Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері және белгілері
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Құқықтану кафедра
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері және белгілері
Орындаған: Құқықтану-202 тобының студенті
Әкімжан.Г.Е
Қабылдаған: Нурлин А.К.
2022
Жоспар
І Кіріспе
1.Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2..Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері мен белгілерінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.1 Қылмыстық объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.2 Қылмыстық объективті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Қылмыстық субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.4 Қылмыстық субъективті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
І Кіріспе
Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана береді. Қылмыстың құрамы деп - қылмыс заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызу мүмкіндік беретін қылмыстың обьективтік және субьективтік жақтарынан құралған элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз.Қылмыстың құрамының әрқайсысы оның субьективтік және обьективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады.Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы компаненттерді айтамыз.Қылмыс құрамы белгілеріне мынадай 4 түрлі элементтер жатады: обьект, обьективтік жағы, субьект, субьективтік жағы. Мысалы, бөтен мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның көптеген белгілері аталып көрсетілген.Мұның өзінде диспозициялардың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін береді.
Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы қылмыстың не субьектісі, не кінәнің нысаны аталмағанБұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175- бабында ұрлықтың оған тән белгісі - басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген. Осы белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында көптеген белгілермен сипаталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды. Қылмыс құрамында мұқияттылқпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана қосылады.
Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тәне белгілер қылмыс құрамына қосылмайды.Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.с.с) немесе ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді.Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі - оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы - тонау болады.Қылмыс құрамы бір ғана қылмыстық құқылық нормада - бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап - қызмет жөніндегі жалғандық. Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір немес бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлігінде осы қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
1.Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі мен мәні
Қылмыстың құрамы ұғымы ортaғасырлық қылмыстық құқық ғылымында пайда болды және сол кезде тек іс жүргізулік мағынасы болды. Қылмыстың құрамы ұғымы материалдық құқықта тек XVIII ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басында Қылмыстық кодекстін Ерекше бөліміндегі кейбір қылмыстарға байланысты енгізілді. Қылмыстың құрамы деп қылмыстық заңмен көрсетілген қылмыстың белгілерінің жиынтығын айтады.
Қылмыс құрамы - бір қылмыстың заңға сайкес коғамға қауіпті әрекетті құрайтын жане міндетті объективті жане субъективті элементтерінің жиынтығы. Қылмыстық заңда қылмыс құрамы
деген түсінік сирек пайдаланылады.Қылмыстық заңда қылмыс құрамы ұғымы ҚР ҚК 3-бабында
қарастырылған, онда қылмыстық жауаптылыктың бірден-бір негізі болып, қылмыс жасау, яғни Қылмыстық, кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет танылады делінген. Қылмыстың құрамына қылмыстық іс жүргізу заңы да осындай мағына береді. Бір қылмыстың белгілерінін жиынтығы.Қылмыстың нақты құрамын құрайды.
Қылмыстың нақты құрамы - бұл бір қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын белгілер жиынтыны.Қылмыстың жалпы құрамы әр қылмыстың құрамындағы құрамдарды
сипаттайды, олардың да арасында айырмашылықтар болады. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық жауаптылыкты дәлелдеуде маңызды орын алады, өйткені тұлғаның әрекетінде нақты қылмыстың құрамы болганда ғана бір кылмыстың бар екендігіне, қылмыстық жауаптылыққа тартуга болатын әрекеттін орын алуын байқауға болады. Қылмыстың жалпы құрамы мұндай рөлді атқармайды.
Қылмыстың құрамы әртүрлі тусініледі, яғни:
- қылмыстың заңнамалық моделі ретінде;
- ғылыми абстракция ретінде;
- нақты қылмыстың мазмұны, ядросы ретінде
Құрамның бірінші мағынасы,өлшем ретінде рөл атқарады,яғни іс әрекеттегі қоғамға қауіптілік деңгейінің оны қылмыс деп тануға жеткілікті немесе жеткіліксіз екендігін анықтайды.Бұл заңдылықтың сақталуы,қылмыстық саясаттың бірқалыпты жүргізілуіне,азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына кепіл болады.
Қылмыс құрамының екінші мағынасы тек қана іс әрекеттің қылмыс екендігін аңықтап қана қоймай қылмысты қай санаттағы,қылмыстар топтарына жататындығын аңықтайды,өйткені қылмыстың құрамының белгілерін анықтау қылмыстың түрін,қоғамдық қауіптілік деңгейін және мінез ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Үшінші мағынасы заңдық тұрғыда қылмыс құрамы мен қылмыстық жазалау шектерін байланыстырады.
Сонымен,қылмыс құрамының маңызы ретінде төмендегілерді танимыз:
-қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады;
-қылмыс құрамы қылмысты саралау мақсаттарына қызмет етеді,яғни жасалған іс әрекеттегі қылмыстық құрамын анықтайды;
-қылмыстық жазалауға жататындық шегін анықтайды
Құқықтық норманың санкциясы оны түпкілікті құқықтық бағалауды қамтитын құқық бұзушылыққа қатысты қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының нормативтік анықтамасы ретінде түсініледі. Барлық санкциялардың жалпы мақсаты-құқық тәртібін қорғау, қылмыстың алдын алу және алдын алу. Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары жағдайында бұл мақсатқа екі негізгі жолмен қол жеткізіледі: 1) бұзылған құқықтарды қалпына келтіру; 2) адамға ден қою және оны түзету, қайта тәрбиелеу, осындай құқық бұзушылықтардың алдын алу үшін құқық бұзушының құқықтық мәртебесі.Санкциялар қалпына келтіру (жазалау, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру) және жазалау, жазалау (бұзушының белгілі бір құқықтарын шектеу, арнайы міндеттерді немесе параққа өткен лауазымды адамды тағайындау) болып бөлінеді.Қылмыстың ең қауіпті түрі-қылмыстық құқық бұзушылық.
Қылмыстар-бұл қоғамға қауіп төндіретін, қылмыстық заңмен тыйым салынған, моральдық тұрғыдан сотталған, кінәлі деп танылған, жазаланған, мемлекеттің конституциялық жүйесін, оның саяси және экономикалық жүйесін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын немесе заңның үстемдігін бұзатын қылмыстар., сондай-ақ мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, мемлекеттің конституциялық құрылысын, оның саяси және экономикалық жүйесін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын қоғамдық ұйымдар мен ұйымдардың әрекеттері. Жалпы қоғамды қорғау бойынша қылмыстық сот төрелігінің мақсатына жетелейтін жеке тұлғалар. Демек, қылмыстық сотқа қатысты кез-келген әрекет әлеуметтік қауіпті болып саналады.Қылмыс пен теріс қылық арасындағы айырмашылық қоғамдық қауіптіліктің жоғары деңгейінде және жеке адамға, мемлекетке және қоғамға үлкен зиян келтіреді. Қылмыстар Мемлекеттік және қоғамдық тәртіп негіздеріне, азаматтардың меншігіне, жеке басына және құқықтарына, Қарулы Күштердің қауіпсіздігіне қол сұғады және қылмыстық жазаға әкеп соғады. Жаза қылмыс жасағаны үшін ғана емес, сонымен бірге қылмыстық қастандық жасағаны, оған дайындалғаны, бірлесіп қатысқаны үшін, ал кейбір жағдайларда қылмысты жасырғаны және қылмыстың жоқтығы үшін қолданылады. Тек сот оны қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп тауып, белгіленген іс жүргізу кодексіне сәйкес жаза тағайындай алады.
Заңды жауапкершілік-бұл субъектінің құқықтарын бұзатын және жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы шектеулерге немесе айыруларға тап болатын құқық бұзушыға мемлекеттік айыптау болып табылатын құқықтық санкциямен қарастырылған мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы.Заңды жауапкершілік заңдылық принципіне, сондай-ақ гуманизмге, әділеттілікке және демократияға негізделген. Атап айтқанда, бұл: заңды жауапкершілік оның құқық бұзушылық жасалған жағдайда ғана мүмкін болатындығымен көрінеді. Заңның үстемдігі бұзылған жағдайда заңды жауапкершілік көзделуге тиіс. Заңды жауапкершіліктің сипаты мен шектерін мемлекет бұзылған құқық нормасында нақты анықтайды.Заңды жауапкершілік әрқашан қатаң түрде басқа адамға жүктеледі. Заңды жауапкершілікті анықтау кезінде арнайы практикалық тәртіпті сақтау және қолдану қажет.Кінәліні жазалау үшін заңды жауапкершілік жүктеледі. Сазаянды қылмыстық жауапкершілікке тарту және жазаны өтеу идеясы тек заңды жауапкершілік оған тек әмбебап түрде жүктелген жағдайда ғана болады: жазаның мөлшері (түрмеде отыру немесе айыппұл немесе түзеу жұмыстары, әйтпесе айыппұл) қылмыстық істің ауырлығына байланысты.Заңды жауапкершіліктің мақсаты-құқық бұзушыны қайта тәрбиелеу (болашақта құқық бұзушылықтың алдын алу). Егер айыпталушы бас бостандығынан айыру жазасын өтесе, залалды өтесе немесе сөгіс алса, ол өз азаматтарының арасында қалады және өмір сүріп, жұмысын жалғастырады.Заңды жауапкершілікті қолдану сіздің тарапыңыздан басқа адамдарға қатысты заңсыз әрекеттердің алдын алу мақсатында насихаттау арқылы жүзеге асырылады. Әйтпесе, сіз бірдей жағымсыз нәтижеге тап болуыңыз мүмкін немесе қылмыскер өтеген жеке артықшылықтарды жоғалтуыңыз мүмкін.
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түрлері
Қылмыстық құқық теориясында әр қылмыс құрамдары белгілі-бір белгілермен біріктірілетін топтарға бөлінеді. Қылмыс құрамының жіктелу барысында, әр қылмыстың мазмұнын ашу үшін, олардың құрылуының жалпы заңдылыктарын білу қажет.
Қылмыс құрамдарын жіктеу келесі өлшемдерді қолдана отырып
жүзеге асырылады:
- қоғамға қауіптіліктің дәрежесі;
- құрамның белгілерін сипаттау тәсілі;
- құрылымдық ерекшеліктері.
Іс-әрекет қарама қауіптілік дәрежесі мен сипатына қарай құрамдар бірнеше топқа бөлінеді:
а) негізгі
б) жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамы;
в) жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы;
Қылмыс құрамдарын осылай бөліп қарастыру қажеттілігі,
қылмыстық жауаптылық пен жазаны бөлу мақсатымен тығыз
байланысты. Қылмыс құрамы әрқашанда қоғамға қауіпті әрекеттін жазалау шектерін көрсететін санкциялармен байланыста болады. Дегенмен, кейбір іс-әрекеттер тек қана шоғама қауіпті дәрежесімен ғана емес, сондай-ақ, басша да сипатымен де ерекшеленуі мүмкін. Заң шығарушы осыны ескере отырып, кейбір жағдайларда бір қылмыс бойынша бірнеше құрам бөліп шыгарып, оларды әртурлі жазалау шараларымен байланыстырады. Бұл, жазалау саясатынын бірлігін қамтамасьз
етіп, жазалауда жекелеу мен дараландыру қағидасын, заңдылықтың сақталуын қатамасыз етеді.
Негізгі құрамда, іс-әрекет өзіне тән ерекше белгілерімен сипатталады. Мәселен, іс-әрекет ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларды жасалса, ол, қылмыстық заңның жекелеген бабында (мысалы, КР КК 106-6.) немесе нақты бір бап бөлігінде (мысалы, ҚР ҚК 107-6. 1-бел.) жәй қылмыс құрамы ретінде көрініс табады. Ауырлатылған құрам - қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлармен сипатталатын құрам және бұл мән-
жайлардың болуы жай қылмыс құрамына қарағанда, ҚР ҚК 56-3.
жаза түрлерін тағайындауға алып келеді. (мысалы, ҚР ҚК 96-6. 2-6ел., 178-6. 2-бел.). Кейбір жағдайларда жасалған қылмыстың
ауырлығына байланысты заң шығарушы сараланатын қоғамның
түрлерін бөліп керсеткен. Олар аса ауырлататын жағдайлардағы
қылмыс құрамы ( ҚР ҚК 175-6. 1-бел., 289-6. 3,4-бел.) болып саналады.
Жеңілдетілген қылмыс құрамы - бұл қылмыстық занның негізгі құрамында көзделген іс-әрекеттерді жасағаны үшін белгіленген жаза мөлшерінен төмен жазаны тағайындауға, жаза мөлшерін азайтуға негіз болып табылатын мән-жайлары бар қылмыс құрамы. Мысалы: ауырлататын мән-жайларсыз адам өлтіруде ҚР ҚК 96-бабынын 1-бөлігіне сәйкес, жаза 6 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыруға тағайындалады. Ал, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚР ҚК 99-бабы) құрамы үшін жаза мөлшері төмендетіледі, онда 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу немесе дал сол мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. Бұл қылмыс құрамы
адам өлтірудің жеңілдетілген құрамы болып саналады. Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын ашуда, олардың
белгілерін аныктауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті
дұрыс саралау мақсатымен қылмыс құрамы жай қылмыс құрамы
және күрделі қылмыс құрамына бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы - қылмыс құрамының белгілерінін біркелкі болуы, яғни бір ғана объектісі, бір ғана объективтік жағы және т.6.
Күрделі құрам келесідей белгілермен сипатталады:
- қылмыс құрамы элементтерінің бірнеше болуы, мысалы бірнеше объектіге қол сұгылуы, т.с.с. (ҚР ҚК 179-бабында
көзделген қарақшылық);
- іс-әрекет жасау процесінің немесе қылмыс зардаптарының
(созылмалы және жалғасатын қылмыстар) созылуы (КК 373-6.,
176-6.);
- баламалы элементтер немесе ауырлататын мән-жайдың
болуы (КК 96-6. 2 6);
- бірнеше жай құрамдардың жиынтығы ретінде орын алуы (ҚК 237-б,257-б,2,3-бөл)
- Қылмыс құрамдары құрылысына карай материалдық,
формалды және қысқартылған болып бөлінеді. Оларды бірнеше түрге бөліп қарастыру тұлғаның қоғамға қауіпті әрекетті жасауның бірнеше сатылардан түрумен тікелей байланысты.
ҚК 24, 25-баптарында қылмысқа дайындалу; қылмыс жасауға
оқталу; қылмыстың аяқталуы немесе нәтижеге жету
нысандарындағы қасақана қылмыс жасау сатылары көрсетілген.
Егер заң шығарушы қылмыс құрамында тек іс-әрекетті емес іс-әрекеттің нәтижесінен болған зардапты көрсетсе, онда бұл материалдық құрам (мысалы, адам өлтіру) болып табылады.
:: Егер заң шығарушы қылмыс құрамында іс-әрекеттің белгілерін көрсетіп, туындауы мүмкін зардапты міндетті белгісі ретінде
танымаса, онда бұл формальды құрам болады. Бұл жағдайда
құрамның толық болуы үшін көрсетілген әрекетті жасағаны жеткілікті (мысалы, пара беру және алу, жала жабу, қашкындық
және т.б.).
Егер заң шығарушы қылмыс құрамындағы қылмыстық іс-әрекеттің жалпы бейнесін азайтса, яғни қылмыс құрамы қылмысқа дайындалу әрекеттері немесе қылмыс құрамының белгісі болып табылатын бір әрекеттің жасау процесін қамтыса,
онда бұл келте қылмыс құрамы болады. Яғни, қылмыстың
аяқталуы үшін болатын әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі жеткілікті, ол іс-әрекеттерін аяғына дейін жеткізу қажет емес
(мысалы, бандитизм)
2..Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері мен белгілерінің ұғымы
РЕКЛАМА
Әрбір қылмыс-объективті және субъективті әрекет жасаушы мен іс әрекеттің диелектикалық бірлігі.
Қылмыс құрамының элементтері оның компоненттері,құрылымдық бөліктері болып табылады.Қылмыстық құқықта қылмыс құрамының эелементтері ретінде қыдмыс объектісі,объективті жағы,субъекті,субъективті жағы танылады.
Қылмыс құрамының белгілері-қылмыстың әрбір элементтеріне тән ерекшелігін сипаттайтың санаттар.Олар қылмыс құрамының ерекшеліктерін анықтауға,жасалған іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілік деңгейі мен сипатына байланысты және қылмыстың өзге де құқық бұзушылықтардан айырмашылығын анықтауға жол ашады.
Қылмыстың объектісі-бұл қылмыстық құқықпен қорғалатын және қылмыс арқылы зиян келтірілетін қоғамдық қатынастар.
Қылмыс құрамының объективті жағы-тұлғаның іс-әрекеттің сыртқы көрінісі мен белгілерін,яғни әрекет немесе әрекетсіздігін сипаттайды.
Қылмыс құрамының субъектісі-заңда белгіленген жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға.
Қылмыс құрамының субъективті жағы-іс-әрекеттің ішкі мәнін сипаттайды.
Кінә-қасақаналық мен абайсыздықтың тектік түсінігі,қылмыс субъектісінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне және өзінің қоғамға қауіпті іс әрекетінің нәтижесіне деген психикалық қатынасы.Ниет-субъектінің қылмыс жасау барысында басшылыққа алатын қажеттіктері мен мүдделері және қылмыс жасау барысында нәтижеге жетуге тырысуы.Қылмыстың кінә нысаны,оның ниеті мен мақсаты,қылмыстың субъективтік жағын құрайды.
Әрбір қылмыс құрамы субъективтіу және объективтік белгілерінің жиынтығы ғана болып қана қоймай,қылмыскер тұлғаның іс-әрекеті ретіндегі бүтін бір тұтастық болып табылады.Қылмыстық құрамы элементтерінің бірлігі қылмыстық құқық теориясының ережесі,яғни жоғарыда аталған элементтің біреуінің болмауы тұлғаның іс-әрекетінде қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Егер қылмыс құрамының элементтері құрылымының қажетті бөліктері болса,құрамның белгілері осы элементтерді сипаттайды және құрамның элементтеріне жекелеген сипат береді.
Қылмыс құрамының белгілері негізгі және факультативті болып бөлінеді.Негізгі белгілері-бұл барлық қылмысқа тән белгілер және бұл белгілерсіз ешқандай құрам бола алмайды.Осыған байланысты,әр құрамда нақты объекті,әрекет,кінә,субъектінің есі дұрыстығы және заңда тиісті жасқа жеткендігі анықталуы тиіс.Осы белгілердің біреуінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Факультативті белгілері болса басқа сипатқа ие болады.
Факультативті белгілер бұл бір құрамдар үшін міндетті,ал басқа құрамдар үшін міндетті емес.Мәселен,кісі өлтіру,яғни басқа адамды құқыққа қарсы қасақаналықпен өлтіру ниетін міндетті түрде анықтау қажет,ал ұрып соғуда ниет міндетті емес.
Факультативті белгілер заңда кейбір қылмысты немес бір топ қылмыстарды сипаттау мақсатында қолданылады.Әрине,қылмыс құрамының беллгілерін осылайша саралау тек қылмыс құрамының жалпа түсінігі үшін ғана жасалады.Нақты қылмыс құрамының түсінігі үшін ғана жасалады.Нақты қылмыс құрамында негізгі және факультативті белгілерінің қажеттілігі анықталмайды,оларды саралау барысында барлық белгілер қажет.
2.1 Қылмыстық объектісі
Қылмыстық объект
Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын,қол сұғылғаны үшін жауаптылық көзделген қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатыснастар - - -адамдар арасындағы байланыстар және олардың белгілі бір құндылықтарға байланысты тәртібі.Қоғамдық қатынастар бізді қоршаған объективті шындықпен жалпы байланыстыратын құбылыс ретінде көріне отырып,басқа қатынастарға қарағанда қандай күрделі жолмен жүзеге асырылса ла қашанда адамдар мен адамдар арасында пайда болады.
Қорғаудың сипаты бұзылған қатынастың мәніне қарай анықталады.Олардың арасында ең маңыздысы қылмыстық-құқықтық қорғау.Олардың ең маңыздысы қылмыстық құқық нормаларымен қорғалады.Әрбір қылмыстық іс-әрекет қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады,оларға зиян келтіруі мүмкін немес келтіреді,міне осыған орай ол қылмыс деп танылады.
Қылмыстық қол сұгушылық объектісі болып тек қылмыстық заңмен қорғалатын,зиян келтірілетін немесе келтірілуі мүмкін қоғамдық қатынастар танылады.
Қылмыстық объектісі әрбір қылмыс құрамының қажетті белгісі болады,егер ешқандай объектіге бағытталса онда іс-әрекет қылмыс деп саналмайды.
Қылмыс объектісі елеулі мәнде қылмыстық табиғаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтайтын қылмыс құрамының қажетті белгісі.Объектіге сүйене отырып,біз қылмыс құрамының сипатын және қай топтағы қылмыстардың жасалғандығын анықтаймыз(адам өлтіру немесе қорлау,мемлекет мүлкін ұрлау немес пара алу).
Қылмыс объектісі құқықтың белгілі бір жүйесінде басым құндылықтарды қорғайтыын болғандықтан елеулі маңызға ие болады.
Кеңестік объектісі құқықтық құқықтың таптық мәні қылмыстық құқықтық қорғау объектісіне де орын алды,олардың тізімі ҚАЗ КСР ҚК 7-бабында көрсетілген.Онда ең жоғарғы құндылық ретінде мемлекеттік мүдделер,содан соң адам мен азаматтың және қоғамның мүдделері қойылды.
Қазіргі кезеңдегі қылмыстық құқықта ең маңыздысы құқық шығарушылық та болсын,құқық қолданушылықта болсын ең бірінші кезекте адам факторы ескерілуі керек.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау,қылмыстың әлеуметтік-саяси мазмұнын ашуға,оның қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетуге ықпал етеді,нақты қоғамға қауіпті іс-әрекетті дұрыс жіктеуге жол ашады және бұл кінәлі адамға әділ жаза тағайындауға қажетті шарт болып табыылады.
Сонымен қатар,қылмыс объектісі Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі жүйесі құрылымының негізі болып табылады.
Ізгілік тұрғысынан алғанда адамның өзін,оның құқықтары мен мүдделерін қорғау маңызды орынға ие бола отырып,қылмыстық құқықтық қорғау шараларының қай-қайсысы болмасын адам құндылықтарын қорғауға бағытталып қызмет етеді.
Мемлекеттің,қоғамның мүдделерін адам мен азаматтың мүдделеріне қарағанда маңызды деп табу қылмыс туралы және қылмыстың белгісі қоғамдық қауіптілікті қате түсінуге әкеп соқтырған аян.
Кезінде кеңестік қылмыстық заңнамада социалистік меншікке қол сұғушылық аддам өлтіруден ауырырақ қылмыс болып саналады(1932ж.7-тамыздағы заңында),атап айтқанда,ұрлық үшін жаза өлім жазасы нысанында, ал адам өлтіруде,ауырлататын мән-жайлардың болғанның өінде бас бостандығына айыру жазасы тағайындалып әлеуметтік әділеттік қағидасы өрескел бұзылғаны белгілі.
Қоғамның демократияландыру,адамзаттың құндылықтарын мойындау және тұлғаны өмірін,денсаулығын, бостандылығын, құқықтарын тану қылмыстық-құқықтық объъектілердің сипатын аша түсуге,жекелеген қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен сипатын жаңа негізде анықтауға жол береді.Қылмыстық құқықтық мақсаты-жоғарыда аталған құндылыққтарды қорғау механизмін ашу және оны тиімді жүзеге асыру.Осы айтылғандардың барлығы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында,әлсіресе Ерекше бөлім жүйесінде өз орнын тапты,нәтижесінде,тұлға ретінде жеке адамға қарсы қылмыстар Қазақстар Республикасы Қылмыстық кодексінің алғашқы тарауынының мазмұнын құрайды.
Қылмыстық объектілерінің түрлеріне келетін болса ол қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісі жалпы,тектік және тікелей деп жікттеу қалыптасқан.
Жалпы объекті деп қылмыстық заң нормаларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар жиынтығы танылады.Кез келген қылмыс қашанда белгілі бір қоғамдық қатынасқа залал немес өзге де зиян келтірілетін болғандықтан жалпы объекті барлық қылмыс үшін бірдей болып танылады.
Тектік объекті-қылмстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңмен қорғалатын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың жиындығы.
Мәселен,қарақшылық,басқа біреудің мүлкін ұрлау,танау,оны алаяқтықпен алу тектік объектіге,яғни басқа біреудің мүлкіне,меншіктік құқығымен байланысқан қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды білдіреді.
Осыған байланысты бірыңғай тектік объектіге қол сұғылатын қылмыстар Қылмыстық кодекстің Еркше бөлімінің бір тарауына топтастырылған.Қол сұғушылықтың тектік объектісі Қылмыстық кодекстің тиісті тараудағы тақырыбының мазмұнынан,кейде Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілгеп немесе қылмыс құрамын әлеуметттік-саяси тұрғыдан талдау негізінде белгіленеді.
Қылмыстық кодеккстің Ерекше бөлімінің тарауларын құрастыру тектік объектіні негізге ала отырып жүзеге асырылған. Тектік объекті қылмыс жасағаны үшін жауаптылық көздейтін нормаларды заңды, ғылыми түрде жіктеуге жол ашады.
Тікелей объект деп бір немесе бірнеше қылмыстарға тікелей бағытталатын, қылмыстық заң қорғайтын нақты бір қоғамдық қатынас танылады.
Қылмыстық құқықта,көп объектілі қылмыстар да кездеседі.Мысалы, қарақшылық объектісі ретінде біреудің меншік құқығы және тұлғаның денсаулығы болып табылады.Бұл жерде тұлғаның меншік құқығы негізгі объекті болса,оның денсаулығы қосымша объект болып табылады.
Қосымша объекті қос объектілі қылмыстардың міндетті элементі болып таблады және ол қылмыстық қол сұғушылықтың қоғамға қауіптілік деңгейі мен сипатына әсер етеді.
Көптеген әдебиеттерде факультативті объектілер қылмыстың міндетті белгісі еместігін алға тартатын пікірлер кездеседі.
Қоғамға қауіпті әрекет жасалған кезде бұл объект болуы немесе болмауы да мүмкін.Факультативтік объектінің болуы немес болмауы қылмысты саралауға әсер етпейді,бірақ қоғамға қауіптілігін арттыруы мүмкін және ол жазалау барысында есептеледі.
Қылмыс объектісі қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі (бір тірек) объектісіз қылмыс бола алмайды. Кез келген қылмыс қорғалатын объектіге қатысты, яғни осы қылмыстың объектісі болып табылатын нәрсеге қатысты жасалған қылмыс ретінде белгілі.
Көптеген теоретиктердің пікірінше, қылмыс объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұл жалпы қарым-қатынастың бір түрі (барлық құбылыстардың өзара әрекеттесу сәті).
Қоғаммен байланыс табиғаты да күрделі құбылыс. Оның негізгі элементтері қоғамның, мемлекеттің және оның құрылымдарының өкілдері есебінен: әртүрлі бірлестіктер мен ұжымдар, жеке адамдар, материалдық әлемнің заттары, әлеуметтік қатынастарға қатысушылар арасындағы байланыс, олар да әртүрлі нысандарда көрінеді.
Қылмысты орындаушы осы элементтердің біріне қол сұғады, қарым-қатынасқа қатысушылардың мүдделеріне тікелей немесе жанама зиян келтіреді, қарым-қатынас элементтері арасындағы байланысты бұзады.
Қылмыс объектісін қылмыстық-құқықтық реттеу объектісінен ажыратқан дұрыс, соңғысы-оның мемлекет атынан сөйлейтін органдары және есі дұрыс, танымал адам арасындағы қылмыс жасалған кезде туындайтын қатынастар.
Қылмыс объектісі мен қылмыстық құқықты қорғау объектісі арасындағы байланыс қандай? - бұл сұрақтың жауабы бір. Бұл ұғымдар белгілі бір мүдделермен байланысты синонимдер болып табылады. Қылмыс объектісінің түрлері. Жалпы, бір типтегі (немесе арнайы) және тікелей объектілер. Ортақ объект-бұл қылмыстық құқықпен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Ерекше объект-бұл белгілі бір шығу саласына қатысты әлеуметтік қатынастардың жиынтығы (бір тектес).
Егер біз қылмыс әрекеті тікелей объект ретінде қол сұғатын нақты әлеуметтік қатынастарды қарастыратын болсақ, бұл анықтаманың нәтижесіз екенін байқау қиын емес. Егер біз қоғаммен байланыс туралы айтатын болсақ, онда біртекті объектіден ешқандай айырмашылық болмас еді. Сондықтан, егер әлеуметтік қатынастардың ішкі өзегі тікелей объект ретінде олардың нақты көрінісіне қызығушылық танытса, онда ойықтың орны толтырылып, қате түсініктерге жол бермейді.
Қызығушылық - бұл қоғамдық қатынас, бірақ оның нақты көрінісі. Мүдделер мен олардың иелері арасындағы қарым-қатынас болмаса, қоғамдық қатынастар болмайды және болмайды. Әлеуметтік қатынастар қоғамдағы адамдар арасындағы Әртүрлі байланыстарды көрсетеді. Бұл байланыстар материалдық (өндірістік), гуманистік, эстетикалық, құқықтық және т.б. болуы мүмкін, олар әртүрлі әлеуметтік топтардың, таптардың немесе жеке АДМ мүдделерін көрсетеді.
Жеке тұлға, осы мағынада, әлеуметтік қатынастардың материалдық субстраты болып табылады.
Қоғаммен байланыс (мүдделер) туралы сөз болғанда, мүдделер иесі тұрғысынан қарау керек.
Мүдделер тек иеленушіге (субъектіге) ғана емес, сонымен бірге олардың субъектілері арасындағы байланыстың (туыстықтың) қозғаушысы болып табылатын ішкі қызығушылық объектісіне (материалдық немесе рухани құндылық қасиетіне) ие.
Осылайша, тікелей объект-бұл қылмыстық заңмен қорғалатын нақты қызығушылық. (жарайды). Ерекше біртекті объект ретінде біртекті мүдделерді табуға болады. Олардың ерекшелігі-бұл қылмыстардың негізінде жатқан мүдделер табиғаты мен мазмұны бойынша бірдей.
ҚК құрылысы осы біртекті нысандармен тікелей байланысты болады. Қылмыстық кодекстің әр тарауында қорғалатын мүдделер бір типтегі объектілерге бағытталған. Кейде қылмыстық құқық туысының мүдделерін көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар қызығушылық тудыратын пәндер бойынша нормаларды бір тарауда шоғырландырады. Мысалы, жеке тарау белгілі бір санаттағы адамдар ретінде жасалған қылмыстардың ішінен жеке адамға бөлінуі мүмкін (кәмелетке толмағандарға, әйелдерге, науқас адамдарға қарсы қылмыстар үшін). Сондай-ақ, мемлекеттің, ұжымның мүдделеріне қарсы жасалған лауазымдық қылмыстардың ішінде ерекше қызығушылықты (мысалы, меншікке немесе жеке мүддеге қарсы қылмыстар) қамтитын жеке тарау ерекшеленетіні таңқаларлық емес.
Қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелеу және кодификациялау, жоғарыда айтқанымыздай, объектінің құндылығы мен ерекшеліктеріне байланысты.
Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің арнаулы департаменті тауарларының тәртібі мынадай: жеке адамға қарсы қылмыстар, отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар, от пен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, меншікке қарсы қылмыстар, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар, коммерциялық және Қоғамдық денсаулық пен адамзатқа қарсы қылмыстар, экологиялық қылмыстар, көліктегі қылмыстар, мемлекеттік қызметшілерге қарсы қылмыстар, басқару тәртібіне қарсы қылмыстар, сот төрелігіне қарсы қылмыстар және жазаларды орындау тәртібі, Әскери қылмыстар - барлығы он алты тарауға бөлінген.
Сонымен, жоғарыда келтірілген шолудан көргеніміздей, қылмыстың жалпы объектісі - бұл қылмыстық заңмен қорғалатын және қылмыстық әрекеттермен бұзылған мүдделердің (тауарлардың) жиынтығы деп айта аламыз. Мұндай бітімгершілік анықтаманы кейбір авторлардан табуға болады (мысалы, А.Наумов).
Төрт сатылы объектілерді топтастыру да ұсынылған. Олар біртекті объектіден жақын мүдделердің тікелей объектілерін - оларды біріктіретін оғаш объектіні ажыратады. Мысалы, адамға қарсы қылмыстар біртекті объектіге ие, оның ішінде конституциялық құқықтар мен бостандықтарға, адамның өміріне, денсаулығына қарсы қылмыстарда қорғалатын мүдделер бөгде объектінің қызметін атқарады. Одан әрі бөлінбейтін кейбір таурлар біртекті және оғаш нысандар болып табылады. Бұл нені білдіреді? Мұндай төрт сатылы топтастыру әлі жүзеге асырылған жоқ. Осылайша, ортақ объект біртекті объектілерден, ал біртекті объект көптеген түзу объектілерден тұрады.
Негізінде, әрбір қылмыс тек бір тікелей объектіге қол сұғады, бірақ кейбір жағдайларда ол екі объектіге де қол сұғатын жағдайлар болады. Мұндай сәттерде тікелей объектіні негізгі және қосымша объектіге ажырату қажет. Бұл объектінің құндылығына емес, ұқсас объектінің болуына байланысты. Мысалы, қарақшылық кезінде (179-бап) адамның меншігі мен өміріне (немесе денсаулығына) қауіп төнеді. Өмір (денсаулық) құнды болғанымен, қарақшылық мүлікке қарсы қылмыс емес болғандықтан, негізгі объект-адамның меншігіне қатысты қызығушылық, қосымша объект-адам өміріне (немесе денсаулығына) байланысты қызығушылық.
Қосымша объектілердің екі түрі бар: қажетті және қосымша (көмекші) қылмыс жасау кезінде біз негізгі объектімен бірге зиян келтіретін немесе келу қаупі бар объектіні қажетті көмекші объект деп атаймыз. Мысалы, тонау, меншік және адам өмірі; әдейі айту (351 - бап) - Сот төрелігінің мүдделері (негізгі) және жалған сөздердің құрбандары (қажетті қосымша)
Екінші (міндетті емес) - бұл қылмыс жасау кезінде зиян келтіруі мүмкін тікелей объект, сондай-ақ бұзақылық сияқты ықтимал қатынастар (қызығушылық): әлеуметтік тәртіп (негізгі) және әсер етуі мүмкін жеке қызығушылық (екінші қосымша объект)
Қылмыстық құқықбұзушылық жасайтын адам қол сұғатын және қоғамға қауіпті әрекет нәтижесінде зиян келтірілетін немес келтірілуі мүмкін игіліктер немес қоғамдық қатынастар. Олар жалпы түрде ҚК 2-бабының 1-бөлігінде көрсетілген, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ҚК Ерекше бөлігі тарауларының атауларында көрсетіледі. Бұл ретте қылмыстық құқық бұзушылық жасау зиян келтіріле отырып немес оны келтірудің нақты немес ең болмағанда ықтимал қаупін туғызып, осы қатынастарға қол сұғуға тиіс.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объекстісін қылмыс жасалған кезде зиян келтірілетін немесе зиян келтіру қаупін тудыратын қылмыстық заңм ен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде анықтау дәстүрле болып табылады.Қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешу кезінде бірдей мән берілетін қылмыс заты мен қылмыс құрбаны объектінің факультативті белгілеріне жатады.
Қылмыс заты-бұл қылмыс жасау кезінде тікелей әсер ететін материалдық әлемнің немес зияткерлік құндылықтың физикалық мәні.
Өзіне қатысты тікелей қылмыстық құқық бұзушылықпен моральдық, дене немесе мүліктік зиян келтірілген деп пайымдауға негіз бар адам қылмыстық процесте жәбірленуші деп танылады.Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам көзделген жағдайларда адамды дереу жәбірленуші деп тануға міндетті. Есі дұрыс емес жасаған қылмыстық қодексте тыйым салынған іс-әрекетпен оған зиян келтірілген жағдайларда да адам жәбірленуші болып танылады. Адам қылмыстық процесте тиіс қаулы шығарылғаннан кейін жәбірленуші болып танылады.
Қылмыстық құқық бұзушылық саралау кезінде объектіні анықтау өте маңызды.
Айта кететіні, қылмыстық заңда қарастырылған бірқатар қылмыстық құқық бұзушылықтар бір уақытта бір немес одан да көп қылмыстық құқықтық қорғау объектілеріне қол сұғады. Сонымен қатар, ғылымда негізгі, қосымша және факультативті тікелей объектілерді бөліп көрсету әдетке айналған.Аталған нысандардың алғашқы екеуі қылмыстық құқық бұзушылықтардың сараануына әсер етеді. Негізгі тікелей объект-бұл қылмыстық құқық бұзушылықтардың барлық жағдайларына зиян келтіретін және оны қорғау үшін құқықтық норма жасалған объект.Қосымша тікелей объект сонымен қатар осы түрде қылмыстық құқық бұзушылықтардың барлық жағдайларында зиян келтіреді, бірақ тек негізгімен бірге: оны қорғау үшін құқытық норма жасалмаған. Негізгі тікелей объектінің белгілері оның жалпы жалпы объектімен бірдей деңгейде боуы. Қарақшылық шабуыл жасаған кезде екі объект зиян шегеді-меншік қатынастары және адамның денсаулығы.Бұл жағдайда меншік қатынастары негізгі тікелей объект болып табылады,ал адамның денсаулығы қосымша тікелей объект болып танылады.Кейбір жағдайларда қосымша тікелей объектілер балама түрде ұсынылуы мүмкін.Сонымен, қорқытып алу құрамында меншік қатынастары негізгі тікелей объект болып табылады,ал қосымшатікелей объект болып табылады.
2.2 Қылмыстық объективті жағы
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объективті жағы - қылмыстық заңда көзделген, қылмыстық әрекетті (қоғамға қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті), қылмыстық нәтижені, олардың арасындағы себепті байланысты (әрекетті немесе әрекетсіздікті және туындаған салдарды), қылмыстық құқық бұзушылық жасау орнын, уакытын, жағдайын, тәсілін, қаруы мен құралдарын сипаттайтын сыртқы белгілер.
Объективті жағы Қазақстан Республикасы ҚК Ерекше бөлігі баптарының диспозициясының негізі мазмұнын білдіреді, оның белгілері қылмыстық процестегі дәлелдеу мәнінің негізіне алған. Құқық қолдану практикасында объективті белгілерді дұрыс анықтамау қылмыстық-құқықтық іс-әрекеттерді саралауда қателіктер туғызады, демек, азаматтардың қылмыстық сот ісін жүргізудегі құқықтарын бұзады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың обьективті жағының міндетті белгісі іс-әрекет пен әрекетсіздік түрінде көріну мүмкін іс-әрекет болып табылады.
Қазақстан Республикасы ҚК 10-6. 2-бөлігіне сәйкес тыйым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс, ал осы баптың 3-бөлігіне сәйкес қоғамға зор қауіп төндірмейтің, жеке адамға, ұйымына, қоғамға немесе мемлекетке болмашы зиян келтірген не зиян келтіру қатерін туғызған айыпты жасалған іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздік) қылмыстық, теріс қылық деп танылады. Осы ұғымдардың мазмұнынан әрекеттің екі нысаны болатынын аңғарамыз: әрекет және әрекетсіздік.
Әрекет адамның әлеуметтік қауіпті, ерікті және белсенді мінез-құлқы деп саналуы керек. Қылмыстық құқық бұзушылық жасау кезіндегі іс-әрекет адамның жеке дене қозғалысы емес, олардың жинынтығы болуы мүмкін. Мысалы, қашықтан баскару құралын пайдалану арқылы жарылыс жасау кезінде әрекет тек түймені басудан көрінеді. Алайда, жоспарланған нысанды жару үшін кінәлі адам жарылғы заттарды белгілі бір жерге қойып, жарылыс орны мен уакытын белгілеп, қашықтан баскару құральның жарамдылығы мен дайындығын қамтамасыз ету керек.
Әрекетсіздік - бұл өзіне жүктелген міндеттерге байланысты жасалуы керек және жасай алатын әрекеттерді адамның жасамауынан тұратын әлеуметтік қауіпті,ерікті және пассивті мінез-құлық.Қылмыстың объективтік жағы - бұл белгілі-бір жағдайда, белгілі бір орын мен уақыт аралынында өтетін қоғамдык, қатынастарға зиян келтірумен көрінетін қоғамға қаупті қол сұғушылықтың сыртқы көрінісі.
Қылмыс құрамының объективтік жағы - қылмыстық қолсұғушылықтан сыртқы процесін көрсететін заңмен бекітілген:
Қылмыс белгілерінің жиынтығы.
Қылмыстың объективтік белгілерінің болуы қылмыстық жауаптылықтың негізі саналады және олар заңда тікелей көзделеді. Соған байланысты, қылмыстық жауаптылыққа тек қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекеттер үшін ғана тартуға болады.
Жүзеге аспаған ойы, көзқарасы үшін қылмыстық, жауаптылыққа
тартуға болмайды.
Адамның негізгі құқықтарының бірі - рухани өмірге деген құқығы, соған орай оның өзінше ойлауға, өз қалауы бойынша оқуға, өз талғамы бойынша музыка немесе көркемсуретпен әуес-
тенуге, т.6. бостандықтарға құқығы бар.
1789 жылы Адам жене азамат кукыы декларациясынын 4-бабында былай делінген, Еркіндік дегеніміз басқаға зиян келтірмейтін әрекеттердің барлығын жасау мүмкіндігі.Сол себепті
әр адамның табиғи құқықтарын жүзеге асыру барысында қоғамның басқа мүшелерінің сол құқықтарымен асыруға шектеледі.
Бұл шектер тек қана заңмен белгіленеді. Осы жағдайға байланысты К. Маркстың, Басты өлшем ретінде жөнсіз әрекет жасап жатқан адамның әрекетін емес ойлаған ойын алатын заңдар-бұл заңсыздықтың жағымсыз санкциясы. Мен тек әрекет жасау
барысында шындык шеңберінен табылғанда ғана заң шығарушының билігіндегі салаға кіремін.Іс-әрекетсіз мен заң үшін жоқ болып табыламын, яғни оның объектісі бола алмаймын,деген кағидасы орынды.
Нақты қылмыс үшін жауаптылықты қарастыратын қылмыстық заңда қылмыс құрамының объективтік жағына дәлірек түснік беріледі.
Ерекше бөлімнің кейбір баптарында қылмысты өзге де құқық бұзушылықтардан ажырату өлшемі ретінде нақты қылмыс құрамдарының объективтік жағының белгілері қамтылады.
Бір немесе әртурлі объектілерге қол сұғылатын қылмыстар бір-бірінен іс-әрекеттің жасалу нысанымен, қылмысты жасау тәсілімен, келтірілген зардабымен және басқа да объективтік жағының белгілерімен ерекшеленеді. Қылмыстық құқық ғылымында ұрлықтың белгілі жеті түрін анықтайтын жеті әдісі бар.
Қылмыстың объективтік жағының белгілері негізгі және факультативті болып бөлінеді. Негізгі белгілеріне қылмыстық іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыстың зардабы; іс-әрекет пен келтірілген зардаптың арасындағы себепті байланыс жатады.
Факультативті белгілер: кылмыстың жасалған жері, уақыты, жасау әдісі, қаруы және кұралы.
Атап ету керек, іс-әрекеттің объективтік жағы болмаса, обьектіге қол сұғушылық, сонымен қатар, іс-әрекеттің обьективті белгілерінің көрінісі ретінде қылмыстың субъективтік жағы да, субъектісі де болмайды. Сонымен бірге кылмыстың объективтік жағы басқа элементтерімен бірге жасалған іс-әрекеттін қоғамүа қауіптілік дәрежесін, оны жасаған адамның кінәсін анықтауға мүмкіндік береді, тағайындалатын жазанын сипатына әсер етеді.
2.3 Қылмыстық субъектісі
ҚР КК қылмыстық жауаптылыққа тартудың екі жас деңгейн белгілеген. Жалпы алғанда, көптеген қылмыс құрамы үшін жауаптылықты 16 жастан басталады.Ал кейбір қылмыстар коғамға қауіптілігі мен сипаты жоғары болғандыктан, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық жасы 14 жас болып белгіленген (ҚР ҚК 15-6. 2-бөл.).14 жастан жауаптылық белгіленген қылмыс кұрамдарының тізімі шектелген.
Қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар кісі өлтіргені (96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-бап); ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа қасақана орташа ауырлыка зиян келтіргені (104-бап); зорлағаны (120-бап); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолданганы (121-бап);адам ұрлағаны (125-бап); ұрлық жасағаны (175-бап); тонағаны (178-бап), ұрып-соққаны (179-бап); қорқытып алғаны (181 -бап), ауырлататын мен-жәйлар кезінде мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-бабының екінші, үшінші бөліктері); терроризм (233-бап), адамды кепілге алу (234-бап), террористік акті туралы біле тұра көрінеу өтірік хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты,оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғыларды ұрлап алғаны немесе қорқытып алғаны (255-бал), ауырлататын мән-жайларды бузакылығы (257-баптын 2,3-бөліктері), тағылық (258-бап), есірткілік заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды урлағаны немесе қорқытып алғаны (260-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған адамдардың мүрдесін және олардың жатқан жерлерін корлағаны үшін (275-баптын 2-белігі), көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (299-бап) үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс.
Алдын-ала тергеу тергеу органдары, прокуратура, сот жауаптылыққа тартылатын кәмелетке толмағанның нақты жасын анықтауға міндетті.Жасы оның құжаттары арқылы аныкталады.Адам жасы толды деп туылған күні емес келесі күннен бастап саналады. Егер кәмелетке толмағандардың құжаттары болмаса, тергеу органдары оның жасын анықтау үшін сот меди-циналык сараптамасын тағайындауға міндетті.Бұл жағдайда айыпталушының туған күні сот медициналык сараптамасы анықтаған жылдың соңғы күні болып есептеледі.
Айыпталушының салыстырмалы түрдегі ең төменгі және ең жоғарғы жас мөлшерін анықтау барысында, оның ең жорғарғы жас мөлшері алынады.
Кейбір қылмыстардың субьектісі болып (әскери, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыс) тек он сегіз жасқа толған адамдар ғана танылады.
Субъект - бұл қылмыстық құқық бұзушылық жасаған және қылмыстық
заңда көрсетілген белгілерге ие адам.
Оны қылмыстық жауаптылыққа тартатын міндетті белгілері - жеке тұлға, жасы, ақыл-есінің дұрыстығы (ҚК 15-бабына түсіндірмені қараңыз).
Сонымен қатар, факультативтік белгісі - қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субъектісі. Адам тиісті қылмыстық іс-әрекетті жасауға мүмкіндігі бар белгілі бір сипатқа ие болғандықтан, арнайы субъект ретінде танылады (мәртебе, қызмет түрі, оған жүктелген міндеттер және т. б. -
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының құндылығы оның негізінде ғана жасалган әрекетті саралау процесі жүзеге асырылатындығында, өйткені ол
құқық қорғаушының тандауындағы жасалган қылмыстық құқық бұзушылық
құрамының мазмұнын неғұрлым толық және дәл көрсететін тиісті қылмыстық-құқыктық нормамен расталған қажетті қылмыстық-құқыктық үлгі ретінде орын алады.
Қылмыстық құқық бұзушылықты саралау деп адамның жасаған іс-әрекетінің нақты белгілерінін қылмыстық-құқыктық нормада көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтың нақты құрамының белгілерімен дәл сәйкестігін аныктау және заңдық бекіту түсініледі. Орыс тіліндегі саралау (лат qualis -
cana, facere - белу) заттың, құбылыстың сипаттамасын, құбылысты оның
сапалық белгілері, касиеттері бойынша қандай да бір топтарға, разрядтарға, сыныптарға жаткызуды білдіреді.
Қылмыстық құқық бұзушылықтарды дұрыс саралаудың мәні ол заңдылық, кінә, әділеттілік және гуманизм қағидаттарың сақтауды қамтамасыз өтеді. Дұрыс саралау жасалған іс-әрекетті оның ауырлығы мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін ескере отырып, қылмыстық құқық бұзушылық ретінде мемлекеттің теріс бағалауы үшін және заңды, әрі әділ жаза тағайындау үшін негіз болып табылады. Қылмысты дұрыс саралау оны төмендегідей төрт санаттың біріне дұрыс жатқызылуын анықтайды: ауыр емес, ауырлығы орташа.
ауыр немесе аса ауыр (КК 11-6.).
КР КК 15-бабының 3-бөлігінде былай делінген, егер кәмелетке толмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құқықтану кафедра
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері және белгілері
Орындаған: Құқықтану-202 тобының студенті
Әкімжан.Г.Е
Қабылдаған: Нурлин А.К.
2022
Жоспар
І Кіріспе
1.Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2..Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері мен белгілерінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.1 Қылмыстық объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.2 Қылмыстық объективті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Қылмыстық субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.4 Қылмыстық субъективті жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
І Кіріспе
Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген түсінікті ашпайды. Бұл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана береді. Қылмыстың құрамы деп - қылмыс заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызу мүмкіндік беретін қылмыстың обьективтік және субьективтік жақтарынан құралған элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз.Қылмыстың құрамының әрқайсысы оның субьективтік және обьективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементтерден тұрады.Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы компаненттерді айтамыз.Қылмыс құрамы белгілеріне мынадай 4 түрлі элементтер жатады: обьект, обьективтік жағы, субьект, субьективтік жағы. Мысалы, бөтен мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-әрекет ауырлататын жағдайда жасалса ол үшін 14-ке толған адам жауапқа тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның көптеген белгілері аталып көрсетілген.Мұның өзінде диспозициялардың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегін береді.
Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауды анықтайтын Қылмыстық кодекстің 175-бабының диспозициясында осы қылмыстың не субьектісі, не кінәнің нысаны аталмағанБұл жалпылама белгілер Қылмыстық кодекстің 15 және 20-баптарында көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 175- бабында ұрлықтың оған тән белгісі - басқа біреудің мүлкін жасырын түрде ұрлау ғана көрсетілген. Осы белгі арқылы ұрлық тонаудан ерекшеленеді. Әрбір қылмыс істелген уақытында көптеген белгілермен сипаталады. Осы белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды. Қылмыс құрамында мұқияттылқпен таңдап алынған түрлік белгілер ғана қосылады.
Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тәне белгілер қылмыс құрамына қосылмайды.Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлағанда (ақша, зат, құжат т.с.с) немесе ол ұрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға әсер етпейді.Түрлік белгі сол немесе басқа қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс құрамы да болмайды. Мысалы, басқа біреудің мүлкін ұрлаудың түрлік белгісі - оны жасырын ұрлау. Егер басқа біреудің мүлкін алу жасырын түрде емес, ашық түрде жүзеге асырылса, онда ұрлық емес, басқа қылмыс құрамы - тонау болады.Қылмыс құрамы бір ғана қылмыстық құқылық нормада - бір бапта көрсетілуі мүмкін. Мысалы, 314-бап - қызмет жөніндегі жалғандық. Басқа жағдайларда Қылмыстық кодекстің бір бабында қылмыс құрамының бір немес бірнеше түрі қарастырылуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 308-бабында қылмыстың қауіптілік дәрежесіне қарай билікті немесе қызметтік өкілеттілікті асыра пайдаланудың үш құрамы көрсетілген: баптың бірінші бөлімінде осы қылмыстың жай түрі, ал екінші, үшінші бөлігінде осы қылмыстың ауыр немесе өте ауыр түрлері көрсетілген.
1.Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түсінігі мен мәні
Қылмыстың құрамы ұғымы ортaғасырлық қылмыстық құқық ғылымында пайда болды және сол кезде тек іс жүргізулік мағынасы болды. Қылмыстың құрамы ұғымы материалдық құқықта тек XVIII ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басында Қылмыстық кодекстін Ерекше бөліміндегі кейбір қылмыстарға байланысты енгізілді. Қылмыстың құрамы деп қылмыстық заңмен көрсетілген қылмыстың белгілерінің жиынтығын айтады.
Қылмыс құрамы - бір қылмыстың заңға сайкес коғамға қауіпті әрекетті құрайтын жане міндетті объективті жане субъективті элементтерінің жиынтығы. Қылмыстық заңда қылмыс құрамы
деген түсінік сирек пайдаланылады.Қылмыстық заңда қылмыс құрамы ұғымы ҚР ҚК 3-бабында
қарастырылған, онда қылмыстық жауаптылыктың бірден-бір негізі болып, қылмыс жасау, яғни Қылмыстық, кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекет танылады делінген. Қылмыстың құрамына қылмыстық іс жүргізу заңы да осындай мағына береді. Бір қылмыстың белгілерінін жиынтығы.Қылмыстың нақты құрамын құрайды.
Қылмыстың нақты құрамы - бұл бір қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын белгілер жиынтыны.Қылмыстың жалпы құрамы әр қылмыстың құрамындағы құрамдарды
сипаттайды, олардың да арасында айырмашылықтар болады. Нақты қылмыстың құрамы қылмыстық жауаптылыкты дәлелдеуде маңызды орын алады, өйткені тұлғаның әрекетінде нақты қылмыстың құрамы болганда ғана бір кылмыстың бар екендігіне, қылмыстық жауаптылыққа тартуга болатын әрекеттін орын алуын байқауға болады. Қылмыстың жалпы құрамы мұндай рөлді атқармайды.
Қылмыстың құрамы әртүрлі тусініледі, яғни:
- қылмыстың заңнамалық моделі ретінде;
- ғылыми абстракция ретінде;
- нақты қылмыстың мазмұны, ядросы ретінде
Құрамның бірінші мағынасы,өлшем ретінде рөл атқарады,яғни іс әрекеттегі қоғамға қауіптілік деңгейінің оны қылмыс деп тануға жеткілікті немесе жеткіліксіз екендігін анықтайды.Бұл заңдылықтың сақталуы,қылмыстық саясаттың бірқалыпты жүргізілуіне,азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына кепіл болады.
Қылмыс құрамының екінші мағынасы тек қана іс әрекеттің қылмыс екендігін аңықтап қана қоймай қылмысты қай санаттағы,қылмыстар топтарына жататындығын аңықтайды,өйткені қылмыстың құрамының белгілерін анықтау қылмыстың түрін,қоғамдық қауіптілік деңгейін және мінез ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
Үшінші мағынасы заңдық тұрғыда қылмыс құрамы мен қылмыстық жазалау шектерін байланыстырады.
Сонымен,қылмыс құрамының маңызы ретінде төмендегілерді танимыз:
-қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады;
-қылмыс құрамы қылмысты саралау мақсаттарына қызмет етеді,яғни жасалған іс әрекеттегі қылмыстық құрамын анықтайды;
-қылмыстық жазалауға жататындық шегін анықтайды
Құқықтық норманың санкциясы оны түпкілікті құқықтық бағалауды қамтитын құқық бұзушылыққа қатысты қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының нормативтік анықтамасы ретінде түсініледі. Барлық санкциялардың жалпы мақсаты-құқық тәртібін қорғау, қылмыстың алдын алу және алдын алу. Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары жағдайында бұл мақсатқа екі негізгі жолмен қол жеткізіледі: 1) бұзылған құқықтарды қалпына келтіру; 2) адамға ден қою және оны түзету, қайта тәрбиелеу, осындай құқық бұзушылықтардың алдын алу үшін құқық бұзушының құқықтық мәртебесі.Санкциялар қалпына келтіру (жазалау, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру) және жазалау, жазалау (бұзушының белгілі бір құқықтарын шектеу, арнайы міндеттерді немесе параққа өткен лауазымды адамды тағайындау) болып бөлінеді.Қылмыстың ең қауіпті түрі-қылмыстық құқық бұзушылық.
Қылмыстар-бұл қоғамға қауіп төндіретін, қылмыстық заңмен тыйым салынған, моральдық тұрғыдан сотталған, кінәлі деп танылған, жазаланған, мемлекеттің конституциялық жүйесін, оның саяси және экономикалық жүйесін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын немесе заңның үстемдігін бұзатын қылмыстар., сондай-ақ мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделері, мемлекеттің конституциялық құрылысын, оның саяси және экономикалық жүйесін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын қоғамдық ұйымдар мен ұйымдардың әрекеттері. Жалпы қоғамды қорғау бойынша қылмыстық сот төрелігінің мақсатына жетелейтін жеке тұлғалар. Демек, қылмыстық сотқа қатысты кез-келген әрекет әлеуметтік қауіпті болып саналады.Қылмыс пен теріс қылық арасындағы айырмашылық қоғамдық қауіптіліктің жоғары деңгейінде және жеке адамға, мемлекетке және қоғамға үлкен зиян келтіреді. Қылмыстар Мемлекеттік және қоғамдық тәртіп негіздеріне, азаматтардың меншігіне, жеке басына және құқықтарына, Қарулы Күштердің қауіпсіздігіне қол сұғады және қылмыстық жазаға әкеп соғады. Жаза қылмыс жасағаны үшін ғана емес, сонымен бірге қылмыстық қастандық жасағаны, оған дайындалғаны, бірлесіп қатысқаны үшін, ал кейбір жағдайларда қылмысты жасырғаны және қылмыстың жоқтығы үшін қолданылады. Тек сот оны қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп тауып, белгіленген іс жүргізу кодексіне сәйкес жаза тағайындай алады.
Заңды жауапкершілік-бұл субъектінің құқықтарын бұзатын және жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы шектеулерге немесе айыруларға тап болатын құқық бұзушыға мемлекеттік айыптау болып табылатын құқықтық санкциямен қарастырылған мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы.Заңды жауапкершілік заңдылық принципіне, сондай-ақ гуманизмге, әділеттілікке және демократияға негізделген. Атап айтқанда, бұл: заңды жауапкершілік оның құқық бұзушылық жасалған жағдайда ғана мүмкін болатындығымен көрінеді. Заңның үстемдігі бұзылған жағдайда заңды жауапкершілік көзделуге тиіс. Заңды жауапкершіліктің сипаты мен шектерін мемлекет бұзылған құқық нормасында нақты анықтайды.Заңды жауапкершілік әрқашан қатаң түрде басқа адамға жүктеледі. Заңды жауапкершілікті анықтау кезінде арнайы практикалық тәртіпті сақтау және қолдану қажет.Кінәліні жазалау үшін заңды жауапкершілік жүктеледі. Сазаянды қылмыстық жауапкершілікке тарту және жазаны өтеу идеясы тек заңды жауапкершілік оған тек әмбебап түрде жүктелген жағдайда ғана болады: жазаның мөлшері (түрмеде отыру немесе айыппұл немесе түзеу жұмыстары, әйтпесе айыппұл) қылмыстық істің ауырлығына байланысты.Заңды жауапкершіліктің мақсаты-құқық бұзушыны қайта тәрбиелеу (болашақта құқық бұзушылықтың алдын алу). Егер айыпталушы бас бостандығынан айыру жазасын өтесе, залалды өтесе немесе сөгіс алса, ол өз азаматтарының арасында қалады және өмір сүріп, жұмысын жалғастырады.Заңды жауапкершілікті қолдану сіздің тарапыңыздан басқа адамдарға қатысты заңсыз әрекеттердің алдын алу мақсатында насихаттау арқылы жүзеге асырылады. Әйтпесе, сіз бірдей жағымсыз нәтижеге тап болуыңыз мүмкін немесе қылмыскер өтеген жеке артықшылықтарды жоғалтуыңыз мүмкін.
1.1. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының түрлері
Қылмыстық құқық теориясында әр қылмыс құрамдары белгілі-бір белгілермен біріктірілетін топтарға бөлінеді. Қылмыс құрамының жіктелу барысында, әр қылмыстың мазмұнын ашу үшін, олардың құрылуының жалпы заңдылыктарын білу қажет.
Қылмыс құрамдарын жіктеу келесі өлшемдерді қолдана отырып
жүзеге асырылады:
- қоғамға қауіптіліктің дәрежесі;
- құрамның белгілерін сипаттау тәсілі;
- құрылымдық ерекшеліктері.
Іс-әрекет қарама қауіптілік дәрежесі мен сипатына қарай құрамдар бірнеше топқа бөлінеді:
а) негізгі
б) жауаптылықты ауырлататын қылмыс құрамы;
в) жауаптылықты жеңілдететін қылмыс құрамы;
Қылмыс құрамдарын осылай бөліп қарастыру қажеттілігі,
қылмыстық жауаптылық пен жазаны бөлу мақсатымен тығыз
байланысты. Қылмыс құрамы әрқашанда қоғамға қауіпті әрекеттін жазалау шектерін көрсететін санкциялармен байланыста болады. Дегенмен, кейбір іс-әрекеттер тек қана шоғама қауіпті дәрежесімен ғана емес, сондай-ақ, басша да сипатымен де ерекшеленуі мүмкін. Заң шығарушы осыны ескере отырып, кейбір жағдайларда бір қылмыс бойынша бірнеше құрам бөліп шыгарып, оларды әртурлі жазалау шараларымен байланыстырады. Бұл, жазалау саясатынын бірлігін қамтамасьз
етіп, жазалауда жекелеу мен дараландыру қағидасын, заңдылықтың сақталуын қатамасыз етеді.
Негізгі құрамда, іс-әрекет өзіне тән ерекше белгілерімен сипатталады. Мәселен, іс-әрекет ауырлататын немесе жеңілдететін мән-жайларды жасалса, ол, қылмыстық заңның жекелеген бабында (мысалы, КР КК 106-6.) немесе нақты бір бап бөлігінде (мысалы, ҚР ҚК 107-6. 1-бел.) жәй қылмыс құрамы ретінде көрініс табады. Ауырлатылған құрам - қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлармен сипатталатын құрам және бұл мән-
жайлардың болуы жай қылмыс құрамына қарағанда, ҚР ҚК 56-3.
жаза түрлерін тағайындауға алып келеді. (мысалы, ҚР ҚК 96-6. 2-6ел., 178-6. 2-бел.). Кейбір жағдайларда жасалған қылмыстың
ауырлығына байланысты заң шығарушы сараланатын қоғамның
түрлерін бөліп керсеткен. Олар аса ауырлататын жағдайлардағы
қылмыс құрамы ( ҚР ҚК 175-6. 1-бел., 289-6. 3,4-бел.) болып саналады.
Жеңілдетілген қылмыс құрамы - бұл қылмыстық занның негізгі құрамында көзделген іс-әрекеттерді жасағаны үшін белгіленген жаза мөлшерінен төмен жазаны тағайындауға, жаза мөлшерін азайтуға негіз болып табылатын мән-жайлары бар қылмыс құрамы. Мысалы: ауырлататын мән-жайларсыз адам өлтіруде ҚР ҚК 96-бабынын 1-бөлігіне сәйкес, жаза 6 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыруға тағайындалады. Ал, қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚР ҚК 99-бабы) құрамы үшін жаза мөлшері төмендетіледі, онда 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу немесе дал сол мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы көзделген. Бұл қылмыс құрамы
адам өлтірудің жеңілдетілген құрамы болып саналады. Жекелеген қылмыс құрамының мазмұнын ашуда, олардың
белгілерін аныктауды жеңілдету және нақты істелген іс-әрекетті
дұрыс саралау мақсатымен қылмыс құрамы жай қылмыс құрамы
және күрделі қылмыс құрамына бөлінеді.
Жай қылмыс құрамы - қылмыс құрамының белгілерінін біркелкі болуы, яғни бір ғана объектісі, бір ғана объективтік жағы және т.6.
Күрделі құрам келесідей белгілермен сипатталады:
- қылмыс құрамы элементтерінің бірнеше болуы, мысалы бірнеше объектіге қол сұгылуы, т.с.с. (ҚР ҚК 179-бабында
көзделген қарақшылық);
- іс-әрекет жасау процесінің немесе қылмыс зардаптарының
(созылмалы және жалғасатын қылмыстар) созылуы (КК 373-6.,
176-6.);
- баламалы элементтер немесе ауырлататын мән-жайдың
болуы (КК 96-6. 2 6);
- бірнеше жай құрамдардың жиынтығы ретінде орын алуы (ҚК 237-б,257-б,2,3-бөл)
- Қылмыс құрамдары құрылысына карай материалдық,
формалды және қысқартылған болып бөлінеді. Оларды бірнеше түрге бөліп қарастыру тұлғаның қоғамға қауіпті әрекетті жасауның бірнеше сатылардан түрумен тікелей байланысты.
ҚК 24, 25-баптарында қылмысқа дайындалу; қылмыс жасауға
оқталу; қылмыстың аяқталуы немесе нәтижеге жету
нысандарындағы қасақана қылмыс жасау сатылары көрсетілген.
Егер заң шығарушы қылмыс құрамында тек іс-әрекетті емес іс-әрекеттің нәтижесінен болған зардапты көрсетсе, онда бұл материалдық құрам (мысалы, адам өлтіру) болып табылады.
:: Егер заң шығарушы қылмыс құрамында іс-әрекеттің белгілерін көрсетіп, туындауы мүмкін зардапты міндетті белгісі ретінде
танымаса, онда бұл формальды құрам болады. Бұл жағдайда
құрамның толық болуы үшін көрсетілген әрекетті жасағаны жеткілікті (мысалы, пара беру және алу, жала жабу, қашкындық
және т.б.).
Егер заң шығарушы қылмыс құрамындағы қылмыстық іс-әрекеттің жалпы бейнесін азайтса, яғни қылмыс құрамы қылмысқа дайындалу әрекеттері немесе қылмыс құрамының белгісі болып табылатын бір әрекеттің жасау процесін қамтыса,
онда бұл келте қылмыс құрамы болады. Яғни, қылмыстың
аяқталуы үшін болатын әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесі жеткілікті, ол іс-әрекеттерін аяғына дейін жеткізу қажет емес
(мысалы, бандитизм)
2..Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының элементтері мен белгілерінің ұғымы
РЕКЛАМА
Әрбір қылмыс-объективті және субъективті әрекет жасаушы мен іс әрекеттің диелектикалық бірлігі.
Қылмыс құрамының элементтері оның компоненттері,құрылымдық бөліктері болып табылады.Қылмыстық құқықта қылмыс құрамының эелементтері ретінде қыдмыс объектісі,объективті жағы,субъекті,субъективті жағы танылады.
Қылмыс құрамының белгілері-қылмыстың әрбір элементтеріне тән ерекшелігін сипаттайтың санаттар.Олар қылмыс құрамының ерекшеліктерін анықтауға,жасалған іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілік деңгейі мен сипатына байланысты және қылмыстың өзге де құқық бұзушылықтардан айырмашылығын анықтауға жол ашады.
Қылмыстың объектісі-бұл қылмыстық құқықпен қорғалатын және қылмыс арқылы зиян келтірілетін қоғамдық қатынастар.
Қылмыс құрамының объективті жағы-тұлғаның іс-әрекеттің сыртқы көрінісі мен белгілерін,яғни әрекет немесе әрекетсіздігін сипаттайды.
Қылмыс құрамының субъектісі-заңда белгіленген жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға.
Қылмыс құрамының субъективті жағы-іс-әрекеттің ішкі мәнін сипаттайды.
Кінә-қасақаналық мен абайсыздықтың тектік түсінігі,қылмыс субъектісінің жасаған қоғамға қауіпті әрекетіне және өзінің қоғамға қауіпті іс әрекетінің нәтижесіне деген психикалық қатынасы.Ниет-субъектінің қылмыс жасау барысында басшылыққа алатын қажеттіктері мен мүдделері және қылмыс жасау барысында нәтижеге жетуге тырысуы.Қылмыстың кінә нысаны,оның ниеті мен мақсаты,қылмыстың субъективтік жағын құрайды.
Әрбір қылмыс құрамы субъективтіу және объективтік белгілерінің жиынтығы ғана болып қана қоймай,қылмыскер тұлғаның іс-әрекеті ретіндегі бүтін бір тұтастық болып табылады.Қылмыстық құрамы элементтерінің бірлігі қылмыстық құқық теориясының ережесі,яғни жоғарыда аталған элементтің біреуінің болмауы тұлғаның іс-әрекетінде қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Егер қылмыс құрамының элементтері құрылымының қажетті бөліктері болса,құрамның белгілері осы элементтерді сипаттайды және құрамның элементтеріне жекелеген сипат береді.
Қылмыс құрамының белгілері негізгі және факультативті болып бөлінеді.Негізгі белгілері-бұл барлық қылмысқа тән белгілер және бұл белгілерсіз ешқандай құрам бола алмайды.Осыған байланысты,әр құрамда нақты объекті,әрекет,кінә,субъектінің есі дұрыстығы және заңда тиісті жасқа жеткендігі анықталуы тиіс.Осы белгілердің біреуінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді.
Факультативті белгілері болса басқа сипатқа ие болады.
Факультативті белгілер бұл бір құрамдар үшін міндетті,ал басқа құрамдар үшін міндетті емес.Мәселен,кісі өлтіру,яғни басқа адамды құқыққа қарсы қасақаналықпен өлтіру ниетін міндетті түрде анықтау қажет,ал ұрып соғуда ниет міндетті емес.
Факультативті белгілер заңда кейбір қылмысты немес бір топ қылмыстарды сипаттау мақсатында қолданылады.Әрине,қылмыс құрамының беллгілерін осылайша саралау тек қылмыс құрамының жалпа түсінігі үшін ғана жасалады.Нақты қылмыс құрамының түсінігі үшін ғана жасалады.Нақты қылмыс құрамында негізгі және факультативті белгілерінің қажеттілігі анықталмайды,оларды саралау барысында барлық белгілер қажет.
2.1 Қылмыстық объектісі
Қылмыстық объект
Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын,қол сұғылғаны үшін жауаптылық көзделген қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатыснастар - - -адамдар арасындағы байланыстар және олардың белгілі бір құндылықтарға байланысты тәртібі.Қоғамдық қатынастар бізді қоршаған объективті шындықпен жалпы байланыстыратын құбылыс ретінде көріне отырып,басқа қатынастарға қарағанда қандай күрделі жолмен жүзеге асырылса ла қашанда адамдар мен адамдар арасында пайда болады.
Қорғаудың сипаты бұзылған қатынастың мәніне қарай анықталады.Олардың арасында ең маңыздысы қылмыстық-құқықтық қорғау.Олардың ең маңыздысы қылмыстық құқық нормаларымен қорғалады.Әрбір қылмыстық іс-әрекет қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады,оларға зиян келтіруі мүмкін немес келтіреді,міне осыған орай ол қылмыс деп танылады.
Қылмыстық қол сұгушылық объектісі болып тек қылмыстық заңмен қорғалатын,зиян келтірілетін немесе келтірілуі мүмкін қоғамдық қатынастар танылады.
Қылмыстық объектісі әрбір қылмыс құрамының қажетті белгісі болады,егер ешқандай объектіге бағытталса онда іс-әрекет қылмыс деп саналмайды.
Қылмыс объектісі елеулі мәнде қылмыстық табиғаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтайтын қылмыс құрамының қажетті белгісі.Объектіге сүйене отырып,біз қылмыс құрамының сипатын және қай топтағы қылмыстардың жасалғандығын анықтаймыз(адам өлтіру немесе қорлау,мемлекет мүлкін ұрлау немес пара алу).
Қылмыс объектісі құқықтың белгілі бір жүйесінде басым құндылықтарды қорғайтыын болғандықтан елеулі маңызға ие болады.
Кеңестік объектісі құқықтық құқықтың таптық мәні қылмыстық құқықтық қорғау объектісіне де орын алды,олардың тізімі ҚАЗ КСР ҚК 7-бабында көрсетілген.Онда ең жоғарғы құндылық ретінде мемлекеттік мүдделер,содан соң адам мен азаматтың және қоғамның мүдделері қойылды.
Қазіргі кезеңдегі қылмыстық құқықта ең маңыздысы құқық шығарушылық та болсын,құқық қолданушылықта болсын ең бірінші кезекте адам факторы ескерілуі керек.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау,қылмыстың әлеуметтік-саяси мазмұнын ашуға,оның қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетуге ықпал етеді,нақты қоғамға қауіпті іс-әрекетті дұрыс жіктеуге жол ашады және бұл кінәлі адамға әділ жаза тағайындауға қажетті шарт болып табыылады.
Сонымен қатар,қылмыс объектісі Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі жүйесі құрылымының негізі болып табылады.
Ізгілік тұрғысынан алғанда адамның өзін,оның құқықтары мен мүдделерін қорғау маңызды орынға ие бола отырып,қылмыстық құқықтық қорғау шараларының қай-қайсысы болмасын адам құндылықтарын қорғауға бағытталып қызмет етеді.
Мемлекеттің,қоғамның мүдделерін адам мен азаматтың мүдделеріне қарағанда маңызды деп табу қылмыс туралы және қылмыстың белгісі қоғамдық қауіптілікті қате түсінуге әкеп соқтырған аян.
Кезінде кеңестік қылмыстық заңнамада социалистік меншікке қол сұғушылық аддам өлтіруден ауырырақ қылмыс болып саналады(1932ж.7-тамыздағы заңында),атап айтқанда,ұрлық үшін жаза өлім жазасы нысанында, ал адам өлтіруде,ауырлататын мән-жайлардың болғанның өінде бас бостандығына айыру жазасы тағайындалып әлеуметтік әділеттік қағидасы өрескел бұзылғаны белгілі.
Қоғамның демократияландыру,адамзаттың құндылықтарын мойындау және тұлғаны өмірін,денсаулығын, бостандылығын, құқықтарын тану қылмыстық-құқықтық объъектілердің сипатын аша түсуге,жекелеген қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі мен сипатын жаңа негізде анықтауға жол береді.Қылмыстық құқықтық мақсаты-жоғарыда аталған құндылыққтарды қорғау механизмін ашу және оны тиімді жүзеге асыру.Осы айтылғандардың барлығы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында,әлсіресе Ерекше бөлім жүйесінде өз орнын тапты,нәтижесінде,тұлға ретінде жеке адамға қарсы қылмыстар Қазақстар Республикасы Қылмыстық кодексінің алғашқы тарауынының мазмұнын құрайды.
Қылмыстық объектілерінің түрлеріне келетін болса ол қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісі жалпы,тектік және тікелей деп жікттеу қалыптасқан.
Жалпы объекті деп қылмыстық заң нормаларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар жиынтығы танылады.Кез келген қылмыс қашанда белгілі бір қоғамдық қатынасқа залал немес өзге де зиян келтірілетін болғандықтан жалпы объекті барлық қылмыс үшін бірдей болып танылады.
Тектік объекті-қылмстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңмен қорғалатын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың жиындығы.
Мәселен,қарақшылық,басқа біреудің мүлкін ұрлау,танау,оны алаяқтықпен алу тектік объектіге,яғни басқа біреудің мүлкіне,меншіктік құқығымен байланысқан қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды білдіреді.
Осыған байланысты бірыңғай тектік объектіге қол сұғылатын қылмыстар Қылмыстық кодекстің Еркше бөлімінің бір тарауына топтастырылған.Қол сұғушылықтың тектік объектісі Қылмыстық кодекстің тиісті тараудағы тақырыбының мазмұнынан,кейде Ерекше бөлімінің баптарында көрсетілгеп немесе қылмыс құрамын әлеуметттік-саяси тұрғыдан талдау негізінде белгіленеді.
Қылмыстық кодеккстің Ерекше бөлімінің тарауларын құрастыру тектік объектіні негізге ала отырып жүзеге асырылған. Тектік объекті қылмыс жасағаны үшін жауаптылық көздейтін нормаларды заңды, ғылыми түрде жіктеуге жол ашады.
Тікелей объект деп бір немесе бірнеше қылмыстарға тікелей бағытталатын, қылмыстық заң қорғайтын нақты бір қоғамдық қатынас танылады.
Қылмыстық құқықта,көп объектілі қылмыстар да кездеседі.Мысалы, қарақшылық объектісі ретінде біреудің меншік құқығы және тұлғаның денсаулығы болып табылады.Бұл жерде тұлғаның меншік құқығы негізгі объекті болса,оның денсаулығы қосымша объект болып табылады.
Қосымша объекті қос объектілі қылмыстардың міндетті элементі болып таблады және ол қылмыстық қол сұғушылықтың қоғамға қауіптілік деңгейі мен сипатына әсер етеді.
Көптеген әдебиеттерде факультативті объектілер қылмыстың міндетті белгісі еместігін алға тартатын пікірлер кездеседі.
Қоғамға қауіпті әрекет жасалған кезде бұл объект болуы немесе болмауы да мүмкін.Факультативтік объектінің болуы немес болмауы қылмысты саралауға әсер етпейді,бірақ қоғамға қауіптілігін арттыруы мүмкін және ол жазалау барысында есептеледі.
Қылмыс объектісі қылмыс құрамының міндетті элементтерінің бірі (бір тірек) объектісіз қылмыс бола алмайды. Кез келген қылмыс қорғалатын объектіге қатысты, яғни осы қылмыстың объектісі болып табылатын нәрсеге қатысты жасалған қылмыс ретінде белгілі.
Көптеген теоретиктердің пікірінше, қылмыс объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Бұл жалпы қарым-қатынастың бір түрі (барлық құбылыстардың өзара әрекеттесу сәті).
Қоғаммен байланыс табиғаты да күрделі құбылыс. Оның негізгі элементтері қоғамның, мемлекеттің және оның құрылымдарының өкілдері есебінен: әртүрлі бірлестіктер мен ұжымдар, жеке адамдар, материалдық әлемнің заттары, әлеуметтік қатынастарға қатысушылар арасындағы байланыс, олар да әртүрлі нысандарда көрінеді.
Қылмысты орындаушы осы элементтердің біріне қол сұғады, қарым-қатынасқа қатысушылардың мүдделеріне тікелей немесе жанама зиян келтіреді, қарым-қатынас элементтері арасындағы байланысты бұзады.
Қылмыс объектісін қылмыстық-құқықтық реттеу объектісінен ажыратқан дұрыс, соңғысы-оның мемлекет атынан сөйлейтін органдары және есі дұрыс, танымал адам арасындағы қылмыс жасалған кезде туындайтын қатынастар.
Қылмыс объектісі мен қылмыстық құқықты қорғау объектісі арасындағы байланыс қандай? - бұл сұрақтың жауабы бір. Бұл ұғымдар белгілі бір мүдделермен байланысты синонимдер болып табылады. Қылмыс объектісінің түрлері. Жалпы, бір типтегі (немесе арнайы) және тікелей объектілер. Ортақ объект-бұл қылмыстық құқықпен қорғалатын барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Ерекше объект-бұл белгілі бір шығу саласына қатысты әлеуметтік қатынастардың жиынтығы (бір тектес).
Егер біз қылмыс әрекеті тікелей объект ретінде қол сұғатын нақты әлеуметтік қатынастарды қарастыратын болсақ, бұл анықтаманың нәтижесіз екенін байқау қиын емес. Егер біз қоғаммен байланыс туралы айтатын болсақ, онда біртекті объектіден ешқандай айырмашылық болмас еді. Сондықтан, егер әлеуметтік қатынастардың ішкі өзегі тікелей объект ретінде олардың нақты көрінісіне қызығушылық танытса, онда ойықтың орны толтырылып, қате түсініктерге жол бермейді.
Қызығушылық - бұл қоғамдық қатынас, бірақ оның нақты көрінісі. Мүдделер мен олардың иелері арасындағы қарым-қатынас болмаса, қоғамдық қатынастар болмайды және болмайды. Әлеуметтік қатынастар қоғамдағы адамдар арасындағы Әртүрлі байланыстарды көрсетеді. Бұл байланыстар материалдық (өндірістік), гуманистік, эстетикалық, құқықтық және т.б. болуы мүмкін, олар әртүрлі әлеуметтік топтардың, таптардың немесе жеке АДМ мүдделерін көрсетеді.
Жеке тұлға, осы мағынада, әлеуметтік қатынастардың материалдық субстраты болып табылады.
Қоғаммен байланыс (мүдделер) туралы сөз болғанда, мүдделер иесі тұрғысынан қарау керек.
Мүдделер тек иеленушіге (субъектіге) ғана емес, сонымен бірге олардың субъектілері арасындағы байланыстың (туыстықтың) қозғаушысы болып табылатын ішкі қызығушылық объектісіне (материалдық немесе рухани құндылық қасиетіне) ие.
Осылайша, тікелей объект-бұл қылмыстық заңмен қорғалатын нақты қызығушылық. (жарайды). Ерекше біртекті объект ретінде біртекті мүдделерді табуға болады. Олардың ерекшелігі-бұл қылмыстардың негізінде жатқан мүдделер табиғаты мен мазмұны бойынша бірдей.
ҚК құрылысы осы біртекті нысандармен тікелей байланысты болады. Қылмыстық кодекстің әр тарауында қорғалатын мүдделер бір типтегі объектілерге бағытталған. Кейде қылмыстық құқық туысының мүдделерін көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар қызығушылық тудыратын пәндер бойынша нормаларды бір тарауда шоғырландырады. Мысалы, жеке тарау белгілі бір санаттағы адамдар ретінде жасалған қылмыстардың ішінен жеке адамға бөлінуі мүмкін (кәмелетке толмағандарға, әйелдерге, науқас адамдарға қарсы қылмыстар үшін). Сондай-ақ, мемлекеттің, ұжымның мүдделеріне қарсы жасалған лауазымдық қылмыстардың ішінде ерекше қызығушылықты (мысалы, меншікке немесе жеке мүддеге қарсы қылмыстар) қамтитын жеке тарау ерекшеленетіні таңқаларлық емес.
Қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелеу және кодификациялау, жоғарыда айтқанымыздай, объектінің құндылығы мен ерекшеліктеріне байланысты.
Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің арнаулы департаменті тауарларының тәртібі мынадай: жеке адамға қарсы қылмыстар, отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар, от пен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, меншікке қарсы қылмыстар, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар, коммерциялық және Қоғамдық денсаулық пен адамзатқа қарсы қылмыстар, экологиялық қылмыстар, көліктегі қылмыстар, мемлекеттік қызметшілерге қарсы қылмыстар, басқару тәртібіне қарсы қылмыстар, сот төрелігіне қарсы қылмыстар және жазаларды орындау тәртібі, Әскери қылмыстар - барлығы он алты тарауға бөлінген.
Сонымен, жоғарыда келтірілген шолудан көргеніміздей, қылмыстың жалпы объектісі - бұл қылмыстық заңмен қорғалатын және қылмыстық әрекеттермен бұзылған мүдделердің (тауарлардың) жиынтығы деп айта аламыз. Мұндай бітімгершілік анықтаманы кейбір авторлардан табуға болады (мысалы, А.Наумов).
Төрт сатылы объектілерді топтастыру да ұсынылған. Олар біртекті объектіден жақын мүдделердің тікелей объектілерін - оларды біріктіретін оғаш объектіні ажыратады. Мысалы, адамға қарсы қылмыстар біртекті объектіге ие, оның ішінде конституциялық құқықтар мен бостандықтарға, адамның өміріне, денсаулығына қарсы қылмыстарда қорғалатын мүдделер бөгде объектінің қызметін атқарады. Одан әрі бөлінбейтін кейбір таурлар біртекті және оғаш нысандар болып табылады. Бұл нені білдіреді? Мұндай төрт сатылы топтастыру әлі жүзеге асырылған жоқ. Осылайша, ортақ объект біртекті объектілерден, ал біртекті объект көптеген түзу объектілерден тұрады.
Негізінде, әрбір қылмыс тек бір тікелей объектіге қол сұғады, бірақ кейбір жағдайларда ол екі объектіге де қол сұғатын жағдайлар болады. Мұндай сәттерде тікелей объектіні негізгі және қосымша объектіге ажырату қажет. Бұл объектінің құндылығына емес, ұқсас объектінің болуына байланысты. Мысалы, қарақшылық кезінде (179-бап) адамның меншігі мен өміріне (немесе денсаулығына) қауіп төнеді. Өмір (денсаулық) құнды болғанымен, қарақшылық мүлікке қарсы қылмыс емес болғандықтан, негізгі объект-адамның меншігіне қатысты қызығушылық, қосымша объект-адам өміріне (немесе денсаулығына) байланысты қызығушылық.
Қосымша объектілердің екі түрі бар: қажетті және қосымша (көмекші) қылмыс жасау кезінде біз негізгі объектімен бірге зиян келтіретін немесе келу қаупі бар объектіні қажетті көмекші объект деп атаймыз. Мысалы, тонау, меншік және адам өмірі; әдейі айту (351 - бап) - Сот төрелігінің мүдделері (негізгі) және жалған сөздердің құрбандары (қажетті қосымша)
Екінші (міндетті емес) - бұл қылмыс жасау кезінде зиян келтіруі мүмкін тікелей объект, сондай-ақ бұзақылық сияқты ықтимал қатынастар (қызығушылық): әлеуметтік тәртіп (негізгі) және әсер етуі мүмкін жеке қызығушылық (екінші қосымша объект)
Қылмыстық құқықбұзушылық жасайтын адам қол сұғатын және қоғамға қауіпті әрекет нәтижесінде зиян келтірілетін немес келтірілуі мүмкін игіліктер немес қоғамдық қатынастар. Олар жалпы түрде ҚК 2-бабының 1-бөлігінде көрсетілген, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ҚК Ерекше бөлігі тарауларының атауларында көрсетіледі. Бұл ретте қылмыстық құқық бұзушылық жасау зиян келтіріле отырып немес оны келтірудің нақты немес ең болмағанда ықтимал қаупін туғызып, осы қатынастарға қол сұғуға тиіс.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объекстісін қылмыс жасалған кезде зиян келтірілетін немесе зиян келтіру қаупін тудыратын қылмыстық заңм ен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде анықтау дәстүрле болып табылады.Қылмыстық жауаптылық мәселелерін шешу кезінде бірдей мән берілетін қылмыс заты мен қылмыс құрбаны объектінің факультативті белгілеріне жатады.
Қылмыс заты-бұл қылмыс жасау кезінде тікелей әсер ететін материалдық әлемнің немес зияткерлік құндылықтың физикалық мәні.
Өзіне қатысты тікелей қылмыстық құқық бұзушылықпен моральдық, дене немесе мүліктік зиян келтірілген деп пайымдауға негіз бар адам қылмыстық процесте жәбірленуші деп танылады.Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам көзделген жағдайларда адамды дереу жәбірленуші деп тануға міндетті. Есі дұрыс емес жасаған қылмыстық қодексте тыйым салынған іс-әрекетпен оған зиян келтірілген жағдайларда да адам жәбірленуші болып танылады. Адам қылмыстық процесте тиіс қаулы шығарылғаннан кейін жәбірленуші болып танылады.
Қылмыстық құқық бұзушылық саралау кезінде объектіні анықтау өте маңызды.
Айта кететіні, қылмыстық заңда қарастырылған бірқатар қылмыстық құқық бұзушылықтар бір уақытта бір немес одан да көп қылмыстық құқықтық қорғау объектілеріне қол сұғады. Сонымен қатар, ғылымда негізгі, қосымша және факультативті тікелей объектілерді бөліп көрсету әдетке айналған.Аталған нысандардың алғашқы екеуі қылмыстық құқық бұзушылықтардың сараануына әсер етеді. Негізгі тікелей объект-бұл қылмыстық құқық бұзушылықтардың барлық жағдайларына зиян келтіретін және оны қорғау үшін құқықтық норма жасалған объект.Қосымша тікелей объект сонымен қатар осы түрде қылмыстық құқық бұзушылықтардың барлық жағдайларында зиян келтіреді, бірақ тек негізгімен бірге: оны қорғау үшін құқытық норма жасалмаған. Негізгі тікелей объектінің белгілері оның жалпы жалпы объектімен бірдей деңгейде боуы. Қарақшылық шабуыл жасаған кезде екі объект зиян шегеді-меншік қатынастары және адамның денсаулығы.Бұл жағдайда меншік қатынастары негізгі тікелей объект болып табылады,ал адамның денсаулығы қосымша тікелей объект болып танылады.Кейбір жағдайларда қосымша тікелей объектілер балама түрде ұсынылуы мүмкін.Сонымен, қорқытып алу құрамында меншік қатынастары негізгі тікелей объект болып табылады,ал қосымшатікелей объект болып табылады.
2.2 Қылмыстық объективті жағы
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объективті жағы - қылмыстық заңда көзделген, қылмыстық әрекетті (қоғамға қауіпті әрекетті немесе әрекетсіздікті), қылмыстық нәтижені, олардың арасындағы себепті байланысты (әрекетті немесе әрекетсіздікті және туындаған салдарды), қылмыстық құқық бұзушылық жасау орнын, уакытын, жағдайын, тәсілін, қаруы мен құралдарын сипаттайтын сыртқы белгілер.
Объективті жағы Қазақстан Республикасы ҚК Ерекше бөлігі баптарының диспозициясының негізі мазмұнын білдіреді, оның белгілері қылмыстық процестегі дәлелдеу мәнінің негізіне алған. Құқық қолдану практикасында объективті белгілерді дұрыс анықтамау қылмыстық-құқықтық іс-әрекеттерді саралауда қателіктер туғызады, демек, азаматтардың қылмыстық сот ісін жүргізудегі құқықтарын бұзады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың обьективті жағының міндетті белгісі іс-әрекет пен әрекетсіздік түрінде көріну мүмкін іс-әрекет болып табылады.
Қазақстан Республикасы ҚК 10-6. 2-бөлігіне сәйкес тыйым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс, ал осы баптың 3-бөлігіне сәйкес қоғамға зор қауіп төндірмейтің, жеке адамға, ұйымына, қоғамға немесе мемлекетке болмашы зиян келтірген не зиян келтіру қатерін туғызған айыпты жасалған іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздік) қылмыстық, теріс қылық деп танылады. Осы ұғымдардың мазмұнынан әрекеттің екі нысаны болатынын аңғарамыз: әрекет және әрекетсіздік.
Әрекет адамның әлеуметтік қауіпті, ерікті және белсенді мінез-құлқы деп саналуы керек. Қылмыстық құқық бұзушылық жасау кезіндегі іс-әрекет адамның жеке дене қозғалысы емес, олардың жинынтығы болуы мүмкін. Мысалы, қашықтан баскару құралын пайдалану арқылы жарылыс жасау кезінде әрекет тек түймені басудан көрінеді. Алайда, жоспарланған нысанды жару үшін кінәлі адам жарылғы заттарды белгілі бір жерге қойып, жарылыс орны мен уакытын белгілеп, қашықтан баскару құральның жарамдылығы мен дайындығын қамтамасыз ету керек.
Әрекетсіздік - бұл өзіне жүктелген міндеттерге байланысты жасалуы керек және жасай алатын әрекеттерді адамның жасамауынан тұратын әлеуметтік қауіпті,ерікті және пассивті мінез-құлық.Қылмыстың объективтік жағы - бұл белгілі-бір жағдайда, белгілі бір орын мен уақыт аралынында өтетін қоғамдык, қатынастарға зиян келтірумен көрінетін қоғамға қаупті қол сұғушылықтың сыртқы көрінісі.
Қылмыс құрамының объективтік жағы - қылмыстық қолсұғушылықтан сыртқы процесін көрсететін заңмен бекітілген:
Қылмыс белгілерінің жиынтығы.
Қылмыстың объективтік белгілерінің болуы қылмыстық жауаптылықтың негізі саналады және олар заңда тікелей көзделеді. Соған байланысты, қылмыстық жауаптылыққа тек қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекеттер үшін ғана тартуға болады.
Жүзеге аспаған ойы, көзқарасы үшін қылмыстық, жауаптылыққа
тартуға болмайды.
Адамның негізгі құқықтарының бірі - рухани өмірге деген құқығы, соған орай оның өзінше ойлауға, өз қалауы бойынша оқуға, өз талғамы бойынша музыка немесе көркемсуретпен әуес-
тенуге, т.6. бостандықтарға құқығы бар.
1789 жылы Адам жене азамат кукыы декларациясынын 4-бабында былай делінген, Еркіндік дегеніміз басқаға зиян келтірмейтін әрекеттердің барлығын жасау мүмкіндігі.Сол себепті
әр адамның табиғи құқықтарын жүзеге асыру барысында қоғамның басқа мүшелерінің сол құқықтарымен асыруға шектеледі.
Бұл шектер тек қана заңмен белгіленеді. Осы жағдайға байланысты К. Маркстың, Басты өлшем ретінде жөнсіз әрекет жасап жатқан адамның әрекетін емес ойлаған ойын алатын заңдар-бұл заңсыздықтың жағымсыз санкциясы. Мен тек әрекет жасау
барысында шындык шеңберінен табылғанда ғана заң шығарушының билігіндегі салаға кіремін.Іс-әрекетсіз мен заң үшін жоқ болып табыламын, яғни оның объектісі бола алмаймын,деген кағидасы орынды.
Нақты қылмыс үшін жауаптылықты қарастыратын қылмыстық заңда қылмыс құрамының объективтік жағына дәлірек түснік беріледі.
Ерекше бөлімнің кейбір баптарында қылмысты өзге де құқық бұзушылықтардан ажырату өлшемі ретінде нақты қылмыс құрамдарының объективтік жағының белгілері қамтылады.
Бір немесе әртурлі объектілерге қол сұғылатын қылмыстар бір-бірінен іс-әрекеттің жасалу нысанымен, қылмысты жасау тәсілімен, келтірілген зардабымен және басқа да объективтік жағының белгілерімен ерекшеленеді. Қылмыстық құқық ғылымында ұрлықтың белгілі жеті түрін анықтайтын жеті әдісі бар.
Қылмыстың объективтік жағының белгілері негізгі және факультативті болып бөлінеді. Негізгі белгілеріне қылмыстық іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыстың зардабы; іс-әрекет пен келтірілген зардаптың арасындағы себепті байланыс жатады.
Факультативті белгілер: кылмыстың жасалған жері, уақыты, жасау әдісі, қаруы және кұралы.
Атап ету керек, іс-әрекеттің объективтік жағы болмаса, обьектіге қол сұғушылық, сонымен қатар, іс-әрекеттің обьективті белгілерінің көрінісі ретінде қылмыстың субъективтік жағы да, субъектісі де болмайды. Сонымен бірге кылмыстың объективтік жағы басқа элементтерімен бірге жасалған іс-әрекеттін қоғамүа қауіптілік дәрежесін, оны жасаған адамның кінәсін анықтауға мүмкіндік береді, тағайындалатын жазанын сипатына әсер етеді.
2.3 Қылмыстық субъектісі
ҚР КК қылмыстық жауаптылыққа тартудың екі жас деңгейн белгілеген. Жалпы алғанда, көптеген қылмыс құрамы үшін жауаптылықты 16 жастан басталады.Ал кейбір қылмыстар коғамға қауіптілігі мен сипаты жоғары болғандыктан, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық жасы 14 жас болып белгіленген (ҚР ҚК 15-6. 2-бөл.).14 жастан жауаптылық белгіленген қылмыс кұрамдарының тізімі шектелген.
Қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар кісі өлтіргені (96-бап), денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (103-бап); ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа қасақана орташа ауырлыка зиян келтіргені (104-бап); зорлағаны (120-бап); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолданганы (121-бап);адам ұрлағаны (125-бап); ұрлық жасағаны (175-бап); тонағаны (178-бап), ұрып-соққаны (179-бап); қорқытып алғаны (181 -бап), ауырлататын мен-жәйлар кезінде мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-бабының екінші, үшінші бөліктері); терроризм (233-бап), адамды кепілге алу (234-бап), террористік акті туралы біле тұра көрінеу өтірік хабарлағаны (242-бап), қару-жарақты,оқ-дәріні, жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғыларды ұрлап алғаны немесе қорқытып алғаны (255-бал), ауырлататын мән-жайларды бузакылығы (257-баптын 2,3-бөліктері), тағылық (258-бап), есірткілік заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды урлағаны немесе қорқытып алғаны (260-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде қайтыс болған адамдардың мүрдесін және олардың жатқан жерлерін корлағаны үшін (275-баптын 2-белігі), көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз еткені (299-бап) үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс.
Алдын-ала тергеу тергеу органдары, прокуратура, сот жауаптылыққа тартылатын кәмелетке толмағанның нақты жасын анықтауға міндетті.Жасы оның құжаттары арқылы аныкталады.Адам жасы толды деп туылған күні емес келесі күннен бастап саналады. Егер кәмелетке толмағандардың құжаттары болмаса, тергеу органдары оның жасын анықтау үшін сот меди-циналык сараптамасын тағайындауға міндетті.Бұл жағдайда айыпталушының туған күні сот медициналык сараптамасы анықтаған жылдың соңғы күні болып есептеледі.
Айыпталушының салыстырмалы түрдегі ең төменгі және ең жоғарғы жас мөлшерін анықтау барысында, оның ең жорғарғы жас мөлшері алынады.
Кейбір қылмыстардың субьектісі болып (әскери, мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыс) тек он сегіз жасқа толған адамдар ғана танылады.
Субъект - бұл қылмыстық құқық бұзушылық жасаған және қылмыстық
заңда көрсетілген белгілерге ие адам.
Оны қылмыстық жауаптылыққа тартатын міндетті белгілері - жеке тұлға, жасы, ақыл-есінің дұрыстығы (ҚК 15-бабына түсіндірмені қараңыз).
Сонымен қатар, факультативтік белгісі - қылмыстық құқық бұзушылықтың арнайы субъектісі. Адам тиісті қылмыстық іс-әрекетті жасауға мүмкіндігі бар белгілі бір сипатқа ие болғандықтан, арнайы субъект ретінде танылады (мәртебе, қызмет түрі, оған жүктелген міндеттер және т. б. -
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының құндылығы оның негізінде ғана жасалган әрекетті саралау процесі жүзеге асырылатындығында, өйткені ол
құқық қорғаушының тандауындағы жасалган қылмыстық құқық бұзушылық
құрамының мазмұнын неғұрлым толық және дәл көрсететін тиісті қылмыстық-құқыктық нормамен расталған қажетті қылмыстық-құқыктық үлгі ретінде орын алады.
Қылмыстық құқық бұзушылықты саралау деп адамның жасаған іс-әрекетінің нақты белгілерінін қылмыстық-құқыктық нормада көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтың нақты құрамының белгілерімен дәл сәйкестігін аныктау және заңдық бекіту түсініледі. Орыс тіліндегі саралау (лат qualis -
cana, facere - белу) заттың, құбылыстың сипаттамасын, құбылысты оның
сапалық белгілері, касиеттері бойынша қандай да бір топтарға, разрядтарға, сыныптарға жаткызуды білдіреді.
Қылмыстық құқық бұзушылықтарды дұрыс саралаудың мәні ол заңдылық, кінә, әділеттілік және гуманизм қағидаттарың сақтауды қамтамасыз өтеді. Дұрыс саралау жасалған іс-әрекетті оның ауырлығы мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін ескере отырып, қылмыстық құқық бұзушылық ретінде мемлекеттің теріс бағалауы үшін және заңды, әрі әділ жаза тағайындау үшін негіз болып табылады. Қылмысты дұрыс саралау оны төмендегідей төрт санаттың біріне дұрыс жатқызылуын анықтайды: ауыр емес, ауырлығы орташа.
ауыр немесе аса ауыр (КК 11-6.).
КР КК 15-бабының 3-бөлігінде былай делінген, егер кәмелетке толмаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz