Орал, Торғай облыстарына қоныстандырудың қорытындысы
XVIII ғасырда қазақ мемлекетінің жер аумағы айқын белгіленіп, оның шекараларына қатаң бақылау орнатылды. Алайда орыс мемлекетінің шекарасы Көшім хан билеген Сібірді жаулап алуы есебінен шығысқа қарай жылжып, барған сайын кеңейе түсті. Сөйтіп ол.қазақтардың шекара шебіне де келіп жетті: Тара, Төмен, Жоғарғы тур және Тобыл сияқты қамалдар салу арқылы жоғарғы шекараларын белгілей бастады.
Бұл кезенде, қазақ мемлекеттілігі айқын көрініс тауып, берік қалыптасқан болатын, егемендігі нақты сипат алған еді. Алайда қазақ елінің бұрынғы толық құқықты дара билеушісі . Тәуке ханның 1718 жылы саяси сахнадан кетуіне байланысты қазақтың үш жүзі өздерінше автономия деуге болатын дербес даму жолына түсті. Бірақ олар сыртқы жаулардан бірлесіп қорғану жөніндегі саясатты өзара келісіп отыратын болды. Өкінішке орай, ондай конфедерация көп ұзамай өзінің осал түстарын көрсете баогады. Өйткені мемлекетгік басқару ісіндегі ең негізгі үйлестіруші буын жалпы жүйеден түсіп қалды, сол себептен, мемлекеттің төуелсіздігіне қауіп төне бастады.
Бірінші Петрдің өзі 1722 жылы: "Бұл орда (қазақ хандығы) . бүкіл Азия елдері мен жерлеріне кілт және қақпа", "мейлі, миллионнан ассын, орасан зор шығынға қарамай, бодандыққа алу керек", . деген екен. Осыдан.ақ империялық саясаттың қалай бастау алғанын болжауға болады. Бірінші Петрдің қазақтарды Ресей отарына тарту туралы айтқан пікірлері жөнінде А. Тевкелевтің жазбасынан толық үзінді келтірейік: "... Ұлы Петр кең.байтақ қырғыз.қайсақ ордасын Ресей бодандығына келтіру жөнінде ниеті бар екенін ең төмен адам маған ескеруге мүмкіндік жасады, оның үстіне ол орда бодандықты қаламайтың болса, миллионға дейін жетсе де көп шығын жасалғанына қарамастан, ... Ресей империясының қамқорлығында болуға міндеттенуін қалайтын ниетін білдірді. Өйткені Ұлы Петр 1722 жылы парсы жорығы кезінде Астраханьда да болып, көптеген адамдар арқылы әлгі орда туралы білуге әмір берді. Қырғыз.
Бұл кезенде, қазақ мемлекеттілігі айқын көрініс тауып, берік қалыптасқан болатын, егемендігі нақты сипат алған еді. Алайда қазақ елінің бұрынғы толық құқықты дара билеушісі . Тәуке ханның 1718 жылы саяси сахнадан кетуіне байланысты қазақтың үш жүзі өздерінше автономия деуге болатын дербес даму жолына түсті. Бірақ олар сыртқы жаулардан бірлесіп қорғану жөніндегі саясатты өзара келісіп отыратын болды. Өкінішке орай, ондай конфедерация көп ұзамай өзінің осал түстарын көрсете баогады. Өйткені мемлекетгік басқару ісіндегі ең негізгі үйлестіруші буын жалпы жүйеден түсіп қалды, сол себептен, мемлекеттің төуелсіздігіне қауіп төне бастады.
Бірінші Петрдің өзі 1722 жылы: "Бұл орда (қазақ хандығы) . бүкіл Азия елдері мен жерлеріне кілт және қақпа", "мейлі, миллионнан ассын, орасан зор шығынға қарамай, бодандыққа алу керек", . деген екен. Осыдан.ақ империялық саясаттың қалай бастау алғанын болжауға болады. Бірінші Петрдің қазақтарды Ресей отарына тарту туралы айтқан пікірлері жөнінде А. Тевкелевтің жазбасынан толық үзінді келтірейік: "... Ұлы Петр кең.байтақ қырғыз.қайсақ ордасын Ресей бодандығына келтіру жөнінде ниеті бар екенін ең төмен адам маған ескеруге мүмкіндік жасады, оның үстіне ол орда бодандықты қаламайтың болса, миллионға дейін жетсе де көп шығын жасалғанына қарамастан, ... Ресей империясының қамқорлығында болуға міндеттенуін қалайтын ниетін білдірді. Өйткені Ұлы Петр 1722 жылы парсы жорығы кезінде Астраханьда да болып, көптеген адамдар арқылы әлгі орда туралы білуге әмір берді. Қырғыз.
Кіріспе
XVIII ғасырда қазақ мемлекетінің жер аумағы айқын белгіленіп, оның
шекараларына қатаң бақылау орнатылды. Алайда орыс мемлекетінің шекарасы
Көшім хан билеген Сібірді жаулап алуы есебінен шығысқа қарай жылжып, барған
сайын кеңейе түсті. Сөйтіп ол-қазақтардың шекара шебіне де келіп жетті:
Тара, Төмен, Жоғарғы тур және Тобыл сияқты қамалдар салу арқылы жоғарғы
шекараларын белгілей бастады.
Бұл кезенде, қазақ мемлекеттілігі айқын көрініс тауып, берік
қалыптасқан болатын, егемендігі нақты сипат алған еді. Алайда қазақ елінің
бұрынғы толық құқықты дара билеушісі - Тәуке ханның 1718 жылы саяси
сахнадан кетуіне байланысты қазақтың үш жүзі өздерінше автономия деуге
болатын дербес даму жолына түсті. Бірақ олар сыртқы жаулардан бірлесіп
қорғану жөніндегі саясатты өзара келісіп отыратын болды. Өкінішке орай,
ондай конфедерация көп ұзамай өзінің осал түстарын көрсете баогады. Өйткені
мемлекетгік басқару ісіндегі ең негізгі үйлестіруші буын жалпы жүйеден
түсіп қалды, сол себептен, мемлекеттің төуелсіздігіне қауіп төне бастады.
Бірінші Петрдің өзі 1722 жылы: "Бұл орда (қазақ хандығы) - бүкіл Азия
елдері мен жерлеріне кілт және қақпа", "мейлі, миллионнан ассын, орасан зор
шығынға қарамай, бодандыққа алу керек", - деген екен. Осыдан-ақ империялық
саясаттың қалай бастау алғанын болжауға болады. Бірінші Петрдің қазақтарды
Ресей отарына тарту туралы айтқан пікірлері жөнінде А. Тевкелевтің
жазбасынан толық үзінді келтірейік: "... Ұлы Петр кең-байтақ қырғыз-қайсақ
ордасын Ресей бодандығына келтіру жөнінде ниеті бар екенін ең төмен адам
маған ескеруге мүмкіндік жасады, оның үстіне ол орда бодандықты қаламайтың
болса, миллионға дейін жетсе де көп шығын жасалғанына қарамастан, ... Ресей
империясының қамқорлығында болуға міндеттенуін қалайтын ниетін білдірді.
Өйткені Ұлы Петр 1722 жылы парсы жорығы кезінде Астраханьда да болып,
көптеген адамдар арқылы әлгі орда туралы білуге әмір берді. Қырғыз-қайсақ
даласындағылар сенімсіз болғанымен, ол орда бүкіл Азия елдері мен жерлеріне
баратын кілт пен қақпа", - деді.
Міне, Қазақстанға алғашқы экспедицияны жабдықтаған да сол патша ағзам.
Яғни, 1714 жылы Бекович Черкасскийдің Каспий теңізіне, ал Бухгольцтің қазақ
елінің шығысына қарай арнайы аттануына Бірінші Петр өзі тікелей басшылық
жасады. Егер Ертіс өңірін, Зайсан аймағын зерттеген Бухгольц 1716 жылы Омбы
бекінісін салса, оның соңынан іле-шала қазақ жеріне жетіп келген И. Лихарев
1720 жылы Өскемен бекінісінің іргетасын қалады. Шамамен алғанда осы
кезеңнен бастап, Қазақстанның жер атаулары күрт өзгерді. Өлкенің картасына
Петропавл, Павлодар, Семей деген атаулар түсе бастады.
Бірінші Петрдің (1689 - 1725 ж.ж.) шектен шыққан шовинистік
көзқарастағы тұжырымдамалары кейінгі Екінші Петр (1727 - 1730 ж.ж.), Анна
(1730 - 1740 ж.ж.), Елизавета (1741 - 1761 ж.ж.), II Екатерина (1762 - 1796
ж.ж.), I Александр (1801 - 1825 ж.ж.), I Николай (1725 - 1855ж.ж.), II
Александр (1855 - 1881 ж.ж.), III Александр (1881 - 1894 ж.ж.) патшалық
құрған кездерде де ресми өкімет тарапынан толық қолдау тауып отырды. Орыс
халқын империяда билік жүргізуші қожайынға айналдыру міндетін іске асыру
үшін патшалар қолынан келгеннің бәрін де жасады. Дегенмен империялық
шовинистік саясаттың қылышынан қан тамшылап тұрған заманның өзінде де орыс
ғалымдары, шетелдік ғұламалар да қазақ жерін тұтас бір мемлекет деп қарап,
оны орыстардың жаулап алғанын атап көрсетіп отырған. Революцияға дейінгі
көп тарихшылар ешқашан да қазақтар Ресей империясына өз еркімен қосылды деп
айтпаған. Олар қазақ жерлерінің Ресей империясына қосылуы қиын да қарама-
қайшы үрдіс (процесс) болғанын мойындаған. Осы ойға байланысты қысқаша
болса да, Ресей тарихшыларының еңбектерінде Қазақстанды Ресейдің жаулап
алғанын дәлелдеген тарихшыларға тоқтала кетейік.
Ресейдің тарихы отарлауға ңегізделгенін атақты ғалым В.О. Ключевский
айтқанды: "Оның ұлы империялық құдіреті отар елдердің көз жасына малынған
еді", — дейді. Осы қорытындыны патшалық Ресейдің көптеген тарихшылары
қолданды және соның нәтижесінде әлемдік өркениет дамуынан қазақтардың
шеттеп қалғаны туралы пікірлерін ашық айтқан болатын.
Белгілі ғалым этнограф А.Н.Седельниковтың басшылығымен "Киргизский
край" кітабын құрастырған авторлық ұжымның деректеріне сүйенсек, Қазақстан
шекарасындағы Алтайды отарлаудың біршама ерекше сипаты болғанын байқаймыз.
Отарлаушы элемент қазақтардан немесе мемлекеттік, әскери міндеттерді
атқаратын адамдардан құралмаған; олар тұрмыс тауқыметін әбден тартқан
беймәлім адамдар еді, басы ауған жаққа қарай жылжып, жанға жайлы жер
іздеген. Әрине бұл көштің оңтүстікке, тауға, табиғаты бай жерге, әрқилы
жаулар мен қудалаушылардан тасаланатын жаққа қарай бет түзегені түсінікті
де.
Орал (бұрынғы Жайық) өзені сағасын қалай мекендегені кітапта былайша
түсіндірілген: "Белгісіз адамдар тобырында қозғалысы әуелі XV ғасырдың
соңында басталуы әбден мүмкін. Иван Грозный патшалық құрған тұста Доннан
келген "ұры-қары" адамдар мұнда жалпы жұртқа мәлім болған еді, олар Еділ
(Волга) бойымен Каспий теңізіне түсіп, содан жағалаумен Жайық (Орал)
сағасына жетіп, сонда тоқтаған... Осы ғасырдың (XIX) ортасынан бастап орал
қазақтары Оралдың арғы бетіндегі қырғыз (қазақ) далаларын жаулап алу ісіне
және Орта Азия жорықтарына орасан қызмет етті. Олар қырғыз (қазақ) өлкесіне
терендей енген орыс қозғалысының авантюристерінен, мемлекеттік, әскери
міндеттерді атқарғандар мен жергілікті жандайшаптардан кем түскен жоқ".
Жетісу қазақтарының пайда болуы да осы тақілеттес ... Шамамен осы уақыттан
бастап, шаруаларды қоныстандыру арқылы өлкені отарлау мәселесі күн
тәртібіне қойылды. Өйткені бірыңғай әскери адамдардың қажеттілігі әлі туа
қоймаған еді. Патшалық өкіметтің билігін нығайту мақсатында еркін
қазақтарды жергілікті тұрғындарға қарсы белсенді түрде пайдаланған, ал оның
демографиялық құрылымын селдірету үшін орыс шаруаларын жаппай
қоныстандырған. Алайда өкімет өзінің ресми құжаттарында қазақ жерлерін
"қырғыз өлкесі" деп атаған. Профессор Н.Н.Фирсов "Чтение по истории Сибири"
еңбегінде мынаны атап айтқан: "Отарлауды орыс тарихының негізгі фактісі
санауы орынды. Оның қай дәуіріне қарасақ та, біз өзіміздің бүкіл саяси және
қоғамдық құрылысымызбен тығыз байланысты, осы фактымен барлық жерде
ұшырасамыз".
Н. Ивановтың "М.Н.Татищев и его время" (1861) еңбегінең мынаны оқуға
болады: "Сібірді алу, онсыз да орыстарды көшпелі халықтардың тұтас бір
әлемімен байланысқа кіргізді, олардың кейбірі орыс отаршылдығына мейлінше
қарсыласты. Сондай халықтардың қатарына Шығыста Алтай тауларынын орта
шоғырынан жер алған қонтайшылар иелігіне дейін созылған, ал Оңтүстікте Арал
теңізі жағалауына дейін құлаған аралықтағы қазақтарды қосуға болады". Орыс
зерттеушілерінің еңбектерінен Қазақстанды отарлаудың қалай және қандай
құралдармен жүргізілгендігін, оның ішінде қоныс аудару мен казачествоның
орнығуын, қазақ жеріне орыс шаруа келімсектерінің кіргізілгенін көрсететін
көптеген құнды мәліметтерді кездестіреміз. А.Н.Седельниковтың "Киргизский
край" еңбегінде, мәселен, былай делінген: "XIX ғасырдың басынан бері үкімет
жаулап алған өлкені нығайтуға қамқорлық жасады: қалаларда (Омбы,
Петропавловск, Семей) жергілікті отырықшы ел құруға тырысты. Осы мақсатта
1808 жылы алдыңғы шептегі қазақ әскерлері құрылды, оларға жер, жалақы және
азық-түлік бөлінді. 20-жылдары қазақ әскерлері Көкшетау уезінің тандаулы
бөлігін басып алды да, қазіргі Ақмола мен Баянауылда, Көкшетау мен
Қарқаралыда бой көрсетті".
Мемлекеттік 1-думаның депутаты Г.Седельников 1907 жылы Петербургте
бастырып шығарған "Борьба за землю в Киргазской степи (Киргизский земельный
вопрос и колонизационная политика правительства)" атты кітабыңда
көшпенділердің малы жиі жұтқа үшырап, өздері кедейленіп қала беретінін,
қазақтардың қонысы тарылғандықтан тартқан азабын айтқан. Қазақ даласына
патша отаршыларының еркін енуіне байланысты жер қатынастарының
бұзылғандығын әңгіме етеді.
Қолында билігі, мұздай темір құрсанған әскері бар отаршыл үкімет
әкімдері қазақтардың мүдделерін табанымен тап-тап, құнарлы жерлерін
озбырлықпен тартып ала берген. Қазақ бірде арызданып, отаршын әкімдердің
есігін күзетіп, бірде қолына шоқпар, сойылдарын алып, переселендермен
жанжалдасып, жерін қорғап баққан. Сол сәтте-ақ, губернатордың бұйрығы
бойынша қазақ арасына қарулы әскер шығып, "тыныштық" орнатқан, елді жаппай
жазалап, бағындырған. Бір болыс, бір уезд болса ештеме емес қой, ішкі
Ресейден крестьяндарды жаппай көшіріп әкеліп, қоныстандыру кезінде тұтас
облыстар "соғыс жағдайында" деп жарияланған да, қазақтар қылыштарын
қынабынан суырып, солдаттар оқтаулы мылтықтарын кезеніп тұрған. "Жеріңді
берсең де бересің, бермесең де бересің", — деген. Басып алынған жерлерге
орыс және басқа да ұлт өкілдері қоныстандырылған да, қазақтардың өздері шөл
және шөлейт далаға қуылып тасталған.
Орыстың ілгерішіл (прогресшіл) ғалымдарының еңбектерінен Қазақстанды
отарлаудың қандай жолдармен жүзеге асырылғандығын, қазақтардың қазақ жеріне
қашан келіп, қалай орныққанын, орыстың қара шекпенділеріне қазақ жерінің
қалай бөлініп берілгенін оқып, білуге болады. Айталық, "Қырғыз өлкесі"
деген кітаптың 158-бетінде былай делінген: "XIX ғасырдың басынан үкімет
жаулап алған өлкені орыстандырудың қамын жеді, қалаларда (Омбы, Семей,
Қызылжар, Өскемен) орыстарды тұрғылықты халық етіп қалыптастыруға барын
салын бақты. Міне, осы мақсатпен 1803 жылы жергілікті линиялық қазақ әскері
ұйымдастырылды, оларға жер бөлініп берілді, жалақы тағайындалды. Ал 20-
жылдары қазақ әскерлері Көкшетау уезіне қарасты жердің ең тандаулы бөлігін
тартып алды, сөйтіп, қазіргі Ақмола, Баянауыл, Көкшетау, Қарқаралыға дейін
барды".
"Қырғыз өлкесінің" 164-бетінде А.Седельников бастаған авторлар ұжымы
әлгі қазақ дегендердің бет пердесін ашып, олардың кім екенін айдай әлемге
паш етіпті. Бақсақ, қазақ әскерінің құрамындағылардың көпшілігі ұры-қары,
өз жерінде күнін көре алмаған қырық құрау, қырық жамау ел екен, Алтай
казачествосы, міне, кезінде осындай элементтерден құралыпты. Осы кітапта
Жайық өзенінің сағасына келімсектердің келуіне байланысты мынадай жайт
айтылады: "Кім екені белгісіз адамдар тобырының бұлай қарай бет алуы, сірә,
XVI ғасырдың аяғына таман басталса керек. И.Грозныйдың патшалық құрған
кезінен Доннан қашып, Еділ мен Каспий теңізіне, оның жағалауымен Жайықтың
жағасына жетіп, қоныс тепкен ұры-қары адамдарды бар екендігі белгілі
болатын ... XIX ғасырдың орта тұсынан бастап, Орал қазақтары Жайықтың арғы
жағындағы қазақ даласын жаулап алу, Орта Азияға жорыққа шығу ісіне көп
еңбек сіңірді. Шығыстағы әскери адамдар мен еркін қарашекпенділер сияқты
Орал қазақтары да қырғыз (қазақ) даласын жаулап алуы барысында нағыз
авантюристер болып шықты. Жетісу жеріне де қазақтар осылай келді. Олар да
жергілікіі халықты езіп-жаншып, оған зорлық-зомбылық көрсетуде патшаның ең
сенімді тірегі болып саналады. Осы айтылғандардың бәрі, сайып келгенде,
патша үкіметінің Қазақстанды отарлау жөнінедгі саясатының жолдары мен
тәсілдерінің сан қилы болғандығын аңғартады. Өз үстемдігін нығайтып,
жергілікті халықтың демографиялық құрынымын күйрету үшін патша ағзам орыс
қарашекпенділерін жаппай көшіру тәсілін қолданды. Бірақ осыншама аяр саясат
ұстанса да, патша үкіметі қазақ даласын қазақтардың немесе
қарашекпенділердің жері демей, күллі ресми құжатгарда "Қырғыз өлкесі"
(қазақ өлкесі) деп атайтын еді".
Профессор Н.Фирсов өзінің "Сібір тарихының мәліметтері" деген
еңбегінде: "Орыс тарихының негізгі фактісі отарлау болып келгені ақиқат.
Қай дәуірге көз жүгіртсек те, біздің күллі саяси және қоғамдық
құрылысымызбен астасып жатқан осынау фактіге ұдайы кездесіп отырамыз", -
деп жазды. Бұдан кейін автор XVI ғасырдан бастап әуелі Москва мемлекетінің,
содан кейін Ресей империясының Сібірдің ұлан-байтағын, Қазақстанды да бірте-
бірте қалай жаулап алғанын бұлтартпас фактілермен дәлелдеп береді. Бұл
еңбектен еліміздің солтүстік бөлігін "орыстың байырғы жері еді" деген
тұжырымды кезіктірмейсіз. Қайта "орыс қаруының қүдіретімен жаулап алынған
Сібірді ежелден мекендеп келе жатқан түркі тектес халықтар" деген пікір
бар.
Сібірді жаулап алу осынау байтақ өлкеге адам айтып жеткізе алмайтын
қайғы-қасірет алып келді. Осыған орай Н.Фирсов былай деп жазды: "Егер
көшімдік Сібірді бағындыру жорықшылар көсемінің (Ермакты айтып отыр), оның
көптеген қандыбалақтарының басын жұтса, кейін тізе бүккен "сібірліктердің"
қаны судай ақты. Айталық, 1555 жылы Сібір патшасы Едігердің салық төлейтін
30700 адамы болса, ал XVII ғасырда Батыс Сібір өлкесіндегі жеті уезде олар
3000 адамға да жетпейді дейтін мәлімет бар". Жергілікті халықтың санаулы
жылдар ішінде он есе азаюын геноцид демей не дейміз?
Әлбетте, патша өкіметінің адам төзгісіз отарлау саясаты жергілікті
халықтың толқуына, бас көтеруіне әкеліп соқты. Ал "бұратаналар" тарапынан
байқалған мұндай "жүгенсіздіктің" соңы неге соққанын аңғару да қиын емес.
Соған орай, 1616 жылы бас көтерген қазақтарды қазақтардың қойдай
бауыздағанын айта келіп: "Сансыз қырғыздарды қырып салып, олардың бала-
шағасы мен қатын-қалашын тұтқындады",-дейді. Тізе берсек, отаршылдардың
бейбіт жатқан қазақтарға қысастығы, зорлық-зомбылығы, өктемдігі аз емес.
Біздің бұл пікірімізді нақты дәйектейтін мысалдарды әйгілі орыс
зерттеушілері А.Левшиннің Қырғыз-қайсақ елінің сипаттамасы (1832),
К.Риттердің "Азиядағы жерді игеру ісі" (1877), В.Сиверстің "Азия" (1896),
Элизе Реклюрдің "Жалпы география" (VI том. "Азиялық Россия" (1898),
Н.Фирсовтың "Сібір тарихының мәліметтері" (1915), сондай-ақ Ресейдің толық
географиялық сипатгамасына арналған "Россия" (1903) деп аталатын көп
томдықтың "Қырғыз өлкесі" деген бөлімінен көптеп келтіруге болады.
Бұл еңбектердің бәрінде дерлік географиялық зерттеулерге қоса, қазақ
жерін орыс мемлекетінің отарлауы жөнінде қыруар мәліметтер бар. Кейбіреулер
Әбілхайырды өз еркімен бодан болды дегенді бетке басады. Шын мәнінде, бұл
іс қанды Жармақ (Ермак) жорығынан бастап бағдарланды. Қазақ - орыс соғысы
1582—1598 жылдары Ермак — Көшім соғысынан басталып, 1864 жылы 1 мамырда
подполковник Черняевтың Меркі мен Тараз қалаларын үдере шабуылмен алуымен
аяқталды. Сонымен, орыс елі қазақ елін 1731 жылдан емес, 1580 жылдардан
бастап шапты. Өйткені Жармақ жаулап алған Ібір-Сібір жұртының халқы,
негізінен, қыпшақ, арғын, найман, жалайырлардан тұратын. Осы жерде заңды
тұрғыдан алғандағы бір нәзік те шешетін мәселе бар. Енді соған назар
аударалық. Өйткені бұл мәселе қазақтардың сол кездегі егемендігі жөнінде
қалыптасып қалған ескі көзқарасты өзгертеді, кейінгі кезде орын алған ұлт-
азаттық қозғалысының әрбір толқынының қандай мәні мен маңызы болғандығын
айқындауға көмектеседі. Орыс тарихшылары мен кеңес идеологтарының Әбілхайыр
мен Ресей әкімшілігі арасындағы жасалған Келісім шын мәнінде "Қазақстанның
Ресейге өз еркімен қосылуын" дәлелдейтін құжат болды деуден жақтары тынған
емес. Бірақ бұл пікірдің дәлелсіздігі, біріншіден, ол Ресеймен 400 жылдық
қарым-қатынаста қазақтардың Ресей армиясымен 80 жылға созылған қанды
соғыстары; екіншіден, сол кездегі барлық карталарда қазақ жерінің Ресейдің
бөлігі ретінде көрсетілмеуі дер едік. Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағатының қорында сақталған бірнеше тарихи карталарға
жұртшылық назарын аударуды мақұл көреміз. Біздің алдымызда әлденеше
географиялық карталар жатыр. Ең алғашқы карта 1816 жылы жасалған. "Орта
Азияның қырғыз-қайсақтар, қарақалпақтар, түркмендер мен бұқаралықтар жеріне
қатысты бөлігінің картасы" деп аталады. Екінші карта "Сібір және Орынбор
қырғыздарының (қазақтарының) арасындағы шекараның Бас штабы" делінген.
Картаны бас штабтың поручигі Пеховскийдің, топографтар Алексеев пен
Яковлевтің қатысуымен 1841 жылы жасағаны атап жазылған. Үшінші - Сібір және
Орынбор қазақтарының арасындағы шекараны бейнелейтін, 1864 жылы жасалған
карта. Бұл карталар қазіргі Қазақстанның батыс, терістік, шығыс өңірлерінің
қазақ жері екеніне күмән келтірмейді. Ресей жері мен қазақтар жерінің
шекараларын тайға таңба басқандай етіп таңбалайды. Қазақстан қиырлары иесіз
жатқан, атаусыз, дерексіз дала емес, тауы мен сай-саласы, өзен-көлі қазақ
атауымен жазылған, шекаралары айқын межеленген ел екені танылады.
Қазақстанның терістігі, яғни қазіргі Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Павлодар, Ақмола мен Көкшетау, Семей атырабының бәрі де ежелден қазақ жұрты
қоныстанған түбегейлі мекен екені барлық карталардағы жер-су аттарынан
айқын білінеді. Ешкіөлмес, Қаратөбе, Жақсы Арғанаты, Жаман Арғанаты,
Жыланшық тауы, Сары оба, Аршалы айырық, Қотыртам, Ұлытау, Едіге шоқысы
секілді жер аттары; Қарақоға, Шөптікөл, Шұқыркөл, Қарын салды, Торғай салды
өзен-көл аттары соған дәлел. Ал "Ішкі орда қазақтарының 2-Каспий бойы
округінің жоспары" деп аталатын картада тіпті жеке рулардың еншісіндегі
жерлерге дейін ара жігі ажыратылып, өзара шекаралары, шаһарлары сызықтармен
беліленіп көрсетілген. Мәселен, "Нұралиев бөлімшесінің жерлері", "Беріш
бөлімшесінің жерлері", "Жаппас бөлімшесінің жерлері", "Саркеш бөлімшесінің
жерлері" дегендей картада нақты-нақты жазулар сайрап тұр.
Ақиқаттан аттауға ешқашан, ешкімнің де құқы жоқ. Ресейдің өз
өкілдерінің қолымен орыс тілінде жазылып, мұрағат қоймаларында сақталған
осындай тарихи айғақтар, Кіші жүз, Орта жүз қазақтарының жері 1816, 1841
жылдары Ресей империясының меншігі болмағанын дәлелдейді.
Орыстың белгілі тарихшысы В.О.Ключевский және Америка Құрама
Штаттарының Колгейт университегінің профессоры Марта Брилл Олкотт екеуі де
Кенесары көтерілісі жеңілгенге дейін Қазақ даласы Ресей империясының
меншігі болмаған дейді. Бұл тұжырымға біз де қосыламыз. М.Б.Олкотт өз
еңбегінде көптеген дүние жүзі ғалымдарының қазақтарға қатысты зерттеулерін
кеңінен пайдаланған. Сонымен қатар, ғалым өз кітабында орыс-кеңес
зерттеушілері мен қазақ ғалымдарының да пікірлерін көп келтіреді. Автор
Абайдың, Ш.Уәлихановтың, А.Алекторовтың, Ы.Алтынсариннің еңбектеріне
сілтеме жасайды. Кітаптың бірінші бөлімі "Қазақ хандығының орнауы мен
құлдырауы", екінші бөлімі "Қазақтардың орыс империясының құрамына кіруі",
үшінші бөлімі "Революция және кеңестік Қазақстан" деп аталады. Кітап
Станфорд университетінің баспаханасынан 1987 жылы басылып шыққан. Кітапта
автор қазақта туыстық қатынас өте кең дамығанына, көне заманнан бері табиғи
түрде ұштасып жатқанына және өзіндік дәстүр-салты мен мәдениетіне
тоқталған, сонымен бірге қазіргі қазақтар ертедегі түркілердің, одан кейін
Алтын Орда, Ақ орданың тікелей ұрпақтары екенін жан-жақты көрсеткен.
Белгілі тарихшы М.Вяткин "Қазақтар тарихы туралы" атты кітабында: "Орыс-
қазақ қатынастары тарихы 1735-тен 1869 жылға дейінгі орыс билеушілеріне
қарсы халық бас көтерулерімен бейнеленеді", - деді. Осы көзқарасқа сәйкес,
бұл кезеңдердегі Сырым батыр бастаған (Кіші Орда, XVIII ғасырдың 80 — 90
жылдарының аяқ кезі), Исатай Тайманұлы (Ішкі орда, XIX ғасырдың 30-40
жылдары), Кенесары Қасымов пен Садық (Орта орда, XIX ғ. 40-60 жылдары)
бастаған көтерілістер өзара байланысты болды. Әрбір көтеріліс
келесісінің бұрқ ете қалуына түрткі болды, барлық бас көтерулер
экономикалық жағдайларының нашарлап кеткендігінен, қазақтардың орыс билігін
жек көру сезімі күшті болуынан шықты.
Кейінгі зерттеушілер М.Вяткин көзқарасымен қызыл кеңірдек таласқа
түсті. Кеңес одағының басшылығы Ресейдің жаулап алуы мен отаршылдық билеуі
көпшелілер үшін пайдалы әрі өз еріктерімен болған деп түсіндіруді талап
етті. Кеңес одағындағы ұлттық азшылық орыс дәстүрінің артықшылығын және
көпұлтгы мемлекеттегі орыстардың жетекшілік рөлінің сөзсіз екендігін
мойындауға тиіс еді. Осылайша орыстардың қазақтарды билеп-төстеуі жаулап
алу емес, жағымды жағынан суреттеліп, қазақтардың орыстарға қосылуы немесе
қазақтардың орыс билігіне өз еркімен бағынуы ретінде бағаланды. Солай бола
тұрғанмен, біз патшалық Ресей тұсындағы және кеңес дәуіріндегі кейбір
зерттеу еңбектерінен XVIII ғасырдың 80-жылдарынан қазақтардың орыстарға
бағынуы еркін түрде болмағанын көреміз.
Осындай ойды Марта Брилл Олкотт та мақұлдайды. Ол былай деп жазады:
"Қазақ жерлерін орыстардың жаулап алуы екі кезеңде жүзеге асырылды.
Біріншісі Бірінші Петр мен Анна Ивановнаның тұсында басталған Кіші және
Орта жүздердің территориясына басып кіру. Мұның өзі кейіннен Сырдарияны
басып алуға (Ұлы жүздің территориясы) алғы-шарт жасады. Бірінші кезең
орыстардың Сібірдегі мүдделерінің көбеюіне жол ашады. Екіншісі Орталық
Азияны жаулап алудағы Ресейдің мүдделерін айқындады және Азия арқылы
Түркістан аймағында отаршылдық билік орнату мақсатын көздеді..."
Ресей империясы ол мақсатты XIX ғасырдың бірінші ширегінде төмендегі
әдіс, тәсілдер арқылы жүзеге асырды:
1. Әскери-саяси: жаңа тірек пункттерін және XIX ғасырдың басында,
Орынбор, Ешім, Ертіс, Каливанскіде қорған, алдыңғы шеп, бекіністер, жолдар
салу.
2. Дипломатиялық: далалар мен Орта Азиялық хандықтарға патша
шенеуніктерін жіберу, келіссөз жүргізу арқылы жергілікті ата-баба,
сұлтандардың өзара күдіктерін, оған қоса олардың шекара басшыларымен
арасындағы жанжалдарын ретке келтіру.
3. Әлеуметтік-экономикалық: сауданы ұлғайту, қазақ игі жақсыларын
сауда керуендерін күзетуге тарту, ықпал етуші сұлтандарға қыстақтарда үй
салу, оларға ақшалай және нандай жалақылар төлеу, мақтау қағаздар мен
сыйлықтар алу мүмкіндігін жасау.
4. Орыстандыру саясатын мейлінше күшейте түсу, орталықтағы орыстардың
шет аймақтарға қоныс аударуын жылдамдата түсу арқылы отарлау шараларының
қарқынын жеделдету, өздерінің мәдени-ағарту жүйесін "түземдіктер" арасына
күштеп енгізу.
Ресейдің мұндай асығыстығының сыры, біздің ойымызша, қазақтар тұрып
жатқан аймақты неғұрлым тез игеріп, Орта Азияға жол ашуға ұмтылуында жатыр
еді.
Қорыта келгенде, біріншіден, Қазақстанның Ресей империясының құрамына
ену себептері мен салдарларын тұжырымдамалық тұрғыдан қарастыру қажет. Бұл
арада өз еркімен қосылу элементтері де, тікелей отаршылық басқыншылық та,
жерді жергілікті халықтан күшпен тартып алу арқылы территорияларды
шаруашылық мақсатга игеру де болды. Бірақ қосылу қандай жолмен
жүргізілмесін, ол қосылған жерлерде отаршылдық тәртіптердің дәйекті түрде
енгізілуіне, езгінің орнығуына, ұлттық мемлекетті жоюға апарып соқтырды.
Екіншіден, шығысқа қарай қозғалуда Ресей империясы дүниенің
еуроцентристік тұжырымдамасын басшылыққа алды. Бұл істе оның саясатының
Англияның, Францияның және басқа отаршыл державалардың саясатынан еш
өзгешелігі болмады. Мұның мәнісі неде? Ол шығысқа қарай қозғалыс бос
кеңістікке, ешкімге тиесілі емес жерлерге қарай қозғалыс деген ұғымға
негізделді, ал жол бойында кездескен этникалық мемлекеттер мемлекет, ұлт
деп есептелінбеді. Шығыс халықтары өркениетті жеңіп алушылардың көз алдында
"жабайылар" болып көрінді. Отаршылар бұдан ең басты екі қорытынды жасады:
бірінші, көшпелі халықтарға халықаралық құқықтың еуропалық нормалары
қолданыла алмайды; екінші, қатыгездік олармен араласып-құраласудың бірден-
бір пәрменді құралы, қорқыту және басып-жаныштау — "өркениеттенбеген"
дүниемен әңгімелесуге болатын жалғыз тіл десті.
Қол астындағы халықтарды басқарудың жүйесі де осыған сәйкес құрылды. Ол
кең ауқымда түрлендірілгенімен, жалпы алғанда оның негізінде ұлттық езгі
мен тең құқықсыздық, бір ізге салу, бюрократтандыру және орыстандыру жатты.
Түпкі мақсаты империялық өктемдікке қарсыласудың потенциалдық көзі
ретіндегі ұлттық өмір салтының ерекшеліктерін жою болды. Патша өкіметі
қазақ жерлерін империяның әр түрлі әкімшілдік құрылымдары арасында әдейі
бөліске салды, қазақтардың этникалық территориялық тұтастығын бұзды.
І ОРАЛ, ТОРҒАЙ ОБЛЫСТАРЫНА ҚОНЫСТАНДЫРУДЫН ҚОРЫТЫНДЫСЫ. ПАТША
ӨКІМЕТІНІН ҚОНЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ
XIX ғасырдың екінші жартысында орыс армиясы жергілікті халықтың
қарсылығын күшпен баса отырып, қарудың күшімен қазақтың кен даласына
шығыстан үңгіп кіріп алды.
XVIII ғасырдың 30 - жылдарынан XIX ғасырдың 60 -жылдарына дейінгі
кезеңде Қазақстан территориясы әкімшілік жолмен бөлшектеліп, оның едәуір
батыс бөлігі Астрахань генерал - губернаторына бағындырылды, солтүстік —
шығысы (Далалы өлке) Батыс Сібірдің карамағына көшті, оңтүстік аймақтар
Түркістан генерал - губернаторлығына қосылды және т.б.
1. Далалық генерал - губернаторлығы: Семей және Ақмола облыстары,
орталығы Омбы қаласы.
2. Орынбор губерниясы: Торғай, орталығы Орынбор қаласы.
3. Урал губерниясы: орталығы Урал қаласы. [1]
4. Түркістан генерал - губернаторлығы: Сырдария, Жетісу,
Ферғана, Самарқанд және (Каспий сырты), орталығы Ташкент болды.
Генерал – губернатор тек патшаның өзіне ғана есеп беруге тиіс, патша
ғана оларды ауыстыра алды. Отаршыл империяның алғашқы барлаушылардың бірі
граф Нессельрод I Николайға жолдаған отарлау жоспарында: "Өкіметтін
шекарадан тыс жерге көз тігудегі басты мақсаты - Егін егетін
жерді игеру. Ол үшін қазақтардың көшіп жүрген
мекендерінен кетіп, жерді тазартуын талап ету керек" [1],
- деп жазды.
Енді патша өкіметінің қазақтар мекендеген Орал, Торғай,
Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстарына келімсектерді
орналастыруына тоқталайық.
Қазақтарды өздерінін ежелгі ата қоныстарынан қалай қуу кажеттігі мен
тәсілдері туралы "Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай аймақтарын
басқару туралы Ереженің" [2] баптарында берілген түсініктемелер де ашықтан
– ашық жазылған. Осы ережелердің 120 - бабында берілген түсініктемесінде
И. И. Крафт былай деп жазды: "Қырғыз (қазақ) даласындағы орыс халқын онда
түпкілікті орналастыру мақсатымен 1835 жылы сол кең – байтақ даланы
барынша молырақ қамтыған Жаңа Орынбор шекара шебі жүргізілді. Соның
нәтижесінде ескі және жаңа шекара шептерінің аралығында пайда болған ұшы –
қиыры жоқ алқаптағы мол кеңістік жаңа шекаралық аймақ деп аталып, бұған
дейін Орынбор казачествосы әскерлеріне берілген жерлерге қосылды. Ал бұрын
бұл аймақтағы көшіп - қонып жүрген қырғыздардың (қазақ) онда уақытша қала
тұруына ғана рұқсат етілді. Ал Орынбор әскери губернаторына келешекте
қырғыздарды (қазақтарды) түгелдей жаңа шекара шегінің арғы жағына біржолата
қуып тығуға бағытталған әрекеттер жасау міндеті қойылды" [3].
Қазақтарды көптеген шаруашылықтары үсті – үстіне жасалған қысымға
шыдай алмай, Орал өзенінің арғы жағына өтіп, кең даланың қойнауына сіңіп
кетті. Ал өз атамекендерінде уақытша қала тұруына рұқсат етілгендердің ең
жақсы, шұрайлы жерлері казачество орналасқан аймақтарға өтіп кетті де,
қазақтар кайыршылық жағдайға душар болды. Мұнды патша 1879 жылы жіберген
толық дәрежелі мемлекеттік кеңесші Лукашков төрағалық еткен комисияның өзі
айнықтайды. Комиссия "Әскери басшылық атап көрсеткен жер телімі
қығыздардың (қазақтардың) тұрмысын түзейтуіне мүлде жеткіліксіз деп
тапты" және ол бұл аймақтарда калған қырғыздардың (қазақтардың) бәрін
бірдей орналастыру тіпті де мүмкін емес" екендігін көрсетті. [1]. Нақ
осындай жағдай Омбы уезінде де орын алды. Онда Ертістің бойындағы ені 10
шақырым келетін ұзыннан –ұзақ алқап генерал Шпрингердің бұйрығы бойынша,
қазақтардан тартып алынды.
Патша үкіметі Қазақстанды жаппай отарлауға 1891 жылы кіріскенде дейін –
ақ (XIX ғасырдың орта шенін бастап, орыс, украйн халқын Қазақстанға қоныс
аударта бастағанға дейін), өзінің мұндағы отаршылдық саясатының негізі етіп
қазақтарды байырғы ата қоныстарынан ығыстырып шығарып, ең шұрайлы да
құнарлы жерлерді тартып алу міндетін қойды.
Патшалық Ресей үкіметінің әкімшілігі қазақтардан тартып алынған жаңа
шекаралық шеп бойындағы жердің бәрін Орынбор казачество
әскерлерінің түпкілікті меншігіне өткізіп беруге күш салды. Мұның нақты
дәлелі 60 - 90- жылдары осы жөніне түрлі комитеттер мен комиссиялардың
құрылғандығы болып табылады. Қысқаша соған тоқталып өтейік. Крыжановскийдің
басқаруымен құрылған айрықша комитет XIX ғасырдың 70 – жылынан бастап жаңа
шекаралық шеп бойындағы ауқымды ауданды қамтитын барлық жерді орынборлық
казачество әскеріне беру туралы өз ұсынысын жасады. Ал ата қонысынан
көшірілетін қазақтарға басқа жерден 750 мың десятина жер беру ұсынылды [2].
Алайда, қазақтарды ата қонысынан көшіру мәселесін, арада 20 жыл
өткеннен кейін ғана патша үкіметі түпкілікті шешті. Осыған орай, тағы бір
құжатқа оралайық. II Николай патша 1898 жылы 29 мамырда екі баптан тұратын
Министрлер комитеті туралы Ережені бекітті, онда: "Қазақтарға Орынборлық
әскери басқарма шаруашылығы анықтаған үлестік тиімді және тиімсіз жер
көлемі - 999 003 десятина жер бөлінді" делінген болса, мұнан басқа 53 251
десятина жер керуен жолы қамтыған кеңістікті толтыруға косымша бөлінгені
айтылған. Бұл бөлшектенген жерлерді қазақтардың тұрақты
пайдалануына біртіндеп беру және ол жерлерді Торғай облысының
құрамына қоса есептеу көзделді [3].
XX ғасырдың басында қазақтарды көшіруге берілген жерлерді қайта
тексерістен өткізген арнайы комиссия жарамды деген жерді алып, оны Ресейден
жанадан келіп қоныстанушыларға үлестіру жұмысын кенінен өрістетті. Осындай
жұмыстың нәтижесінде қоныс аударушылар мен Орынбор әскерлеріне тағы да
косымша 10000 десятина жер қазақтардан алынып берілді.
Ресей империясының отарлау аппараты жаңа қоныстанушы қазақ әскерімен
барған сайын күшейтіліп, сан жағынан ұдайы өсіп отырды. Осыған келімсек
орыс шаруалары қосылып, жергілікті халық қыспаққа түсті. Үйренген ата
қоныстан көшу, ұзақ қашықтыққа жолға шығу, әсіресе көліксіз кедей
шаруаларға, олардың отбасына жеңілге соқпады. Қоныс аударушы қазақтарға
үкімет тарапынан ешқандай көмек көрсетілмеді, ақшалай жәрдем берілмеді.
Торғай облысынын және Орынбор әскери басшыларының мақсаты өздеріне бөлініп
берілген жерлерден қазақтарды дереу көшіру еді.
Әкімшілік тарапынан берілген мерзімде көшіп үлгермеген қазақтар,
өздерінің жағдайын айтып, Орынбор әскери атаманына өтініш білдіруге мәжбүр
болған. Айталық, қазақ атаманына өздері өтініш білдірген, Жылқуар болысы №
8 ауылының қазақтары өздерін ескі тұрақтарында қалдыра тұру, әзірге кен
орындарында жылданып жұмыс істеуге әзір екендіктері туралы өтініш жазған
[1].
Алайда Торғай облыстык әкімшілігі мен Орынбор әскери –шаруашылық
басқармасының бірлескен шешімімен 1902 жылдың 1 маусымында барлық қазақтар
жаңа шекара шебі ауданынан көшуге міндетті болды, олар босатқан жерге
казачество әскерлері келіп қоныстанатын еді. Губернатордың бұйрығымен енді
қазақтардан ешбір шағым мен өтініш қабылданбайтыны ескертілді. Казачество
тарапынан жасалатын қасымға, зорлық – зомбылыққа қарсы ешкандай шара
қолданбайтыны да ашық айтылды. Осындай жан - жақты қыспакқа түскен қазақ
ауылдары қазақ қонысына - станциаларға малмен кәсіп жасайтын кәсіпкерлерге
жалдана бастады. Сөйтіп, қазақтың қалың бұқарасы екі жақты қанауға ұшырады.
Ішкі істер министірлігіне жолдаған хатында қазақтар: "Суық түсті, киіз
үймен көшіп жүрміз, суықтан жас балаларымыз тоңып қалтырауда. Қыйындыққа,
жоқшылыққа душар болдық. Арендатор Байдин бізді өзіміздін жерімізге
жібермей қойды", - деп мұңаяды. Мұның өзі тек бір ғана ауылдың тұрғындарына
тән нәрсе емес еді. Бұл тұтас өлке тұрғындарына кез болған нақты құбылыс
еді. 1903 жылдың көктемінде Жаңа шекаралық шеп өтетін ауданнан көрсетілген
мерзімде қоныс аудара алмаған үй – түтін саны шамамен 2250-ге жетті. Енді
әкімшілік оларды зорлық — зомбылықпен көшірді. Патшалықтың жергілікті
өкімет орындары қалай болғанда да, қазақтарды арнайы бөлінген жерлерге
көшіруді дер кезінде орындауға барлық қолдағы мүмкіндігін жұмсап бақты.
1904 жылдың қарашасына қарай Костанай уезінің бастығы Торғай облысының
губернаторына берген мәлімдемесінде: "Қазақтарды өздері арнайы бөлінген
бөлісті миллиондыққа көшіру - мәжбүр ету, полициялық күштеу шараларын
қолдану арқылы жүзеге асырылды" [1], - деп жазды. Осы тұста қазақтарды өз
ата қонысынан, жаңа шекара шебі өтетін аудан маңынан 100 - 150 шакырым
қашықтықта аулақ көшіру мәселесі қаралып, белгіленген мәслихат жұмысына
арнайы шақырылған ірі байлар тобы, әулетті азаматтар: Алдияров, Сарыбаев,
Ө. Беркімбаев және т.б. ел ішінде бүлікті болдырмай, елді одан сақтап
қалатыны көрсетілген.
Самодержавиенің қазақтарға ұстанған саясаты негізінде 1917 жылы Орынбор
қазақ әскери округінде 958 генерал, офицер, шенеуніктерде 36198,5 десятина
жер болды. Олардың әрқайсысы (еркектерін ғана есептегенде) орташа есеппен
381 десятинадан иемдеді. Бірінші окрукте жалпы жер көлемі 17 901,92
десятина болатын 331 офицер участогі болды немесе орташа есеппен әр еркек
жыныстығы 540 десятинадан келді. Оның үстіне 28 шаруашылық 1000 десятинадан
жер иемдеу, кейбірулері 3 000 десятинадан жоғары жер иеліктерін алды [2].
Орынбор қазақтарының егістік жер көлеміне келсек, орташа есеппен, әр
қазақ шаруашылығы 8,5 десятина жерге егін екті. Кейбір жерлерде
офицерлердің егістік жерлелі көп болды. Орынбор уезінің Сокмор станциясында
1918 жылдың көктемінде 5 мың қатардағы қазақтардың қолында 53 369 десятина
жер, ал 14 офицер иелігінде 1 934 десятина жер болды, бұл қатардағы
қазақтардын шаруашылығында орта есеппен 12 десятина, ал офицерлерде 1368
десятина жер болды дегенді көрсетеді [3].
Қазан төңкерісінен қарсаңында Орынбор қазақ әскерлері құрамында 533
мыңнан астам адам, 7,14 млн. Десятина жер, 1 дивизион, 4 жеке және 35
ерекше атты жүздік, 3 атты артиллериялық батарея бар еді. Бұдан басқа
бөлімдердің өзі айтарлықтай көп жасақталды. Жалпы алғанда, олар ірі әскери
күшке айналып шыға келді.
Қазан төңкерісінен соң, Орынбор қазақтарының кедей – кепшіктері Кеңес
өкіметін қолдап, атаман Дутовқа қарсы соғысты. 1920 жылы казачествонын
таратылуына байланысты, Орынбор қазақ әскерлері де жойылды [4].
1915 - 1916 жылдарда соғыстың ауыр зардаптарынан, жүт болуы салдарынан
егістіктің көлемі, малдың саны құлдырап, кеміп кетті. Мәселен, Орал
облысында 1914 жылмен салыстырғанда 1915 жылы егіс көлемі 14 процент
кеміді. Оның үстіне, отаршылдық саясаттың салдарынан жер мәселесіндегі
қайшылықтар шиеленісе түсті. Жергілікті халық мекендеген құнарлы алқаптарды
тартып алу әдеттегі дағдыға айналды.
Алым-салықтан, қанау мен езгіден діңкелеп отыртан қазақ еңбекшілері
үшін патша үкіметінің Қазақстан мен Орта Азия халықтарынан майданға қара
жұмысқа адам алу жөніндегі 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығы отқа май құюмен
бірдей болды. Бұл жарлық онсыз да ернеулеп тұрған халықтың ашу-ызасын
шектен шығарған ақтық тамшыдай әсер етті.
Қазақ еңбекшшері патша жарлығын орындаудан бас тартып, ашық қарсылық
көрсете бастады. Стихиялы түрде басталған қозғалыс аз уақыт ішінде
бүкілхалықтық ұлт-азаттық қөтерілісіне айналды. Қарулы көтерілістің аса ірі
ошағы Торғай облысы болды. Мұнда халық қозғалысының көрнекті көсемі
Амангелді Иманов ұйымдастырған көтерілісшілер 1917 жылғы ақпан төңкерісі
жеңгенге дейін әрекет етті. Тұтас аудандарды азат етіп, патша әскерлерін
бұл жерге жібермей ұстап тұрды. Амангелді Имановтың ақылымен көтерілістің
басынан-ақ жауға өздерінше қарсылық көрсетіп жатқан екі болыстың
адамдарымен байланыс жасап қана қоймай, үш болыс сарбаздарының сардарлары
бас қосып, үлкен бір азаматтық мәмілеге келді: бұдан былай қарай қандай да
болсын, патша әскеріне қарсы әрекетті, бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығарып деген сияқты, қоян-қолтықтаса отырып жасайды, бірінсіз-бірі беталды
ештеңеге бармайды, қиын қыстау жағдай туа қалса, бірін-бірі аянбай
қорғайды, бірін-бірі қапыда қалдырмайды, жау қолына бермейді, солдаттан
түскен қару-жарақ, оқ-дәрі, ер-тұрман, ат-арба сияқтыларды қылдай бөліседі.
Сарбаздарды басқару, шайқастарды жүргізу, бейбіт халықты жазалаушынардан
қорғау, жасақты азық-түлік, қару-жарақ, ат-көлік, киім-кешек, баспанамен
қамтамасыз ету істерін бір орталықтан басқару дұрыс деген келісімге келді.
Осының бәрін күнбе-күн жүргізіп отыру үшін үш сардар және әр болыстан бір-
бір адамнан кіргізіліп, сол алтаудан жасақ алқасы құрылды. Бәріне әділ
бағасын беріп, төрелігін айтып отыру үшін алтауынан да жоғары тұрған төбе
би сайланды. Төбе биге көрші болыстықтағы елге беделді, пайғамбар жасынан
асып кеткен бір төрені бекітті. Амангелді күн демей, түн демей үш болыстың
да сарбаздарына соғысу тәсілдерін, әсіресе мылтық ату, найза шаншу, қолма-
қол ұрыс, қылыштан жалтару, бомбы, снарядтан сақтану деген сияқтыларға
шейін тәптіштеп түсіндіріп, жарғақ құлағы жастыққа тимейді. Сарбаздар
соғыстың айла-тәсілін меңгерді, мысалы, соғыста сардарлар жауға қарсы
жъшқыларды қаптатуды жиі қолданды.
Қарт сарбаз Нүркей Өтеболатұлының айтуынша, соғыста басынан-ақ бес
жүздей жылқыны алдыға салып айдап, солардың тасасымен барын қолма-қол
ұрысты бастауға сардарлар келісті. Сонша көп жылқыны жаудың көзіне түспесін
деп, көл жағасындағы қалың қамыстың ішіне кіргізіп жіберді де, дер кезінде
дүркіретіп айдап шыу үшін жігіттерді сайлап қойды. Жарағын қолға алып,
қаруларын асынған сарбаздар да ат- матымен ну қопаға кіріп, тығылын
түрды. Жүз алпыстай мергендер тобы жолдың екі қапталындағы тобылғылы
дөндерге бекінді. Бұлар солдаттарды өткізіп жіберуге тиіс болды. Әскер
кейін қаша бастағада ғана немесе жазалаушылар мен сарбаздардың ара жігі
ашылғанда ғана оқ шығаратын болды. Көлдің жол өтіп жатқан түсы мидай жазық,
жан-жағы биік төбе еді, жау сол жазыққа тегіс шығып, алды көл жағасына
жақындағанда қалың жылқыны үстеріне қаптата айдап, олардың ізін ала қопадан
шыққан қол атой салып солдаттармен соғыс бастау керек болды
Айтқандай-ақ, жау әскері найзалары жарқылдап, қылыштары сыртындап,
әлденеше зеңбірегін сүйретіп, арбаға артқан пулеметтерінің аузы сарбаздарға
қарай тікірейіп, көл жағасына дейін жетті. Қару-жарақ, оқ-дәрі, азық-түлік
тиеген отыз шақты арбалары да дөңнен асып, теп-тегіс жазыққа шықты. Сол
сәтте сардарлар: "Жылқыны қаптата айдаңдар!!" деп әмір берді. Тұс-тұсынан
қиқу естіген қыл құйрық тұрсын ба, құйрықтарын түріп, құрыш тұяқтарымен
төңіректі басына көтеріп, өлген-тірілереніне қарамай, солдаттардың үстіне
қарай лап қойды.
Көп жылқының соңынан келген көтерілісшілер патша әскерімен қолма-қол
шайқасып та кетті. Қанды қырғын күн бата бір-ақ тоқтады. Өздері қанша көп,
пулеметі, зеңбірегі болғанымен, қолма-қол шайқаста жау жағы жапырылын, атыс
сала, шегіне бастады. Шегініп бара жатқан солдаттарды екі бүйірінен
мергендер қыспаққа алып, біраз шығынға ұшыратты. Жаудың күпшектері сынып,
жүре алмай қалған бес арбасын қолға түсірді. Екеуінде елу шақты бес атар,
үшеуінде кілең пафон болып шықты. Осы соғыс туралы қазақ әскери округі бас
штабының бастығы П.И.Аверьяновқа кезінде мынадай телеграмма жіберген:
"...Бүлікшілер партизандық әдіске көшуде. Түнгі шабуылдарда саны көп
сарбаздар біздің жекелеген роталар мен сотняларды таптап кетуде.
...Бүлікшілік жоспарлы түрде жүргізілуде. Уақытты өткізіп алсақ, олар
өз уезд орталықтарын ғана басып алып қоймай, Ташкент темір жолын да басып
алып, бүлдіре бастауы мүмкін. Генерал Лаврентьев".
Мынадай телеграмманы алғаннан кейін әскери округтің командашысы тығыз
түрде төмендегі әскери бөлімдерді көмекке жөнелту туралы бұйрық береді,
олар Қазан қаласында тұрған 95-ші полктің бір ротасы, Саратов қаласында
тұрған 92-ші полктің бір ротасы, Вятка қаласында тұрған 106-шы полктің бір
ротасы, Сембер қаласында тұрған 242-ші полктін бір ротасы, Орынбор
қаласында тұрған 104-ші және 238-ші запастағы екі полктің екі ротасы,
Оралдағы бесінші және алтыншы, Орынбордағы 34-ші, 35-ші, Астраханьдағы
ерекше тапсырмаларға пайдаланатын сотнялар.
Әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін округ интендантының
көмекшісі жіберілді.
Генерал Лаврентьевтің қарамағына 10 жүк автомобилі, бір цистерна, бір
автомобиль-шеберхана жөнетілді. Бұларға қоса бірнеше жеңіл автомобиль, екі
аэроплан, бірнеше радио-телеграф станциялары берілді. Командашы жазалаушы
корпустың шапшаң қимылдап, тез мақсатына жетуі үшін жаяу әскерді
автомобильге отырғызуды талап етеді. Өйткені әскер бүлікшілерді қуып жетіп,
құртып жібере алмайды. Добрынин.
Сайып келгенде, бір облыстағы ғана ұлт-азатгық қозғалысын басып-жаншу
үшін жазалаушы экспедицияның құрамына мынадай әскери бөлімдер кірген: 17
жаяу әскер ротасы, 19 атты әскер сотнясы мен эскадроны, 14 зеңбірек, 17
пулемет, 10 жүк автомобилі, екі аэроплан, 3 радио-телефон станциясы.
Күзге қарай Жоғарғы бас командашының жарлығы бойынша,
көтерілісшілерге қарсы пайдалану үшін майдан даласынан Орынборға үшінші
кезектегі екі атты қазақтар полкі, үш пулемет командасы шақыртылады.
Жазалаушылардың көптігіне қарамай, көтерілісшілердің Ағыбай батыр бастаған
қолы жаудың бөлініп қалған бір шағын отрядын түбекке қамап, тас-талқанын
шығарды; сарбаздардан бас сауғалай қашқан солдаттар аттарымен қойып кеткен
түс жалпақ та терең иірім екен, шетінен бата берген жиырмадан астам
солдатты иірім тартып әкетеді, су түбіне жібереді. Жүз қарулы солдаттың
жиырма сегізі ғана қашып құтылып, елу екісінің өлігі табылады; жиырмасы
судың астына кеткен болды. Көтерілісшілер 52 бесатар, 52 қылыш, 60 ат, 4
көк арба толы оқ дәріні қолға түсірді.
Тарихи деректер бойынша, жазалаушылар экспедициялық корпусының
командашысы генерал-лейтенант Лаврентьевтің соғыс қимылдарын сипаттап жазып
отыратын журналынан мынадай бір мәліметті кездестірдік: "Запастағы
бірінші жүздіктердің шолғыншылары екі сарбазды қолға түсірді: олар қарулы
қарсылық көрсетпек болғандықтан, табанда атып тасталынды. Ер-тұрманы мен
екі атты, дара ауыз мылтық және оның екі патронын штабқа алып келді.
Патрондар дара оқпен жасалған, ішіндегі дәрісін қырғыздардың өздері қолдан
жасаған боп шықты, от тигізгенде лап етіп жанып ала жөнеледі. Қырғыздар
барлауды өте шебер жүргізеді. Олар біздің отрядтың жүріс-тұрысын
көздерінен таса қылмай, қатты қадағалап отырады, әрбір қадамын қалт
жібермейді... Оқ жетпейтін алыста тұрып-ақ бәрін дереу біліп алады. Біздің
шолғыншылардың өздеріне жақындай бастағанын байқаған бойда, қас қағым сәтте
құмның ішіне сіңіп, тіпті көкжиектен асып, жоқ боп кетеді".
Патша әскерінің күші басым түскен жағдайда көтерілісшілер ойлы-қырлы
құм арасы, қамысы ну көл, қоғасы қалың қопа, тоғайлы өңір, ескі зираттар
мен қыстауларды паналап, бетпе-бет шайқасты. Қанды ұрыстар, жоруыл-жорықтар
көп болды.
Солардың бірі Бесқопадағы соғыс еді, ол алдым ала келіспеген
жоспар бойынша басталды. Сарбаздардың қалын қолы қопалардың ішіне тығылып
тұрып, жау әскерінің алды қопаға тіреліп, арты кіріп болған сәтте есінен
тандыра, алдынан үш жүздей мергендер оқты қарша боратып, екі бүйірінен және
ту сыртынан атқылайды, арт жағынан сарбаздардың негізгі күші атой салып,
жаппай лап қойды. Сөйтіп, солдаттардың есін жиғызбай, әскери шеп құруларына
мұрса бермей, кейін тықсырып тастау, қалаға қарай шегінуге мәжбүр ету,
мүмкін болса, түгелдей қолға түсіру болатын. Міне, сары сәскеде жер
қайысқан қалың қол, қара құрым қаптаған жау әскері Бесқопаға да жетті.
Алдарында ештеңе көрінбеген соң екі жағы да қара-құрадан ада болғандықтан,
сарбаздарды тұрған жерінде баспақ боп, қаннен-қаперсіз сап түзеп,
шерулетіп келе жатты. Мергендер жасырынып жатқан жерге алпыс-жетпіс сажын
таянып келгенде, олар Амангелдінің командасы бойынша оқты қарша
боратты. Осы белгіні дегбірсіздене күтіп тұрған бес мыңнан астам
сарбаздар, қалың қол, жау әскеріне тұтқиылдан лап қойды. Көп мылтық тым
жақын жерден атылып, соншама көп сарбаздар жер астынан шыққандай қиқу
сулып, үстеріне төніп келіп қалғанда, үрейлері ұшып, қатты сасқан
солдаттар шеп жасап, зеңбірек, пулеметтерін құрып үлгере алмай қалды.
Заматында қанды қырғын, қолма-қол шайқас басталды да кетті. Күн бесінге
таяған кезде патша әскері әуелі шайқаса шегініп, кейін тірі қалғандары
аттарының басын кері қарай бұрып, бас сауғалай, қалаға қарай қаша соғысуға
шықты.
Жеңіс желпіндірген сарбаздар, әсіресе Амангелді Иманов бастаған
мергендер қашқан жауды өкшелей қуып, талайларын жер жастандырды, талайларын
ауыр жазалап, ердің басын құшуға мәжбүр етті.
Енді осыған орай тарих сөзі, сол кезден бізге жеткен құжат - генерал-
лейтенант Лаврентьев басқарған жазалаушы экспедицияның ауыр жағдайы туралы
Қазан әскери округы командашысы Бас штабтың бастығына жолдаған
телеграммадан: "Қырғыздың шайқасы, генерал Лаврентьевтің мәлімдемесіне
қарағанда, әскери тәртібі бар, қатарларын соғысу тәсілдеріне сай дұрыс
ұстайды. Шабуылға шапшаң шығып, жаппай көтеріледі, тоқтаған жерлерінде
сақшылар тобын құрып, өздерін қорғап тұрады; 25 шақырымға дейін шолғыншылар
жіберіп, барлау жүргізіп отырады.
Бүлікшілердің шайқалары сондай батыл, роталар мен сотнялардың жаудырған
оғына қарамай, біздің шебімізге елу қадамға шейін таянып келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XVIII ғасырда қазақ мемлекетінің жер аумағы айқын белгіленіп, оның
шекараларына қатаң бақылау орнатылды. Алайда орыс мемлекетінің шекарасы
Көшім хан билеген Сібірді жаулап алуы есебінен шығысқа қарай жылжып, барған
сайын кеңейе түсті. Сөйтіп ол-қазақтардың шекара шебіне де келіп жетті:
Тара, Төмен, Жоғарғы тур және Тобыл сияқты қамалдар салу арқылы жоғарғы
шекараларын белгілей бастады.
Бұл кезенде, қазақ мемлекеттілігі айқын көрініс тауып, берік
қалыптасқан болатын, егемендігі нақты сипат алған еді. Алайда қазақ елінің
бұрынғы толық құқықты дара билеушісі - Тәуке ханның 1718 жылы саяси
сахнадан кетуіне байланысты қазақтың үш жүзі өздерінше автономия деуге
болатын дербес даму жолына түсті. Бірақ олар сыртқы жаулардан бірлесіп
қорғану жөніндегі саясатты өзара келісіп отыратын болды. Өкінішке орай,
ондай конфедерация көп ұзамай өзінің осал түстарын көрсете баогады. Өйткені
мемлекетгік басқару ісіндегі ең негізгі үйлестіруші буын жалпы жүйеден
түсіп қалды, сол себептен, мемлекеттің төуелсіздігіне қауіп төне бастады.
Бірінші Петрдің өзі 1722 жылы: "Бұл орда (қазақ хандығы) - бүкіл Азия
елдері мен жерлеріне кілт және қақпа", "мейлі, миллионнан ассын, орасан зор
шығынға қарамай, бодандыққа алу керек", - деген екен. Осыдан-ақ империялық
саясаттың қалай бастау алғанын болжауға болады. Бірінші Петрдің қазақтарды
Ресей отарына тарту туралы айтқан пікірлері жөнінде А. Тевкелевтің
жазбасынан толық үзінді келтірейік: "... Ұлы Петр кең-байтақ қырғыз-қайсақ
ордасын Ресей бодандығына келтіру жөнінде ниеті бар екенін ең төмен адам
маған ескеруге мүмкіндік жасады, оның үстіне ол орда бодандықты қаламайтың
болса, миллионға дейін жетсе де көп шығын жасалғанына қарамастан, ... Ресей
империясының қамқорлығында болуға міндеттенуін қалайтын ниетін білдірді.
Өйткені Ұлы Петр 1722 жылы парсы жорығы кезінде Астраханьда да болып,
көптеген адамдар арқылы әлгі орда туралы білуге әмір берді. Қырғыз-қайсақ
даласындағылар сенімсіз болғанымен, ол орда бүкіл Азия елдері мен жерлеріне
баратын кілт пен қақпа", - деді.
Міне, Қазақстанға алғашқы экспедицияны жабдықтаған да сол патша ағзам.
Яғни, 1714 жылы Бекович Черкасскийдің Каспий теңізіне, ал Бухгольцтің қазақ
елінің шығысына қарай арнайы аттануына Бірінші Петр өзі тікелей басшылық
жасады. Егер Ертіс өңірін, Зайсан аймағын зерттеген Бухгольц 1716 жылы Омбы
бекінісін салса, оның соңынан іле-шала қазақ жеріне жетіп келген И. Лихарев
1720 жылы Өскемен бекінісінің іргетасын қалады. Шамамен алғанда осы
кезеңнен бастап, Қазақстанның жер атаулары күрт өзгерді. Өлкенің картасына
Петропавл, Павлодар, Семей деген атаулар түсе бастады.
Бірінші Петрдің (1689 - 1725 ж.ж.) шектен шыққан шовинистік
көзқарастағы тұжырымдамалары кейінгі Екінші Петр (1727 - 1730 ж.ж.), Анна
(1730 - 1740 ж.ж.), Елизавета (1741 - 1761 ж.ж.), II Екатерина (1762 - 1796
ж.ж.), I Александр (1801 - 1825 ж.ж.), I Николай (1725 - 1855ж.ж.), II
Александр (1855 - 1881 ж.ж.), III Александр (1881 - 1894 ж.ж.) патшалық
құрған кездерде де ресми өкімет тарапынан толық қолдау тауып отырды. Орыс
халқын империяда билік жүргізуші қожайынға айналдыру міндетін іске асыру
үшін патшалар қолынан келгеннің бәрін де жасады. Дегенмен империялық
шовинистік саясаттың қылышынан қан тамшылап тұрған заманның өзінде де орыс
ғалымдары, шетелдік ғұламалар да қазақ жерін тұтас бір мемлекет деп қарап,
оны орыстардың жаулап алғанын атап көрсетіп отырған. Революцияға дейінгі
көп тарихшылар ешқашан да қазақтар Ресей империясына өз еркімен қосылды деп
айтпаған. Олар қазақ жерлерінің Ресей империясына қосылуы қиын да қарама-
қайшы үрдіс (процесс) болғанын мойындаған. Осы ойға байланысты қысқаша
болса да, Ресей тарихшыларының еңбектерінде Қазақстанды Ресейдің жаулап
алғанын дәлелдеген тарихшыларға тоқтала кетейік.
Ресейдің тарихы отарлауға ңегізделгенін атақты ғалым В.О. Ключевский
айтқанды: "Оның ұлы империялық құдіреті отар елдердің көз жасына малынған
еді", — дейді. Осы қорытындыны патшалық Ресейдің көптеген тарихшылары
қолданды және соның нәтижесінде әлемдік өркениет дамуынан қазақтардың
шеттеп қалғаны туралы пікірлерін ашық айтқан болатын.
Белгілі ғалым этнограф А.Н.Седельниковтың басшылығымен "Киргизский
край" кітабын құрастырған авторлық ұжымның деректеріне сүйенсек, Қазақстан
шекарасындағы Алтайды отарлаудың біршама ерекше сипаты болғанын байқаймыз.
Отарлаушы элемент қазақтардан немесе мемлекеттік, әскери міндеттерді
атқаратын адамдардан құралмаған; олар тұрмыс тауқыметін әбден тартқан
беймәлім адамдар еді, басы ауған жаққа қарай жылжып, жанға жайлы жер
іздеген. Әрине бұл көштің оңтүстікке, тауға, табиғаты бай жерге, әрқилы
жаулар мен қудалаушылардан тасаланатын жаққа қарай бет түзегені түсінікті
де.
Орал (бұрынғы Жайық) өзені сағасын қалай мекендегені кітапта былайша
түсіндірілген: "Белгісіз адамдар тобырында қозғалысы әуелі XV ғасырдың
соңында басталуы әбден мүмкін. Иван Грозный патшалық құрған тұста Доннан
келген "ұры-қары" адамдар мұнда жалпы жұртқа мәлім болған еді, олар Еділ
(Волга) бойымен Каспий теңізіне түсіп, содан жағалаумен Жайық (Орал)
сағасына жетіп, сонда тоқтаған... Осы ғасырдың (XIX) ортасынан бастап орал
қазақтары Оралдың арғы бетіндегі қырғыз (қазақ) далаларын жаулап алу ісіне
және Орта Азия жорықтарына орасан қызмет етті. Олар қырғыз (қазақ) өлкесіне
терендей енген орыс қозғалысының авантюристерінен, мемлекеттік, әскери
міндеттерді атқарғандар мен жергілікті жандайшаптардан кем түскен жоқ".
Жетісу қазақтарының пайда болуы да осы тақілеттес ... Шамамен осы уақыттан
бастап, шаруаларды қоныстандыру арқылы өлкені отарлау мәселесі күн
тәртібіне қойылды. Өйткені бірыңғай әскери адамдардың қажеттілігі әлі туа
қоймаған еді. Патшалық өкіметтің билігін нығайту мақсатында еркін
қазақтарды жергілікті тұрғындарға қарсы белсенді түрде пайдаланған, ал оның
демографиялық құрылымын селдірету үшін орыс шаруаларын жаппай
қоныстандырған. Алайда өкімет өзінің ресми құжаттарында қазақ жерлерін
"қырғыз өлкесі" деп атаған. Профессор Н.Н.Фирсов "Чтение по истории Сибири"
еңбегінде мынаны атап айтқан: "Отарлауды орыс тарихының негізгі фактісі
санауы орынды. Оның қай дәуіріне қарасақ та, біз өзіміздің бүкіл саяси және
қоғамдық құрылысымызбен тығыз байланысты, осы фактымен барлық жерде
ұшырасамыз".
Н. Ивановтың "М.Н.Татищев и его время" (1861) еңбегінең мынаны оқуға
болады: "Сібірді алу, онсыз да орыстарды көшпелі халықтардың тұтас бір
әлемімен байланысқа кіргізді, олардың кейбірі орыс отаршылдығына мейлінше
қарсыласты. Сондай халықтардың қатарына Шығыста Алтай тауларынын орта
шоғырынан жер алған қонтайшылар иелігіне дейін созылған, ал Оңтүстікте Арал
теңізі жағалауына дейін құлаған аралықтағы қазақтарды қосуға болады". Орыс
зерттеушілерінің еңбектерінен Қазақстанды отарлаудың қалай және қандай
құралдармен жүргізілгендігін, оның ішінде қоныс аудару мен казачествоның
орнығуын, қазақ жеріне орыс шаруа келімсектерінің кіргізілгенін көрсететін
көптеген құнды мәліметтерді кездестіреміз. А.Н.Седельниковтың "Киргизский
край" еңбегінде, мәселен, былай делінген: "XIX ғасырдың басынан бері үкімет
жаулап алған өлкені нығайтуға қамқорлық жасады: қалаларда (Омбы,
Петропавловск, Семей) жергілікті отырықшы ел құруға тырысты. Осы мақсатта
1808 жылы алдыңғы шептегі қазақ әскерлері құрылды, оларға жер, жалақы және
азық-түлік бөлінді. 20-жылдары қазақ әскерлері Көкшетау уезінің тандаулы
бөлігін басып алды да, қазіргі Ақмола мен Баянауылда, Көкшетау мен
Қарқаралыда бой көрсетті".
Мемлекеттік 1-думаның депутаты Г.Седельников 1907 жылы Петербургте
бастырып шығарған "Борьба за землю в Киргазской степи (Киргизский земельный
вопрос и колонизационная политика правительства)" атты кітабыңда
көшпенділердің малы жиі жұтқа үшырап, өздері кедейленіп қала беретінін,
қазақтардың қонысы тарылғандықтан тартқан азабын айтқан. Қазақ даласына
патша отаршыларының еркін енуіне байланысты жер қатынастарының
бұзылғандығын әңгіме етеді.
Қолында билігі, мұздай темір құрсанған әскері бар отаршыл үкімет
әкімдері қазақтардың мүдделерін табанымен тап-тап, құнарлы жерлерін
озбырлықпен тартып ала берген. Қазақ бірде арызданып, отаршын әкімдердің
есігін күзетіп, бірде қолына шоқпар, сойылдарын алып, переселендермен
жанжалдасып, жерін қорғап баққан. Сол сәтте-ақ, губернатордың бұйрығы
бойынша қазақ арасына қарулы әскер шығып, "тыныштық" орнатқан, елді жаппай
жазалап, бағындырған. Бір болыс, бір уезд болса ештеме емес қой, ішкі
Ресейден крестьяндарды жаппай көшіріп әкеліп, қоныстандыру кезінде тұтас
облыстар "соғыс жағдайында" деп жарияланған да, қазақтар қылыштарын
қынабынан суырып, солдаттар оқтаулы мылтықтарын кезеніп тұрған. "Жеріңді
берсең де бересің, бермесең де бересің", — деген. Басып алынған жерлерге
орыс және басқа да ұлт өкілдері қоныстандырылған да, қазақтардың өздері шөл
және шөлейт далаға қуылып тасталған.
Орыстың ілгерішіл (прогресшіл) ғалымдарының еңбектерінен Қазақстанды
отарлаудың қандай жолдармен жүзеге асырылғандығын, қазақтардың қазақ жеріне
қашан келіп, қалай орныққанын, орыстың қара шекпенділеріне қазақ жерінің
қалай бөлініп берілгенін оқып, білуге болады. Айталық, "Қырғыз өлкесі"
деген кітаптың 158-бетінде былай делінген: "XIX ғасырдың басынан үкімет
жаулап алған өлкені орыстандырудың қамын жеді, қалаларда (Омбы, Семей,
Қызылжар, Өскемен) орыстарды тұрғылықты халық етіп қалыптастыруға барын
салын бақты. Міне, осы мақсатпен 1803 жылы жергілікті линиялық қазақ әскері
ұйымдастырылды, оларға жер бөлініп берілді, жалақы тағайындалды. Ал 20-
жылдары қазақ әскерлері Көкшетау уезіне қарасты жердің ең тандаулы бөлігін
тартып алды, сөйтіп, қазіргі Ақмола, Баянауыл, Көкшетау, Қарқаралыға дейін
барды".
"Қырғыз өлкесінің" 164-бетінде А.Седельников бастаған авторлар ұжымы
әлгі қазақ дегендердің бет пердесін ашып, олардың кім екенін айдай әлемге
паш етіпті. Бақсақ, қазақ әскерінің құрамындағылардың көпшілігі ұры-қары,
өз жерінде күнін көре алмаған қырық құрау, қырық жамау ел екен, Алтай
казачествосы, міне, кезінде осындай элементтерден құралыпты. Осы кітапта
Жайық өзенінің сағасына келімсектердің келуіне байланысты мынадай жайт
айтылады: "Кім екені белгісіз адамдар тобырының бұлай қарай бет алуы, сірә,
XVI ғасырдың аяғына таман басталса керек. И.Грозныйдың патшалық құрған
кезінен Доннан қашып, Еділ мен Каспий теңізіне, оның жағалауымен Жайықтың
жағасына жетіп, қоныс тепкен ұры-қары адамдарды бар екендігі белгілі
болатын ... XIX ғасырдың орта тұсынан бастап, Орал қазақтары Жайықтың арғы
жағындағы қазақ даласын жаулап алу, Орта Азияға жорыққа шығу ісіне көп
еңбек сіңірді. Шығыстағы әскери адамдар мен еркін қарашекпенділер сияқты
Орал қазақтары да қырғыз (қазақ) даласын жаулап алуы барысында нағыз
авантюристер болып шықты. Жетісу жеріне де қазақтар осылай келді. Олар да
жергілікіі халықты езіп-жаншып, оған зорлық-зомбылық көрсетуде патшаның ең
сенімді тірегі болып саналады. Осы айтылғандардың бәрі, сайып келгенде,
патша үкіметінің Қазақстанды отарлау жөнінедгі саясатының жолдары мен
тәсілдерінің сан қилы болғандығын аңғартады. Өз үстемдігін нығайтып,
жергілікті халықтың демографиялық құрынымын күйрету үшін патша ағзам орыс
қарашекпенділерін жаппай көшіру тәсілін қолданды. Бірақ осыншама аяр саясат
ұстанса да, патша үкіметі қазақ даласын қазақтардың немесе
қарашекпенділердің жері демей, күллі ресми құжатгарда "Қырғыз өлкесі"
(қазақ өлкесі) деп атайтын еді".
Профессор Н.Фирсов өзінің "Сібір тарихының мәліметтері" деген
еңбегінде: "Орыс тарихының негізгі фактісі отарлау болып келгені ақиқат.
Қай дәуірге көз жүгіртсек те, біздің күллі саяси және қоғамдық
құрылысымызбен астасып жатқан осынау фактіге ұдайы кездесіп отырамыз", -
деп жазды. Бұдан кейін автор XVI ғасырдан бастап әуелі Москва мемлекетінің,
содан кейін Ресей империясының Сібірдің ұлан-байтағын, Қазақстанды да бірте-
бірте қалай жаулап алғанын бұлтартпас фактілермен дәлелдеп береді. Бұл
еңбектен еліміздің солтүстік бөлігін "орыстың байырғы жері еді" деген
тұжырымды кезіктірмейсіз. Қайта "орыс қаруының қүдіретімен жаулап алынған
Сібірді ежелден мекендеп келе жатқан түркі тектес халықтар" деген пікір
бар.
Сібірді жаулап алу осынау байтақ өлкеге адам айтып жеткізе алмайтын
қайғы-қасірет алып келді. Осыған орай Н.Фирсов былай деп жазды: "Егер
көшімдік Сібірді бағындыру жорықшылар көсемінің (Ермакты айтып отыр), оның
көптеген қандыбалақтарының басын жұтса, кейін тізе бүккен "сібірліктердің"
қаны судай ақты. Айталық, 1555 жылы Сібір патшасы Едігердің салық төлейтін
30700 адамы болса, ал XVII ғасырда Батыс Сібір өлкесіндегі жеті уезде олар
3000 адамға да жетпейді дейтін мәлімет бар". Жергілікті халықтың санаулы
жылдар ішінде он есе азаюын геноцид демей не дейміз?
Әлбетте, патша өкіметінің адам төзгісіз отарлау саясаты жергілікті
халықтың толқуына, бас көтеруіне әкеліп соқты. Ал "бұратаналар" тарапынан
байқалған мұндай "жүгенсіздіктің" соңы неге соққанын аңғару да қиын емес.
Соған орай, 1616 жылы бас көтерген қазақтарды қазақтардың қойдай
бауыздағанын айта келіп: "Сансыз қырғыздарды қырып салып, олардың бала-
шағасы мен қатын-қалашын тұтқындады",-дейді. Тізе берсек, отаршылдардың
бейбіт жатқан қазақтарға қысастығы, зорлық-зомбылығы, өктемдігі аз емес.
Біздің бұл пікірімізді нақты дәйектейтін мысалдарды әйгілі орыс
зерттеушілері А.Левшиннің Қырғыз-қайсақ елінің сипаттамасы (1832),
К.Риттердің "Азиядағы жерді игеру ісі" (1877), В.Сиверстің "Азия" (1896),
Элизе Реклюрдің "Жалпы география" (VI том. "Азиялық Россия" (1898),
Н.Фирсовтың "Сібір тарихының мәліметтері" (1915), сондай-ақ Ресейдің толық
географиялық сипатгамасына арналған "Россия" (1903) деп аталатын көп
томдықтың "Қырғыз өлкесі" деген бөлімінен көптеп келтіруге болады.
Бұл еңбектердің бәрінде дерлік географиялық зерттеулерге қоса, қазақ
жерін орыс мемлекетінің отарлауы жөнінде қыруар мәліметтер бар. Кейбіреулер
Әбілхайырды өз еркімен бодан болды дегенді бетке басады. Шын мәнінде, бұл
іс қанды Жармақ (Ермак) жорығынан бастап бағдарланды. Қазақ - орыс соғысы
1582—1598 жылдары Ермак — Көшім соғысынан басталып, 1864 жылы 1 мамырда
подполковник Черняевтың Меркі мен Тараз қалаларын үдере шабуылмен алуымен
аяқталды. Сонымен, орыс елі қазақ елін 1731 жылдан емес, 1580 жылдардан
бастап шапты. Өйткені Жармақ жаулап алған Ібір-Сібір жұртының халқы,
негізінен, қыпшақ, арғын, найман, жалайырлардан тұратын. Осы жерде заңды
тұрғыдан алғандағы бір нәзік те шешетін мәселе бар. Енді соған назар
аударалық. Өйткені бұл мәселе қазақтардың сол кездегі егемендігі жөнінде
қалыптасып қалған ескі көзқарасты өзгертеді, кейінгі кезде орын алған ұлт-
азаттық қозғалысының әрбір толқынының қандай мәні мен маңызы болғандығын
айқындауға көмектеседі. Орыс тарихшылары мен кеңес идеологтарының Әбілхайыр
мен Ресей әкімшілігі арасындағы жасалған Келісім шын мәнінде "Қазақстанның
Ресейге өз еркімен қосылуын" дәлелдейтін құжат болды деуден жақтары тынған
емес. Бірақ бұл пікірдің дәлелсіздігі, біріншіден, ол Ресеймен 400 жылдық
қарым-қатынаста қазақтардың Ресей армиясымен 80 жылға созылған қанды
соғыстары; екіншіден, сол кездегі барлық карталарда қазақ жерінің Ресейдің
бөлігі ретінде көрсетілмеуі дер едік. Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағатының қорында сақталған бірнеше тарихи карталарға
жұртшылық назарын аударуды мақұл көреміз. Біздің алдымызда әлденеше
географиялық карталар жатыр. Ең алғашқы карта 1816 жылы жасалған. "Орта
Азияның қырғыз-қайсақтар, қарақалпақтар, түркмендер мен бұқаралықтар жеріне
қатысты бөлігінің картасы" деп аталады. Екінші карта "Сібір және Орынбор
қырғыздарының (қазақтарының) арасындағы шекараның Бас штабы" делінген.
Картаны бас штабтың поручигі Пеховскийдің, топографтар Алексеев пен
Яковлевтің қатысуымен 1841 жылы жасағаны атап жазылған. Үшінші - Сібір және
Орынбор қазақтарының арасындағы шекараны бейнелейтін, 1864 жылы жасалған
карта. Бұл карталар қазіргі Қазақстанның батыс, терістік, шығыс өңірлерінің
қазақ жері екеніне күмән келтірмейді. Ресей жері мен қазақтар жерінің
шекараларын тайға таңба басқандай етіп таңбалайды. Қазақстан қиырлары иесіз
жатқан, атаусыз, дерексіз дала емес, тауы мен сай-саласы, өзен-көлі қазақ
атауымен жазылған, шекаралары айқын межеленген ел екені танылады.
Қазақстанның терістігі, яғни қазіргі Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Павлодар, Ақмола мен Көкшетау, Семей атырабының бәрі де ежелден қазақ жұрты
қоныстанған түбегейлі мекен екені барлық карталардағы жер-су аттарынан
айқын білінеді. Ешкіөлмес, Қаратөбе, Жақсы Арғанаты, Жаман Арғанаты,
Жыланшық тауы, Сары оба, Аршалы айырық, Қотыртам, Ұлытау, Едіге шоқысы
секілді жер аттары; Қарақоға, Шөптікөл, Шұқыркөл, Қарын салды, Торғай салды
өзен-көл аттары соған дәлел. Ал "Ішкі орда қазақтарының 2-Каспий бойы
округінің жоспары" деп аталатын картада тіпті жеке рулардың еншісіндегі
жерлерге дейін ара жігі ажыратылып, өзара шекаралары, шаһарлары сызықтармен
беліленіп көрсетілген. Мәселен, "Нұралиев бөлімшесінің жерлері", "Беріш
бөлімшесінің жерлері", "Жаппас бөлімшесінің жерлері", "Саркеш бөлімшесінің
жерлері" дегендей картада нақты-нақты жазулар сайрап тұр.
Ақиқаттан аттауға ешқашан, ешкімнің де құқы жоқ. Ресейдің өз
өкілдерінің қолымен орыс тілінде жазылып, мұрағат қоймаларында сақталған
осындай тарихи айғақтар, Кіші жүз, Орта жүз қазақтарының жері 1816, 1841
жылдары Ресей империясының меншігі болмағанын дәлелдейді.
Орыстың белгілі тарихшысы В.О.Ключевский және Америка Құрама
Штаттарының Колгейт университегінің профессоры Марта Брилл Олкотт екеуі де
Кенесары көтерілісі жеңілгенге дейін Қазақ даласы Ресей империясының
меншігі болмаған дейді. Бұл тұжырымға біз де қосыламыз. М.Б.Олкотт өз
еңбегінде көптеген дүние жүзі ғалымдарының қазақтарға қатысты зерттеулерін
кеңінен пайдаланған. Сонымен қатар, ғалым өз кітабында орыс-кеңес
зерттеушілері мен қазақ ғалымдарының да пікірлерін көп келтіреді. Автор
Абайдың, Ш.Уәлихановтың, А.Алекторовтың, Ы.Алтынсариннің еңбектеріне
сілтеме жасайды. Кітаптың бірінші бөлімі "Қазақ хандығының орнауы мен
құлдырауы", екінші бөлімі "Қазақтардың орыс империясының құрамына кіруі",
үшінші бөлімі "Революция және кеңестік Қазақстан" деп аталады. Кітап
Станфорд университетінің баспаханасынан 1987 жылы басылып шыққан. Кітапта
автор қазақта туыстық қатынас өте кең дамығанына, көне заманнан бері табиғи
түрде ұштасып жатқанына және өзіндік дәстүр-салты мен мәдениетіне
тоқталған, сонымен бірге қазіргі қазақтар ертедегі түркілердің, одан кейін
Алтын Орда, Ақ орданың тікелей ұрпақтары екенін жан-жақты көрсеткен.
Белгілі тарихшы М.Вяткин "Қазақтар тарихы туралы" атты кітабында: "Орыс-
қазақ қатынастары тарихы 1735-тен 1869 жылға дейінгі орыс билеушілеріне
қарсы халық бас көтерулерімен бейнеленеді", - деді. Осы көзқарасқа сәйкес,
бұл кезеңдердегі Сырым батыр бастаған (Кіші Орда, XVIII ғасырдың 80 — 90
жылдарының аяқ кезі), Исатай Тайманұлы (Ішкі орда, XIX ғасырдың 30-40
жылдары), Кенесары Қасымов пен Садық (Орта орда, XIX ғ. 40-60 жылдары)
бастаған көтерілістер өзара байланысты болды. Әрбір көтеріліс
келесісінің бұрқ ете қалуына түрткі болды, барлық бас көтерулер
экономикалық жағдайларының нашарлап кеткендігінен, қазақтардың орыс билігін
жек көру сезімі күшті болуынан шықты.
Кейінгі зерттеушілер М.Вяткин көзқарасымен қызыл кеңірдек таласқа
түсті. Кеңес одағының басшылығы Ресейдің жаулап алуы мен отаршылдық билеуі
көпшелілер үшін пайдалы әрі өз еріктерімен болған деп түсіндіруді талап
етті. Кеңес одағындағы ұлттық азшылық орыс дәстүрінің артықшылығын және
көпұлтгы мемлекеттегі орыстардың жетекшілік рөлінің сөзсіз екендігін
мойындауға тиіс еді. Осылайша орыстардың қазақтарды билеп-төстеуі жаулап
алу емес, жағымды жағынан суреттеліп, қазақтардың орыстарға қосылуы немесе
қазақтардың орыс билігіне өз еркімен бағынуы ретінде бағаланды. Солай бола
тұрғанмен, біз патшалық Ресей тұсындағы және кеңес дәуіріндегі кейбір
зерттеу еңбектерінен XVIII ғасырдың 80-жылдарынан қазақтардың орыстарға
бағынуы еркін түрде болмағанын көреміз.
Осындай ойды Марта Брилл Олкотт та мақұлдайды. Ол былай деп жазады:
"Қазақ жерлерін орыстардың жаулап алуы екі кезеңде жүзеге асырылды.
Біріншісі Бірінші Петр мен Анна Ивановнаның тұсында басталған Кіші және
Орта жүздердің территориясына басып кіру. Мұның өзі кейіннен Сырдарияны
басып алуға (Ұлы жүздің территориясы) алғы-шарт жасады. Бірінші кезең
орыстардың Сібірдегі мүдделерінің көбеюіне жол ашады. Екіншісі Орталық
Азияны жаулап алудағы Ресейдің мүдделерін айқындады және Азия арқылы
Түркістан аймағында отаршылдық билік орнату мақсатын көздеді..."
Ресей империясы ол мақсатты XIX ғасырдың бірінші ширегінде төмендегі
әдіс, тәсілдер арқылы жүзеге асырды:
1. Әскери-саяси: жаңа тірек пункттерін және XIX ғасырдың басында,
Орынбор, Ешім, Ертіс, Каливанскіде қорған, алдыңғы шеп, бекіністер, жолдар
салу.
2. Дипломатиялық: далалар мен Орта Азиялық хандықтарға патша
шенеуніктерін жіберу, келіссөз жүргізу арқылы жергілікті ата-баба,
сұлтандардың өзара күдіктерін, оған қоса олардың шекара басшыларымен
арасындағы жанжалдарын ретке келтіру.
3. Әлеуметтік-экономикалық: сауданы ұлғайту, қазақ игі жақсыларын
сауда керуендерін күзетуге тарту, ықпал етуші сұлтандарға қыстақтарда үй
салу, оларға ақшалай және нандай жалақылар төлеу, мақтау қағаздар мен
сыйлықтар алу мүмкіндігін жасау.
4. Орыстандыру саясатын мейлінше күшейте түсу, орталықтағы орыстардың
шет аймақтарға қоныс аударуын жылдамдата түсу арқылы отарлау шараларының
қарқынын жеделдету, өздерінің мәдени-ағарту жүйесін "түземдіктер" арасына
күштеп енгізу.
Ресейдің мұндай асығыстығының сыры, біздің ойымызша, қазақтар тұрып
жатқан аймақты неғұрлым тез игеріп, Орта Азияға жол ашуға ұмтылуында жатыр
еді.
Қорыта келгенде, біріншіден, Қазақстанның Ресей империясының құрамына
ену себептері мен салдарларын тұжырымдамалық тұрғыдан қарастыру қажет. Бұл
арада өз еркімен қосылу элементтері де, тікелей отаршылық басқыншылық та,
жерді жергілікті халықтан күшпен тартып алу арқылы территорияларды
шаруашылық мақсатга игеру де болды. Бірақ қосылу қандай жолмен
жүргізілмесін, ол қосылған жерлерде отаршылдық тәртіптердің дәйекті түрде
енгізілуіне, езгінің орнығуына, ұлттық мемлекетті жоюға апарып соқтырды.
Екіншіден, шығысқа қарай қозғалуда Ресей империясы дүниенің
еуроцентристік тұжырымдамасын басшылыққа алды. Бұл істе оның саясатының
Англияның, Францияның және басқа отаршыл державалардың саясатынан еш
өзгешелігі болмады. Мұның мәнісі неде? Ол шығысқа қарай қозғалыс бос
кеңістікке, ешкімге тиесілі емес жерлерге қарай қозғалыс деген ұғымға
негізделді, ал жол бойында кездескен этникалық мемлекеттер мемлекет, ұлт
деп есептелінбеді. Шығыс халықтары өркениетті жеңіп алушылардың көз алдында
"жабайылар" болып көрінді. Отаршылар бұдан ең басты екі қорытынды жасады:
бірінші, көшпелі халықтарға халықаралық құқықтың еуропалық нормалары
қолданыла алмайды; екінші, қатыгездік олармен араласып-құраласудың бірден-
бір пәрменді құралы, қорқыту және басып-жаныштау — "өркениеттенбеген"
дүниемен әңгімелесуге болатын жалғыз тіл десті.
Қол астындағы халықтарды басқарудың жүйесі де осыған сәйкес құрылды. Ол
кең ауқымда түрлендірілгенімен, жалпы алғанда оның негізінде ұлттық езгі
мен тең құқықсыздық, бір ізге салу, бюрократтандыру және орыстандыру жатты.
Түпкі мақсаты империялық өктемдікке қарсыласудың потенциалдық көзі
ретіндегі ұлттық өмір салтының ерекшеліктерін жою болды. Патша өкіметі
қазақ жерлерін империяның әр түрлі әкімшілдік құрылымдары арасында әдейі
бөліске салды, қазақтардың этникалық территориялық тұтастығын бұзды.
І ОРАЛ, ТОРҒАЙ ОБЛЫСТАРЫНА ҚОНЫСТАНДЫРУДЫН ҚОРЫТЫНДЫСЫ. ПАТША
ӨКІМЕТІНІН ҚОНЫСТАНДЫРУ САЯСАТЫ
XIX ғасырдың екінші жартысында орыс армиясы жергілікті халықтың
қарсылығын күшпен баса отырып, қарудың күшімен қазақтың кен даласына
шығыстан үңгіп кіріп алды.
XVIII ғасырдың 30 - жылдарынан XIX ғасырдың 60 -жылдарына дейінгі
кезеңде Қазақстан территориясы әкімшілік жолмен бөлшектеліп, оның едәуір
батыс бөлігі Астрахань генерал - губернаторына бағындырылды, солтүстік —
шығысы (Далалы өлке) Батыс Сібірдің карамағына көшті, оңтүстік аймақтар
Түркістан генерал - губернаторлығына қосылды және т.б.
1. Далалық генерал - губернаторлығы: Семей және Ақмола облыстары,
орталығы Омбы қаласы.
2. Орынбор губерниясы: Торғай, орталығы Орынбор қаласы.
3. Урал губерниясы: орталығы Урал қаласы. [1]
4. Түркістан генерал - губернаторлығы: Сырдария, Жетісу,
Ферғана, Самарқанд және (Каспий сырты), орталығы Ташкент болды.
Генерал – губернатор тек патшаның өзіне ғана есеп беруге тиіс, патша
ғана оларды ауыстыра алды. Отаршыл империяның алғашқы барлаушылардың бірі
граф Нессельрод I Николайға жолдаған отарлау жоспарында: "Өкіметтін
шекарадан тыс жерге көз тігудегі басты мақсаты - Егін егетін
жерді игеру. Ол үшін қазақтардың көшіп жүрген
мекендерінен кетіп, жерді тазартуын талап ету керек" [1],
- деп жазды.
Енді патша өкіметінің қазақтар мекендеген Орал, Торғай,
Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстарына келімсектерді
орналастыруына тоқталайық.
Қазақтарды өздерінін ежелгі ата қоныстарынан қалай қуу кажеттігі мен
тәсілдері туралы "Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай аймақтарын
басқару туралы Ереженің" [2] баптарында берілген түсініктемелер де ашықтан
– ашық жазылған. Осы ережелердің 120 - бабында берілген түсініктемесінде
И. И. Крафт былай деп жазды: "Қырғыз (қазақ) даласындағы орыс халқын онда
түпкілікті орналастыру мақсатымен 1835 жылы сол кең – байтақ даланы
барынша молырақ қамтыған Жаңа Орынбор шекара шебі жүргізілді. Соның
нәтижесінде ескі және жаңа шекара шептерінің аралығында пайда болған ұшы –
қиыры жоқ алқаптағы мол кеңістік жаңа шекаралық аймақ деп аталып, бұған
дейін Орынбор казачествосы әскерлеріне берілген жерлерге қосылды. Ал бұрын
бұл аймақтағы көшіп - қонып жүрген қырғыздардың (қазақ) онда уақытша қала
тұруына ғана рұқсат етілді. Ал Орынбор әскери губернаторына келешекте
қырғыздарды (қазақтарды) түгелдей жаңа шекара шегінің арғы жағына біржолата
қуып тығуға бағытталған әрекеттер жасау міндеті қойылды" [3].
Қазақтарды көптеген шаруашылықтары үсті – үстіне жасалған қысымға
шыдай алмай, Орал өзенінің арғы жағына өтіп, кең даланың қойнауына сіңіп
кетті. Ал өз атамекендерінде уақытша қала тұруына рұқсат етілгендердің ең
жақсы, шұрайлы жерлері казачество орналасқан аймақтарға өтіп кетті де,
қазақтар кайыршылық жағдайға душар болды. Мұнды патша 1879 жылы жіберген
толық дәрежелі мемлекеттік кеңесші Лукашков төрағалық еткен комисияның өзі
айнықтайды. Комиссия "Әскери басшылық атап көрсеткен жер телімі
қығыздардың (қазақтардың) тұрмысын түзейтуіне мүлде жеткіліксіз деп
тапты" және ол бұл аймақтарда калған қырғыздардың (қазақтардың) бәрін
бірдей орналастыру тіпті де мүмкін емес" екендігін көрсетті. [1]. Нақ
осындай жағдай Омбы уезінде де орын алды. Онда Ертістің бойындағы ені 10
шақырым келетін ұзыннан –ұзақ алқап генерал Шпрингердің бұйрығы бойынша,
қазақтардан тартып алынды.
Патша үкіметі Қазақстанды жаппай отарлауға 1891 жылы кіріскенде дейін –
ақ (XIX ғасырдың орта шенін бастап, орыс, украйн халқын Қазақстанға қоныс
аударта бастағанға дейін), өзінің мұндағы отаршылдық саясатының негізі етіп
қазақтарды байырғы ата қоныстарынан ығыстырып шығарып, ең шұрайлы да
құнарлы жерлерді тартып алу міндетін қойды.
Патшалық Ресей үкіметінің әкімшілігі қазақтардан тартып алынған жаңа
шекаралық шеп бойындағы жердің бәрін Орынбор казачество
әскерлерінің түпкілікті меншігіне өткізіп беруге күш салды. Мұның нақты
дәлелі 60 - 90- жылдары осы жөніне түрлі комитеттер мен комиссиялардың
құрылғандығы болып табылады. Қысқаша соған тоқталып өтейік. Крыжановскийдің
басқаруымен құрылған айрықша комитет XIX ғасырдың 70 – жылынан бастап жаңа
шекаралық шеп бойындағы ауқымды ауданды қамтитын барлық жерді орынборлық
казачество әскеріне беру туралы өз ұсынысын жасады. Ал ата қонысынан
көшірілетін қазақтарға басқа жерден 750 мың десятина жер беру ұсынылды [2].
Алайда, қазақтарды ата қонысынан көшіру мәселесін, арада 20 жыл
өткеннен кейін ғана патша үкіметі түпкілікті шешті. Осыған орай, тағы бір
құжатқа оралайық. II Николай патша 1898 жылы 29 мамырда екі баптан тұратын
Министрлер комитеті туралы Ережені бекітті, онда: "Қазақтарға Орынборлық
әскери басқарма шаруашылығы анықтаған үлестік тиімді және тиімсіз жер
көлемі - 999 003 десятина жер бөлінді" делінген болса, мұнан басқа 53 251
десятина жер керуен жолы қамтыған кеңістікті толтыруға косымша бөлінгені
айтылған. Бұл бөлшектенген жерлерді қазақтардың тұрақты
пайдалануына біртіндеп беру және ол жерлерді Торғай облысының
құрамына қоса есептеу көзделді [3].
XX ғасырдың басында қазақтарды көшіруге берілген жерлерді қайта
тексерістен өткізген арнайы комиссия жарамды деген жерді алып, оны Ресейден
жанадан келіп қоныстанушыларға үлестіру жұмысын кенінен өрістетті. Осындай
жұмыстың нәтижесінде қоныс аударушылар мен Орынбор әскерлеріне тағы да
косымша 10000 десятина жер қазақтардан алынып берілді.
Ресей империясының отарлау аппараты жаңа қоныстанушы қазақ әскерімен
барған сайын күшейтіліп, сан жағынан ұдайы өсіп отырды. Осыған келімсек
орыс шаруалары қосылып, жергілікті халық қыспаққа түсті. Үйренген ата
қоныстан көшу, ұзақ қашықтыққа жолға шығу, әсіресе көліксіз кедей
шаруаларға, олардың отбасына жеңілге соқпады. Қоныс аударушы қазақтарға
үкімет тарапынан ешқандай көмек көрсетілмеді, ақшалай жәрдем берілмеді.
Торғай облысынын және Орынбор әскери басшыларының мақсаты өздеріне бөлініп
берілген жерлерден қазақтарды дереу көшіру еді.
Әкімшілік тарапынан берілген мерзімде көшіп үлгермеген қазақтар,
өздерінің жағдайын айтып, Орынбор әскери атаманына өтініш білдіруге мәжбүр
болған. Айталық, қазақ атаманына өздері өтініш білдірген, Жылқуар болысы №
8 ауылының қазақтары өздерін ескі тұрақтарында қалдыра тұру, әзірге кен
орындарында жылданып жұмыс істеуге әзір екендіктері туралы өтініш жазған
[1].
Алайда Торғай облыстык әкімшілігі мен Орынбор әскери –шаруашылық
басқармасының бірлескен шешімімен 1902 жылдың 1 маусымында барлық қазақтар
жаңа шекара шебі ауданынан көшуге міндетті болды, олар босатқан жерге
казачество әскерлері келіп қоныстанатын еді. Губернатордың бұйрығымен енді
қазақтардан ешбір шағым мен өтініш қабылданбайтыны ескертілді. Казачество
тарапынан жасалатын қасымға, зорлық – зомбылыққа қарсы ешкандай шара
қолданбайтыны да ашық айтылды. Осындай жан - жақты қыспакқа түскен қазақ
ауылдары қазақ қонысына - станциаларға малмен кәсіп жасайтын кәсіпкерлерге
жалдана бастады. Сөйтіп, қазақтың қалың бұқарасы екі жақты қанауға ұшырады.
Ішкі істер министірлігіне жолдаған хатында қазақтар: "Суық түсті, киіз
үймен көшіп жүрміз, суықтан жас балаларымыз тоңып қалтырауда. Қыйындыққа,
жоқшылыққа душар болдық. Арендатор Байдин бізді өзіміздін жерімізге
жібермей қойды", - деп мұңаяды. Мұның өзі тек бір ғана ауылдың тұрғындарына
тән нәрсе емес еді. Бұл тұтас өлке тұрғындарына кез болған нақты құбылыс
еді. 1903 жылдың көктемінде Жаңа шекаралық шеп өтетін ауданнан көрсетілген
мерзімде қоныс аудара алмаған үй – түтін саны шамамен 2250-ге жетті. Енді
әкімшілік оларды зорлық — зомбылықпен көшірді. Патшалықтың жергілікті
өкімет орындары қалай болғанда да, қазақтарды арнайы бөлінген жерлерге
көшіруді дер кезінде орындауға барлық қолдағы мүмкіндігін жұмсап бақты.
1904 жылдың қарашасына қарай Костанай уезінің бастығы Торғай облысының
губернаторына берген мәлімдемесінде: "Қазақтарды өздері арнайы бөлінген
бөлісті миллиондыққа көшіру - мәжбүр ету, полициялық күштеу шараларын
қолдану арқылы жүзеге асырылды" [1], - деп жазды. Осы тұста қазақтарды өз
ата қонысынан, жаңа шекара шебі өтетін аудан маңынан 100 - 150 шакырым
қашықтықта аулақ көшіру мәселесі қаралып, белгіленген мәслихат жұмысына
арнайы шақырылған ірі байлар тобы, әулетті азаматтар: Алдияров, Сарыбаев,
Ө. Беркімбаев және т.б. ел ішінде бүлікті болдырмай, елді одан сақтап
қалатыны көрсетілген.
Самодержавиенің қазақтарға ұстанған саясаты негізінде 1917 жылы Орынбор
қазақ әскери округінде 958 генерал, офицер, шенеуніктерде 36198,5 десятина
жер болды. Олардың әрқайсысы (еркектерін ғана есептегенде) орташа есеппен
381 десятинадан иемдеді. Бірінші окрукте жалпы жер көлемі 17 901,92
десятина болатын 331 офицер участогі болды немесе орташа есеппен әр еркек
жыныстығы 540 десятинадан келді. Оның үстіне 28 шаруашылық 1000 десятинадан
жер иемдеу, кейбірулері 3 000 десятинадан жоғары жер иеліктерін алды [2].
Орынбор қазақтарының егістік жер көлеміне келсек, орташа есеппен, әр
қазақ шаруашылығы 8,5 десятина жерге егін екті. Кейбір жерлерде
офицерлердің егістік жерлелі көп болды. Орынбор уезінің Сокмор станциясында
1918 жылдың көктемінде 5 мың қатардағы қазақтардың қолында 53 369 десятина
жер, ал 14 офицер иелігінде 1 934 десятина жер болды, бұл қатардағы
қазақтардын шаруашылығында орта есеппен 12 десятина, ал офицерлерде 1368
десятина жер болды дегенді көрсетеді [3].
Қазан төңкерісінен қарсаңында Орынбор қазақ әскерлері құрамында 533
мыңнан астам адам, 7,14 млн. Десятина жер, 1 дивизион, 4 жеке және 35
ерекше атты жүздік, 3 атты артиллериялық батарея бар еді. Бұдан басқа
бөлімдердің өзі айтарлықтай көп жасақталды. Жалпы алғанда, олар ірі әскери
күшке айналып шыға келді.
Қазан төңкерісінен соң, Орынбор қазақтарының кедей – кепшіктері Кеңес
өкіметін қолдап, атаман Дутовқа қарсы соғысты. 1920 жылы казачествонын
таратылуына байланысты, Орынбор қазақ әскерлері де жойылды [4].
1915 - 1916 жылдарда соғыстың ауыр зардаптарынан, жүт болуы салдарынан
егістіктің көлемі, малдың саны құлдырап, кеміп кетті. Мәселен, Орал
облысында 1914 жылмен салыстырғанда 1915 жылы егіс көлемі 14 процент
кеміді. Оның үстіне, отаршылдық саясаттың салдарынан жер мәселесіндегі
қайшылықтар шиеленісе түсті. Жергілікті халық мекендеген құнарлы алқаптарды
тартып алу әдеттегі дағдыға айналды.
Алым-салықтан, қанау мен езгіден діңкелеп отыртан қазақ еңбекшілері
үшін патша үкіметінің Қазақстан мен Орта Азия халықтарынан майданға қара
жұмысқа адам алу жөніндегі 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығы отқа май құюмен
бірдей болды. Бұл жарлық онсыз да ернеулеп тұрған халықтың ашу-ызасын
шектен шығарған ақтық тамшыдай әсер етті.
Қазақ еңбекшшері патша жарлығын орындаудан бас тартып, ашық қарсылық
көрсете бастады. Стихиялы түрде басталған қозғалыс аз уақыт ішінде
бүкілхалықтық ұлт-азаттық қөтерілісіне айналды. Қарулы көтерілістің аса ірі
ошағы Торғай облысы болды. Мұнда халық қозғалысының көрнекті көсемі
Амангелді Иманов ұйымдастырған көтерілісшілер 1917 жылғы ақпан төңкерісі
жеңгенге дейін әрекет етті. Тұтас аудандарды азат етіп, патша әскерлерін
бұл жерге жібермей ұстап тұрды. Амангелді Имановтың ақылымен көтерілістің
басынан-ақ жауға өздерінше қарсылық көрсетіп жатқан екі болыстың
адамдарымен байланыс жасап қана қоймай, үш болыс сарбаздарының сардарлары
бас қосып, үлкен бір азаматтық мәмілеге келді: бұдан былай қарай қандай да
болсын, патша әскеріне қарсы әрекетті, бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығарып деген сияқты, қоян-қолтықтаса отырып жасайды, бірінсіз-бірі беталды
ештеңеге бармайды, қиын қыстау жағдай туа қалса, бірін-бірі аянбай
қорғайды, бірін-бірі қапыда қалдырмайды, жау қолына бермейді, солдаттан
түскен қару-жарақ, оқ-дәрі, ер-тұрман, ат-арба сияқтыларды қылдай бөліседі.
Сарбаздарды басқару, шайқастарды жүргізу, бейбіт халықты жазалаушынардан
қорғау, жасақты азық-түлік, қару-жарақ, ат-көлік, киім-кешек, баспанамен
қамтамасыз ету істерін бір орталықтан басқару дұрыс деген келісімге келді.
Осының бәрін күнбе-күн жүргізіп отыру үшін үш сардар және әр болыстан бір-
бір адамнан кіргізіліп, сол алтаудан жасақ алқасы құрылды. Бәріне әділ
бағасын беріп, төрелігін айтып отыру үшін алтауынан да жоғары тұрған төбе
би сайланды. Төбе биге көрші болыстықтағы елге беделді, пайғамбар жасынан
асып кеткен бір төрені бекітті. Амангелді күн демей, түн демей үш болыстың
да сарбаздарына соғысу тәсілдерін, әсіресе мылтық ату, найза шаншу, қолма-
қол ұрыс, қылыштан жалтару, бомбы, снарядтан сақтану деген сияқтыларға
шейін тәптіштеп түсіндіріп, жарғақ құлағы жастыққа тимейді. Сарбаздар
соғыстың айла-тәсілін меңгерді, мысалы, соғыста сардарлар жауға қарсы
жъшқыларды қаптатуды жиі қолданды.
Қарт сарбаз Нүркей Өтеболатұлының айтуынша, соғыста басынан-ақ бес
жүздей жылқыны алдыға салып айдап, солардың тасасымен барын қолма-қол
ұрысты бастауға сардарлар келісті. Сонша көп жылқыны жаудың көзіне түспесін
деп, көл жағасындағы қалың қамыстың ішіне кіргізіп жіберді де, дер кезінде
дүркіретіп айдап шыу үшін жігіттерді сайлап қойды. Жарағын қолға алып,
қаруларын асынған сарбаздар да ат- матымен ну қопаға кіріп, тығылын
түрды. Жүз алпыстай мергендер тобы жолдың екі қапталындағы тобылғылы
дөндерге бекінді. Бұлар солдаттарды өткізіп жіберуге тиіс болды. Әскер
кейін қаша бастағада ғана немесе жазалаушылар мен сарбаздардың ара жігі
ашылғанда ғана оқ шығаратын болды. Көлдің жол өтіп жатқан түсы мидай жазық,
жан-жағы биік төбе еді, жау сол жазыққа тегіс шығып, алды көл жағасына
жақындағанда қалың жылқыны үстеріне қаптата айдап, олардың ізін ала қопадан
шыққан қол атой салып солдаттармен соғыс бастау керек болды
Айтқандай-ақ, жау әскері найзалары жарқылдап, қылыштары сыртындап,
әлденеше зеңбірегін сүйретіп, арбаға артқан пулеметтерінің аузы сарбаздарға
қарай тікірейіп, көл жағасына дейін жетті. Қару-жарақ, оқ-дәрі, азық-түлік
тиеген отыз шақты арбалары да дөңнен асып, теп-тегіс жазыққа шықты. Сол
сәтте сардарлар: "Жылқыны қаптата айдаңдар!!" деп әмір берді. Тұс-тұсынан
қиқу естіген қыл құйрық тұрсын ба, құйрықтарын түріп, құрыш тұяқтарымен
төңіректі басына көтеріп, өлген-тірілереніне қарамай, солдаттардың үстіне
қарай лап қойды.
Көп жылқының соңынан келген көтерілісшілер патша әскерімен қолма-қол
шайқасып та кетті. Қанды қырғын күн бата бір-ақ тоқтады. Өздері қанша көп,
пулеметі, зеңбірегі болғанымен, қолма-қол шайқаста жау жағы жапырылын, атыс
сала, шегіне бастады. Шегініп бара жатқан солдаттарды екі бүйірінен
мергендер қыспаққа алып, біраз шығынға ұшыратты. Жаудың күпшектері сынып,
жүре алмай қалған бес арбасын қолға түсірді. Екеуінде елу шақты бес атар,
үшеуінде кілең пафон болып шықты. Осы соғыс туралы қазақ әскери округі бас
штабының бастығы П.И.Аверьяновқа кезінде мынадай телеграмма жіберген:
"...Бүлікшілер партизандық әдіске көшуде. Түнгі шабуылдарда саны көп
сарбаздар біздің жекелеген роталар мен сотняларды таптап кетуде.
...Бүлікшілік жоспарлы түрде жүргізілуде. Уақытты өткізіп алсақ, олар
өз уезд орталықтарын ғана басып алып қоймай, Ташкент темір жолын да басып
алып, бүлдіре бастауы мүмкін. Генерал Лаврентьев".
Мынадай телеграмманы алғаннан кейін әскери округтің командашысы тығыз
түрде төмендегі әскери бөлімдерді көмекке жөнелту туралы бұйрық береді,
олар Қазан қаласында тұрған 95-ші полктің бір ротасы, Саратов қаласында
тұрған 92-ші полктің бір ротасы, Вятка қаласында тұрған 106-шы полктің бір
ротасы, Сембер қаласында тұрған 242-ші полктін бір ротасы, Орынбор
қаласында тұрған 104-ші және 238-ші запастағы екі полктің екі ротасы,
Оралдағы бесінші және алтыншы, Орынбордағы 34-ші, 35-ші, Астраханьдағы
ерекше тапсырмаларға пайдаланатын сотнялар.
Әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін округ интендантының
көмекшісі жіберілді.
Генерал Лаврентьевтің қарамағына 10 жүк автомобилі, бір цистерна, бір
автомобиль-шеберхана жөнетілді. Бұларға қоса бірнеше жеңіл автомобиль, екі
аэроплан, бірнеше радио-телеграф станциялары берілді. Командашы жазалаушы
корпустың шапшаң қимылдап, тез мақсатына жетуі үшін жаяу әскерді
автомобильге отырғызуды талап етеді. Өйткені әскер бүлікшілерді қуып жетіп,
құртып жібере алмайды. Добрынин.
Сайып келгенде, бір облыстағы ғана ұлт-азатгық қозғалысын басып-жаншу
үшін жазалаушы экспедицияның құрамына мынадай әскери бөлімдер кірген: 17
жаяу әскер ротасы, 19 атты әскер сотнясы мен эскадроны, 14 зеңбірек, 17
пулемет, 10 жүк автомобилі, екі аэроплан, 3 радио-телефон станциясы.
Күзге қарай Жоғарғы бас командашының жарлығы бойынша,
көтерілісшілерге қарсы пайдалану үшін майдан даласынан Орынборға үшінші
кезектегі екі атты қазақтар полкі, үш пулемет командасы шақыртылады.
Жазалаушылардың көптігіне қарамай, көтерілісшілердің Ағыбай батыр бастаған
қолы жаудың бөлініп қалған бір шағын отрядын түбекке қамап, тас-талқанын
шығарды; сарбаздардан бас сауғалай қашқан солдаттар аттарымен қойып кеткен
түс жалпақ та терең иірім екен, шетінен бата берген жиырмадан астам
солдатты иірім тартып әкетеді, су түбіне жібереді. Жүз қарулы солдаттың
жиырма сегізі ғана қашып құтылып, елу екісінің өлігі табылады; жиырмасы
судың астына кеткен болды. Көтерілісшілер 52 бесатар, 52 қылыш, 60 ат, 4
көк арба толы оқ дәріні қолға түсірді.
Тарихи деректер бойынша, жазалаушылар экспедициялық корпусының
командашысы генерал-лейтенант Лаврентьевтің соғыс қимылдарын сипаттап жазып
отыратын журналынан мынадай бір мәліметті кездестірдік: "Запастағы
бірінші жүздіктердің шолғыншылары екі сарбазды қолға түсірді: олар қарулы
қарсылық көрсетпек болғандықтан, табанда атып тасталынды. Ер-тұрманы мен
екі атты, дара ауыз мылтық және оның екі патронын штабқа алып келді.
Патрондар дара оқпен жасалған, ішіндегі дәрісін қырғыздардың өздері қолдан
жасаған боп шықты, от тигізгенде лап етіп жанып ала жөнеледі. Қырғыздар
барлауды өте шебер жүргізеді. Олар біздің отрядтың жүріс-тұрысын
көздерінен таса қылмай, қатты қадағалап отырады, әрбір қадамын қалт
жібермейді... Оқ жетпейтін алыста тұрып-ақ бәрін дереу біліп алады. Біздің
шолғыншылардың өздеріне жақындай бастағанын байқаған бойда, қас қағым сәтте
құмның ішіне сіңіп, тіпті көкжиектен асып, жоқ боп кетеді".
Патша әскерінің күші басым түскен жағдайда көтерілісшілер ойлы-қырлы
құм арасы, қамысы ну көл, қоғасы қалың қопа, тоғайлы өңір, ескі зираттар
мен қыстауларды паналап, бетпе-бет шайқасты. Қанды ұрыстар, жоруыл-жорықтар
көп болды.
Солардың бірі Бесқопадағы соғыс еді, ол алдым ала келіспеген
жоспар бойынша басталды. Сарбаздардың қалын қолы қопалардың ішіне тығылып
тұрып, жау әскерінің алды қопаға тіреліп, арты кіріп болған сәтте есінен
тандыра, алдынан үш жүздей мергендер оқты қарша боратып, екі бүйірінен және
ту сыртынан атқылайды, арт жағынан сарбаздардың негізгі күші атой салып,
жаппай лап қойды. Сөйтіп, солдаттардың есін жиғызбай, әскери шеп құруларына
мұрса бермей, кейін тықсырып тастау, қалаға қарай шегінуге мәжбүр ету,
мүмкін болса, түгелдей қолға түсіру болатын. Міне, сары сәскеде жер
қайысқан қалың қол, қара құрым қаптаған жау әскері Бесқопаға да жетті.
Алдарында ештеңе көрінбеген соң екі жағы да қара-құрадан ада болғандықтан,
сарбаздарды тұрған жерінде баспақ боп, қаннен-қаперсіз сап түзеп,
шерулетіп келе жатты. Мергендер жасырынып жатқан жерге алпыс-жетпіс сажын
таянып келгенде, олар Амангелдінің командасы бойынша оқты қарша
боратты. Осы белгіні дегбірсіздене күтіп тұрған бес мыңнан астам
сарбаздар, қалың қол, жау әскеріне тұтқиылдан лап қойды. Көп мылтық тым
жақын жерден атылып, соншама көп сарбаздар жер астынан шыққандай қиқу
сулып, үстеріне төніп келіп қалғанда, үрейлері ұшып, қатты сасқан
солдаттар шеп жасап, зеңбірек, пулеметтерін құрып үлгере алмай қалды.
Заматында қанды қырғын, қолма-қол шайқас басталды да кетті. Күн бесінге
таяған кезде патша әскері әуелі шайқаса шегініп, кейін тірі қалғандары
аттарының басын кері қарай бұрып, бас сауғалай, қалаға қарай қаша соғысуға
шықты.
Жеңіс желпіндірген сарбаздар, әсіресе Амангелді Иманов бастаған
мергендер қашқан жауды өкшелей қуып, талайларын жер жастандырды, талайларын
ауыр жазалап, ердің басын құшуға мәжбүр етті.
Енді осыған орай тарих сөзі, сол кезден бізге жеткен құжат - генерал-
лейтенант Лаврентьев басқарған жазалаушы экспедицияның ауыр жағдайы туралы
Қазан әскери округы командашысы Бас штабтың бастығына жолдаған
телеграммадан: "Қырғыздың шайқасы, генерал Лаврентьевтің мәлімдемесіне
қарағанда, әскери тәртібі бар, қатарларын соғысу тәсілдеріне сай дұрыс
ұстайды. Шабуылға шапшаң шығып, жаппай көтеріледі, тоқтаған жерлерінде
сақшылар тобын құрып, өздерін қорғап тұрады; 25 шақырымға дейін шолғыншылар
жіберіп, барлау жүргізіп отырады.
Бүлікшілердің шайқалары сондай батыл, роталар мен сотнялардың жаудырған
оғына қарамай, біздің шебімізге елу қадамға шейін таянып келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz