшалар арқылы байланысуы- синтетикалық байланыс , қосымшаларсыз, орын тәртібі, интонация, шылаулар арқылы байланысуы аналитикалық байланыс болады.

Сөздердің өз ара байланысу тәсілдері негізінде қалыптаскан синтаксистік байланыс жүйесін сөздердің байланысу формалары д е й м і з.

Қазақ тіліндегі сөздердің синтаксистік байланысу формалары мыналар: 1 ) қ и ы с у; 2) матасу; 3) м е ң г е р у; 4) қ а б ы с у; 5) ж а н а с у.

Қиысу - синтаксистік байланыстың көп қолданылатын бір түрі. Қиысуда сөйлемдегі бағыныңқы мүше (баяндауыш) басынқы мүшенің (бастауыштың) грамматикалық түлғасына не грам-матикалық мағынасына қарай тұлғаланады. Мысалы , Мен көрдім ұзын қайың қүлағанын (Абай) деген сөйлемде мен көрдім - қиыса байланысқан сөздер. Онда сен деген бастауышгың I Жактық грамматикалық мағынасымен үйлесіп, көрдім деген баяндауыш та бірінші жактық жіктік жалғауда айтылған. Сіздер талапты жеткіншексіздер дегенде, баяндауыш сіздер деген бастауыштың II жақтық грамматикалық мағынасына және - дер деген грамматикалық тұлғасына қарай, дәл сондай жалғауларда айтылып қиысып тұр.

Матасу - сөз тіркесінің құрамындағы бағыныңқы сөздің басыңқыға және басыңқының бағыныңқыға қарай тұлғаланып байланысуы. Осылайша бірімен-бірі қарама-қарсы, матаса бай-ланысатын сөздердің бірі ілік жалғауда, екіншісі тәуелдік жалғауда айтылады. Мысалы: ағаштың бұтағы, сенің кітабың, кол-хозшылардың табысы.

Меңгеру - сөз тіркесіндегі бағыныңқы сөздің басыңқымен мағыналық үйлесімі негізінде септік жалғауларының (іліктен басқа) бірінде тұрып байланысуы; менгерілетін сөз табыс, барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғауларының бірінде тұрады да, меңгеретін сөз етістік, есім не сол екеуінің ортақтасқан тобы болады. Осыған қарап меңгеруді үшке бөлеміз: етістікті м е ң г е р у (терезені ашты, жайлауға шықты, қалтасынан алды, жолда жатты, түнімен жүрді), есімді м е ң г е р у (қойдан жуас, оқуға ықыласты, қалада көп), ортақ меңгеру (айтуға тілім жетпейді, сөзін мақұл көрдік, жұртқа күлкі болғанмен, маған күлкі емес) . (Б. Майлин. )

Қабысу - сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарының басынқымен жалғаусыз, катар тұру аркылы байланысы. Қабыса байланысатын сөздердің көпшілігі тұрған орындарын өзгертпейді, жұбын жазбайды. Ал бірқатар қабыса байланысатын сөздер сөйлемдегі орнын өзгертіп, өздері бағындыратын сөздерінен кашықтап та тұрады. Ондай алшақ байланыс жанасуға жатады.

Сөз тіркестерін топтастыру туралы

Тіл ғылымында сөз тіркесін бірқатар авторлар сөйлем мүшелерінің ыңғайында топтастырады. Олар тіркескен сөздердің өз ара мүшелік қарым-қатынасына қарай, сөз тіркесін « предикативті» және « предикативті емес » деп екіге бөледі де, соңғыдан « толықтауыштық», «анықтауыштық» және « пысықтауыштық» сөз тіркестерін шығарады. Сөз тіркесін бұлай топтастыру сөздердін өз ара тіркесу ерекшеліктеріне негізделмей, сөйлем мүшелерінің өз ара тіркесіне негізделген болады. Егер сөз тіркесін «сейлем мүшелерінін тіркесі» деп есептейтін болсақ, оның синтаксистік ерекшеліктерін елемей, сейлемнің синтаксисімен араластырып жіберген боламыз. Бұл - бір. Екіншіден, сөз тіркесі мен сөйлем мүшелерінің жігі бір емес. Мысалы, кен байлығы, мал дәрігері, қос ауыз, қазан пышақ сиякты сөз тіркестері сөйлемде бір-бір күрделі мүше болып жұмсалуы мүмкін. Сондықтан ол топтастыруды канағаттанарлық деп айтуға болмайды. Рас, сөздер бірімен-бірі тіркесу нәтижесінде белгілі мүшелік қатынаста айтылады. Бұл жағдай сөз тіркесінің синтаксисінде еленеді, бірақ онын ең басты белгісі бола алмайды.

Сөз тіркесін топтастыру принциптерін дұрыс белгілеу үшін сез тіркесінің зерттеу объектілері нелер екенін, оның басты-басты ерекшеліктерінің нелер екенін ашу керек.

Сөз тіркесі синтаксисінің негізгі объекті -сөйлем мүшесі емес, с ө з. Сөздердің өз ара тіркесуі - олардың грамматикалық қасиетінің бірі. Сөз тіркесінін синтаксисінде жеке сөз таптарының, олардың бөлшектерінің басқа сөздермен және өз ара тіркесу қабілеті, байланысу т әсілдері, сөздердің сөз тіркесін құраудағы қызметі айтылады. Осыларды негізге ала отырып, сөз тіркесінің құрамын, олардың мағыналарын, синтаксистік қызметтерін сөз ететін бо-ламыз.

Қазак тілінің сөз тіркестері сөздердің өз ара тіркесу кабілетіне қарай е с і м д і және е т і с т і к т і болып үлкен екі салаға бөлінеді. Есімді сөз тіркесінде есім сөздердің бірі басыңқы болады да, етістікті сөз тіркесінде етістік басыңқы сыңар болады.

Есімді, етістікті сөз тіркестерінің құрамдары, түр-тұрпаты әр түрлі болады. Сөз тіркесіндегі сөздердің басын құрайтын жә-не сөз тіркестерін жіктеуге критерий болатын синтаксистік ті-рек - сездердін байланысу формалары. Есімді және етістікті сөз тіркестері сол байланысу формаларына қарай ез ара бірнеше топқа бөлінеді.

Есімді сөз тіркестері қабыса, матаса және меңгеріле байланысады; етістікті сөз тіркестері қабыса және менгеріле байланысады (соңғы шылаулы, шылаусыз болуы мүмкін) .

Жинақтап айтқанда, сөз тіркесінің басты-басты түрлерінің схемасы былай болады: