Кінә дәрежесі ұғымын зерттеу
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Құқықтану кафедра
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Кінә нысанлары және оның түрлері
Орындаған: Құқықтану-202 тобының студенті
Ярылкапова Мунира
Қабылдаған: Нурлин А.К.
Жоспар:
Кіріспе
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі мен маңызы.
2. Кінәнің түсінігі.
3. Қасақаналық және оның түрлері.
4. Абайсыздық және оның түрлері.
5. Кінәнің екі нысаны.
6. Қылмыстың ниеті мен мақсаты.
7. Қате және оның қылмыстық құқықтың маңызы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Демократиялық мемлекеттердің қылмыстық-құқықтық жүйесі құқық принциптеріне сілтеме жасайды.Қазақстан Республикасы тәуелсіз әрі бейбіт мемлекет болғандықтан адамның құқықтары мен бостандықтарын жоғары орынға қойып, оған қатты мән береді. Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы адам құқығы мен бостандығының негізін салады. Мемлекет құқық билігін жалпыадамзаттық жоғары бағалап, демократиялық қоғам құруға конституциялық міндетті жүктеп, мемлекеттің басына адамның өмірін, оның құқықтары мен бостандықтарын қойған. Біздің мемлекетімізде заң саласында әртүрлі салаларға бөлініп қарастырылады. Соның ішінде қылмыстық құқық қоғамда айрықша орын алады. Қылмыстық құқық дегеніміз қылмыстықты, қоғамдық қатынастарға қауіпті іс-әрекет үшін қолданатын жазаны айқындайды және заң нормаларының жиынтығынан тұрады. Қылмыстық құқықтың маңызды мәселелерінің шешуші шарттарының бірі болып кінәнің бар болуына негізделген жауапкершілік принципін қатаң сақтау табылады. Қылмыстық құқықта маңызды мәселелердің бірі субъективті жағының кінә мәселелері болып табылады. Қылмыстың сыртқы көрнісін көрсететін объективтік жақпен салыстырғанда қылмыстың субьективтік жағы оның ішкі мәнін қамтиды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық қағидатына сәйкес кінәсіз қылмыс болуы мүмкін емес, сондықтан кінәсіз жауапкершілік болуы мүмкін емес. Яғни, адам жасаған әрекеттері үшін және олардың әлеуметтік қауіпті салдары үшін, қылмыс жасағаны үшін кінәсі дәлелденген әрекеттер үшін жауап береді. Кінәні дұрыс анықтау және оның мазмұнын анықтау қылмыстық жауапкершілікті дұрыс анықтауға негіз болатындығын білдіреді. Қылмыстық құқықтағы кінә ұғымын мұсылман құқығындағы күнә ұғымымен шатастыруға болмайды. Шариғат харам деген амалды жасау - күнә болады. Ал кінә - қылмыстың орын алуына себепші болу. Кінә қылмыстық құқық бұзушылық құрамының субвективті жағының міндетті белгісі ретінде қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралауға мейлінше әсер етеді.
Кінәлі жауапкершілік қағидаты ҚК-нің 19-бабында нақты тұжырымдалған. ҚК-нің 19-бабының 1-бөлігіне сәйкес адам өзінің кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс-әрекеттері және оның қоғамға қауіпті зардаптарының туындауы үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа жатады Кіәні анықтамай, адамның іс-әрекетінде қылмыстық құқық бұзушылық құрамы болуы туралы, демек, қылмыстық жауаптылық негізінің болуы туралы мәселені дұрыс шешу мүмкін емес ; қылмыстық құқық бұзушылықты дұрыс саралау мүмкін емес; сонымен, онсыз қылмыстық жауапкершілікті даралау және әділ және тиісті жаза тағайындау мүмкін емес.
Қылмыстың субъективті жағының түсінігі мен маңызы.
Қылмыстың субъективтік жағы - бұл нақты кінә нысанымен, қылмыстың ниетімен және мақсатымен сипатталатын адамның жасалған қылмысқа психикалық қатынасы.
Қылмыстың субъективтік жағы белгілерінін бәрі бірдей мағына бере бермейді. Қасақаналық немесе абайсыздық кез келген қылмыс құрамының субъективтік жағының міндетті белгілері больп табылады. Ниет пен мақсат кейбір құрамдар үшін негізгі, ал кейбір құрамдар үшін факультативті белгілер болып саналады. Мәселен, ҚР ҚК 96-бабының 1-бөлігіндегі қасақана кісі өлтірудің міндетті саралаушы белгілері: пайдакүнемдік пиғылмен қасақана өлтіру, бұзақылық пиғылмен өлтіру, басқа қылмысын жасыру мақсатымен өлтіру, қанды кек алу себебімен өлтіру болып табылады.
Қылмыс құрамы субъективтік жағының мәні қылмысты саралау үшін ұқсас құрамдарды ажырату, жауаптылықты жекелеу үшін қажет больп табылады. Осының бәрі заңдылықты сақтауға жағдай туғызады.
Заңда кінәнің жалпы ұғымына анықтама берілмеген. Заң шығарушы кінәнің психологиялық, әлеуметтік, қылмыстық-құқықтық мазмұнын оның нысандары арқылы ашып береді. Қылмыстық құқықта кінә нысандарының айырмашылығы тұлғаның жасап жатқан іс әрекетіне түсіну дәрежесі мен зардаптарды көре білу және соған қатысты кінәлінің ерік бағыттылы арқылы ажыратылады.
ҚР ҚК 19-бабының 3-бөлігі кінәнің: қасақаналық және абайсыздық сияқты екі нысанын көрсетеді. Кінәнің әр нысаны психикалық қызметтің интеллектуалдық, және еріктілік элементтерінен құралады.Интеллектуалдық элемент - бұл адамның жасалған әрекетін сипатын сезініп-тусіне білуі, яғни негізгі ойлау қабілеті, адамның өзінің әрекетінің сипатын және оның жүзеге асырылу мән-жайларын, сол сияқты оның әлеуметтік мәні мен маңызын түсіне білу қабілет. Адамның өзінің әрекетінің сипатын түсіне білуінің ең маңызды алға шарты - оның алдағы келтіретін зардаптарын болжай білуі, яғни әрекет пен зардаптың арасындағы себепті байланысты айыра білу.
Еріктілікті реттеу - бұл саналы түрде ой мен күшті бағыттай отырып шешім қабылдау, қойған мақсатқа жету, кедергілерді жоя білу. Сөйтіп, кінә - әрекет жасаушының қоғамға қауіпті іс-әрекетін және оның зиянды зардаптарын бетіне басатын психикалық қатынас.
Кінәнің мән-мағынасы мынада:
1. Ол қылмыстық жауаптылықтың субъективті негізі болады.
2.Оның нысандары, ниеті және мақсаты обьективтік белгілері
ұқсас қылмыстарды ажыратуға жол ашады.
3.Оның нысандары, ниеті және мақсаты қылмыстың және қылмыскердің қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатын, қылмысты саралауға және жауаптылықтың дәрежесіне әсер етеді.
Объективті айыптау қылмыстық іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылыққа кінәсіз де тартуға жол береді. ҚР ҚК 19-бабының 2-бөлігі бойынша объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол берілмейді.
Қылмыстың пәндік жағы-бұл адамның қылмыс жасаумен тікелей байланысты психологиялық іс-әрекетінің көрінісі.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъективті жағы - бұл әрекеттің ішкі мәні, бұл қылмыстық құқық бұзушылықпен тікелей байланысты психикалық қызмет. Ол қылмыстық құқық бұзушылықтың психологиялық, яғни субьективті мазмұнын құрайды, сондықтан оның ішкі жағы болып табылады.
Субъективті жағының ядросы және кез-келген қылмыстық құқық бұзушылықтың міндетті белгісі - кінә. Егер зиян келтірген адамның кінәсі болмаса ешкандай зиян келтіру қылмыстық құқық бұзушылық деп таныла алмайды. Кінә қасақана немесе абайсызда болуы мумкін (ҚК 19-23-бб. тусініктемені қаруға болады).
Қылмыстық заңда объективті белгілері толық сәйкес келетін біркатар жұп құрамды қылмыстар бар, олар үшін жауаптылық әрекет кінәнің қай түріне қарай жасалганына байланысты сараланады. Оларга адам өлтіру (ҚК 99-6. 1-6.) және абайсызда қазаға ұшырату (ҚК 104-б. 1-6.), қасақана (КК 106-6. 1-6.) немесе абайсызда (КК 114-6. 3-6.) келтірілген денсаулыққа ауыр зиян, бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (КК 202-6. 1-6.) және бөтеннің мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру (КК 204-б. 1-6.) жатады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы құрамын ажырататын белгі кінәнің нысаны болып табылады.
ҚК Ерекше бөлігі баптарының көпшілігі диспозицияда сипатталган іс-әрекет қылмыстық құқық бұзушылық ретінде қаралатын кінә нысанына сілтеме берілетіндей етіп құрылған.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субьективті жағының факультативті белгілері ретінде ниет пен мақсат тек қасақана құқық бұзушылықтар жасалған кезде қылмыстық-құқықтық саралау үшін маңызды. Абайсыз әрекеттерде ниет пен мақсат қылмыс жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау, қылмыскердің жеке басынын сипаттамаларын анықтау үшін ғана белгіленеді және тек жаза тағайындауға әсер ету мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субьективті тарапының міндетті белгісі ретінде ниетің мен мақсатын көрсету осы қылмыстық құқық бұзушылықтың тек қасақана жасалуы мүмкін екендігінің дәлелі болып табылады.
Іс-әрекет жасау кезінде адам басшылыққа алған түрткі болу қылмыстық құқық бұзушылықтың ниеті болып есептеледі. Басқаша айтқанда, бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың ішкі қозғаушы күші. Бұл тиісті объектілерді адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасауга деген шешімін тудыратын мүдделерге айналдыратын қажеттіліктермен анықталады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың мақсаты адамның қалаған әрекет нәтижесі туралы ойлауы болып саналады. Ол ниеттен ерекшеленеді, өйткені ол дереккөзді емес, қылмыстық құқық бұзушылықтың бағытын анықтайды. Сонымен қатар, белгілі бір мақсат, әдетте, белгілі бір ниет негізінде пайда болады.
Қылмыстық кодекстің, Ерекше бөлігінде қылмыстық құқық бұзушылықтың әртүрлі мақсаттары көрсетілген. Оларға сату, пайдакүнемдік, ұрлау, алу, шабуыл жасау, ұрлау, иемдену, тарату, беру, тоқтату, құлату немесе өзгерту мақсаттары және т.б. кіреді.Барлық қылмыстар белгілі бір ниетпен және мақсаттармен жасалады. Ниеттер мен мақсаттар қылмыстың негізгі құрамының кұрылымдық белгісі ретінде көрсетілуі мүмкін(ұрлықтың пайдакүнемдік мақсаты - ҚК-3 б 17-тармағы).
Субъективті тарап, қылмыстың сыртқы жағын көрсететін объективті тараптан айырмашылығы, қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді.(Бұдан шығатыны, қылмыстың объективті және субъективті жақтарының белгілері бір-бірімен тығыз байланысты, олар белгілі бір блокта орналасқан.
Қарастырылып отырған қылмыс парағының мазмұны заңдылықтың келесі белгілерінен тұрады: кінә, қылмыстық ниет, мақсат. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс жасаған адамның жан дүниесінде болып жатқан ішкі өзгерістерді, яғни әлеуметтік қауіпті әрекетті, оның санасы мен ерік-жігерінің қарым-қатынасын көрсетуді жалғастыруда.
Тіркелген қылмыстың субъективтілігінің, заңдылықтың осы белгілерінің мәні бірдей емес, керісінше әр түрлі. Кінә-кез-келген қылмыс құрамының субъективті жағының міндетті белгісі. Жазықсыз қылмыстың құрамы жоқ. Оның өзі кінәсіздікпен қылмыстық жау туралы айту мүмкін емес деп есептеді. Қылмыстық ниет пен Мақсат, Кінәдан айырмашылығы, кейбір құрамдар үшін заңда көрсетілген жағдайларда қажетті белгіге ие. Әйтпесе, ниет пен міндеттеме қылмыс құрамының міндетті емес қасиеті болып саналады.
Аболиционизм, күдікті қылмыс үшін жазадан өкіну немесе қорқу психологиялық әрекеттің элементтері емес, сондықтан қылмыстың субъективті белгісімен байланысты емес.
Қылмыстың субъективті жағының ерекшеліктері-кінәні, ниет пен мақсатты дұрыс анықтаудың мәні:
Біріншіден, қылмыстық жауапкершілік негізінің ажырамас бөлігі бола отырып, бұл қылмысты Қылмыстық емес әрекеттен ажыратуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қылмыстың субъективті жағы ұқсас құрамдарды бір-бірінен объективті түрде ажыратуға мүмкіндік береді. Үшіншіден, қылмыстың субъективті жағының мазмұны жасалған қылмыстың деңгейін, сондай-ақ оны жасаған адам үшін қоғамдық қауіптілік дәрежесін айқындау үшін негіз болып табылады. Бұл жауапкершіліктің жарамдылығы мен мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық құқықтың маңызды қағидаттарының бірі-қылмыс жасағаны үшін кінәлі адам ғана қылмыстық жаза мен қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Бұл қағида Қылмыстық кодекстің арнайы бабында бекітілген. Онда адам өзінің кінәсі дәлелденген қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) үшін және туындаған қоғамдық қауіпті Салдарлар үшін ғана жауапқа тартылуы керек.
Объективті айыптауға, яғни жазықсыз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілікке жол берілмейді.
Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады (19-бап). Қылмыстық құқықта (белгілі бір қоғамға зиянды әсер ету немесе жасалған әрекет қоғамға зиян тигізеді деген жазықсыз және жазықсыз жауапқа жүгінуге мүлдем жол берілмейді. Бұл құбылыс қылмыстық құқықтың табиғатына жат.
Осылайша, кінә адамның қасақана немесе абайсызда жасалған әлеуметтік қауіпті әрекеттер және олардың зиянды салдары туралы жалпы пікірінің көрсеткіші болып табылады.
Жасалған кез келген қылмыс үшін кінәнің болуы объективті жағдай болып табылады. Қылмыс субъектісінің кінәсі туралы қорытындыны сот іс бойынша жиналған дәлелдемелер негізінде айқындайды.
Кінәнің екі түрлі формасы бар-ойлану және ұқыпсыздық.
Біз кінәлілік туралы тек әлеуметтік қауіпті "әрекеттер", яғни қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстар жасалған жағдайда ғана айтамыз. Қылмыс құрамы жоқ кінә туралы сөз жоқ. Кінәнің психологиялық мазмұны-бұл психологиялық, сондай-ақ әлеуметтік ұғымдардың жиынтығы, адамның іс-әрекеттің немесе әрекетсіздіктің және одан туындайтын салдардың әлеуметтік қауіпті зияндылығын сезіну немесе сезіну қабілеті. Адамның жасаған әрекетінің әлеуметтік қауіпті мәнін және одан туындайтын салдарын сезіне немесе сезіне алатындығы кінәнің әлеуметтік мазмұнын құрайды. Сезімдер мен волонтерлік - бұл ақыл-ойды қалыптастыратын элементтер. Сезім (интеллектуалды кезең) және ерік (ерік-жігер кезеңі) бір-бірімен үйлесіп, кінәнің мазмұнын құрайды. Осылайша, кінәнің өзі сезім мен ерік-жігердің екі түрлі кезеңімен сипатталады.
Қылмыстық-іздестіру практикасы мен сот-тергеу практикасында ең көп таралған-кінәнің бір түрі. Кінәнің формасын дәл анықтау өте маңызды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 23-қаулысында.1994 жылғы желтоқсанда" соттардың азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы іс-қимылдар үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды қолдануы туралы " басқа мән-жайларды белгілеумен қатар соттар жаза тағайындау кезінде жасалған қылмыстың қасақана түрін, ниеті мен мақсатын ескеруге міндетті екендігі айтылады. Ниеттің мазмұны Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінің 20-бабының 1-бөлігінде көрсетілген. Онда "тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана қылмыс болып саналады."Қасақана қылмыс жасау тікелей немесе жанама ниетпен жүзеге асырылады. Ниеттілік тұжырымдамасы, негізінен, екі түрлі элементтен тұрады - интеллектуалды және ерікті.
Задаптың болуын қалау немесе оның туылуын саналы түрде шешу ерікті кезең деп аталады. Жасалған іс-әрекеттің әлеуметтік қауіптілігін түсіну мақсатқа жетудің қажетті элементі болып табылады, қайғылы элементтің болмауы кінәні, болмауды көрсетеді.
Әрекеттің әлеуметтік қауіпті мағынасын түсіну Осы әрекеттен немесе әрекетсіздіктен тікелей туындайтын салдардың мәні мен мазмұнын түсінуді білдіреді.
Адам қылмыстық заңмен қорғалатын қандай объект оған кедергі келтіретінін, зиян келтіретінін, сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті орындау кезінде осы әрекеттің орындалу уақыты, орны, тәсілі, жағдайы сияқты жағдайларды бейнелейді және елестетеді.
Әрбір адам өзінің саналы ойлауына, өмірлік тәжірибесіне, біліміне, әрекет қабілеттілігі мәдениетіне сәйкес өз қызметінің әлеуметтік қауіптілігін сезіне алады.
Қасақана қылмыс жасаған адамдардың басым көпшілігі оның әрекеттері қылмыстық заңнамаға қайшы келеді деп санайды.
Мысалы, түзеу мекемелерінде, алдын ала қамауда отырған мекемелерде, білім беру және медициналық мекемелерде ұсталатын адамдар алкогольдік ішімдіктерді, дәрі-дәрмектерді немесе есірткі заттарын, сондай-ақ беруге тыйым салынған басқа өнімдерді тексеруден жасыру немесе беру әрекеті қылмыстық заң, қылмыс екенін бәрі біле бермейді. Алайда адамның бұл мінез-құлқы қасақана қылмыс болып саналады.
Ақыр соңында, заң шығарушының қылмыстық заңмен әрекетті бұзу туралы хабардарлығы ниеттің белгісі ретінде нақты көрсетілмеген. Алайда, кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстық құқықтың тиісті нормасында құқық бұзушының қылмыстық заңға қайшы келетін әрекеттерін әрекетті қасақана қылмыс құрамына жатқызғаны үшін қылмыстық жауапкершіліктің шарты ретінде қарастыратынын нақты атап көрсетеді. Мысалы, біреуді саналы түрде ұстау немесе қамауға алу, анықтау, тергеу, прокуратура немесе сот органдары бойынша заңсыз қылмыстық жауапкершілікке тарту, тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде тыйым салынған кезеңдерде бос аң аулауды жүргізу үшін әкімшілік шаралар қолданылғаннан кейін біреуді заңсыз қылмыстық жауапкершілікке тарту.
Ниеттің интеллектуалды элементін сипаттайтын қажетті белгілердің бірі-қылмыс субъектісінің өз әрекетінен немесе әрекетсіздігінен зиянды салдарын болжау. Егер прокурор мұндай тергеудің болуын алдын-ала білмесе және болжай алмаса, ол қылмыстық құқық бұзушылық үшін жазаланбайды. Қоғамға келтірілген зиянды болжау қылмыстық заңмен қорғалатын өзінің іс-әрекетінен туындайтын қоғамдық қатынастарға зиян келтіргені үшін кінәліні ұсыну болып табылады. Тікелей ниетпен болжамның мазмұны оның іс-әрекетінен туындаған салдардың нақты түрлері, оның қоғамға тигізетін зияны, сондай-ақ осы әрекеттен туындаған салдарлар арасындағы себеп-салдарлық байланыстың дамуы сияқты ерекшеліктерден тұрады.
Тікелей ниетпен әлеуметтік қауіпті салдардың пайда болуының сөзсіз болуы болжанады. Белгілі бір зиян келтіргісі келетін адам өзінің ниетінің сөзсіз екендігіне нық сенеді және олардың сөзсіз екендігіне көз жеткізіп, пайда болатын салдарды ойша елестетеді. Тек кейбір жағдайларда, қылмыс тікелей ниетпен жасалған кезде, әлеуметтік қауіпті салдарды ол сөзсіз болатын түрде емес, тек мүмкін болатын түрде болжауға болады. Мысалы, жәбірленушіні пойыздан қанға тастаған адам оның қылмысының нәтижесі жәбірленушінің қайтыс болуы немесе кез-келген ауырлық дәрежесінде дене жарақатын алатындығын сезінеді. Мұндай жағдайда, егер бұл айқын құбылыс болса да, жасалған іс-әрекеттің нәтижесінде өлуге деген ұмтылыс сөзсіз емес, бірақ қандай да бір жолмен жүзеге асырылатын кісі өлтіру болып табылады немесе қылмыскер қасақана өзінен біршама қашықтықта тұрған адамды атып тастаса, жәбірленушінің өлімі мүмкін.
Қоғамның зиянды салдарды қалауы немесе саналы түрде қабылдауы тікелей ниеттің ерікті элементі болып табылады.
Тілек-бұл белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жетуді білдіретін ерік-жігердің көрінісі. Тікелей бағыныстағы қоғамға зиянды әсер етуді қалау әр түрлі формада көрінуі мүмкін.
Кінә түсінігі.
Кінәлі болған жағдайда ғана жауапкершілікті белгілеу қылмыстық құқықтық құқықтың маңызды қағидасы болып табылады. Оның маңыздылығын Қазақстан Республикасында сот төрелігін жүзеге асыру негізделетін 10 негізгі Ереженің ішінде ҚР Конституциясының 77-бабы 3) тармағының 1,6 және 8-тармақшалары кінәсіздік критерийлерін тікелей белгілейтіндігі айғақтайды:
... 1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген соттың үкімімен танылмайынша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
6) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес ;
8) адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына өарастырылады
Объективті айыптау қылмыстық заңға жат, яғни тек жеке адамға , қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіргені үшін кінәсіз жауапкершілік болад. ҚК-нің 19-бабының 2-бөлігінде объективті кінә тағуға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін үшін қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейтіні атап көрсетіледі. Бұл дегеніміз, егер адам олардың шабылуына кінәсіз болса, олар қаншалықты ауыр болса да оған айып тағыла алмайды.
Сонымен, кінә қылмыстық-құқықтық ұғым ретінде адамның өзі жасаған қоғамға қауіпті әрекетке және оның қоғамға қауіпті салдарына психикалық қатынасы, қасақаналық немесе абайсыздық түрінде көрінеді. Оның құрамдас элементтері - сана мен ерік. Қылмыстық заңда қарастырылған саналы және ерікті элементтердің әртүрлі түрлерін құрайды. Сондықтан интеллекті мен ерік - бұл жиынтығы кінәнің мазмұнын құрайтын элементтер. Құқықтық әдебиетінде кінә заңды ұғым болғандықтан, оны шамадан тыс психологиялауға болмайды, оның көмегімен заң қасақаналық пен абайсыздықты анықтайтын терминдерді психология оларға енгізетін мағынамен толтыруға тырысады. Психологтар заң шығарушы мен практиға қажет заңды белгілерді теориялық сипаттау үшін психологиялық терминалогияның артықтығын дұрыс атап өтеді.
Сонымен қатар, кінәлі шамадан тыс заңдастыруға, оның психологиялық мазмұнын ашуға деген ұмтылыста өте сақ болу керек.
Кінә мазмұнының мәні, яғни ақыл-ой қатынасы кінәнің мазмұнын құрайтын заңды, маңызды, нақты жағдайлардың жиынтығы белгілі бір қылмыс құрамының сұлбасының анықталады.
Кінәнің интеллектуалдық элементінің мазмұны қылмыстық құқық бұзушылықты заңнамалық сипаттау әдісіне байланысты. Оған объектінің сипаты, жасалған әрекеттің немесе әрекетсіздіктің нақты мазмұны мен әлеуметтік мәні туралы хабардар болу кіреді, қылмыс жасаған кезде адамның сансы әртүрлі жағдайларды қамтиды деп айта аламыз. Алайда, қылмыстық құқықтағы кінәнің элементі ретінде сананың мәні тек қылмыстың осы түрінің заңды сипаттамасын анықтайды объективті факторлар болып табылады, яғни осы қылмыс құрамының белгілерінің қатарына кіреді. Мысалы, ұрлық кезінде мұндай объективті факторлар, біріншіден, жымқырылған мүлік кінәлі адам үшін бейтаныс болып табылады, екіншіден, жымқырудың құпия әдісі, үшіншіден, иесіне келтірілген мүліктік залал.
Егер заң шығарушы қылмыстық құқық бұзішылық құрамының белгілерінің қатарына орнын, уақытын, тәсілін, жағдайын, және т.б. сипаттайтын қандай да қосымша белгіні енгізсе,онда қоғамға қаупті әрекеттің осы қосымша белгілерін ұғыну да кінәнің интеллектуалдық элементтерінің мазмұнына кіреді.
Субъектінің ерікті қарым-қатынасының мәні - интеллектуалдық қатынастардың затын құрайтын іс жүзінде бірдей нақты жағдайлар, яғни, әрекеттің заңды мәнін анықтайтын және жиынтығында осы қылмыстың құрамын құрайтын жағдайлар.
ҚК-нің 19-бабының 3-бөлігінде қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмыстық құқық бұзушылыққа кінәлі деп танылады. Кінә нысандарын заңнамалық анықтау субъективті айыптау қағидатын іске асыруға кепілдік береді, өйткені, біріншіден, адамның іс-әрекетке ішкі қатынасын қатаң реттелген шекараларға: қасақаналық пен абайсыздыққа дейін тарылтады. Екіншіде, бұл қылмыстық мінез-құлықты қылмыстық мінез-құлықтан ажырататын субъективті шекара. Бұл, ең алдымен, оларды қатысты (мысалы, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған адам өлтіруі (ҚК-нің 102-бабы); қылмыс жасаған адамды ұстап алу үшін қажетті шаралар шегінен шығу кезінде жасалған адам өлтіру (ҚК-нің 103-бабы) көрсетілген қылмыстардың құрамын тек қасақана кінәлі болған жағдайда ғана құрайды). Үшінші, егер заң шығарушы бірдей қоғамдық қауіпті әрекетті жасағаны үшін әр түрлі жаза қарастырса, бірақ кінәнің әртүрлі формалары болса, кінә нысандары қылмыстың саралануын анықтайды. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігінен туындайтын қылмыстық заңдағы кейбір қылмыстар үшін жауапкешілік іс-әрекетің кінәнің қандай түріне байланысты сараланады. Мәселен, адам өлтіргені (ҚК-нің 99-бабы ), Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені (ҚК-нің 106-бабы), бөтеннің мүмкін қасақана жойғаны немесе бүлдіргені үшін (ҚК-нің 202-бабы) жоғары жауапкершілік көзделген, ал осы әрекеттер үшін, бірақ абайсызда жасалғаны үшін (ҚК-нің 114-бабының 3-бөлігі, 201-бабы) әлдеқайда қатаң жаза тағайындалады. ҚК-нің Ерекше бөлімінің бабында қандай да бір қылмыстық құқық бұзушылық кінәсінің нысанын көрсету болмаған кезде, кінәнің нысанын, ниеттің мазмұнын және оның бағытын айқындау бұл жағдайда қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің сипаты, оны жасау тәсілі мен іс-әрекеттің бірқатар субъективті белгілері (қозғамы, мақсаты, көрнеулігі) негізінде жүргізілуге тиіс. Мысалы, ҚР ҚК 413-бабы Қылмыстық жауаптылықтан көрінеу заңсыз босату; ҚР ҚК 414-бабы Көрінеу заңсыз ұстап алу, күзетпен қамауға алу немесе күзетпен ұстау; Қылмыстық кодекстің 419-бабында Көрнеу жалған сөз жеткізу кінәнің нысаны туралы ештеңе айтылмаған, бірақ бұл баптарда қасақана көрсетілген қылмыстар тек қасақана жасалуы мүмкін деп айтуға негіз береді. Төртіншіден, қылмыстық құқық институттарын 1) дайындық, 2)оқталу, 3) қатысу, 4) қайталану тек кінәнің қасақана түрімен байланысты. Бесіншіден, кінәнің нысаны қылмыстарды санаттау кезінде ескеріледі (ҚК 11-бапқа сәйкес ауыр және аса ауыр санаттарға тек қасақана жасалған қылмыстар жатады) және жаза тағайындау, қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату мәселелерін шешуге әсер етеді.
Сот-тергеу органдарының практикалық қызметінде жасалған қылмыстық құқық бұзушылық құрамының субъективті жағының белгілерін анықтау белгілі бір қиындықтар туғызады. ҚР Жоғарғы Сотының Қылмыстық жаза тағайындаудың кейбір мәселелері туралы нормативтік қаулысында жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілік дәрежесін айқындау кезінде соттар оның баптарда көзделген ауырлығын ҚК 11-бабында және ол жасалған жағдайлардың жиынтығы (жасау тәсілі, кінәнің нысаны, себептері мен мақсаттары, әрекеттің аяқталу сатысы, туындаған салдардың қоғамдық қауіптілік дәрежесі және т.б.) ескерілуі тиіс делінген. Осыған байланысты заң шығарушы ҚК-нің 19-бабының 4-бөлігінде мынадай қағидаттық ережені көздеді: абайсызда жасалған іс-әрекет осы Кодекстің Ерекше бөлігінің тиісті бабында арнайы көзделген жағдайда ғана қылмыстық құқық бұзушылық деп танылады.
Осы мәселені қарау соңында мынаны атап өткім келеді: біріншіден, көптеген елдер өздерінің қылымтық заңнамасында кінә ұғымын мүлдем пайдаланбайды, қасақаналық пен немқұрайлылық ұғымдарын толығымен айналып өтеді.
Екіншіден, ҚК-нің 19-бабының 4-бөлігіне сәйкес, абайсызда да жасалған әрекет қылмыстық құқық бұзушылық деп танылады, егер бұл ҚК-нің Ерекше бөлігінің тиісті бабында арнайы қарастырылған болса, мұндай қылмыстық құқық бұзушылықтар теориялық тұрғыдан қасақана да, абайсызда да жасалуы мүмкін. Алайда ҚК-нің Ерекше бөлігінің бабының диспозициясында абайсызда болудың көрсетілмеуі қылмыстық құқық бұзушылықтың кінәнің кез келген түрімен жасалуы мүмкін екендігінің дәлелі болып табылмайды. Мұндай жағдайларда заңның мағынасын анықтау үшін , оны дұрыс түсіндіруге арнайы білімдерді қолдану керек.
Үшіншіден, қылмыстың жекелеген түрлеріндегі түрлеріндегі кінә нысанын анықтаудың күрделілігіне байланысты соттар көбінесе оны шешуден жалтарады және белгілі бір жағдайда қылмыстық құқық бұзушылық қасақана немесе абайсызда болғандығы туралы мәселені қараусыз қалдырады.
Осының нәтижесінде кінә нысанын ескермей жаза тағайындау жағдайлары едәуір кең таралған, бас бостандығынан айыру түріндеегі жазаны өтеу режимінің түрін анықтауда шешілмейтін қиындықтар туындайды, кейбір басқа да практикалық мәселелер шешілмеген күйінде қалып отыр.
Төртіншіден, Қылмыстық Кодекстің 19-бабы 4-бөлігін айтуға болады. Абайсызда жасалған қылмыстар үшін шектеулі жауапкершілік қағидатымен келісілмейтін кінәнің қасақана және абайсызда бірдей жазалануы на негізделген диспозициялардың болуын іс жүзінде заңдастырады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ҚК-нің Еркше бөлігінің нормаларында ҚК-нің 19-бабының 4-бөлігін іске асырудың толықтығына міндетті түрде түрде мониторинг жүргізу қажет.
"Кінә дәрежесі" ұғымы-бұл кінәнің салыстырмалы ауырлығын білдіретін оның сандық сипаттамасы. Бұл кінәнің сипатын сандық түрде қамтитын қылмыс жасау кезінде адамның негізгі әлеуметтік құндылықтарға деген теріс, жеккөрушілік немесе немқұрайлылық сезімін білдіреді. Кінә дәрежесі қылмыстың объективті жағдайларымен - әлеуметтік қауіпті әрекеттің сипатымен, әрекетке немесе әрекетсіздікке психикалық көзқарастың ерекшеліктерімен, қылмыстың ниеті мен мақсатымен анықталады; ол кінәлінің жеке басын сипаттайтын жағдайлармен, сондай-ақ қасақана немесе абайсыз әрекеттің мазмұнына ықпал ететін себептер мен жағдайлармен анықталады. Кінәнің бір түрі-кінәнің мазмұнын құрайтын элементтердің бір-бірімен және қылмысты ұйымдастырудың объективті белгілері мен тәсілдерімен байланысы. Яғни, кінәнің мәні заңдағы зияткерлік және ерікті кезеңдердің белгілі бір сәйкестігін ескеру болып табылады, бұл кінәлінің өзі жасаған әлеуметтік қауіпті әрекетке және оның салдарына қатынасын көрсетеді. Кінәнің түрін адвокат анықтайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 20 және 21 баптарында заң шығарушы кінә нысанын айқындау кезінде екі психологиялық элементті қолданады:
Себеп пен Мақсат кінәнің дәрежесіне ықпал ететіні сөзсіз, бірақ оның құрамдас элементтері ретінде емес, адам психикасының интеллектуалды және ерікті жақтарының диалектикалық байланысына байланысты.
"Себептілік-бұл адамның еркі мен санасы арасындағы байланыс. Сонымен бірге кейіпкерлердің барлық объективті және субъективті құрамы біртұтас тұтастықты білдіреді " . Мақсат пен себеп нақты әрекеттің күйін анықтайды, шешу әдістері мен құралдарын таңдайды. Оның негізінде қылмыстың керемет мысалы қалыптасады,яғни бұл адамның нақты әлеуметтік қауіпті әрекетке, яғни кінәнің негізін қалыптастыруға психикалық қатынасы. Олар жеке тұлғаның жағымсыз құндылық бағдарларын тікелей тудырады, әлеуметтік қауіпті әрекеттер ұғымына байланысты адамның психикалық шығармашылығына теріс әсер етеді, психикалық шығармашылыққа теріс сипат береді.
Осылайша, кінәні реттеу-бұл кінәнің сандық жағын және теріс шараларды, кінәлі адамның тәкаппарлықпен жасаған қылмысындағы Әлеуметтік және психологиялық мазмұнын білдіру арқылы немесе адамның оған деген дұрыс емес көзқарасы нәтижесінде негізгі әлеуметтік құндылықтарды бағалау категориясы. Кінә дәрежесі қылмыстық заң бойынша міндетті соттылықтың мөлшеріне тікелей байланысты, жазаның мөлшерін анықтаған кезде қылмыскердің әлеуметтік бағытындағы кемшіліктерді анықтау маңызды.
Кінә дәрежесі қылмыс жасау кезіндегі көптеген объективті және субъективті жағдайларға байланысты. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде белгіленген заңға сәйкес кінә дәрежесіне әсер ететін субъективті Жай-күйге қылмыс жасалған кездегі адамның психикалық жай-күйі мен себебі кіреді . Қасақана қылмыс жасағанда, Орындаушы әлеуметтік құндылыққа саналы түрде дұшпандық танытады және оларға деген теріс көзқарасын білдіреді, ал абайсыз қылмыс кезінде мұндай дәлелдер жоқ. Нәтижесінде субъектінің нақты бағыттары абайсыздыққа қарағанда қасақаналықта бұрмаланған. Ойлану мен абайсыздық түрлерінің салыстырмалы ауырлығын анықтау қиын. Егер біз бір жағдайда құқық бұзушылықтың тікелей және жанама түрін салыстыратын болсақ, онда тікелей ойлау жанама түрге қарағанда қауіпті. Көптеген адамдар үшін өлімді қалайтын адам кездейсоқ атуды ашқан адамға қарағанда қауіпті, ол ешкімге өлгісі келмеді және ол қасақана өртенген үйде ауруға шалдыққан адамнан гөрі қауіпсіз.
"Кінә дәрежесі"ұғымын зерттеу. Қылмыстық құқық туралы кітаптардың авторлары көп жағдайда зерттеу тақырыбы ретінде кінәнің дәрежесі (дәрежесі) туралы сұрақ қоймады. Кінә дәрежесі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде тікелей көрсетілмеген. Кінә дәрежесі мен жалпы немқұрайлылық дәрежесі профессор Б.С. Утевскийдің жұмысында егжей-тегжейлі сипатталған. Алайда, бұл мәселе қылмыстық заңда арнайы талданбаған және кінә дәрежесі ұғымының мағынасын ашпаған, бұл тұжырымдама сот шешімдерінде жиі қолданылмайтындығын көрсетеді.
"Кінә дәрежесі" мәселесін талдағанда, бұл ұғымды кінә ұғымымен бірге талдау керек. "Кінә-бұл жасалған әрекеттердің (әрекетсіздіктің) мазмұны мен сипатын және олардың салдарын саналы түрде түсіну, Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің талаптарына жауап беретін куәлік және тексеру жұмысының тиісті барысындағы сот шешімі".
Кінә ұғымын анықтауда біз "адамның өзі жасаған әрекеттің (әрекетсіздіктің) сипаты мен мазмұнын және оның салдарын саналы түрде білуі"тіркесін қолданамыз."Сол анықтамада кінә дәрежесі ұғымы талданған кезде, ол әдетте кінәнің анықтамасымен сәйкес келмейді. Бұл қылмыскердің жеке басының дамуына, оның өмірлік тәжірибесіне, алған біліміне және т.б. субъективті қасиеттерге байланысты болады. Бір жағдайда қылмыс жасаған екі бірдей адамның құқық бұзушылықтары (мысалы, мұзды жолда көлік құралының жылдамдығынан асып кету салдарынан абайсызда адамның өліміне әкеп соқтырған жол ережесін бұзу), жаза, мысалы, ұзақтығына байланысты әр түрлі анықталады.автомобильмен жүру, оның кәсібилігі және басқа жағдайлар. Көлік жүргізуде жоғары кәсіби біліктілігі бар және мұзды жолда жылдамдықты арттырудың салдары қандай болатынын саналы түрде білетін адам ұзақ уақыт көлік жүргізу кезінде жоғары айыппұл алады, өйткені оның ықтимал салдары туралы хабардарлық деңгейі жоғары. Көлік жүргізу уақыты тым қысқа екенін және оның кәсіби біліктілігі төмен екенін және қыста жолдың ауырлығын терең түсінбейтінін ескерсек, жазаның мөлшері мұнда төмен болады.
Бұл жағдайда қылмысты саралаудағы бұл тармақтар әділеттілік қағидатына қайшы келеді, соның негізінде жаза қылмыскердің жеке басына ғана емес, сонымен бірге қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және оның сипатына, жасалу шарттарына сәйкес келуі керек. Демек, кінә дәрежесі ұғымы кең, сонымен қатар жоғарыда аталған кінәнің анықтамасына енгізілген адам жасаған әрекеттің (әрекетсіздіктің) сипаты мен мазмұнын және оның салдарын, қылмыскер жасаған қылмысқа байланысты басқа жағдайларды (объективті және субъективті) саналы түрде түсінумен қатар.бастан кешуі мүмкін.
Адам жасаған әрекеттің (әрекетсіздіктің) мазмұны мен сипатына және оның салдарын саналы түрде сезіну дәрежесіне сүйене отырып, кінәнің түрі мен формасы анықталады. Осылайша, кінә дәрежесі, біріншіден, қасақана әрекет абайсызда болған сияқты, кінәнің формасынан жоғары.
Екіншіден, кінә дәрежесіне әр түрлі кадрларда бір объектінің болуы әсер етеді:
* адам өзінің іс - әрекетімен (әрекетсіздігімен) мінез-құлық ережелерін бұзатынын және қылмыстық заңмен қорғалатын ортаға зиян келтіруден аулақ бола алмайтынын саналы түрде біледі-тікелей ниет) - кінә дәрежесі жоғары болады;
* адам саналы түрде оның әрекеттері (әрекетсіздігі) мінез-құлық ережелерін бұзады деп болжайды және қылмыстық заңмен қорғалатын ортаға зиян келтіру мүмкіндігі-жанама ойлау) - кінә деңгейі тікелей ниетке қарағанда төмен;
* адам саналы түрде оның әрекеттері (әрекетсіздігі) қылмыстық заңмен қорғалатын мінез-құлық ережелерін және қоршаған ортаға зиян келтіру мүмкіндігін бұзады деп санамайды * бірақ жағдайға байланысты оның болжау қабілеті бар (тәкаппарлық) - кінә дәрежесі қасақана емес;
* алдын алу шараларын сақтамау нәтижесінде қоршаған ортаға зиян келтіруі мүмкін әрекетті (әрекетсіздікті) жасау процесінде адам қылмыстық заңмен қорғалатын ортаға зиян келтіру мүмкіндігін саналы түрде алдын ала білмейді, бірақ ұқыптылық жағдайында оның болжау мүмкіндігі бар (немқұрайлылық) - кінә дәрежесі тәкаппарлықтан төмен.
Кінә дәрежесі қылмыскердің кінә түріндегі әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) қатынасына байланысты. Яғни, кінәнің дәрежесі адамның қылмыстың белгілі бір салдарын қалайтындығына, оның салдарына тәкаппарлық танытқанына немесе оларға немқұрайлы қарағанына байланысты. Қасақана кінә түрінде кінәні реттеу ойлауды қалыптастыру процесіне байланысты. Егер адам қасақана ниетпен қылмыс жасаса, оның дәрежесі жоғары болады, ал егер адам кенеттен қасақана ниетпен қылмыс жасаса, оның дәрежесі төмен болады. Қылмыстағы ойлаудың себептері де адамның кінәсінің дәрежесіне ықпал етеді. Қылмыс жасаудың нақты себептерінің болуы, мысалы, қаһарман қылмыскерлер арасындағы опасыздық, кінә сезімін төмендетеді, ал қылмыс жасауға және оны қарауға себеп болмаған кезде оның кінәсі артады.
Кінә институтын дамыту. Ежелгі Рим Заңында 2,5 мың жыл бұрын "sine coupa non aliguis puniedus" ережесі болған (ешкімді кінәсіз жазалауға болмайды). Яғни, ежелгі Римде кінә принципіне сәйкес тек кінәлілер жауапқа тартылды деген ұстаным болған. Құлдық пен феодализм кезеңіндегі қылмыстық қудалау қылмысты қасақана немесе абайсызда жасалған-жасалмағанына қарамастан, келтірілген материалдық залал, яғни келтірілген кінә дәрежесі негізінде анықтады
Алайда, Рим заңгерлері жауапкершілікке тартудың дұрыс тәсіліне ықпал етіп, адам қызметінің ішкі еркіне үлкен мән бергенін атап өткен жөн. Яғни, қылмыстың субъективті жағын анықтауға тырысып, кінә деңгейімен қатар әрекет ету формасын орнатуға жол ашты. Дәл осы Рим классикалық мектебі қылмыстық құқық Доктринасын зерттеуші ғалымдардың субъективті жауапкершілігінің негізін қалады, олар алғаш рет ғылыми айналымға кінәнің ішкі тұжырымдамасын-ойластыруды (dolus) енгізді. Бұл түсінік (dolus) қылмыстық нәтижеге ұмтылуды білдірді. Егер адам зиян келтіргісі келмесе, онда ол болған қылмыстық нәтижеге жауапты және кінәлі болып саналмайды. Осыдан кейін "тікелей ойлану" (dolus Malus) және "абайсыздық" (culpa) терминдері пайда болды.
Қасақаналық және оның түрлері
ҚР ҚК 20-бабында заң жүзінде қасақаналықтың екә түрі белгіленген және олардың мазмұндарын құрайтын белгілері анықталған. Сонымен қатар, қасақаналық белгілеріне байланысты олар екі топқа бөлінген.
Тура және жанама қасақаналықтың бірінші тобын адамның интеллектуалдық элементтері құраса, ал екінші тобын еріктілік элементтері құрайды.
Тура және жанама қасақаналықтың екеуінің жалпы белгісі болып, адамның өз іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезінуі табылады.
Өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезінуді адамның өз әрекетіен қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зардап келтіретіндігін алдын ала болжай білуі деп түсінеміз. Мысалы, ұрлық жасау барысында адам біреудің жеке меншігіндегі затты алу арқылы, оның жеке меншік құқығын бұзып отырғанын біледі. Бұл белгі 14 жастан жауапкершілік белгіленген қылмыстардығ шеңбері бойынша заңды анықтауда негізгі өлшем болып табылады, 14 жастағы жасөспірімнің психофизикалық дамуы, әлеуметтік тәжірибесі ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлігінде көзделген іс-әркеттердің қоғамға қауіптілігін түсінуге меүмкіндік береді.
Қасақаналық түсінігіне, заңнамада, адамның іс-әркетінің құқыққа қарсылығын түсінуін жатқызады, өйткені, құқыққа қарсылық қоғамға қауіптіліктің заңды көрінісі.
Интеллектуалдық қасақаналықтың келесі белгісі болып қылмыстық іс-әрекеттің зардабын күні бұрын білу табылады,
Іс-әркеттің зардабын күні бұрын білу деп тұлғаның жасаған әрекетінің нәтижесін көре білуді айтамыз. Бір әркет жасау барысында кейбір әрекеттен бас тарту арқылы ол адам болатын зардап нәтижелерін болжамдайды. Тура қасақаналық барысында қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз орын алады, зардаптар алдын ала болжалады. Тура қасақаналықта зардаптардың болу мүмкіндігін болжауға болады, ал жанама қасақаналық барысында ол мүмкін емес.
Қоғамға қауіпті зардаптың мүмкіндігі немесе болмай қоймайтындығы қасақаналықтың сипатына байланысты. Тура қасақаналықта тұлға зардаптың болуын тілейді, жанама қасақаналықта зардаптың болуына біле тұра жол беріледі. Зардаптың болуы тура қасақаналықта маңызды белгі, өйткені, тұлға оның туындауын тілейді және оған жетуге талпынады (мысалы, адамды өлтіремін деп жақын жерден оқ ату немесе жүрегіне пышақ салу, бұл адамның өз мақсатына жетуге деген талпынысын көрсетеді, яғни адамды өлтіруге тырысады).
Жанама қасаұаналық адам зардаптың болуын тілегенімен оның болуына саналы немесе немқұрайлы түрде жол берумен сипатталады. Мысалы, банк тонағаннан кейін қылмыскер сол жерді кедергісіз кету үшін қоршағандарға оқ жаудырады, яғни қылмыскерлер біреуді жарақаттау мүмкіндігіне немесе кісі өлтіруге саналы түрде жол береді немесе немқұрайлы қарайды.
Жанама қасақаналықпен сипатталатын іс-әркеттер келтірілген зардабына тікелей байланысты, мысалы, егер жақын жерден оқ ату барысында қару мүлт кетсе, одан оның іс-әрекетін адам өлтіруге оқталу деп қаралу керек адам өлтіруге оқталу деп қаралу керек. Ал, егер, кінәлі бір топ адамға атса, оның әрекетін келтірілген зардапқа байланысты саралау керек.
Қылмыстық құқық теориясында қасақаналық интеллектуалды және еріктілік сәттерінің мазмұнына қарай анықталған, анықталмаған және баламалы деп бөлінеді. Қалыптасу сәтіне байланысты қасақаналық күні бұрын ойластырылған және кездейсоқ пайда болған деп бөлінеді. Алайда, қасақаналықтың бұл түрлері дербестікке и бола алмайды және кінәнің басқаша жаңа түрін тудырмайды, тек қана тура және жанама қасақаналықтың мүмкіндіктерін дұрыс ашуға жағдай жасайды.
Түсіндірілген баптың 1-бөлігіне сәйкес, қасақана жасалаған қылмыстық құқық бұзушылық тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет деп танылады. Ниетті тікелей және жанам деп бөлу оның мазмұнына байланысты жүзеге асырылады. Тікелей және жанама ниеттің мазмұны ҚК-нің 20-бабының 2 және 3-бөліктерінде ашылады.
Кінәні нысандарға бөлудің практикалық маңызы мынада: қылмыстық құқық бұзушылық құрамының басқа белгілерімен қатар, кінә нысанын қолдана отырып, заң шығарушы мен сот төрелігі барлық қылмыстық құқық бұзушылықтарды бір-бірінен ажыратады, олардың арасындағы аса ауыр және онша ауыр емес түрлерін ажыратады. Кінә нысаны сонымен қатар кінәлі әрекеттерді кінәсіз әрекеттерден ажыратуға көмектеседі. Кінәнің нысандары ауқымды мәселелерді шешуге ескеріледі: қылмыстарды санаттарға бөлу , қатысушылық, қылмысқа дайындалу және қылмысқа оқталу, жаза тағайындау кезінде және т.б.
Кінәнің әртүрлі формалары субъектінің жасалған қылмыстық құқық бұзушылыққа әртүрлі псизикалық қатынасын көрсетеді, бұл оның жеке жауапкершілігі туралы мәселені шешу үшін маңызды. Кінә әрқашан қандай-да бір түрде көрінеді. Оның формасын көрсетпей, жалпы кінә болмайды.
Түсіндірілген баптың 2-бөлігіне сәйкес, егер адам өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті екенін ұғынған болса, оның қоғамға қауіпті зардаптарының болу мүмкіндігін немесе болмай қоймайтынын алдын ала болжап білген болса және осы зардаптардың туындауын қалаған болса, қылмыстық құқық бұзушылық тікелей пиғылмен жасалған деп танылады, ал 3-бөлігінде , егер адам өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті зардаптарының болу мүмкіндігін алдын ала болжап білген болса, осы зардаптардың орын алуын қаламаса да, оларға саналы түрде жол не оларға немқұрайлы қараса, қылмыстық құқық бұзушылық жанама пиғылмен жасалған деп танылады.
Тікелей ниет элементтерінің мазмұнына сүйене отырып, оның келесі белгілерін ажыратуға болады:
1) Адамның жасаған әрекетінің (әрекеттің немесе әрекетсіздіктің) қоғамға қауіпті екенін ұғынуы;
2) Қоғамға қауіпті зардаптың болатынын болатынын немесе болу мүмкіндігін болжауы;
3) Қоғамға қауіпті зардаптың туындауын тілеуі.
Алғашқы екі белгі ниеттің интеллектуалды элементін құрайды.
Ниеттің интеллектуалды элементін сипаттау кезінде заң шығарушы, ең алдымен, оның әрекетінің қоғамға қауіпті сипатын білетіндігін көрсетеді. Егер білімі көбінесе есте сақтау аймағына жатса, онда сана қабылдау, түсіну прцесін сипаттайды. Дәл осы мүмкіндікте заң шығарушы хабардарлық сөзін ниетін интеллектуалдық сәтін сипаттау үшін қолданған деп болжау керек. Адамның өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің ) қоғамдық қауіпті сипатын түсінгенін мойындау үшін оның мінез құлқы мен келтірілген зиянды егжей тегжейлі емес, тек жалпы түрде түсіну фактосын анықтау жеткілікті. Тапаншадан ату кезінде кінәлі адам нәтижесінде адамның өмірін қиюы мүмкін екенін түсінуі керек.
Ниеттің мазмұнын заң шығарушы адамның өз жасаған әрекеттердің қылмыстық заңсыздығын мойындауын қамтымайды. Алайда, әрекеттің қоғамдық қауіптілігін түсіну оның заңсыздығын білуді қамтиды, яғни, адам заңға қайшы әрекет ететінін білуі керек. Бұл жағдайда іс-әркеттің заңсыздығы туралы хабардар болуды адамның қылмыстық заң туралы білімімен шатастыруға болмайды. Қылмыстық заңды білмеу жауапкершіліктен босатпайды. Заңсыздықты түсіну адамның белгілері объектіге қол сұғуы тұтастай алғанда заңсыз екенін түсінуін білдіреді. Сонымен, тонау жасаған субъект оның басқа адамдардың мүлкін заңсыз иемденетінін түсінеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құқықтану кафедра
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Кінә нысанлары және оның түрлері
Орындаған: Құқықтану-202 тобының студенті
Ярылкапова Мунира
Қабылдаған: Нурлин А.К.
Жоспар:
Кіріспе
1. Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі мен маңызы.
2. Кінәнің түсінігі.
3. Қасақаналық және оның түрлері.
4. Абайсыздық және оның түрлері.
5. Кінәнің екі нысаны.
6. Қылмыстың ниеті мен мақсаты.
7. Қате және оның қылмыстық құқықтың маңызы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Демократиялық мемлекеттердің қылмыстық-құқықтық жүйесі құқық принциптеріне сілтеме жасайды.Қазақстан Республикасы тәуелсіз әрі бейбіт мемлекет болғандықтан адамның құқықтары мен бостандықтарын жоғары орынға қойып, оған қатты мән береді. Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы адам құқығы мен бостандығының негізін салады. Мемлекет құқық билігін жалпыадамзаттық жоғары бағалап, демократиялық қоғам құруға конституциялық міндетті жүктеп, мемлекеттің басына адамның өмірін, оның құқықтары мен бостандықтарын қойған. Біздің мемлекетімізде заң саласында әртүрлі салаларға бөлініп қарастырылады. Соның ішінде қылмыстық құқық қоғамда айрықша орын алады. Қылмыстық құқық дегеніміз қылмыстықты, қоғамдық қатынастарға қауіпті іс-әрекет үшін қолданатын жазаны айқындайды және заң нормаларының жиынтығынан тұрады. Қылмыстық құқықтың маңызды мәселелерінің шешуші шарттарының бірі болып кінәнің бар болуына негізделген жауапкершілік принципін қатаң сақтау табылады. Қылмыстық құқықта маңызды мәселелердің бірі субъективті жағының кінә мәселелері болып табылады. Қылмыстың сыртқы көрнісін көрсететін объективтік жақпен салыстырғанда қылмыстың субьективтік жағы оның ішкі мәнін қамтиды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық қағидатына сәйкес кінәсіз қылмыс болуы мүмкін емес, сондықтан кінәсіз жауапкершілік болуы мүмкін емес. Яғни, адам жасаған әрекеттері үшін және олардың әлеуметтік қауіпті салдары үшін, қылмыс жасағаны үшін кінәсі дәлелденген әрекеттер үшін жауап береді. Кінәні дұрыс анықтау және оның мазмұнын анықтау қылмыстық жауапкершілікті дұрыс анықтауға негіз болатындығын білдіреді. Қылмыстық құқықтағы кінә ұғымын мұсылман құқығындағы күнә ұғымымен шатастыруға болмайды. Шариғат харам деген амалды жасау - күнә болады. Ал кінә - қылмыстың орын алуына себепші болу. Кінә қылмыстық құқық бұзушылық құрамының субвективті жағының міндетті белгісі ретінде қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралауға мейлінше әсер етеді.
Кінәлі жауапкершілік қағидаты ҚК-нің 19-бабында нақты тұжырымдалған. ҚК-нің 19-бабының 1-бөлігіне сәйкес адам өзінің кінәсі анықталған қоғамға қауіпті іс-әрекеттері және оның қоғамға қауіпті зардаптарының туындауы үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа жатады Кіәні анықтамай, адамның іс-әрекетінде қылмыстық құқық бұзушылық құрамы болуы туралы, демек, қылмыстық жауаптылық негізінің болуы туралы мәселені дұрыс шешу мүмкін емес ; қылмыстық құқық бұзушылықты дұрыс саралау мүмкін емес; сонымен, онсыз қылмыстық жауапкершілікті даралау және әділ және тиісті жаза тағайындау мүмкін емес.
Қылмыстың субъективті жағының түсінігі мен маңызы.
Қылмыстың субъективтік жағы - бұл нақты кінә нысанымен, қылмыстың ниетімен және мақсатымен сипатталатын адамның жасалған қылмысқа психикалық қатынасы.
Қылмыстың субъективтік жағы белгілерінін бәрі бірдей мағына бере бермейді. Қасақаналық немесе абайсыздық кез келген қылмыс құрамының субъективтік жағының міндетті белгілері больп табылады. Ниет пен мақсат кейбір құрамдар үшін негізгі, ал кейбір құрамдар үшін факультативті белгілер болып саналады. Мәселен, ҚР ҚК 96-бабының 1-бөлігіндегі қасақана кісі өлтірудің міндетті саралаушы белгілері: пайдакүнемдік пиғылмен қасақана өлтіру, бұзақылық пиғылмен өлтіру, басқа қылмысын жасыру мақсатымен өлтіру, қанды кек алу себебімен өлтіру болып табылады.
Қылмыс құрамы субъективтік жағының мәні қылмысты саралау үшін ұқсас құрамдарды ажырату, жауаптылықты жекелеу үшін қажет больп табылады. Осының бәрі заңдылықты сақтауға жағдай туғызады.
Заңда кінәнің жалпы ұғымына анықтама берілмеген. Заң шығарушы кінәнің психологиялық, әлеуметтік, қылмыстық-құқықтық мазмұнын оның нысандары арқылы ашып береді. Қылмыстық құқықта кінә нысандарының айырмашылығы тұлғаның жасап жатқан іс әрекетіне түсіну дәрежесі мен зардаптарды көре білу және соған қатысты кінәлінің ерік бағыттылы арқылы ажыратылады.
ҚР ҚК 19-бабының 3-бөлігі кінәнің: қасақаналық және абайсыздық сияқты екі нысанын көрсетеді. Кінәнің әр нысаны психикалық қызметтің интеллектуалдық, және еріктілік элементтерінен құралады.Интеллектуалдық элемент - бұл адамның жасалған әрекетін сипатын сезініп-тусіне білуі, яғни негізгі ойлау қабілеті, адамның өзінің әрекетінің сипатын және оның жүзеге асырылу мән-жайларын, сол сияқты оның әлеуметтік мәні мен маңызын түсіне білу қабілет. Адамның өзінің әрекетінің сипатын түсіне білуінің ең маңызды алға шарты - оның алдағы келтіретін зардаптарын болжай білуі, яғни әрекет пен зардаптың арасындағы себепті байланысты айыра білу.
Еріктілікті реттеу - бұл саналы түрде ой мен күшті бағыттай отырып шешім қабылдау, қойған мақсатқа жету, кедергілерді жоя білу. Сөйтіп, кінә - әрекет жасаушының қоғамға қауіпті іс-әрекетін және оның зиянды зардаптарын бетіне басатын психикалық қатынас.
Кінәнің мән-мағынасы мынада:
1. Ол қылмыстық жауаптылықтың субъективті негізі болады.
2.Оның нысандары, ниеті және мақсаты обьективтік белгілері
ұқсас қылмыстарды ажыратуға жол ашады.
3.Оның нысандары, ниеті және мақсаты қылмыстың және қылмыскердің қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатын, қылмысты саралауға және жауаптылықтың дәрежесіне әсер етеді.
Объективті айыптау қылмыстық іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылыққа кінәсіз де тартуға жол береді. ҚР ҚК 19-бабының 2-бөлігі бойынша объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол берілмейді.
Қылмыстың пәндік жағы-бұл адамның қылмыс жасаумен тікелей байланысты психологиялық іс-әрекетінің көрінісі.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъективті жағы - бұл әрекеттің ішкі мәні, бұл қылмыстық құқық бұзушылықпен тікелей байланысты психикалық қызмет. Ол қылмыстық құқық бұзушылықтың психологиялық, яғни субьективті мазмұнын құрайды, сондықтан оның ішкі жағы болып табылады.
Субъективті жағының ядросы және кез-келген қылмыстық құқық бұзушылықтың міндетті белгісі - кінә. Егер зиян келтірген адамның кінәсі болмаса ешкандай зиян келтіру қылмыстық құқық бұзушылық деп таныла алмайды. Кінә қасақана немесе абайсызда болуы мумкін (ҚК 19-23-бб. тусініктемені қаруға болады).
Қылмыстық заңда объективті белгілері толық сәйкес келетін біркатар жұп құрамды қылмыстар бар, олар үшін жауаптылық әрекет кінәнің қай түріне қарай жасалганына байланысты сараланады. Оларга адам өлтіру (ҚК 99-6. 1-6.) және абайсызда қазаға ұшырату (ҚК 104-б. 1-6.), қасақана (КК 106-6. 1-6.) немесе абайсызда (КК 114-6. 3-6.) келтірілген денсаулыққа ауыр зиян, бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (КК 202-6. 1-6.) және бөтеннің мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру (КК 204-б. 1-6.) жатады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы құрамын ажырататын белгі кінәнің нысаны болып табылады.
ҚК Ерекше бөлігі баптарының көпшілігі диспозицияда сипатталган іс-әрекет қылмыстық құқық бұзушылық ретінде қаралатын кінә нысанына сілтеме берілетіндей етіп құрылған.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субьективті жағының факультативті белгілері ретінде ниет пен мақсат тек қасақана құқық бұзушылықтар жасалған кезде қылмыстық-құқықтық саралау үшін маңызды. Абайсыз әрекеттерде ниет пен мақсат қылмыс жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау, қылмыскердің жеке басынын сипаттамаларын анықтау үшін ғана белгіленеді және тек жаза тағайындауға әсер ету мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субьективті тарапының міндетті белгісі ретінде ниетің мен мақсатын көрсету осы қылмыстық құқық бұзушылықтың тек қасақана жасалуы мүмкін екендігінің дәлелі болып табылады.
Іс-әрекет жасау кезінде адам басшылыққа алған түрткі болу қылмыстық құқық бұзушылықтың ниеті болып есептеледі. Басқаша айтқанда, бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың ішкі қозғаушы күші. Бұл тиісті объектілерді адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасауга деген шешімін тудыратын мүдделерге айналдыратын қажеттіліктермен анықталады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың мақсаты адамның қалаған әрекет нәтижесі туралы ойлауы болып саналады. Ол ниеттен ерекшеленеді, өйткені ол дереккөзді емес, қылмыстық құқық бұзушылықтың бағытын анықтайды. Сонымен қатар, белгілі бір мақсат, әдетте, белгілі бір ниет негізінде пайда болады.
Қылмыстық кодекстің, Ерекше бөлігінде қылмыстық құқық бұзушылықтың әртүрлі мақсаттары көрсетілген. Оларға сату, пайдакүнемдік, ұрлау, алу, шабуыл жасау, ұрлау, иемдену, тарату, беру, тоқтату, құлату немесе өзгерту мақсаттары және т.б. кіреді.Барлық қылмыстар белгілі бір ниетпен және мақсаттармен жасалады. Ниеттер мен мақсаттар қылмыстың негізгі құрамының кұрылымдық белгісі ретінде көрсетілуі мүмкін(ұрлықтың пайдакүнемдік мақсаты - ҚК-3 б 17-тармағы).
Субъективті тарап, қылмыстың сыртқы жағын көрсететін объективті тараптан айырмашылығы, қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді.(Бұдан шығатыны, қылмыстың объективті және субъективті жақтарының белгілері бір-бірімен тығыз байланысты, олар белгілі бір блокта орналасқан.
Қарастырылып отырған қылмыс парағының мазмұны заңдылықтың келесі белгілерінен тұрады: кінә, қылмыстық ниет, мақсат. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс жасаған адамның жан дүниесінде болып жатқан ішкі өзгерістерді, яғни әлеуметтік қауіпті әрекетті, оның санасы мен ерік-жігерінің қарым-қатынасын көрсетуді жалғастыруда.
Тіркелген қылмыстың субъективтілігінің, заңдылықтың осы белгілерінің мәні бірдей емес, керісінше әр түрлі. Кінә-кез-келген қылмыс құрамының субъективті жағының міндетті белгісі. Жазықсыз қылмыстың құрамы жоқ. Оның өзі кінәсіздікпен қылмыстық жау туралы айту мүмкін емес деп есептеді. Қылмыстық ниет пен Мақсат, Кінәдан айырмашылығы, кейбір құрамдар үшін заңда көрсетілген жағдайларда қажетті белгіге ие. Әйтпесе, ниет пен міндеттеме қылмыс құрамының міндетті емес қасиеті болып саналады.
Аболиционизм, күдікті қылмыс үшін жазадан өкіну немесе қорқу психологиялық әрекеттің элементтері емес, сондықтан қылмыстың субъективті белгісімен байланысты емес.
Қылмыстың субъективті жағының ерекшеліктері-кінәні, ниет пен мақсатты дұрыс анықтаудың мәні:
Біріншіден, қылмыстық жауапкершілік негізінің ажырамас бөлігі бола отырып, бұл қылмысты Қылмыстық емес әрекеттен ажыратуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қылмыстың субъективті жағы ұқсас құрамдарды бір-бірінен объективті түрде ажыратуға мүмкіндік береді. Үшіншіден, қылмыстың субъективті жағының мазмұны жасалған қылмыстың деңгейін, сондай-ақ оны жасаған адам үшін қоғамдық қауіптілік дәрежесін айқындау үшін негіз болып табылады. Бұл жауапкершіліктің жарамдылығы мен мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық құқықтың маңызды қағидаттарының бірі-қылмыс жасағаны үшін кінәлі адам ғана қылмыстық жаза мен қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Бұл қағида Қылмыстық кодекстің арнайы бабында бекітілген. Онда адам өзінің кінәсі дәлелденген қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) үшін және туындаған қоғамдық қауіпті Салдарлар үшін ғана жауапқа тартылуы керек.
Объективті айыптауға, яғни жазықсыз зиян келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілікке жол берілмейді.
Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады (19-бап). Қылмыстық құқықта (белгілі бір қоғамға зиянды әсер ету немесе жасалған әрекет қоғамға зиян тигізеді деген жазықсыз және жазықсыз жауапқа жүгінуге мүлдем жол берілмейді. Бұл құбылыс қылмыстық құқықтың табиғатына жат.
Осылайша, кінә адамның қасақана немесе абайсызда жасалған әлеуметтік қауіпті әрекеттер және олардың зиянды салдары туралы жалпы пікірінің көрсеткіші болып табылады.
Жасалған кез келген қылмыс үшін кінәнің болуы объективті жағдай болып табылады. Қылмыс субъектісінің кінәсі туралы қорытындыны сот іс бойынша жиналған дәлелдемелер негізінде айқындайды.
Кінәнің екі түрлі формасы бар-ойлану және ұқыпсыздық.
Біз кінәлілік туралы тек әлеуметтік қауіпті "әрекеттер", яғни қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстар жасалған жағдайда ғана айтамыз. Қылмыс құрамы жоқ кінә туралы сөз жоқ. Кінәнің психологиялық мазмұны-бұл психологиялық, сондай-ақ әлеуметтік ұғымдардың жиынтығы, адамның іс-әрекеттің немесе әрекетсіздіктің және одан туындайтын салдардың әлеуметтік қауіпті зияндылығын сезіну немесе сезіну қабілеті. Адамның жасаған әрекетінің әлеуметтік қауіпті мәнін және одан туындайтын салдарын сезіне немесе сезіне алатындығы кінәнің әлеуметтік мазмұнын құрайды. Сезімдер мен волонтерлік - бұл ақыл-ойды қалыптастыратын элементтер. Сезім (интеллектуалды кезең) және ерік (ерік-жігер кезеңі) бір-бірімен үйлесіп, кінәнің мазмұнын құрайды. Осылайша, кінәнің өзі сезім мен ерік-жігердің екі түрлі кезеңімен сипатталады.
Қылмыстық-іздестіру практикасы мен сот-тергеу практикасында ең көп таралған-кінәнің бір түрі. Кінәнің формасын дәл анықтау өте маңызды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 23-қаулысында.1994 жылғы желтоқсанда" соттардың азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы іс-қимылдар үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды қолдануы туралы " басқа мән-жайларды белгілеумен қатар соттар жаза тағайындау кезінде жасалған қылмыстың қасақана түрін, ниеті мен мақсатын ескеруге міндетті екендігі айтылады. Ниеттің мазмұны Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінің 20-бабының 1-бөлігінде көрсетілген. Онда "тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана қылмыс болып саналады."Қасақана қылмыс жасау тікелей немесе жанама ниетпен жүзеге асырылады. Ниеттілік тұжырымдамасы, негізінен, екі түрлі элементтен тұрады - интеллектуалды және ерікті.
Задаптың болуын қалау немесе оның туылуын саналы түрде шешу ерікті кезең деп аталады. Жасалған іс-әрекеттің әлеуметтік қауіптілігін түсіну мақсатқа жетудің қажетті элементі болып табылады, қайғылы элементтің болмауы кінәні, болмауды көрсетеді.
Әрекеттің әлеуметтік қауіпті мағынасын түсіну Осы әрекеттен немесе әрекетсіздіктен тікелей туындайтын салдардың мәні мен мазмұнын түсінуді білдіреді.
Адам қылмыстық заңмен қорғалатын қандай объект оған кедергі келтіретінін, зиян келтіретінін, сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік қауіпті әрекетті орындау кезінде осы әрекеттің орындалу уақыты, орны, тәсілі, жағдайы сияқты жағдайларды бейнелейді және елестетеді.
Әрбір адам өзінің саналы ойлауына, өмірлік тәжірибесіне, біліміне, әрекет қабілеттілігі мәдениетіне сәйкес өз қызметінің әлеуметтік қауіптілігін сезіне алады.
Қасақана қылмыс жасаған адамдардың басым көпшілігі оның әрекеттері қылмыстық заңнамаға қайшы келеді деп санайды.
Мысалы, түзеу мекемелерінде, алдын ала қамауда отырған мекемелерде, білім беру және медициналық мекемелерде ұсталатын адамдар алкогольдік ішімдіктерді, дәрі-дәрмектерді немесе есірткі заттарын, сондай-ақ беруге тыйым салынған басқа өнімдерді тексеруден жасыру немесе беру әрекеті қылмыстық заң, қылмыс екенін бәрі біле бермейді. Алайда адамның бұл мінез-құлқы қасақана қылмыс болып саналады.
Ақыр соңында, заң шығарушының қылмыстық заңмен әрекетті бұзу туралы хабардарлығы ниеттің белгісі ретінде нақты көрсетілмеген. Алайда, кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстық құқықтың тиісті нормасында құқық бұзушының қылмыстық заңға қайшы келетін әрекеттерін әрекетті қасақана қылмыс құрамына жатқызғаны үшін қылмыстық жауапкершіліктің шарты ретінде қарастыратынын нақты атап көрсетеді. Мысалы, біреуді саналы түрде ұстау немесе қамауға алу, анықтау, тергеу, прокуратура немесе сот органдары бойынша заңсыз қылмыстық жауапкершілікке тарту, тиісті рұқсат етілмеген немесе тыйым салынған жерлерде тыйым салынған кезеңдерде бос аң аулауды жүргізу үшін әкімшілік шаралар қолданылғаннан кейін біреуді заңсыз қылмыстық жауапкершілікке тарту.
Ниеттің интеллектуалды элементін сипаттайтын қажетті белгілердің бірі-қылмыс субъектісінің өз әрекетінен немесе әрекетсіздігінен зиянды салдарын болжау. Егер прокурор мұндай тергеудің болуын алдын-ала білмесе және болжай алмаса, ол қылмыстық құқық бұзушылық үшін жазаланбайды. Қоғамға келтірілген зиянды болжау қылмыстық заңмен қорғалатын өзінің іс-әрекетінен туындайтын қоғамдық қатынастарға зиян келтіргені үшін кінәліні ұсыну болып табылады. Тікелей ниетпен болжамның мазмұны оның іс-әрекетінен туындаған салдардың нақты түрлері, оның қоғамға тигізетін зияны, сондай-ақ осы әрекеттен туындаған салдарлар арасындағы себеп-салдарлық байланыстың дамуы сияқты ерекшеліктерден тұрады.
Тікелей ниетпен әлеуметтік қауіпті салдардың пайда болуының сөзсіз болуы болжанады. Белгілі бір зиян келтіргісі келетін адам өзінің ниетінің сөзсіз екендігіне нық сенеді және олардың сөзсіз екендігіне көз жеткізіп, пайда болатын салдарды ойша елестетеді. Тек кейбір жағдайларда, қылмыс тікелей ниетпен жасалған кезде, әлеуметтік қауіпті салдарды ол сөзсіз болатын түрде емес, тек мүмкін болатын түрде болжауға болады. Мысалы, жәбірленушіні пойыздан қанға тастаған адам оның қылмысының нәтижесі жәбірленушінің қайтыс болуы немесе кез-келген ауырлық дәрежесінде дене жарақатын алатындығын сезінеді. Мұндай жағдайда, егер бұл айқын құбылыс болса да, жасалған іс-әрекеттің нәтижесінде өлуге деген ұмтылыс сөзсіз емес, бірақ қандай да бір жолмен жүзеге асырылатын кісі өлтіру болып табылады немесе қылмыскер қасақана өзінен біршама қашықтықта тұрған адамды атып тастаса, жәбірленушінің өлімі мүмкін.
Қоғамның зиянды салдарды қалауы немесе саналы түрде қабылдауы тікелей ниеттің ерікті элементі болып табылады.
Тілек-бұл белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жетуді білдіретін ерік-жігердің көрінісі. Тікелей бағыныстағы қоғамға зиянды әсер етуді қалау әр түрлі формада көрінуі мүмкін.
Кінә түсінігі.
Кінәлі болған жағдайда ғана жауапкершілікті белгілеу қылмыстық құқықтық құқықтың маңызды қағидасы болып табылады. Оның маңыздылығын Қазақстан Республикасында сот төрелігін жүзеге асыру негізделетін 10 негізгі Ереженің ішінде ҚР Конституциясының 77-бабы 3) тармағының 1,6 және 8-тармақшалары кінәсіздік критерийлерін тікелей белгілейтіндігі айғақтайды:
... 1) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген соттың үкімімен танылмайынша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
6) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес ;
8) адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына өарастырылады
Объективті айыптау қылмыстық заңға жат, яғни тек жеке адамға , қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіргені үшін кінәсіз жауапкершілік болад. ҚК-нің 19-бабының 2-бөлігінде объективті кінә тағуға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін үшін қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейтіні атап көрсетіледі. Бұл дегеніміз, егер адам олардың шабылуына кінәсіз болса, олар қаншалықты ауыр болса да оған айып тағыла алмайды.
Сонымен, кінә қылмыстық-құқықтық ұғым ретінде адамның өзі жасаған қоғамға қауіпті әрекетке және оның қоғамға қауіпті салдарына психикалық қатынасы, қасақаналық немесе абайсыздық түрінде көрінеді. Оның құрамдас элементтері - сана мен ерік. Қылмыстық заңда қарастырылған саналы және ерікті элементтердің әртүрлі түрлерін құрайды. Сондықтан интеллекті мен ерік - бұл жиынтығы кінәнің мазмұнын құрайтын элементтер. Құқықтық әдебиетінде кінә заңды ұғым болғандықтан, оны шамадан тыс психологиялауға болмайды, оның көмегімен заң қасақаналық пен абайсыздықты анықтайтын терминдерді психология оларға енгізетін мағынамен толтыруға тырысады. Психологтар заң шығарушы мен практиға қажет заңды белгілерді теориялық сипаттау үшін психологиялық терминалогияның артықтығын дұрыс атап өтеді.
Сонымен қатар, кінәлі шамадан тыс заңдастыруға, оның психологиялық мазмұнын ашуға деген ұмтылыста өте сақ болу керек.
Кінә мазмұнының мәні, яғни ақыл-ой қатынасы кінәнің мазмұнын құрайтын заңды, маңызды, нақты жағдайлардың жиынтығы белгілі бір қылмыс құрамының сұлбасының анықталады.
Кінәнің интеллектуалдық элементінің мазмұны қылмыстық құқық бұзушылықты заңнамалық сипаттау әдісіне байланысты. Оған объектінің сипаты, жасалған әрекеттің немесе әрекетсіздіктің нақты мазмұны мен әлеуметтік мәні туралы хабардар болу кіреді, қылмыс жасаған кезде адамның сансы әртүрлі жағдайларды қамтиды деп айта аламыз. Алайда, қылмыстық құқықтағы кінәнің элементі ретінде сананың мәні тек қылмыстың осы түрінің заңды сипаттамасын анықтайды объективті факторлар болып табылады, яғни осы қылмыс құрамының белгілерінің қатарына кіреді. Мысалы, ұрлық кезінде мұндай объективті факторлар, біріншіден, жымқырылған мүлік кінәлі адам үшін бейтаныс болып табылады, екіншіден, жымқырудың құпия әдісі, үшіншіден, иесіне келтірілген мүліктік залал.
Егер заң шығарушы қылмыстық құқық бұзішылық құрамының белгілерінің қатарына орнын, уақытын, тәсілін, жағдайын, және т.б. сипаттайтын қандай да қосымша белгіні енгізсе,онда қоғамға қаупті әрекеттің осы қосымша белгілерін ұғыну да кінәнің интеллектуалдық элементтерінің мазмұнына кіреді.
Субъектінің ерікті қарым-қатынасының мәні - интеллектуалдық қатынастардың затын құрайтын іс жүзінде бірдей нақты жағдайлар, яғни, әрекеттің заңды мәнін анықтайтын және жиынтығында осы қылмыстың құрамын құрайтын жағдайлар.
ҚК-нің 19-бабының 3-бөлігінде қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмыстық құқық бұзушылыққа кінәлі деп танылады. Кінә нысандарын заңнамалық анықтау субъективті айыптау қағидатын іске асыруға кепілдік береді, өйткені, біріншіден, адамның іс-әрекетке ішкі қатынасын қатаң реттелген шекараларға: қасақаналық пен абайсыздыққа дейін тарылтады. Екіншіде, бұл қылмыстық мінез-құлықты қылмыстық мінез-құлықтан ажырататын субъективті шекара. Бұл, ең алдымен, оларды қатысты (мысалы, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған адам өлтіруі (ҚК-нің 102-бабы); қылмыс жасаған адамды ұстап алу үшін қажетті шаралар шегінен шығу кезінде жасалған адам өлтіру (ҚК-нің 103-бабы) көрсетілген қылмыстардың құрамын тек қасақана кінәлі болған жағдайда ғана құрайды). Үшінші, егер заң шығарушы бірдей қоғамдық қауіпті әрекетті жасағаны үшін әр түрлі жаза қарастырса, бірақ кінәнің әртүрлі формалары болса, кінә нысандары қылмыстың саралануын анықтайды. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігінен туындайтын қылмыстық заңдағы кейбір қылмыстар үшін жауапкешілік іс-әрекетің кінәнің қандай түріне байланысты сараланады. Мәселен, адам өлтіргені (ҚК-нің 99-бабы ), Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені (ҚК-нің 106-бабы), бөтеннің мүмкін қасақана жойғаны немесе бүлдіргені үшін (ҚК-нің 202-бабы) жоғары жауапкершілік көзделген, ал осы әрекеттер үшін, бірақ абайсызда жасалғаны үшін (ҚК-нің 114-бабының 3-бөлігі, 201-бабы) әлдеқайда қатаң жаза тағайындалады. ҚК-нің Ерекше бөлімінің бабында қандай да бір қылмыстық құқық бұзушылық кінәсінің нысанын көрсету болмаған кезде, кінәнің нысанын, ниеттің мазмұнын және оның бағытын айқындау бұл жағдайда қоғамдық қауіпті іс-әрекеттің сипаты, оны жасау тәсілі мен іс-әрекеттің бірқатар субъективті белгілері (қозғамы, мақсаты, көрнеулігі) негізінде жүргізілуге тиіс. Мысалы, ҚР ҚК 413-бабы Қылмыстық жауаптылықтан көрінеу заңсыз босату; ҚР ҚК 414-бабы Көрінеу заңсыз ұстап алу, күзетпен қамауға алу немесе күзетпен ұстау; Қылмыстық кодекстің 419-бабында Көрнеу жалған сөз жеткізу кінәнің нысаны туралы ештеңе айтылмаған, бірақ бұл баптарда қасақана көрсетілген қылмыстар тек қасақана жасалуы мүмкін деп айтуға негіз береді. Төртіншіден, қылмыстық құқық институттарын 1) дайындық, 2)оқталу, 3) қатысу, 4) қайталану тек кінәнің қасақана түрімен байланысты. Бесіншіден, кінәнің нысаны қылмыстарды санаттау кезінде ескеріледі (ҚК 11-бапқа сәйкес ауыр және аса ауыр санаттарға тек қасақана жасалған қылмыстар жатады) және жаза тағайындау, қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату мәселелерін шешуге әсер етеді.
Сот-тергеу органдарының практикалық қызметінде жасалған қылмыстық құқық бұзушылық құрамының субъективті жағының белгілерін анықтау белгілі бір қиындықтар туғызады. ҚР Жоғарғы Сотының Қылмыстық жаза тағайындаудың кейбір мәселелері туралы нормативтік қаулысында жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілік дәрежесін айқындау кезінде соттар оның баптарда көзделген ауырлығын ҚК 11-бабында және ол жасалған жағдайлардың жиынтығы (жасау тәсілі, кінәнің нысаны, себептері мен мақсаттары, әрекеттің аяқталу сатысы, туындаған салдардың қоғамдық қауіптілік дәрежесі және т.б.) ескерілуі тиіс делінген. Осыған байланысты заң шығарушы ҚК-нің 19-бабының 4-бөлігінде мынадай қағидаттық ережені көздеді: абайсызда жасалған іс-әрекет осы Кодекстің Ерекше бөлігінің тиісті бабында арнайы көзделген жағдайда ғана қылмыстық құқық бұзушылық деп танылады.
Осы мәселені қарау соңында мынаны атап өткім келеді: біріншіден, көптеген елдер өздерінің қылымтық заңнамасында кінә ұғымын мүлдем пайдаланбайды, қасақаналық пен немқұрайлылық ұғымдарын толығымен айналып өтеді.
Екіншіден, ҚК-нің 19-бабының 4-бөлігіне сәйкес, абайсызда да жасалған әрекет қылмыстық құқық бұзушылық деп танылады, егер бұл ҚК-нің Ерекше бөлігінің тиісті бабында арнайы қарастырылған болса, мұндай қылмыстық құқық бұзушылықтар теориялық тұрғыдан қасақана да, абайсызда да жасалуы мүмкін. Алайда ҚК-нің Ерекше бөлігінің бабының диспозициясында абайсызда болудың көрсетілмеуі қылмыстық құқық бұзушылықтың кінәнің кез келген түрімен жасалуы мүмкін екендігінің дәлелі болып табылмайды. Мұндай жағдайларда заңның мағынасын анықтау үшін , оны дұрыс түсіндіруге арнайы білімдерді қолдану керек.
Үшіншіден, қылмыстың жекелеген түрлеріндегі түрлеріндегі кінә нысанын анықтаудың күрделілігіне байланысты соттар көбінесе оны шешуден жалтарады және белгілі бір жағдайда қылмыстық құқық бұзушылық қасақана немесе абайсызда болғандығы туралы мәселені қараусыз қалдырады.
Осының нәтижесінде кінә нысанын ескермей жаза тағайындау жағдайлары едәуір кең таралған, бас бостандығынан айыру түріндеегі жазаны өтеу режимінің түрін анықтауда шешілмейтін қиындықтар туындайды, кейбір басқа да практикалық мәселелер шешілмеген күйінде қалып отыр.
Төртіншіден, Қылмыстық Кодекстің 19-бабы 4-бөлігін айтуға болады. Абайсызда жасалған қылмыстар үшін шектеулі жауапкершілік қағидатымен келісілмейтін кінәнің қасақана және абайсызда бірдей жазалануы на негізделген диспозициялардың болуын іс жүзінде заңдастырады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ҚК-нің Еркше бөлігінің нормаларында ҚК-нің 19-бабының 4-бөлігін іске асырудың толықтығына міндетті түрде түрде мониторинг жүргізу қажет.
"Кінә дәрежесі" ұғымы-бұл кінәнің салыстырмалы ауырлығын білдіретін оның сандық сипаттамасы. Бұл кінәнің сипатын сандық түрде қамтитын қылмыс жасау кезінде адамның негізгі әлеуметтік құндылықтарға деген теріс, жеккөрушілік немесе немқұрайлылық сезімін білдіреді. Кінә дәрежесі қылмыстың объективті жағдайларымен - әлеуметтік қауіпті әрекеттің сипатымен, әрекетке немесе әрекетсіздікке психикалық көзқарастың ерекшеліктерімен, қылмыстың ниеті мен мақсатымен анықталады; ол кінәлінің жеке басын сипаттайтын жағдайлармен, сондай-ақ қасақана немесе абайсыз әрекеттің мазмұнына ықпал ететін себептер мен жағдайлармен анықталады. Кінәнің бір түрі-кінәнің мазмұнын құрайтын элементтердің бір-бірімен және қылмысты ұйымдастырудың объективті белгілері мен тәсілдерімен байланысы. Яғни, кінәнің мәні заңдағы зияткерлік және ерікті кезеңдердің белгілі бір сәйкестігін ескеру болып табылады, бұл кінәлінің өзі жасаған әлеуметтік қауіпті әрекетке және оның салдарына қатынасын көрсетеді. Кінәнің түрін адвокат анықтайды. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 20 және 21 баптарында заң шығарушы кінә нысанын айқындау кезінде екі психологиялық элементті қолданады:
Себеп пен Мақсат кінәнің дәрежесіне ықпал ететіні сөзсіз, бірақ оның құрамдас элементтері ретінде емес, адам психикасының интеллектуалды және ерікті жақтарының диалектикалық байланысына байланысты.
"Себептілік-бұл адамның еркі мен санасы арасындағы байланыс. Сонымен бірге кейіпкерлердің барлық объективті және субъективті құрамы біртұтас тұтастықты білдіреді " . Мақсат пен себеп нақты әрекеттің күйін анықтайды, шешу әдістері мен құралдарын таңдайды. Оның негізінде қылмыстың керемет мысалы қалыптасады,яғни бұл адамның нақты әлеуметтік қауіпті әрекетке, яғни кінәнің негізін қалыптастыруға психикалық қатынасы. Олар жеке тұлғаның жағымсыз құндылық бағдарларын тікелей тудырады, әлеуметтік қауіпті әрекеттер ұғымына байланысты адамның психикалық шығармашылығына теріс әсер етеді, психикалық шығармашылыққа теріс сипат береді.
Осылайша, кінәні реттеу-бұл кінәнің сандық жағын және теріс шараларды, кінәлі адамның тәкаппарлықпен жасаған қылмысындағы Әлеуметтік және психологиялық мазмұнын білдіру арқылы немесе адамның оған деген дұрыс емес көзқарасы нәтижесінде негізгі әлеуметтік құндылықтарды бағалау категориясы. Кінә дәрежесі қылмыстық заң бойынша міндетті соттылықтың мөлшеріне тікелей байланысты, жазаның мөлшерін анықтаған кезде қылмыскердің әлеуметтік бағытындағы кемшіліктерді анықтау маңызды.
Кінә дәрежесі қылмыс жасау кезіндегі көптеген объективті және субъективті жағдайларға байланысты. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде белгіленген заңға сәйкес кінә дәрежесіне әсер ететін субъективті Жай-күйге қылмыс жасалған кездегі адамның психикалық жай-күйі мен себебі кіреді . Қасақана қылмыс жасағанда, Орындаушы әлеуметтік құндылыққа саналы түрде дұшпандық танытады және оларға деген теріс көзқарасын білдіреді, ал абайсыз қылмыс кезінде мұндай дәлелдер жоқ. Нәтижесінде субъектінің нақты бағыттары абайсыздыққа қарағанда қасақаналықта бұрмаланған. Ойлану мен абайсыздық түрлерінің салыстырмалы ауырлығын анықтау қиын. Егер біз бір жағдайда құқық бұзушылықтың тікелей және жанама түрін салыстыратын болсақ, онда тікелей ойлау жанама түрге қарағанда қауіпті. Көптеген адамдар үшін өлімді қалайтын адам кездейсоқ атуды ашқан адамға қарағанда қауіпті, ол ешкімге өлгісі келмеді және ол қасақана өртенген үйде ауруға шалдыққан адамнан гөрі қауіпсіз.
"Кінә дәрежесі"ұғымын зерттеу. Қылмыстық құқық туралы кітаптардың авторлары көп жағдайда зерттеу тақырыбы ретінде кінәнің дәрежесі (дәрежесі) туралы сұрақ қоймады. Кінә дәрежесі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде тікелей көрсетілмеген. Кінә дәрежесі мен жалпы немқұрайлылық дәрежесі профессор Б.С. Утевскийдің жұмысында егжей-тегжейлі сипатталған. Алайда, бұл мәселе қылмыстық заңда арнайы талданбаған және кінә дәрежесі ұғымының мағынасын ашпаған, бұл тұжырымдама сот шешімдерінде жиі қолданылмайтындығын көрсетеді.
"Кінә дәрежесі" мәселесін талдағанда, бұл ұғымды кінә ұғымымен бірге талдау керек. "Кінә-бұл жасалған әрекеттердің (әрекетсіздіктің) мазмұны мен сипатын және олардың салдарын саналы түрде түсіну, Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексінің талаптарына жауап беретін куәлік және тексеру жұмысының тиісті барысындағы сот шешімі".
Кінә ұғымын анықтауда біз "адамның өзі жасаған әрекеттің (әрекетсіздіктің) сипаты мен мазмұнын және оның салдарын саналы түрде білуі"тіркесін қолданамыз."Сол анықтамада кінә дәрежесі ұғымы талданған кезде, ол әдетте кінәнің анықтамасымен сәйкес келмейді. Бұл қылмыскердің жеке басының дамуына, оның өмірлік тәжірибесіне, алған біліміне және т.б. субъективті қасиеттерге байланысты болады. Бір жағдайда қылмыс жасаған екі бірдей адамның құқық бұзушылықтары (мысалы, мұзды жолда көлік құралының жылдамдығынан асып кету салдарынан абайсызда адамның өліміне әкеп соқтырған жол ережесін бұзу), жаза, мысалы, ұзақтығына байланысты әр түрлі анықталады.автомобильмен жүру, оның кәсібилігі және басқа жағдайлар. Көлік жүргізуде жоғары кәсіби біліктілігі бар және мұзды жолда жылдамдықты арттырудың салдары қандай болатынын саналы түрде білетін адам ұзақ уақыт көлік жүргізу кезінде жоғары айыппұл алады, өйткені оның ықтимал салдары туралы хабардарлық деңгейі жоғары. Көлік жүргізу уақыты тым қысқа екенін және оның кәсіби біліктілігі төмен екенін және қыста жолдың ауырлығын терең түсінбейтінін ескерсек, жазаның мөлшері мұнда төмен болады.
Бұл жағдайда қылмысты саралаудағы бұл тармақтар әділеттілік қағидатына қайшы келеді, соның негізінде жаза қылмыскердің жеке басына ғана емес, сонымен бірге қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және оның сипатына, жасалу шарттарына сәйкес келуі керек. Демек, кінә дәрежесі ұғымы кең, сонымен қатар жоғарыда аталған кінәнің анықтамасына енгізілген адам жасаған әрекеттің (әрекетсіздіктің) сипаты мен мазмұнын және оның салдарын, қылмыскер жасаған қылмысқа байланысты басқа жағдайларды (объективті және субъективті) саналы түрде түсінумен қатар.бастан кешуі мүмкін.
Адам жасаған әрекеттің (әрекетсіздіктің) мазмұны мен сипатына және оның салдарын саналы түрде сезіну дәрежесіне сүйене отырып, кінәнің түрі мен формасы анықталады. Осылайша, кінә дәрежесі, біріншіден, қасақана әрекет абайсызда болған сияқты, кінәнің формасынан жоғары.
Екіншіден, кінә дәрежесіне әр түрлі кадрларда бір объектінің болуы әсер етеді:
* адам өзінің іс - әрекетімен (әрекетсіздігімен) мінез-құлық ережелерін бұзатынын және қылмыстық заңмен қорғалатын ортаға зиян келтіруден аулақ бола алмайтынын саналы түрде біледі-тікелей ниет) - кінә дәрежесі жоғары болады;
* адам саналы түрде оның әрекеттері (әрекетсіздігі) мінез-құлық ережелерін бұзады деп болжайды және қылмыстық заңмен қорғалатын ортаға зиян келтіру мүмкіндігі-жанама ойлау) - кінә деңгейі тікелей ниетке қарағанда төмен;
* адам саналы түрде оның әрекеттері (әрекетсіздігі) қылмыстық заңмен қорғалатын мінез-құлық ережелерін және қоршаған ортаға зиян келтіру мүмкіндігін бұзады деп санамайды * бірақ жағдайға байланысты оның болжау қабілеті бар (тәкаппарлық) - кінә дәрежесі қасақана емес;
* алдын алу шараларын сақтамау нәтижесінде қоршаған ортаға зиян келтіруі мүмкін әрекетті (әрекетсіздікті) жасау процесінде адам қылмыстық заңмен қорғалатын ортаға зиян келтіру мүмкіндігін саналы түрде алдын ала білмейді, бірақ ұқыптылық жағдайында оның болжау мүмкіндігі бар (немқұрайлылық) - кінә дәрежесі тәкаппарлықтан төмен.
Кінә дәрежесі қылмыскердің кінә түріндегі әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) қатынасына байланысты. Яғни, кінәнің дәрежесі адамның қылмыстың белгілі бір салдарын қалайтындығына, оның салдарына тәкаппарлық танытқанына немесе оларға немқұрайлы қарағанына байланысты. Қасақана кінә түрінде кінәні реттеу ойлауды қалыптастыру процесіне байланысты. Егер адам қасақана ниетпен қылмыс жасаса, оның дәрежесі жоғары болады, ал егер адам кенеттен қасақана ниетпен қылмыс жасаса, оның дәрежесі төмен болады. Қылмыстағы ойлаудың себептері де адамның кінәсінің дәрежесіне ықпал етеді. Қылмыс жасаудың нақты себептерінің болуы, мысалы, қаһарман қылмыскерлер арасындағы опасыздық, кінә сезімін төмендетеді, ал қылмыс жасауға және оны қарауға себеп болмаған кезде оның кінәсі артады.
Кінә институтын дамыту. Ежелгі Рим Заңында 2,5 мың жыл бұрын "sine coupa non aliguis puniedus" ережесі болған (ешкімді кінәсіз жазалауға болмайды). Яғни, ежелгі Римде кінә принципіне сәйкес тек кінәлілер жауапқа тартылды деген ұстаным болған. Құлдық пен феодализм кезеңіндегі қылмыстық қудалау қылмысты қасақана немесе абайсызда жасалған-жасалмағанына қарамастан, келтірілген материалдық залал, яғни келтірілген кінә дәрежесі негізінде анықтады
Алайда, Рим заңгерлері жауапкершілікке тартудың дұрыс тәсіліне ықпал етіп, адам қызметінің ішкі еркіне үлкен мән бергенін атап өткен жөн. Яғни, қылмыстың субъективті жағын анықтауға тырысып, кінә деңгейімен қатар әрекет ету формасын орнатуға жол ашты. Дәл осы Рим классикалық мектебі қылмыстық құқық Доктринасын зерттеуші ғалымдардың субъективті жауапкершілігінің негізін қалады, олар алғаш рет ғылыми айналымға кінәнің ішкі тұжырымдамасын-ойластыруды (dolus) енгізді. Бұл түсінік (dolus) қылмыстық нәтижеге ұмтылуды білдірді. Егер адам зиян келтіргісі келмесе, онда ол болған қылмыстық нәтижеге жауапты және кінәлі болып саналмайды. Осыдан кейін "тікелей ойлану" (dolus Malus) және "абайсыздық" (culpa) терминдері пайда болды.
Қасақаналық және оның түрлері
ҚР ҚК 20-бабында заң жүзінде қасақаналықтың екә түрі белгіленген және олардың мазмұндарын құрайтын белгілері анықталған. Сонымен қатар, қасақаналық белгілеріне байланысты олар екі топқа бөлінген.
Тура және жанама қасақаналықтың бірінші тобын адамның интеллектуалдық элементтері құраса, ал екінші тобын еріктілік элементтері құрайды.
Тура және жанама қасақаналықтың екеуінің жалпы белгісі болып, адамның өз іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезінуі табылады.
Өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін сезінуді адамның өз әрекетіен қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға зардап келтіретіндігін алдын ала болжай білуі деп түсінеміз. Мысалы, ұрлық жасау барысында адам біреудің жеке меншігіндегі затты алу арқылы, оның жеке меншік құқығын бұзып отырғанын біледі. Бұл белгі 14 жастан жауапкершілік белгіленген қылмыстардығ шеңбері бойынша заңды анықтауда негізгі өлшем болып табылады, 14 жастағы жасөспірімнің психофизикалық дамуы, әлеуметтік тәжірибесі ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлігінде көзделген іс-әркеттердің қоғамға қауіптілігін түсінуге меүмкіндік береді.
Қасақаналық түсінігіне, заңнамада, адамның іс-әркетінің құқыққа қарсылығын түсінуін жатқызады, өйткені, құқыққа қарсылық қоғамға қауіптіліктің заңды көрінісі.
Интеллектуалдық қасақаналықтың келесі белгісі болып қылмыстық іс-әрекеттің зардабын күні бұрын білу табылады,
Іс-әркеттің зардабын күні бұрын білу деп тұлғаның жасаған әрекетінің нәтижесін көре білуді айтамыз. Бір әркет жасау барысында кейбір әрекеттен бас тарту арқылы ол адам болатын зардап нәтижелерін болжамдайды. Тура қасақаналық барысында қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз орын алады, зардаптар алдын ала болжалады. Тура қасақаналықта зардаптардың болу мүмкіндігін болжауға болады, ал жанама қасақаналық барысында ол мүмкін емес.
Қоғамға қауіпті зардаптың мүмкіндігі немесе болмай қоймайтындығы қасақаналықтың сипатына байланысты. Тура қасақаналықта тұлға зардаптың болуын тілейді, жанама қасақаналықта зардаптың болуына біле тұра жол беріледі. Зардаптың болуы тура қасақаналықта маңызды белгі, өйткені, тұлға оның туындауын тілейді және оған жетуге талпынады (мысалы, адамды өлтіремін деп жақын жерден оқ ату немесе жүрегіне пышақ салу, бұл адамның өз мақсатына жетуге деген талпынысын көрсетеді, яғни адамды өлтіруге тырысады).
Жанама қасаұаналық адам зардаптың болуын тілегенімен оның болуына саналы немесе немқұрайлы түрде жол берумен сипатталады. Мысалы, банк тонағаннан кейін қылмыскер сол жерді кедергісіз кету үшін қоршағандарға оқ жаудырады, яғни қылмыскерлер біреуді жарақаттау мүмкіндігіне немесе кісі өлтіруге саналы түрде жол береді немесе немқұрайлы қарайды.
Жанама қасақаналықпен сипатталатын іс-әркеттер келтірілген зардабына тікелей байланысты, мысалы, егер жақын жерден оқ ату барысында қару мүлт кетсе, одан оның іс-әрекетін адам өлтіруге оқталу деп қаралу керек адам өлтіруге оқталу деп қаралу керек. Ал, егер, кінәлі бір топ адамға атса, оның әрекетін келтірілген зардапқа байланысты саралау керек.
Қылмыстық құқық теориясында қасақаналық интеллектуалды және еріктілік сәттерінің мазмұнына қарай анықталған, анықталмаған және баламалы деп бөлінеді. Қалыптасу сәтіне байланысты қасақаналық күні бұрын ойластырылған және кездейсоқ пайда болған деп бөлінеді. Алайда, қасақаналықтың бұл түрлері дербестікке и бола алмайды және кінәнің басқаша жаңа түрін тудырмайды, тек қана тура және жанама қасақаналықтың мүмкіндіктерін дұрыс ашуға жағдай жасайды.
Түсіндірілген баптың 1-бөлігіне сәйкес, қасақана жасалаған қылмыстық құқық бұзушылық тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет деп танылады. Ниетті тікелей және жанам деп бөлу оның мазмұнына байланысты жүзеге асырылады. Тікелей және жанама ниеттің мазмұны ҚК-нің 20-бабының 2 және 3-бөліктерінде ашылады.
Кінәні нысандарға бөлудің практикалық маңызы мынада: қылмыстық құқық бұзушылық құрамының басқа белгілерімен қатар, кінә нысанын қолдана отырып, заң шығарушы мен сот төрелігі барлық қылмыстық құқық бұзушылықтарды бір-бірінен ажыратады, олардың арасындағы аса ауыр және онша ауыр емес түрлерін ажыратады. Кінә нысаны сонымен қатар кінәлі әрекеттерді кінәсіз әрекеттерден ажыратуға көмектеседі. Кінәнің нысандары ауқымды мәселелерді шешуге ескеріледі: қылмыстарды санаттарға бөлу , қатысушылық, қылмысқа дайындалу және қылмысқа оқталу, жаза тағайындау кезінде және т.б.
Кінәнің әртүрлі формалары субъектінің жасалған қылмыстық құқық бұзушылыққа әртүрлі псизикалық қатынасын көрсетеді, бұл оның жеке жауапкершілігі туралы мәселені шешу үшін маңызды. Кінә әрқашан қандай-да бір түрде көрінеді. Оның формасын көрсетпей, жалпы кінә болмайды.
Түсіндірілген баптың 2-бөлігіне сәйкес, егер адам өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті екенін ұғынған болса, оның қоғамға қауіпті зардаптарының болу мүмкіндігін немесе болмай қоймайтынын алдын ала болжап білген болса және осы зардаптардың туындауын қалаған болса, қылмыстық құқық бұзушылық тікелей пиғылмен жасалған деп танылады, ал 3-бөлігінде , егер адам өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті зардаптарының болу мүмкіндігін алдын ала болжап білген болса, осы зардаптардың орын алуын қаламаса да, оларға саналы түрде жол не оларға немқұрайлы қараса, қылмыстық құқық бұзушылық жанама пиғылмен жасалған деп танылады.
Тікелей ниет элементтерінің мазмұнына сүйене отырып, оның келесі белгілерін ажыратуға болады:
1) Адамның жасаған әрекетінің (әрекеттің немесе әрекетсіздіктің) қоғамға қауіпті екенін ұғынуы;
2) Қоғамға қауіпті зардаптың болатынын болатынын немесе болу мүмкіндігін болжауы;
3) Қоғамға қауіпті зардаптың туындауын тілеуі.
Алғашқы екі белгі ниеттің интеллектуалды элементін құрайды.
Ниеттің интеллектуалды элементін сипаттау кезінде заң шығарушы, ең алдымен, оның әрекетінің қоғамға қауіпті сипатын білетіндігін көрсетеді. Егер білімі көбінесе есте сақтау аймағына жатса, онда сана қабылдау, түсіну прцесін сипаттайды. Дәл осы мүмкіндікте заң шығарушы хабардарлық сөзін ниетін интеллектуалдық сәтін сипаттау үшін қолданған деп болжау керек. Адамның өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің ) қоғамдық қауіпті сипатын түсінгенін мойындау үшін оның мінез құлқы мен келтірілген зиянды егжей тегжейлі емес, тек жалпы түрде түсіну фактосын анықтау жеткілікті. Тапаншадан ату кезінде кінәлі адам нәтижесінде адамның өмірін қиюы мүмкін екенін түсінуі керек.
Ниеттің мазмұнын заң шығарушы адамның өз жасаған әрекеттердің қылмыстық заңсыздығын мойындауын қамтымайды. Алайда, әрекеттің қоғамдық қауіптілігін түсіну оның заңсыздығын білуді қамтиды, яғни, адам заңға қайшы әрекет ететінін білуі керек. Бұл жағдайда іс-әркеттің заңсыздығы туралы хабардар болуды адамның қылмыстық заң туралы білімімен шатастыруға болмайды. Қылмыстық заңды білмеу жауапкершіліктен босатпайды. Заңсыздықты түсіну адамның белгілері объектіге қол сұғуы тұтастай алғанда заңсыз екенін түсінуін білдіреді. Сонымен, тонау жасаған субъект оның басқа адамдардың мүлкін заңсыз иемденетінін түсінеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz