Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ҚЫЗЫЛОРДАБОЛАШАҚУНИВЕРСИТЕТІ
Білім беру және педагогика жоғары мектебі
Филология, журналистика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
KKTL 2213 Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы
Қазақ газет мәтіндеріндегі әсер етудің қосалқы факторлары
(тақырыбы)
Ғылымижетекшісі: ф.ғ.к., доцент Нұрсұлтанқызы Ж.
Орындаған: КЯ-222 оқу тобының білім алушысы Шамшимет М.
Курстық жұмысы қорғалды____ ___________ 2022жыл
__________________
(бағасы)
Комиссиятөрағасы: Ж.Нұрсұлтанқызы
_________________
(қолы)
Қызылорда, 2022 жыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ҚЫЗЫЛОРДА БОЛАШАҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Білім беру және педагогика жоғары мектебі
Филология, журналистика кафедрасы
Бекітемін
Жоғары мектеп деканы
____________ Серкебаев Д.Ж.
____ ___________ 2022 жыл
ТАПСЫРМА
Пәні: Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы
Студент:Шамшимет Мадина Талғатқызы
Тобы: КЯ-222
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ газет мәтіндеріндегі әсер етудің қосалқы факторлары
№
Тараулар атауы
Орындалу уакыты
Орындалуы туралы
белгі
Кіріспе
1
ГАЗЕТ МӘТІНДЕРІНДЕГІ ӘСЕР ЕТУДІҢ ҚОСАЛҚЫ ФАКТОРЛАРЫ- АЙДАРЛАР МЕН ТАҚЫРЫПТАР
1.1
Газет тақырыптарының және айдарларының зерттелуі
1.2
Газет мәтіндегі айдарлар мен тақырыптарды талдау
2
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІҢ ЖАЗЫЛУ СТИЛІ.ТАҚЫРЫПТАРҒАҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР МЕН ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
2.1
Қазіргі қазақ ресми баспасөзіндегі медиа-мәтін сипаты,тақырыптарға қойылатын тыныс белгілер,газет тіліндегі мәтіндер
2.2
Газет мәтініндегі балағат сөздер және жазылу үлгісі
2.3
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тапсырма берілген күн: _ 2022 жыл
Курс жұмысының жетекшісі: ф.ғ.к., доцент Нұрсұлтанқызы Ж.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ГАЗЕТ МӘТІНДЕРІНДЕГІ ӘСЕР ЕТУДІҢ ҚОСАЛҚЫ ФАКТОРЛАРЫ-АЙДАРЛАР МЕНТАҚЫРЫПТАР ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.Газет тақырыптарының және айдарларының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Газет мәтіндегі айдарлар мен тақырыптарды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІҢ ЖАЗЫЛУ СТИЛІ.ТАҚЫРЫПТАРҒАҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР МЕН ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1.Қазіргі қазақ ресми баспасөзіндегі медиа-мәтін сипаты,тақырыптарға қойылатын тыныс белгілер,газет тіліндегі мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2.Газет мәтініндегі балағат сөздер және жазылу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3.Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Газет - халық пен билікті жақындастыратын бұқаралық ақпарат құралы. Бұлай айтуға негіз бола білген Қазақ публицистикасының негізін қалаушы алғашқы газеттері: Дала уәлаятының газеті,Түркістан уәлаятаның газеті, Қазақ, Алаш, Сарыарқа, Айқап. Қазіргі таңда әр облыста шығатын газеттер жиынтығы көп, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері 5189 БАҚ тіркелген, оның ішінде 3676-сы мерзімді баспа басылымы, 191- телеарна, 84-радио, 959-ақпараттық агенттік және желілік басылымдар. БАҚ түрлері бойынша, тіркелген БАҚ-тың жалпы санының ішінде: 3676 баспа тобы, оның ішінде газет - 2180 және 1496 журнал бар.
Тоқсан ауыз сөзді тобықтай түйінге сыйғыза отырып, халықтық сана-сезімі мен салт-дәстүрін, тұрмыс тарихын бейнелейтін медиа-мәтін тәуелсіздік алған соң үлкен өзерістерді басынан өткерді. Алғашқы жылдары жаңалықтың жаршысы болып халық асыға күтетін газет-журналдар болса,кейінгі жылдары теле-радио, интернет желісі орын басты. Осы кезде БАҚ-қа қойылатын талаптар да арта түсті. Сөйтіп БАҚ арқылы таралатын аудиалды және визуалды түрде қабылданатын хабарламалардың бәрі біріге келіп вербалды және медиалық белгілердің жиынтығы ретінде медиа -- мәтін ұғымын құрайды.
Қазақ публицистикасының дамуына үлкен үлес қосқан және де қалыптасуына газет тілі айрықша рөл атқарады.Соның ішінде сараптау, жіктеу қажеттілігі туындады. Бұл орайда газет атаулының лексикалық құрылымы мен жүйесіне бағаны қоғам-әлеуметтік орталар баға беріп саралап, өзекті тақырып болса ортаға салынады.Нақтылай келе бұл зерттеудің басты тақырыбы медиа-мәтінің жасаушы, қабылдаушысы да - Адам. Әрбір тақырыпты адамзаттың өзекті сұрақтарды барынша талдауға тырсты. Газет мәтіндерінің басты қызмет түрінің бірі - қосалқы факторлар екені белгілі. Оған газет айдарлары мен тақырыптар жатады. Олар газет беттерінде ақпарат-жарнамалық қызметтерді қатар атқаратындықтан мазмұн жағынан-тақырыптық кешенді құрайды.Біздің газет сүйер қауымға жеткізетін ақпараттық мақсатымыз - қазіргі қазақ газетін тілін және тақырып-айдарларды кең ауқымда қарастыру. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттерінің дамуын. қазіргі қазақ авторларының публицистикалық шығармашылығындағы ізденістік жаңалықтарды айқындап баға беру. Газет арқылы тіліміздің қоғамымызда қолданып жүоген сөздердің бет-бедерін, қолданыстық ахуалын көрсету. Себебі адам өмірінің саяси, экономикалық, мәдени, тұрмыстық т.б. салаларын түгелдей қамтитындықтан газетте алуан түрлі тақырыптарды зерттеп жариялайды. Сол себепті де газет материалдары бірнеше жанрда жазылып халыққа ұсынылады. Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік міндетін атқарады. Демек, уақтылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі бір кезеңдегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады. Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әралуан болып келеді. Онда ақпараттың мәліметтерімен қатар өзінің мазмұны жағынан әртүрлі жанрларға жататын жеке адамдық дерек кездеседі. Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да, мазмұны жағынан да әртүрлі болып келуі, оларды ұлт өміріне қатысты жан-жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді. Қоғам өмірінің әрбір саласында туындаған кез келген мәселе адамдардың күнделікті іс әрекетімен тығыз байланысты болатыны белгілі. Баспасөз жүйесі қоғамдық-саяси өмірде өзінің алға қойған мақсаттарын тек функциялар жүйесінің негізінде ғана орындай алатындығымен ерекшеленеді. Ал, сол журналистика функцияларының жүйесіне келсек, ол - адам үшін, оның игілігіне, жан-жақты дамуына, рухани байлықты еселеуіне, тіршілік деңгейін арттыруына бағытталады, сол үшін қызмет көрсетеді. Сондықтан, функциялар өмірде негізінен адам факторы арқылы жүзеге асырылады.Қазіргі таңдағы БАҚ жүйесінің айқын мақсаттарының бірі - азаматтардың қоғамдық позицияларын анықтау, саяси өмірдің әр түрлі көріністері аясында өзара түсіністік пен игі қарым-қатынастарын қалыптастыру. Бұл сайып келгенде, мейірбанды да игілікті шара. Себебі, журналистиканың ақпарат таратудағы жалпы сипатынан оның функциясы туралы мәселе туындайды жәнеәрбір субьект, аспект, іс әрекеттің қоғам өміріндегі орнын, ролін функцияның ерекшелігі, сипаты және тенденциясы анықтайды.БАҚ - ақпарат таратушы ғана емес, ол - басқарушының, бақылаушының, әлеуметтанушының, тәрбие құралының, танымдық мағлұмат берушінің, ағартушының функцияларын да белгілі деңгейде атқаратындығын жоғарыда айтқан едік. Бұл жерде де тәуелсіз журналистика жүйесінің атқаратын қызмет түрлерін тізіп шығу күнтәртібіне қойылмайды. Ең бастысы, оның функцияларының орындалуын, жалпы сипатын, ерекшеліктерін негізге алу маңызды. Қоғам өмірінің әрбір саласында туындайтын барлық мәселе адамдардың күнделікті іс қызметтеріне байланысты көрініс табады. Барлықөзекті мәселе тек адамға байланысты пайда болады және оны қорыту, шешу мүмкіндік тек адамда ғана бар Десек те, адамдардың қызметі журналистиканың зерттеу обьектісі болумен қатар оның орын алатын қоғамдық ортасын қалыптастыратындығымен ерекшеленеді. Мұның өзі журналистика қызметінің қоғамдық ахуалмен тығыз байланысатындығын көрсетеді және осы арқылы журналистика функцияларының қоғамдық сипаты анықталады. БАҚ-тың атқаратын функциялары оның өмір сүретін қоғамының мәдени деңгейімен байланысты көрініс табады деген пікірлер де бар. Олар көзқарас пен баспасөз бостандығын демократиялық мемлекеттің ажырамас бөлігі деп санайды. Жалпы кез-келген демократиялық мемлекеттің қызметін ырғақты ету үшін БАҚ міндетті түрде қажет екендігі ешкімге күдік тудырмаса керек. Осының негізінде демократияның қан тамыры болып табылатын бұқаралық көзқарас деген ұғым туады. Неміс ғалымдарының анықтауынша, БАҚ-тың өзара тығыз сабақтасатын негізгі үш функциясы бар екен. Олар төмендегідей:
а) азаматтарды ақпаратпен қамтамасыз ету;
ә) бұқаралық көзқарастың қалыптасуына ықпал ету;
б) сын, пікір айту, бақылау жасау.
Газет дүниеге келеді, өседі, ержетеді. Бірақ қартаймайды. Себебі ол табиғат заңына сай ұрпақтан - ұрпаққа ауысып, жалғасын тауып, жаңарып, жасқа толған сайын құлпырып отырады.
1.ГАЗЕТ МӘТІНДЕРІНДЕГІ ӘСЕР ЕТУДІҢ ҚОСАЛҚЫ ФАКТОРЛАРЫ-АЙДАРЛАР МЕН ТАҚЫРЫПТАР
1.1 Газет тақырыптарының және айдарларының зерттелуі
Газет мақала тақырыптарыдың олардың зерттелуін Баспасөз тілі бұқаралық ақпараттық мәліметті жеткізетін белгілі бір өзіндік ерекшелігі бар бұқаралық ақпараттар құралының түрлілігі болып табылады. Газет мәтініндегі тақырыптық желілердің дамуы экстралингвистикалық сипаттағы факторлармен анықталады. Құрылымдық-мағыналық жағынан газет тақырыптарының негізгі идеясымен, мәтіннің өн бойындағы ішкі компоненттерімен өріле байланысқан тілдік құбылыс ретінде сипаттауға болады. Мақала авторлары газет мәтінін жаза отырып, ең алдымен, оқырман санасында бұрыннан бар, ескі мәліметтерді басшылыққа алып, оны жаңа, соңғы ақпараттармен толықтырады. Баспасөз - қоғамға қызмет ететін ақпараттар ағыны. Баспасөздің жеделдігі, нақтылығы, мазмұндығы, дәлділігі басты рөл атқарады. Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты оқиғалар туралы дер кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым, уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға көмектеседі. Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік міндетін атқарады. Демек, уақтылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі бір кезендегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады. Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр түрлі жанрларға жататын жеке адамдық деректер, хаттар, күнделіктер, естеліктер, ресми құжаттар,статистикалық мәліметтер,көркем шығармалар тағы басқалары кездеседі. Баспасөз материалдары өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да, мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне қатысты жан-жақты мәлімет алу мүмкіндік береді. Тілдегі әрбір құбылыс белгілі дәрежеде басқа құбылыстармен тығыз байланысты. Тілдік құбылыстар арасындағы байланыстар мен олардың сипаттары тарихи жағдайларға байланысты құбылып өзгереді. Тілдің тарихын, тілдік құбылыстардың туып, қалыптасу тарихын зерттегенде оның қалыптасу негізінде, басқа құбылыстармен қандай айырмашылығы барын анықтау қажет. Әрбір ұлт өзіндік табиғи болмыс-бітімін, мінез-құлқымен рухани құнды асыл қазынасын ғасырданғасырға сақтап жеткізетін аса қасиетті құралы - тіл болып табылады. Сондықтан да ұлттық тіліміздің болашағы мен оны дамытудағы бағыттары тілші ғалымдардың ең басты назардан таса етпейтін өзекті мәселесі. Тілдік құбылыстың өзгеруі көбіне өзі өмір сүріп отырған байланыста болатын басқа құбылыстармен өзгеріп кетуі нәтижесінде пайда болады. Тіл - қоғамдық құбылыс болғандықтан дамып, өзгеріп, белгілі құбылыстың жоғалып отыруы заңды. Қай кезеңнің болмасын баспасөз материалының тілін өзгертпесек те, сол кезең тұрғысынан қарап, пікір айтуымыз қажет. Өйткені баспасөз тілі де, сол заман ағысына қарай өзгеріп отырады. Тіл - халық өмірінің айнасы болса, әр кезеңнің, әр ұлттың өміріндегі болып жатқан барлық өзгерістер мен құбылыстар, жаңалықтар сол халықтың өз тілінен көрініс табады. Міне осы өзгерістер мен тілдік көріністерді баспасөз бетінен көруге болады. Ал қоғам өзгерісімен бірге кірген жаңа сөздер мен жаңа ұғымдарды қазір толық түсініп білу мүмкін емес. Енген жаңалықтар халық ұғымына толық ізін қалдырып, айқын бейнесін көрсетіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы жағдайларда ұғымға қойылған ат кездейсоқ болатыны белгілі. Көбінесе тіпті бір ұғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы қалыптастыруда сол дәуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені қандай да болмасын, жаңалық алдымен баспасөз, радио арқылы келеді. Мерзімді баспасөз сол қоғамдағы әлеуметтік саяси, ресми қаулы-қарарларды өз беттерімен жариялап тұратын ақпараттар ағыны. Осы мәселе тұрғысында Б.Қ. Момынова: Қазіргі кездегі өркендеп дамыған бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды-радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиовизуалды теледидар, деректі кино) болып үш түрге бөлінеді. Бұлардың коммуникативті құрылымдарындағы айырмашылықтары болмаса, атқаратын қызметтері ұқсас дейді. Сондықтан олардың үш түріне де ортақ қызметтері (функциялары) бар екендігін айта кету керек. Атап айтсақ: 1) түрлі оқиға, факті мен ситуация туралы оқырманға, тыңдаушы мен көрерменге хабар жеткізу арқылы танылатын информациялық-ақпараттық функциясы; 2) белгілі бір факті, дерек туралы хабардар етіп, түсініккомментарийлер, баға беруге, анализ жасауға ұштасып жататын комментарийлық-бағалауыштық функциясы; 3) қандай да бір мәдени, тарихи, ғылыми сипатты информациямен таныстыру барысында сол информацияны қабылдаушының таным-түсінігін, білім-біліктілігін арттыруға септесетін - ағартушылық-танымдық функциясы; 4) қоғамдық пікір тудыру, оны қалыптастыру, адамдардың көзқарасын кеңейту және қоғамда болып жатқан инверсиялық өзгерістер мен науқандық, әлеуметтік-саяси акцияларды ұйымдастыру, өткізу кезінде, қайта құрулар мен ірі саяси оқиғалар, төңкерістер тұсында қоғам мүшелерінің дүниетанымына әсер ету функциясы; 5) кез келген информацияның таратылуы кезінде қабылдаушының эстетикалық талғамынан шығуы үшін тиімді тәсілдердің пайдаланылуы, сол арқылы жағымды эффектілер тудыруы - гедоникалық функциясына жатады. Мерзімді басылым тілін түрлі мамандық иелері әр түрлі қырынан зерттеуі мүмкін. Егер, журналистерді нақтылы басылымның әдеби-публицистикалық сапасы, автордың материалды бере білу шеберлігі қызықтырса, деректанушыны баспасөзді оның деректік маңызы мен ерекшеліктерін көрсету үшін, жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми құндылығын анықтау үшін
Айдарлар, тақырыптар газетте ерекше маңызға ие. Өйткені, олар басылымның мазмұнды-тақырыптық моделінің негізін қалыптастыруға, оның жарияланымдарының маңызды тақырыптық бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. Айдарлар газеттің композициялық моделін әзірлеуді, оның құрылымын анықтауды және әр нөмірді құруды жеңілдетеді. Сондықтан газет шығарылымын жоспарлы дайындау процесін қамтамасыз ету үшін газет айдарларының жүйесін қалыптастыру қажет. Бұл жүйеге екі түрдегі айдарлар кіреді. Олардың ішіндегі ең маңыздысы - жарияланымдардың тақырыбын анықтайтын тақырыптық айдарлар. Оларға газеттегі басылымдарды басқа сипаттамалары бойынша жүйелеуді жеңілдететін қызметтік айдарлар кіреді. Тақырыптық Айдар газет жолағындағы басылымдардың бір томдық таңдауын да, бүкіл тақырыптық жолақты да білдіреді және біріктіреді. Көп жолақты басылымдарда, олардың көпшілігі A3 форматында шығарылады, нөмір құрылымын ұйымдастыру үшін тиісті жолақтың үстінде тұрған "саясат", "Экономика", "Мәдениет", "Спорт" және т.б. сияқты тұрақты жолақты тақырыптық рубрикалар жиі қолданылады.
Әр редакцияда мерзімді басылымның айдар жүйесінің құрамы және олардың саны газеттің түрі мен деңгейіне сәйкес анықталады. Шағын жергілікті газетте екі-үш айдарларды пайдалану жеткілікті. Бұл жүйенің мәні әр санның әр түрлі жолақтардағы орны мен рөлін анықтайтын желілік графикке негізделген.
Газет тақырыптарын зерттеуші жас маман Г.К. Исхангалиева өзінің Функционально-прагматический анализ заголовков атты диссертациялық зерттеуінде: газет тақырыптарына талдау жасай келіп, олардың негізгі: номинативтік, ақпараттық (информативтік) прагматикалық және болжағыштық төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған функциялары қосалқы қызмет атқарады - дейді [3, 12 б.]. Баспасөздегі ақпарат беретін газет тақырыптарының бірінші типі оқырманға қоғамда болып жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп, қауыпты жағдайларға ұшырамай, сәтсіздіктерден шығудың жолын табуға көмектесе аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар оқырмандарға бұрын-соңды ол естімеген, білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет. Газет тақырыбының оқырманға әсер ете алуы материалдардың қызықты әр алуан болуына байланысты. Белгілі бір салаға маманданған тілші болмаса, басылымдар кез келген оқырманды бейжай қалдырмайды. Газет тақырыптары өмірдің сан-саласынан хабар беретін ақпараттар ағыны қазіргі газет ұжымының алдында басты мақсат пен міндет. Егеменді еліміздің тарихына жаңа көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу. Мерзімді баспасөз қоғам өміріне, қоғам мүшелерінің күнделікті тіршілігіне тікелей араласып, қоғамдық пікір тудыруды мақсат етеді. Тілші белгілі бір жайды хабарлап отырып, мақала тақырыптарына өз бағасын береді. Осы мақсаттарға сәйкес берілген мақалаларды қолданылатын сөздің ерекшеліктері, газет тілшілерінің тіл мәдениетін сақтаудағы шеберліктері айқындалады. Бас мақала - газет ұстанатын идеялық бағыттың айнасы. Бас мақала маңызы кеше де, дәл бүгінгі күні де өзекті, себебі, мемлекет тұтынып отырған идеология, ол ұстанған стратегиялық бағыт, оларды іске асырудың тиімді жолдары, құнды пікірлер мен нұсқаулар мақаланың аталмыш түрі арқылы газеттерде күн сайын көрініс беруі - басты саясатты іске асырудың тиімді тәсілі. Әсіресе, бұл ұстаным мемлекеттік басылымдарда, республикалық деңгейдегі, айталық, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Заман-Қазақстан, Заң газеті, т.б. сынды органдар арқылы елге, қалың оқырманға танылуы керек. Бірақ, байқауымызша, кейбір газеттер бұл тенденцияны, осы бағытты жоғалтып отырған сыңайлы. Бас мақала алғашқы қазақ газеттерінің ішінде Қазақта тұрақты және жүйелі түрде кездеседі. Бұл газеттегі бас мақалалардың авторлары сол тұстағы саяси және қоғам қайраткерлері А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейхановтар еді. Газет шығарушылары үшін бас мақалалар өз позицияларын елге таныту мен жеткізудің өте оңтайлы тәсілі болды
1.2. Газет мәтіндегі айдарлар мен тақырыптарды талдау
Айдарлар бір ғана мәселеден хабар береді. Қазақ газетіндегі Сыртқы хабарлар қазіргі газеттердің көбіне тән Шетел жаңалықтары рубрикасына сәйкес. 1913-1918 жылдары сыртқы сөзінің орнына шетел сөзін пайдаланса, әрине, оқырманға түсініксіз болар еді. Яғни, бұл жерде оқырманның қабылдау деңгейіне лайықты сыртқы лексемасы таңдалынып алынып отыр. Қазақ әуелі Европа, Азия және олардағы түрлі патшалықтар туралы сериялы танымдық бағытта жазып, ондаған мақалалардан кейін ғана Европадан хабар атты айдар пайда болды. Мұның өзі газеттің біраз уақыт дайындық іспетті жасаған іс-әрекетінің нәтижесі, оқырман көзқарасы көкжиегінің кеңи түскендігінің көрінісі, газет лексикасында оқырманның әлеуметтік деңгейіне байланысты өзгеріс пайда болғандығының айғағы.Бірнеше газет типтеріне ортақ рубрикалар мемлекеттік дәрежеде көтерілген саяси, әлеуметтік мәселелердің газеттердің насихатталуы барысының көрсеткіші сынды дүниеге келіп отырады. Айталық, 1980-жылдарғы газеттерге партия, оның саясаты, мемлекет басшыларының позицияларынан туындайтын, әр түрлі көзқарастарды аңғартатын айдарлар ортақ болып келді. Сол тұстағы айдарлардың көбі бейтарап лексика элементтерінің қатысуымен жасалған, құрылысы қарапайым. Мысалы, Съезд мінберінен, Делегаттар сөйлейді. Бірнеше газет типтерінде ұзақ жылдар бойы мезгіл-мезгіл көрініп отыратын айдарлардың бірнешеуіне тоқталайық. Мәселен, Алтын орақ, Алтын дән, Егін орағы-... деп аталады. Бұлардың алдыңғы екеуі бағалауыштық қасиеттке ие болса, соңғысы- бейтараптанған лексикалық элементтерден тұрады. Бейтараптанған лексикалық элементтерлер туралы М.Белбаева былай дейді: Барлық стильде бірдей қолданыла беретін стильдік бейтарап сөздердің тобына негізгі сөздік қордағы сөздер енеді. Мысалы: тау, жер, су, үй, киім, жүру, тыңдау, сөйлеу, ақ, қара, көк, мен, сен, т.б. Стильдік бейтарап сөздер күнделікті өмірде жиі және жалпылама қолдану қасиетімен сипатталады . Яғни, бейтараптану үшін бағалаушылық қасиет болмау керек екен. Затқа, оның сапасы мен санына іс-әрекетке айтушы немесе жеткізуші баға бермейді, жай ғана хабарлайды. Мұндай бейтараптанған айдарлардың құрамы көбіне қарапайым, сөз, сөз тіркесі түрінде болады. Мысалы: Тәртіпті кеңес іс үстінде дегенде, тәртіптік кеңес ісіне баға берушілік, бағалау тұрғысында көзқарас білдіру қасиеті мүлде жоқ, информация ғана беріліп тұр. Көзқарасты бейтараптандыру, уақыт пен көлем жағынан ұта түсу, мақсатынан туындаған мұндай синтаксистік құрылымдар газет бетінде жиі қолданылады. Оған мысал ретінде Бүгінгі номерде, Бүгінгі оқитындарыңыз, Баспасөз баршаға, т.б. айдарларды келтіруге болады. Газетте, жарнама жиі кездесетін эллипсистенген сөйлемдер контексті тұтас алып қарастырғандағы дәл сондай сөйлемдерден ерекше болып келеді. Өйткені, контест ішіндегі (бұл жерде кең көлемдегі контекст) эллипсис сөйлем мен өзінің алдындағы немесе өзінен кейін келетін бірнеше сөйлем арқылы, сол сөйлемдердің мазмұны арқылы ашылады, толығады.Ал зерттеуші З.Ш.Әділова кейбір тілдік конструкцияларды неғұрлым динамикалы конструкциялармен алмастырудың нәтижесінде эллипсистенген тұлғалар пайда болады деген ой айтадыБіз газет мәтінін журналист пен оқырман арасындағы көпір рөлін атқаратын күрделі коммуникативтік құбылыс деп танимыз. Ол (мәтін) қоғамдағы белгілі бір саяси топтардың, газет редакциясы басшылығының, тағы басқа да мүдделі тұлғалардың саяси тапсырыстарын жүзеге асырады. Бұл - көбінесе қоғамда қалыптасып саяси ахуалды халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін және ұлттық мүдделерді ескере отырып интерпретациялауға қатысты мәселе. Сондай-ақ, газет мәтінінде арнайы контекст жасау үшін қолданылатын айрықша тілдік механизм жұмсалады. Газет мәтінінің құрылымы жанрлық сипатына қарай ерекшеленеді. Негізінен әмбебап сипаттағы газет мәтініне тән мағыналық-құрылымдық модельді мынадай бес бөліктен тұрады деуге болады: мәтіннің тақырыптық бөлігі, кіріспе бөлігі, негізгі ақпаратты дәйектеуші бөлік, жинақтаушы мәре бөлік және түйін. Осы бөліктердің әрқайсысына белгілі-бір мағыналық-прагматикалық жүк артылады. Жұмыста осы мәтін бөліктерінің әрбірінің ішкі құрылымы былайша сипатталды:
1. Мәтіннің тақырыптық бөлігі бір ғана тақырыпаттан тұрса, ол абзац деп саналмайды. Сипаты жағынан кілт фраза болып есептелінеді.
2. Мәтіннің кіріспе бөлігінде бастама, кілт фраза, ойды таратып жеткізуші блок қамтылады. Бұл бөліктің газет мәтіні контексінде атқаратын қызметі реципиент назарын мақаланың ақпараттық бөлігінен гөрі, берілетін ақпараттың проблемалық бөлігіне аудару;
3. Негізгі ақпаратты дәйектеуші бөлікте бастама (реципиентті баяндалып отырған ақпаратқа қатысты негізгі тұжырымға жетелеу), кілт фраза (ұсынылған ақпаратты дамыту), ойды таратып жеткізуші бөлік (ақпаратты толықтыру,қосымша түсініктеме беру) қамтылады.
4. Жинақтаушы-мәре бөлік кілт фразадан, ойды таратушы бөліктен және қорытындыдан тұрады. Мұнда ақпаратқа қатысты негізгі тұжырым (қорытынды) жасалады.
5. Түйінде бүкіл мақалада көтерілген негізгі мәселеге қатысты тұжырым жасалып, жаңа проблема қойылады.
Айдарлар тілінің синтаксистік құрылысы, айтып кеткеніміздей, аса күрделі болмайды. Мысалы:
* Кейде адам аттары атау тұлғада тұрады. Абай және біз (Ж.,13.08.98). Сондай-ақ, абстрактілі ұғымға құрылған Ата жұрт - алтын бесік айдарын да осы аталған құрылысқа жатқызуға болады.
* Атаулық тіркес түрінде келетін айдарлар Қазақтағы ең өнімді және ең ұтымдылары болған деп есептейміз. Атаулық тіркес термині ғалым, профессор С.Исаевтың қаламына тән. Мысалы: Оқшау сөз, Серке сөз Қазақ газетіндегі кезекші айдарлар, яғни қолданыстан үнемі түспеген рубрикалар. Серке сөз айдарымен Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынов, кейде Әлихан Бөкейханов қаламынан туындаған мақалалар беріліп отырған. Кейін дәл осы құрылым сол күйінде Ана тілі апталығында қайта түледі. Қазір көптеген басылымдар бетінен ұшыратуға болады.
* Осы үлгідегі айдарлар Ұсыныс хат, Жұмыр жер (Ж.,13.08.98), Суыт хабар (Ж.,18.08.98), Ақжолтай хабар (Ж.,18.07.98), Сүйінші дана (АТ.,13.09.91).т.б. Мысалы, Жұлдыз жорамал (ЕҚ.,29.09.98) айдары кез-келген басылымда кездеседі, себебі де жоқ емес, мақсат - оқырманды тарту, қызықтыру. Осы көрсетілген рубрикалардың ішінде Суыт хабар, Ақжолтай хабар сияқты тіркестерде бағалауыштық сипат басым. Қалғандары - бейтараптанған. Сондай-ақ Оймақтай ой (ЕҚ.,17.07.98) айдары экспрессивті-эмоционалды лексикамен құрылған. Осы типтес Сөз төркіні, Өткір сұрақ, Жан басылым - Ана тілі апталығында жиі ұшырасатын айдарлар.
* Қос сөз түріндегі айдарлар: Өлең-жыр (Қазақ), Ақшам-ақпарат (АА.,21.08.98), Нарық-саясат, Көші-қон (Ж.,18.08.98) т.б. компоненттері мағыналарын жоғалтпаған дербес сөздердің қосарлануының нәтижесінде пайда болған. Бірақ мұндай айдарлар кез келген сөздердің қосарларуынан жасалмайды, компоненттер көбіне қоғамдағы актуальді құбылыстар мен ұғымдар атаулары болып келеді де, күрделі сөз қосарлану нәтижесінде екі сөздің де негізгі семаларын жинақтап бере алады. Сөзбе-сөз (АА.,10.08.98) айдарында айтар ойды дәл, нақты, айнытпай бере тұратындығынан хабардар ететіндей экспрессия бар.
Септік жалғаулармен келген айдарлар:
а) Жатыс септік жалғауымен: Республикалық қазақ тілі қоғамында (АТ.,30.05.91), Жергілікті ұйымдарда (АА.,16.05.91), Тіл тағылымы университетінде (АА.,09.05.91), Тәртіптік кеңесте (Ж.,18.09.98), Жол полициясында (Ж.,18.08.98), Дөңгеленген дүние үйіңізде, Бір шаңырақ астында (АТ.,07.03.91), Жұмыр жерде теңбіл доп (Ж.,18.07.98) т.б. Осы сынды айдарлар баяндалатын оқиғаның, болған немесе болатын істің мекенін білдіреді.
ә) Шығыс септік жалғауымен: Басқармадан (Қазақ), Басқарма қоржынынан, Ел аузынан (АТ.,07.03.91), Аулақтан сұхбат (АТ.,21.03.91), Көңілден шыққан көрікті сөз (АТ.,03.01.91), Оқырман хаттарынан (АТ.,10.08.98) т.б.
б) Барыс септік жалғауымен: Оқырман назарына (АТ.,14.04.91), Қаламдастарға құлаққағыс (АТ.,28.02.91), Талдықорған облаткомының назарына (АТ.,14.02.91), Республикалық Қазақкітап кітап саудасы бірлестігінің назарына (АТ.,14.01.91), Ана тіліне хат (АТ.,07.01.91), Қазақ КСР Жоғары Кеңес сессиясының назарына (АТ.,03.08.91), Шаңыраққа - 50 жыл (Ж.,18.08.98), Білгенге маржан (АТ.,21.03.91). Барыс септігі қатысуы арқылы жасалған эллипсис тұлғалардың оларға деген зәрулік пен тілдің үнемдеу заңы нәтижесінен туындайтындығын аңғаруға болады. Сондықтан да, біздің ойымызша, кейбір зерттеушілер айтып жүргендей, эллипсис тұлғалардан тек қана орыс тілінің әсерін іздей берудің жөні жоқ. Айталық, Білгенге маржан конструкциясы орыс тілі әсерімен дүниеге келді деп қалай дәлелдеуге болады. Керісінше, ұлттық колорит, ұлттық бояу ашық байқалады дер едік. Өйткені, қабылдаушы (адресат) осы айдардың мәнін анық түсінуі үшін қазақтардың психологиясы мен мәдениетінен хабардар болуы тиіс.Көптеген мысалдардың айдарларың көбі экспрессивті-эмоционалды болып келеді, ал ресми элементтермен келген рубрикалар аз ұшырасады. Яғни, газет айдарларының мазмұны мен мәні, лексикасы оның типіне бағындырылып тұр.
Біздің байқағанымыздай, экспрессивті-эмоционалды лексика бірліктерімен жасалған айдарлар дені әр нөмір сайын қолданылған кезекші рубрикалар. Мысалдар Ана тілі апталығының 1991 жылғы қаңтар-желтоқсан айлары арасындағы нөмірлерінен алынды. Енді Егемен Қазақстан газетінің 1998 жылғы 17 шілде күні айдарларына назар аударайық: Президент почтасынан, Сұхбат, Шарайна, Қазақстан Республикасының заңы, Тәртіптік кеңесте, Алыпқашпа сөздің ақиқаты, Семинар, Дін - дәстүр діңгегі, Ғалым. Ғылым. Ғасыр, Дөңгеленген дүние үйіңізде, Замандас, Оймақты ой. Айдарлардың өзінен-ақ бұл газеттің типін аңғаруға болады, олар түгелдей дерлік қоғамдық-саяси лексика элементтерінен құрылған. Тек Оймақты ой, Дөңгеленген дүние үйіңізде айдарларына ғана эмоциялық мән үстемеленіп тұр. Дөңгеленген дүние үйіңізде айдарымен апталық теледидар программасы беріледі. Бұл мысалдарда газет типінің газет айдарына әсері, қоғамдық-саяси басылым болғандықтан, оқырманның ой-өрісі, деңгейі, әлеуметтік сұранысы мен олардың нені талап ететіндігін түсініп, соны қанағаттандыруға бағытталғанын көреміз.
Жетісу газетінің бір күнгі (1998 жылғы тамыздың 18-күнгі) нөмірінде: Ресми хабарлар, Біздің миллионерлер, Көші-қон,Қосымша табыс көзі, Жүрген аяққа жөргем ілінеді, Тарихтың ащы сабақтары, Біратар, Жол полициясында, Шаңыраққа - 70 жыл, Суыт хабар, т.б. сынды рубрикаларды кездестірдік. Жоғарыда айтқанымыздай, газеттің осы типіне тән лексикалық ала-құлалық, стильдік әртүрлілік бұл газеттің бетінде әбден орын алған, өйткені газет типі, типіне байланысты аудитория сұранысы осы. Оқырман құрамы әр алуан, оның деңгейі мен әлеуметтік сұранысы да сан әртүрлі. Айталық Ресми хабарлар, Көші-қон, Қосымша табыс көзі, Тарихтың ащы сабақтары, Жол полициясында қоғамдық-саяси лексиканың қатысымен, Суыт хабар ауызекі сөйлеу стилі негізінде жасалған. Демек, газеттегі хабарлар мазмұнына айдар атаулары семантика-стилистикалық тұрғыдан бағынышты.
Айдарлар негізінен төл тілдік элемент арқылы жасалады да, кірме сөздердің проценттік мөлшері өте аз болып келеді. Ана тілі газетіндегі 1991 жылғы 40-қа жуық айдардың 36-сы таза төл тілдік элементтерден құралғанын келтірілген мысалдардан анық көруге болады. Синтаксистік құрылысы жағынан айдарлар көбінше сөз тіркесі күйінде келеді де: тәртіптік кеңесте, оймақтай ой, ел аузынан, алтынның сынығы, тілбұзарлар тұғыры, сүйінші дана сияқты тіркестерде байланысу тәсілдерінің барлық түрі қамтылған. Аяқталған ойды білдіретін сөйлем түріндегі айдарлар да біршама: Ұлт болсам десең, ұрпағыңды ойла; Төл әліппе ата жазуымызды үйренейік; Ақылдасайық, ағайын; Айтылмаса сөз өледі; Дін - дәстүр діңгегі; Жүрген аяққа жөргем ілінеді, т.б.
2. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІҢ ЖАЗЫЛУ СТИЛІ.ТАҚЫРЫПТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР МЕН ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
2.1 Қазіргі қазақ ресми баспасөзіндегі медиа-мәтін сипаты,тақырыптарға қойылатын тыныс белгілер,газет тіліндегі мәтіндер
Қазіргі газет тіліндегі медиа-мәтін мерзімдік басылым қайнарларымен топтастыруы арқылы жүзеге асады. Бұл қоғамдық қайраткерлердің пікірлері, классикалық әдебиет үлгілері, қанатты сөздер, мақалдар, сонымен қатар жырлардан алынған атаулар мен үзінділер, кинофильмдердің барлығы, бұқаралық мәдениет атауының санатына жатады. Мерзімдік басылым қайнаркөзінің әртекті және көптүрлілігі журналист пен оқырман менталитетінің көрінісі болып табылады. Қазіргі қазақстандық журналистердің қызығушылықтары, олардың интеллект деңгейлері, білім шеңберлері, жас ерекшеліктері қолданылған газеттердің медиамәтінінде көрінеді. Қазақстандық газеттерде мәліметтердің дұрыс талдануы үшін А.Лихачевтің, жіктемесі негізге алынған, бұған сәйкес медиамәтінінге жүгінудің екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады:
* Олардың дәл немесе бұрмаланған баяндауы медиа-мәтінде бәрібір де айқын болады; медиамәтіннің сілтемесі оның жаңғыртусыз мәденитарихи бұрынғы халықтың апелляциясы ретінде қызмет етеді;
* Теледидарлық медиа-мәтінге сілтеме: жарнамаға, әйгілі кинофильмдердің атауларына, теле және кинофильмдерге, музыкалық туындыларға. Бірінші түріне сөзойнатым (каламбур) типінің көшірмесін немесе жаңғыртуын жатқызуға болады, медиа негізінде мыналар қолданады.
* Сөзойнатым (каламбур) мәтіндер тақырып аттары ретінде қолданылатын аса маңызды стильдік тәсіл болып саналады. Сөзойнатым фразеологизм немесе сөзоралым құрамындағы бір лексеманы басқа сөзбен алмастыру немесе оған жаңадан сөз қосу жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, Ақымаққа намаз үйретсең, жайнамазға басын жарады (Ж.А., 17.02.09.) деген тақырыпат Саңырауға сәлем берсең, атаңның басы дейді,-деген мәтел үлгісімен жасалған; Ақиқатты айтпасақ сөз атасы өлмей ме? (Ж.А., 29.01.09.) тақырыпаты қазақтың Айтпаса сөз өледі деген мәтел үлгісімен жасалған, Б десең Бәкеңе тиеді, Т десең Тәкеңе тиеді ... (Ж.А., 25.05.09) Тық деген тауыққа тиеді деген мәтел ізімен жасалған; Әкім сонда сөйлейді, сөйлегенде бүй дейді... (А.Т., 19.02.09) - қазақ фольклорында қалыптасқан сөз бастамасының негізінде жасалған сөз ойнату деуге болады.
Идеологияландырылған мәтін, үндеу, ұран, айқындалған идеологиялық нұсқау. Тәртіпке бағын, ел енді! Адамға табын, жер енді! О.Сүлейменов (Құтмағамбет Қонысбай, Айқын, №1, 12.01.2010)
Қазақ ақын-жазушылар шығармаларынан алынады немесе нақыл сөздерін таңдайды. Мысалы: Ақбөкені жосатын Арқа аман бол! Қасым Аманжолов (Асқарбек Қазанғап, А.Т., №20, 20-26 маусым, 2010ж) Таза мінсіз асыл тас... Таза мінсіз асыл тас су түбінде жатады... Асан қайғы (Зәмзә Қоңырова, А.Т., №3, 21-27 қаңтар, 2010ж) Бұл сайыс бұрынғыдан өзгерек... Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек... Шәкәрім (АнарДәукен,А.Т.,№19,13-19мамыр,201 0ж) Биылғы жолдау былтырғыдан өзгеше ...Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек... Шәкәрім (Б. Исаева, А.Т., №6, 11-17 ақпан, 2010ж) Ана тілің - арың бұл Т.Молдағалиев (№8, 25.02-03.03. 2010ж) Жүректің әр соққаны бір-бір өлең М.Мақатаев (Мралтай Райымбекұлы, айқын №110, 22.06.2010)Абайлап жүріп, анық бас... Ақырын жүріп, анық бас Абай (Ақберген Тайторы, Айқын, №3, 14.01.2010) Маңмаңгер, кекілің келте, жалың майда (Бағлан Бәбіжан, Айқын, №12, 27.01.2010) Мұқағалиды шаң басқан архивтерден табамыз......шаң басқан архивтерден табылармыз Фариза өлеңінен, М.Мақатаев (Елдана Оспанова, Айқын, №20, 06.02.2010) Отыздан асып барады,Отыздан асып барамын М.Мақатаев (Қаншайым Байдәулетова, Айқын, № 64, 15.04.2010) Үйретуден жалықпаған ұстаз ...Ұстаздық еткен жалықпас үйретуден балаға Абай (Асылзада Дастан, Айқын, №69, 22.01.2010) Бала сүйсең, Бәкен ағадай сүй!Әнді сүйсең менше сүй. Абай (Сәбит Жаданов, А.Т. №28, 15-21 шілде, 2010 ж) Бұл тәсілдердің барлығы прецедентті мәтіндер қолданысына негізделген. Ю.Н.Карауловтың айтуынша, прецедентті мәтіндеге: тұлға үшін танымдық және эмоционалды жағынан маңызы бар мәтіндер; тұлғаның айналасындағы адамдардың бәріне де кеңінен таныс мағлұматтар, тілдік тұлғаның дискурсында бірнеше қайтара қолданылатын мәтіндер жатқызылады. Ал қазақ зерттеушісі Г.К.Ихсангалиева прецедентті мәтіндердің трансформациялану тәсілдерін квантитативтік және квалитативтік және аралас түрлерге бөледі. Бірінші түрінде прецеденттік мәтін құралымындағы бір сөйлем басқа сөздермен алмастырылады немесе оған басқа сөз енгізіледі. Екінші тәсіл бойынша, прецеденттік мәтіндегі тұтас сөз емес, оның бір бөлшегі, яғни форма немесе бірлі-жарым әріп өзгертіледі, аралас тәсілде осы аталмыш тәсілдер алма-кезек қолданылады. Сонымен,біз газет материалдарын қарастыра отырып фразеологизмдердің сол қалпында және автор тарапынан өзгеріске ұшырай отырып қолданылғанына көз жеткіздік.
Автордың халыққа белгілі фразеологиялық бірліктерді сол күйінде қолданбай, өзгертіп, түрлендіруге ұмтылуы мынадай мақсаттардан туындайтынын анықтадық:
Мақалаға адресат назарын бірден аударып, оның материалды оқып шығуына түрткі болу; Аудиторияға бұрыннан таныс фразеологиялық бірліктерді қолдану арқылы адресат санасында туындайтын әртүрлі ассоциациялар негізінде материалдың тез қабылданып, жеңіл түсінілуіне қол жеткізу; Трансформацияланған фразеологизмдерге негіз болған пресуппозиция арқылы оқырман көңіл-күйіне әсер ету. Бұл - тақырыпаттардың әсер ету қызметінің экспрессивті қыры. Әдеби сөйлеудің мәнерлі және бейнелі амалдарының бірі ретіндегі қанатты сөздер.Тәрбие - талбесіктен.. (Айса Хамзеұлы, А.Т. №24 24-30 маусым, 2010ж) Кеңесіп пішкен тон келте болмас (Қайнар Дәукен, А.Т. №37, 16-22 қыркүйек, 2010ж)
Талдау,сындарлы ойлау тұрғысынан жазылған газет мақалаларының тақырыпаттары нақты,анық мәнді болмайды. Оларды құрайтын сөздер мен тіркестер көбінесе ауыспалы мағынада жұмсалады, оларда қолданылған стилистикалық тәсілдер тұтас мәтін көмегімен немесе оның жеке бір үзігі арқылы айқындалып түсініледі. Мұндай тақырыпаттар негізінен аялық білімдер пресуппозициясына сүйенеді. Оларда қатталған ақпаратты түсіну үшін адресат аса бай мәдениеттен хабардар болуы тиіс. Тақырыпаттардың адресатқа жақсы таныс,белгілі өлең жолдарынан алынуы оны жаңаша коннотациялармен байытады, оқырман қауымға тигізетін әсерін ерекше күшейтеді. Жырлардағы қағидалық және өзгертілген түрдегі фразалар мен олардың атаулары: Болар елдің баласы.. Болар елдің баласы он бесінде баспын дер (Қаншайым Байдәулетова, Айқын, №67, 20.04.2010)Көктем келді дегенше, кене келді десеңші.. Жақсы келді дегенше, жырық келді десеңші (Нұрболат Аманжол, Айқын, №52, 30.03.2010) Апат айтып келмейді (Еркін Қаладан, Айқын, №59 ,08.04.2010).Адамдық болмысының барлық нәрселеріне қатысты мақал-мәтелдер. Мысалы,Баяғы жартас - бір жартас (Оңдаш Жаңбырбаев, А.Т.,№5, 4-10 ақпан, 2010ж)
Газет тақырыпаттарында белгілі әндердің, әнұранның, эстрадалық туындылардың аттарына қатысты аллюзиялар жиі кездеседі, яғни халыққа танымал әндерден алынған мәтіндер. Мысалы,Той басталды Отырырда, сырдың сұлу бойында.. Отырар сазы әнінен (А.Т. №37, 16-22 қыркүйек, 2010ж)
Автор өзінің субъективті көзқарасын білдіру үшін қарама-қарсы ұғымдарды еркін пайдаланып, оларды біріктіруге де талаптанады. Оның бір көрінісін бүгінгі газет мәтіндері тақырыпаттарындағы мағыналық оппозициядан байқаймыз. Мысалы, Кет дегенде... Ал Шторк әлі отыр. (Д.Қ., 20.09.2010) . Назар салсақ, біріншіден ит деген құрметті атауға ие болған қандай мырза деген ой қалыптасса, ит құрлы жоқ не деген адам немесе қандай қылығы арқылы сүйкімсіз болып отыр т.б. ой оқырманды жетектейді. Шебер журналист баяндағалы отырған оқиғасымен тақырыбы арқылы ертіп әкете алған.
Ертеден де, бүгінгі таңда да халықтың тұрмысында баспана мәселесі маңызды. Пәтер мәселесі шешуін таппай келе жатқаны да мәлім. Сол жайт жайлы оқиғаны жазарда таңдап алынған тақырыпаттар да әр түрлілігімен оқырманды селт еткізері анық. Журналист мақаласындағы баяндалатын жайттан хабар береді. Пәтерден әркімнің-ақ бар үміті. Бірақ... ...Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы Абай (Алма Мұхамеджанова, Айқын, №30, 20.02.2010) Ал мына мәтіндегі баяндалатын жайт та мағыналас, тақырыбы қайталанып берілсе, оқырман көңілінен шыға алмас еді. Даудың басы - баспана Даудың басы - Дайрабайдың көк сиыры (Миуа Байназа, Айқын, №59, 08.04.2010)
Газет мәтіні тақырыпатының мағынасын түсінуде адресат пресуппозицияға сүйенеді, ол (пресуппозиция) газеттің тұрақты оқырмандарында қалыптасады. М.Серғалиев баспасөз атаулары жайлы былай дейді: зоголовокты көңіл қойып оқығаннан-ақ материалдың мазмұнынан біршама мағлұмат алуға мүмкіндік бар [4,130]. Осы пресуппозиция мәтін тақырыпатының эксплицитті элементтерінің семантикалық мазмұнын анықтайды. Мысалы: Жеңгесіндей сырласты (Е.Қ., 06.03.10). Бұл тақырыпаттан адресат мақалада сөз болатын мәселе (әңгіме тақырыбы, болған жері, уақыты, оған қатысушылар т.б.) туралы толық ақпарат ала алмайды, бірақ қазақы менталитетке тән етене жақын болу, ойын бүкпесіз ашық айту сияқты жақын, пікірлес, бір-біріне жаны ашитын, қамқорлық танытатын адамдардың арасында болатын жылы қарым-қатынас сипаты аңғарылады. Жеңгесін анасындай көретін қазақ ұғымында одан ешқандай сыр жасыруға болмайды, яғни бұл мақаладағы кейіпкерлер арасында барынша ашық әңгіме болғанын білдіреді. Осындай аялық білімге ие адресатқа бұл тақырыпат ерекше әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан мақаланың атауын оқыған сәтте оқырман санасында жақындық, жанашырлық, сенімділік, достық, қамқорлық сияқты ассоциациялар туындап, адресаттың мақала мазмұнымен танысуға деген қызығушылығы оянады. Дегенмен, мақаланы оқып шыққанда аталғандардан мүлдем басқаша ассоциациялар туындауы да мүмкін. Олардың мағынасы түсінікті және танымды, хабар етілген ақпараттарға қосымша тартымдылық береді, газеттік мәтіндермен эмоциональді қанағаттануды қамтамасыз етеді, сонымен қатар ұсынылған ақпараттарды айқындалған сенім дәрежесімен қамтамасыз етеді.
Қазіргі қазақ баспасөзінде оқырманның назарын аудартып, мақаланы оқып шығуға мәжбүр ету мақсатымен осы сияқты ұлттық танымды көрсететін, эмоционалдық бояуы қанық, бедерлі оралымдарды қолдануға ұмтылыс дәстүрге айналып келе жатқаны байқалады.Сақтанғанды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫЗЫЛОРДАБОЛАШАҚУНИВЕРСИТЕТІ
Білім беру және педагогика жоғары мектебі
Филология, журналистика кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
KKTL 2213 Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы
Қазақ газет мәтіндеріндегі әсер етудің қосалқы факторлары
(тақырыбы)
Ғылымижетекшісі: ф.ғ.к., доцент Нұрсұлтанқызы Ж.
Орындаған: КЯ-222 оқу тобының білім алушысы Шамшимет М.
Курстық жұмысы қорғалды____ ___________ 2022жыл
__________________
(бағасы)
Комиссиятөрағасы: Ж.Нұрсұлтанқызы
_________________
(қолы)
Қызылорда, 2022 жыл
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ҚЫЗЫЛОРДА БОЛАШАҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Білім беру және педагогика жоғары мектебі
Филология, журналистика кафедрасы
Бекітемін
Жоғары мектеп деканы
____________ Серкебаев Д.Ж.
____ ___________ 2022 жыл
ТАПСЫРМА
Пәні: Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы
Студент:Шамшимет Мадина Талғатқызы
Тобы: КЯ-222
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ газет мәтіндеріндегі әсер етудің қосалқы факторлары
№
Тараулар атауы
Орындалу уакыты
Орындалуы туралы
белгі
Кіріспе
1
ГАЗЕТ МӘТІНДЕРІНДЕГІ ӘСЕР ЕТУДІҢ ҚОСАЛҚЫ ФАКТОРЛАРЫ- АЙДАРЛАР МЕН ТАҚЫРЫПТАР
1.1
Газет тақырыптарының және айдарларының зерттелуі
1.2
Газет мәтіндегі айдарлар мен тақырыптарды талдау
2
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІҢ ЖАЗЫЛУ СТИЛІ.ТАҚЫРЫПТАРҒАҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР МЕН ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
2.1
Қазіргі қазақ ресми баспасөзіндегі медиа-мәтін сипаты,тақырыптарға қойылатын тыныс белгілер,газет тіліндегі мәтіндер
2.2
Газет мәтініндегі балағат сөздер және жазылу үлгісі
2.3
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тапсырма берілген күн: _ 2022 жыл
Курс жұмысының жетекшісі: ф.ғ.к., доцент Нұрсұлтанқызы Ж.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ГАЗЕТ МӘТІНДЕРІНДЕГІ ӘСЕР ЕТУДІҢ ҚОСАЛҚЫ ФАКТОРЛАРЫ-АЙДАРЛАР МЕНТАҚЫРЫПТАР ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.Газет тақырыптарының және айдарларының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Газет мәтіндегі айдарлар мен тақырыптарды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІҢ ЖАЗЫЛУ СТИЛІ.ТАҚЫРЫПТАРҒАҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР МЕН ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.1.Қазіргі қазақ ресми баспасөзіндегі медиа-мәтін сипаты,тақырыптарға қойылатын тыныс белгілер,газет тіліндегі мәтіндер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2.Газет мәтініндегі балағат сөздер және жазылу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3.Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Газет - халық пен билікті жақындастыратын бұқаралық ақпарат құралы. Бұлай айтуға негіз бола білген Қазақ публицистикасының негізін қалаушы алғашқы газеттері: Дала уәлаятының газеті,Түркістан уәлаятаның газеті, Қазақ, Алаш, Сарыарқа, Айқап. Қазіргі таңда әр облыста шығатын газеттер жиынтығы көп, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері 5189 БАҚ тіркелген, оның ішінде 3676-сы мерзімді баспа басылымы, 191- телеарна, 84-радио, 959-ақпараттық агенттік және желілік басылымдар. БАҚ түрлері бойынша, тіркелген БАҚ-тың жалпы санының ішінде: 3676 баспа тобы, оның ішінде газет - 2180 және 1496 журнал бар.
Тоқсан ауыз сөзді тобықтай түйінге сыйғыза отырып, халықтық сана-сезімі мен салт-дәстүрін, тұрмыс тарихын бейнелейтін медиа-мәтін тәуелсіздік алған соң үлкен өзерістерді басынан өткерді. Алғашқы жылдары жаңалықтың жаршысы болып халық асыға күтетін газет-журналдар болса,кейінгі жылдары теле-радио, интернет желісі орын басты. Осы кезде БАҚ-қа қойылатын талаптар да арта түсті. Сөйтіп БАҚ арқылы таралатын аудиалды және визуалды түрде қабылданатын хабарламалардың бәрі біріге келіп вербалды және медиалық белгілердің жиынтығы ретінде медиа -- мәтін ұғымын құрайды.
Қазақ публицистикасының дамуына үлкен үлес қосқан және де қалыптасуына газет тілі айрықша рөл атқарады.Соның ішінде сараптау, жіктеу қажеттілігі туындады. Бұл орайда газет атаулының лексикалық құрылымы мен жүйесіне бағаны қоғам-әлеуметтік орталар баға беріп саралап, өзекті тақырып болса ортаға салынады.Нақтылай келе бұл зерттеудің басты тақырыбы медиа-мәтінің жасаушы, қабылдаушысы да - Адам. Әрбір тақырыпты адамзаттың өзекті сұрақтарды барынша талдауға тырсты. Газет мәтіндерінің басты қызмет түрінің бірі - қосалқы факторлар екені белгілі. Оған газет айдарлары мен тақырыптар жатады. Олар газет беттерінде ақпарат-жарнамалық қызметтерді қатар атқаратындықтан мазмұн жағынан-тақырыптық кешенді құрайды.Біздің газет сүйер қауымға жеткізетін ақпараттық мақсатымыз - қазіргі қазақ газетін тілін және тақырып-айдарларды кең ауқымда қарастыру. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ газеттерінің дамуын. қазіргі қазақ авторларының публицистикалық шығармашылығындағы ізденістік жаңалықтарды айқындап баға беру. Газет арқылы тіліміздің қоғамымызда қолданып жүоген сөздердің бет-бедерін, қолданыстық ахуалын көрсету. Себебі адам өмірінің саяси, экономикалық, мәдени, тұрмыстық т.б. салаларын түгелдей қамтитындықтан газетте алуан түрлі тақырыптарды зерттеп жариялайды. Сол себепті де газет материалдары бірнеше жанрда жазылып халыққа ұсынылады. Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік міндетін атқарады. Демек, уақтылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі бір кезеңдегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады. Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әралуан болып келеді. Онда ақпараттың мәліметтерімен қатар өзінің мазмұны жағынан әртүрлі жанрларға жататын жеке адамдық дерек кездеседі. Баспасөз материалдарының өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да, мазмұны жағынан да әртүрлі болып келуі, оларды ұлт өміріне қатысты жан-жақты мәлімет алуға мүмкіндік береді. Қоғам өмірінің әрбір саласында туындаған кез келген мәселе адамдардың күнделікті іс әрекетімен тығыз байланысты болатыны белгілі. Баспасөз жүйесі қоғамдық-саяси өмірде өзінің алға қойған мақсаттарын тек функциялар жүйесінің негізінде ғана орындай алатындығымен ерекшеленеді. Ал, сол журналистика функцияларының жүйесіне келсек, ол - адам үшін, оның игілігіне, жан-жақты дамуына, рухани байлықты еселеуіне, тіршілік деңгейін арттыруына бағытталады, сол үшін қызмет көрсетеді. Сондықтан, функциялар өмірде негізінен адам факторы арқылы жүзеге асырылады.Қазіргі таңдағы БАҚ жүйесінің айқын мақсаттарының бірі - азаматтардың қоғамдық позицияларын анықтау, саяси өмірдің әр түрлі көріністері аясында өзара түсіністік пен игі қарым-қатынастарын қалыптастыру. Бұл сайып келгенде, мейірбанды да игілікті шара. Себебі, журналистиканың ақпарат таратудағы жалпы сипатынан оның функциясы туралы мәселе туындайды жәнеәрбір субьект, аспект, іс әрекеттің қоғам өміріндегі орнын, ролін функцияның ерекшелігі, сипаты және тенденциясы анықтайды.БАҚ - ақпарат таратушы ғана емес, ол - басқарушының, бақылаушының, әлеуметтанушының, тәрбие құралының, танымдық мағлұмат берушінің, ағартушының функцияларын да белгілі деңгейде атқаратындығын жоғарыда айтқан едік. Бұл жерде де тәуелсіз журналистика жүйесінің атқаратын қызмет түрлерін тізіп шығу күнтәртібіне қойылмайды. Ең бастысы, оның функцияларының орындалуын, жалпы сипатын, ерекшеліктерін негізге алу маңызды. Қоғам өмірінің әрбір саласында туындайтын барлық мәселе адамдардың күнделікті іс қызметтеріне байланысты көрініс табады. Барлықөзекті мәселе тек адамға байланысты пайда болады және оны қорыту, шешу мүмкіндік тек адамда ғана бар Десек те, адамдардың қызметі журналистиканың зерттеу обьектісі болумен қатар оның орын алатын қоғамдық ортасын қалыптастыратындығымен ерекшеленеді. Мұның өзі журналистика қызметінің қоғамдық ахуалмен тығыз байланысатындығын көрсетеді және осы арқылы журналистика функцияларының қоғамдық сипаты анықталады. БАҚ-тың атқаратын функциялары оның өмір сүретін қоғамының мәдени деңгейімен байланысты көрініс табады деген пікірлер де бар. Олар көзқарас пен баспасөз бостандығын демократиялық мемлекеттің ажырамас бөлігі деп санайды. Жалпы кез-келген демократиялық мемлекеттің қызметін ырғақты ету үшін БАҚ міндетті түрде қажет екендігі ешкімге күдік тудырмаса керек. Осының негізінде демократияның қан тамыры болып табылатын бұқаралық көзқарас деген ұғым туады. Неміс ғалымдарының анықтауынша, БАҚ-тың өзара тығыз сабақтасатын негізгі үш функциясы бар екен. Олар төмендегідей:
а) азаматтарды ақпаратпен қамтамасыз ету;
ә) бұқаралық көзқарастың қалыптасуына ықпал ету;
б) сын, пікір айту, бақылау жасау.
Газет дүниеге келеді, өседі, ержетеді. Бірақ қартаймайды. Себебі ол табиғат заңына сай ұрпақтан - ұрпаққа ауысып, жалғасын тауып, жаңарып, жасқа толған сайын құлпырып отырады.
1.ГАЗЕТ МӘТІНДЕРІНДЕГІ ӘСЕР ЕТУДІҢ ҚОСАЛҚЫ ФАКТОРЛАРЫ-АЙДАРЛАР МЕН ТАҚЫРЫПТАР
1.1 Газет тақырыптарының және айдарларының зерттелуі
Газет мақала тақырыптарыдың олардың зерттелуін Баспасөз тілі бұқаралық ақпараттық мәліметті жеткізетін белгілі бір өзіндік ерекшелігі бар бұқаралық ақпараттар құралының түрлілігі болып табылады. Газет мәтініндегі тақырыптық желілердің дамуы экстралингвистикалық сипаттағы факторлармен анықталады. Құрылымдық-мағыналық жағынан газет тақырыптарының негізгі идеясымен, мәтіннің өн бойындағы ішкі компоненттерімен өріле байланысқан тілдік құбылыс ретінде сипаттауға болады. Мақала авторлары газет мәтінін жаза отырып, ең алдымен, оқырман санасында бұрыннан бар, ескі мәліметтерді басшылыққа алып, оны жаңа, соңғы ақпараттармен толықтырады. Баспасөз - қоғамға қызмет ететін ақпараттар ағыны. Баспасөздің жеделдігі, нақтылығы, мазмұндығы, дәлділігі басты рөл атқарады. Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты оқиғалар туралы дер кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым, уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға көмектеседі. Газет не журнал белгілі бір мерзімділікпен өткенді өз бетінде бейнелейді. Сондықтан олар қоғам өмірінің өткені жазылған өзіндік күнделік міндетін атқарады. Демек, уақтылы шығып тұрған газеттер өткеннің белгілі бір кезендегі үздіксіз даму тарихын қалпына келтіруге көмектесе алады. Газет материалдары өзінің құрамы жағынан әр алуан болып келеді. Онда ақпараттық мәліметтермен қатар өзінің мазмұны жағынан әр түрлі жанрларға жататын жеке адамдық деректер, хаттар, күнделіктер, естеліктер, ресми құжаттар,статистикалық мәліметтер,көркем шығармалар тағы басқалары кездеседі. Баспасөз материалдары өзінің құрамы жағынан күрделілігі оның басты деректік ерекшелігі болып табылады. Баспасөз мәліметтерінің формасы жағынан да, мазмұны жағынан да әр түрлі болып келуі, олардан ұлт өміріне қатысты жан-жақты мәлімет алу мүмкіндік береді. Тілдегі әрбір құбылыс белгілі дәрежеде басқа құбылыстармен тығыз байланысты. Тілдік құбылыстар арасындағы байланыстар мен олардың сипаттары тарихи жағдайларға байланысты құбылып өзгереді. Тілдің тарихын, тілдік құбылыстардың туып, қалыптасу тарихын зерттегенде оның қалыптасу негізінде, басқа құбылыстармен қандай айырмашылығы барын анықтау қажет. Әрбір ұлт өзіндік табиғи болмыс-бітімін, мінез-құлқымен рухани құнды асыл қазынасын ғасырданғасырға сақтап жеткізетін аса қасиетті құралы - тіл болып табылады. Сондықтан да ұлттық тіліміздің болашағы мен оны дамытудағы бағыттары тілші ғалымдардың ең басты назардан таса етпейтін өзекті мәселесі. Тілдік құбылыстың өзгеруі көбіне өзі өмір сүріп отырған байланыста болатын басқа құбылыстармен өзгеріп кетуі нәтижесінде пайда болады. Тіл - қоғамдық құбылыс болғандықтан дамып, өзгеріп, белгілі құбылыстың жоғалып отыруы заңды. Қай кезеңнің болмасын баспасөз материалының тілін өзгертпесек те, сол кезең тұрғысынан қарап, пікір айтуымыз қажет. Өйткені баспасөз тілі де, сол заман ағысына қарай өзгеріп отырады. Тіл - халық өмірінің айнасы болса, әр кезеңнің, әр ұлттың өміріндегі болып жатқан барлық өзгерістер мен құбылыстар, жаңалықтар сол халықтың өз тілінен көрініс табады. Міне осы өзгерістер мен тілдік көріністерді баспасөз бетінен көруге болады. Ал қоғам өзгерісімен бірге кірген жаңа сөздер мен жаңа ұғымдарды қазір толық түсініп білу мүмкін емес. Енген жаңалықтар халық ұғымына толық ізін қалдырып, айқын бейнесін көрсетіп бірден сіңісіп кете қоймайды. Осы жағдайларда ұғымға қойылған ат кездейсоқ болатыны белгілі. Көбінесе тіпті бір ұғым бірнеше атпен де аталып жүреді. Терминдік лексиканы қалыптастыруда сол дәуір баспасөзінің орны ерекше. Өйткені қандай да болмасын, жаңалық алдымен баспасөз, радио арқылы келеді. Мерзімді баспасөз сол қоғамдағы әлеуметтік саяси, ресми қаулы-қарарларды өз беттерімен жариялап тұратын ақпараттар ағыны. Осы мәселе тұрғысында Б.Қ. Момынова: Қазіргі кездегі өркендеп дамыған бұқаралық ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды-радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиовизуалды теледидар, деректі кино) болып үш түрге бөлінеді. Бұлардың коммуникативті құрылымдарындағы айырмашылықтары болмаса, атқаратын қызметтері ұқсас дейді. Сондықтан олардың үш түріне де ортақ қызметтері (функциялары) бар екендігін айта кету керек. Атап айтсақ: 1) түрлі оқиға, факті мен ситуация туралы оқырманға, тыңдаушы мен көрерменге хабар жеткізу арқылы танылатын информациялық-ақпараттық функциясы; 2) белгілі бір факті, дерек туралы хабардар етіп, түсініккомментарийлер, баға беруге, анализ жасауға ұштасып жататын комментарийлық-бағалауыштық функциясы; 3) қандай да бір мәдени, тарихи, ғылыми сипатты информациямен таныстыру барысында сол информацияны қабылдаушының таным-түсінігін, білім-біліктілігін арттыруға септесетін - ағартушылық-танымдық функциясы; 4) қоғамдық пікір тудыру, оны қалыптастыру, адамдардың көзқарасын кеңейту және қоғамда болып жатқан инверсиялық өзгерістер мен науқандық, әлеуметтік-саяси акцияларды ұйымдастыру, өткізу кезінде, қайта құрулар мен ірі саяси оқиғалар, төңкерістер тұсында қоғам мүшелерінің дүниетанымына әсер ету функциясы; 5) кез келген информацияның таратылуы кезінде қабылдаушының эстетикалық талғамынан шығуы үшін тиімді тәсілдердің пайдаланылуы, сол арқылы жағымды эффектілер тудыруы - гедоникалық функциясына жатады. Мерзімді басылым тілін түрлі мамандық иелері әр түрлі қырынан зерттеуі мүмкін. Егер, журналистерді нақтылы басылымның әдеби-публицистикалық сапасы, автордың материалды бере білу шеберлігі қызықтырса, деректанушыны баспасөзді оның деректік маңызы мен ерекшеліктерін көрсету үшін, жалпы тарих дерегі ретіндегі ғылыми құндылығын анықтау үшін
Айдарлар, тақырыптар газетте ерекше маңызға ие. Өйткені, олар басылымның мазмұнды-тақырыптық моделінің негізін қалыптастыруға, оның жарияланымдарының маңызды тақырыптық бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. Айдарлар газеттің композициялық моделін әзірлеуді, оның құрылымын анықтауды және әр нөмірді құруды жеңілдетеді. Сондықтан газет шығарылымын жоспарлы дайындау процесін қамтамасыз ету үшін газет айдарларының жүйесін қалыптастыру қажет. Бұл жүйеге екі түрдегі айдарлар кіреді. Олардың ішіндегі ең маңыздысы - жарияланымдардың тақырыбын анықтайтын тақырыптық айдарлар. Оларға газеттегі басылымдарды басқа сипаттамалары бойынша жүйелеуді жеңілдететін қызметтік айдарлар кіреді. Тақырыптық Айдар газет жолағындағы басылымдардың бір томдық таңдауын да, бүкіл тақырыптық жолақты да білдіреді және біріктіреді. Көп жолақты басылымдарда, олардың көпшілігі A3 форматында шығарылады, нөмір құрылымын ұйымдастыру үшін тиісті жолақтың үстінде тұрған "саясат", "Экономика", "Мәдениет", "Спорт" және т.б. сияқты тұрақты жолақты тақырыптық рубрикалар жиі қолданылады.
Әр редакцияда мерзімді басылымның айдар жүйесінің құрамы және олардың саны газеттің түрі мен деңгейіне сәйкес анықталады. Шағын жергілікті газетте екі-үш айдарларды пайдалану жеткілікті. Бұл жүйенің мәні әр санның әр түрлі жолақтардағы орны мен рөлін анықтайтын желілік графикке негізделген.
Газет тақырыптарын зерттеуші жас маман Г.К. Исхангалиева өзінің Функционально-прагматический анализ заголовков атты диссертациялық зерттеуінде: газет тақырыптарына талдау жасай келіп, олардың негізгі: номинативтік, ақпараттық (информативтік) прагматикалық және болжағыштық төрт тұрақты қызметіне тоқталып, қалған функциялары қосалқы қызмет атқарады - дейді [3, 12 б.]. Баспасөздегі ақпарат беретін газет тақырыптарының бірінші типі оқырманға қоғамда болып жатқан бүгінгі оқиғаларды түсіндіріп, қауыпты жағдайларға ұшырамай, сәтсіздіктерден шығудың жолын табуға көмектесе аларлықтай болуы тиіс. Сонымен қатар оқырмандарға бұрын-соңды ол естімеген, білмеген, көрмеген жаңа хабарды танытуы қажет. Газет тақырыбының оқырманға әсер ете алуы материалдардың қызықты әр алуан болуына байланысты. Белгілі бір салаға маманданған тілші болмаса, басылымдар кез келген оқырманды бейжай қалдырмайды. Газет тақырыптары өмірдің сан-саласынан хабар беретін ақпараттар ағыны қазіргі газет ұжымының алдында басты мақсат пен міндет. Егеменді еліміздің тарихына жаңа көзқараспен қарап, шындық тұрғысынан жазу. Мерзімді баспасөз қоғам өміріне, қоғам мүшелерінің күнделікті тіршілігіне тікелей араласып, қоғамдық пікір тудыруды мақсат етеді. Тілші белгілі бір жайды хабарлап отырып, мақала тақырыптарына өз бағасын береді. Осы мақсаттарға сәйкес берілген мақалаларды қолданылатын сөздің ерекшеліктері, газет тілшілерінің тіл мәдениетін сақтаудағы шеберліктері айқындалады. Бас мақала - газет ұстанатын идеялық бағыттың айнасы. Бас мақала маңызы кеше де, дәл бүгінгі күні де өзекті, себебі, мемлекет тұтынып отырған идеология, ол ұстанған стратегиялық бағыт, оларды іске асырудың тиімді жолдары, құнды пікірлер мен нұсқаулар мақаланың аталмыш түрі арқылы газеттерде күн сайын көрініс беруі - басты саясатты іске асырудың тиімді тәсілі. Әсіресе, бұл ұстаным мемлекеттік басылымдарда, республикалық деңгейдегі, айталық, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Заман-Қазақстан, Заң газеті, т.б. сынды органдар арқылы елге, қалың оқырманға танылуы керек. Бірақ, байқауымызша, кейбір газеттер бұл тенденцияны, осы бағытты жоғалтып отырған сыңайлы. Бас мақала алғашқы қазақ газеттерінің ішінде Қазақта тұрақты және жүйелі түрде кездеседі. Бұл газеттегі бас мақалалардың авторлары сол тұстағы саяси және қоғам қайраткерлері А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейхановтар еді. Газет шығарушылары үшін бас мақалалар өз позицияларын елге таныту мен жеткізудің өте оңтайлы тәсілі болды
1.2. Газет мәтіндегі айдарлар мен тақырыптарды талдау
Айдарлар бір ғана мәселеден хабар береді. Қазақ газетіндегі Сыртқы хабарлар қазіргі газеттердің көбіне тән Шетел жаңалықтары рубрикасына сәйкес. 1913-1918 жылдары сыртқы сөзінің орнына шетел сөзін пайдаланса, әрине, оқырманға түсініксіз болар еді. Яғни, бұл жерде оқырманның қабылдау деңгейіне лайықты сыртқы лексемасы таңдалынып алынып отыр. Қазақ әуелі Европа, Азия және олардағы түрлі патшалықтар туралы сериялы танымдық бағытта жазып, ондаған мақалалардан кейін ғана Европадан хабар атты айдар пайда болды. Мұның өзі газеттің біраз уақыт дайындық іспетті жасаған іс-әрекетінің нәтижесі, оқырман көзқарасы көкжиегінің кеңи түскендігінің көрінісі, газет лексикасында оқырманның әлеуметтік деңгейіне байланысты өзгеріс пайда болғандығының айғағы.Бірнеше газет типтеріне ортақ рубрикалар мемлекеттік дәрежеде көтерілген саяси, әлеуметтік мәселелердің газеттердің насихатталуы барысының көрсеткіші сынды дүниеге келіп отырады. Айталық, 1980-жылдарғы газеттерге партия, оның саясаты, мемлекет басшыларының позицияларынан туындайтын, әр түрлі көзқарастарды аңғартатын айдарлар ортақ болып келді. Сол тұстағы айдарлардың көбі бейтарап лексика элементтерінің қатысуымен жасалған, құрылысы қарапайым. Мысалы, Съезд мінберінен, Делегаттар сөйлейді. Бірнеше газет типтерінде ұзақ жылдар бойы мезгіл-мезгіл көрініп отыратын айдарлардың бірнешеуіне тоқталайық. Мәселен, Алтын орақ, Алтын дән, Егін орағы-... деп аталады. Бұлардың алдыңғы екеуі бағалауыштық қасиеттке ие болса, соңғысы- бейтараптанған лексикалық элементтерден тұрады. Бейтараптанған лексикалық элементтерлер туралы М.Белбаева былай дейді: Барлық стильде бірдей қолданыла беретін стильдік бейтарап сөздердің тобына негізгі сөздік қордағы сөздер енеді. Мысалы: тау, жер, су, үй, киім, жүру, тыңдау, сөйлеу, ақ, қара, көк, мен, сен, т.б. Стильдік бейтарап сөздер күнделікті өмірде жиі және жалпылама қолдану қасиетімен сипатталады . Яғни, бейтараптану үшін бағалаушылық қасиет болмау керек екен. Затқа, оның сапасы мен санына іс-әрекетке айтушы немесе жеткізуші баға бермейді, жай ғана хабарлайды. Мұндай бейтараптанған айдарлардың құрамы көбіне қарапайым, сөз, сөз тіркесі түрінде болады. Мысалы: Тәртіпті кеңес іс үстінде дегенде, тәртіптік кеңес ісіне баға берушілік, бағалау тұрғысында көзқарас білдіру қасиеті мүлде жоқ, информация ғана беріліп тұр. Көзқарасты бейтараптандыру, уақыт пен көлем жағынан ұта түсу, мақсатынан туындаған мұндай синтаксистік құрылымдар газет бетінде жиі қолданылады. Оған мысал ретінде Бүгінгі номерде, Бүгінгі оқитындарыңыз, Баспасөз баршаға, т.б. айдарларды келтіруге болады. Газетте, жарнама жиі кездесетін эллипсистенген сөйлемдер контексті тұтас алып қарастырғандағы дәл сондай сөйлемдерден ерекше болып келеді. Өйткені, контест ішіндегі (бұл жерде кең көлемдегі контекст) эллипсис сөйлем мен өзінің алдындағы немесе өзінен кейін келетін бірнеше сөйлем арқылы, сол сөйлемдердің мазмұны арқылы ашылады, толығады.Ал зерттеуші З.Ш.Әділова кейбір тілдік конструкцияларды неғұрлым динамикалы конструкциялармен алмастырудың нәтижесінде эллипсистенген тұлғалар пайда болады деген ой айтадыБіз газет мәтінін журналист пен оқырман арасындағы көпір рөлін атқаратын күрделі коммуникативтік құбылыс деп танимыз. Ол (мәтін) қоғамдағы белгілі бір саяси топтардың, газет редакциясы басшылығының, тағы басқа да мүдделі тұлғалардың саяси тапсырыстарын жүзеге асырады. Бұл - көбінесе қоғамда қалыптасып саяси ахуалды халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін және ұлттық мүдделерді ескере отырып интерпретациялауға қатысты мәселе. Сондай-ақ, газет мәтінінде арнайы контекст жасау үшін қолданылатын айрықша тілдік механизм жұмсалады. Газет мәтінінің құрылымы жанрлық сипатына қарай ерекшеленеді. Негізінен әмбебап сипаттағы газет мәтініне тән мағыналық-құрылымдық модельді мынадай бес бөліктен тұрады деуге болады: мәтіннің тақырыптық бөлігі, кіріспе бөлігі, негізгі ақпаратты дәйектеуші бөлік, жинақтаушы мәре бөлік және түйін. Осы бөліктердің әрқайсысына белгілі-бір мағыналық-прагматикалық жүк артылады. Жұмыста осы мәтін бөліктерінің әрбірінің ішкі құрылымы былайша сипатталды:
1. Мәтіннің тақырыптық бөлігі бір ғана тақырыпаттан тұрса, ол абзац деп саналмайды. Сипаты жағынан кілт фраза болып есептелінеді.
2. Мәтіннің кіріспе бөлігінде бастама, кілт фраза, ойды таратып жеткізуші блок қамтылады. Бұл бөліктің газет мәтіні контексінде атқаратын қызметі реципиент назарын мақаланың ақпараттық бөлігінен гөрі, берілетін ақпараттың проблемалық бөлігіне аудару;
3. Негізгі ақпаратты дәйектеуші бөлікте бастама (реципиентті баяндалып отырған ақпаратқа қатысты негізгі тұжырымға жетелеу), кілт фраза (ұсынылған ақпаратты дамыту), ойды таратып жеткізуші бөлік (ақпаратты толықтыру,қосымша түсініктеме беру) қамтылады.
4. Жинақтаушы-мәре бөлік кілт фразадан, ойды таратушы бөліктен және қорытындыдан тұрады. Мұнда ақпаратқа қатысты негізгі тұжырым (қорытынды) жасалады.
5. Түйінде бүкіл мақалада көтерілген негізгі мәселеге қатысты тұжырым жасалып, жаңа проблема қойылады.
Айдарлар тілінің синтаксистік құрылысы, айтып кеткеніміздей, аса күрделі болмайды. Мысалы:
* Кейде адам аттары атау тұлғада тұрады. Абай және біз (Ж.,13.08.98). Сондай-ақ, абстрактілі ұғымға құрылған Ата жұрт - алтын бесік айдарын да осы аталған құрылысқа жатқызуға болады.
* Атаулық тіркес түрінде келетін айдарлар Қазақтағы ең өнімді және ең ұтымдылары болған деп есептейміз. Атаулық тіркес термині ғалым, профессор С.Исаевтың қаламына тән. Мысалы: Оқшау сөз, Серке сөз Қазақ газетіндегі кезекші айдарлар, яғни қолданыстан үнемі түспеген рубрикалар. Серке сөз айдарымен Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынов, кейде Әлихан Бөкейханов қаламынан туындаған мақалалар беріліп отырған. Кейін дәл осы құрылым сол күйінде Ана тілі апталығында қайта түледі. Қазір көптеген басылымдар бетінен ұшыратуға болады.
* Осы үлгідегі айдарлар Ұсыныс хат, Жұмыр жер (Ж.,13.08.98), Суыт хабар (Ж.,18.08.98), Ақжолтай хабар (Ж.,18.07.98), Сүйінші дана (АТ.,13.09.91).т.б. Мысалы, Жұлдыз жорамал (ЕҚ.,29.09.98) айдары кез-келген басылымда кездеседі, себебі де жоқ емес, мақсат - оқырманды тарту, қызықтыру. Осы көрсетілген рубрикалардың ішінде Суыт хабар, Ақжолтай хабар сияқты тіркестерде бағалауыштық сипат басым. Қалғандары - бейтараптанған. Сондай-ақ Оймақтай ой (ЕҚ.,17.07.98) айдары экспрессивті-эмоционалды лексикамен құрылған. Осы типтес Сөз төркіні, Өткір сұрақ, Жан басылым - Ана тілі апталығында жиі ұшырасатын айдарлар.
* Қос сөз түріндегі айдарлар: Өлең-жыр (Қазақ), Ақшам-ақпарат (АА.,21.08.98), Нарық-саясат, Көші-қон (Ж.,18.08.98) т.б. компоненттері мағыналарын жоғалтпаған дербес сөздердің қосарлануының нәтижесінде пайда болған. Бірақ мұндай айдарлар кез келген сөздердің қосарларуынан жасалмайды, компоненттер көбіне қоғамдағы актуальді құбылыстар мен ұғымдар атаулары болып келеді де, күрделі сөз қосарлану нәтижесінде екі сөздің де негізгі семаларын жинақтап бере алады. Сөзбе-сөз (АА.,10.08.98) айдарында айтар ойды дәл, нақты, айнытпай бере тұратындығынан хабардар ететіндей экспрессия бар.
Септік жалғаулармен келген айдарлар:
а) Жатыс септік жалғауымен: Республикалық қазақ тілі қоғамында (АТ.,30.05.91), Жергілікті ұйымдарда (АА.,16.05.91), Тіл тағылымы университетінде (АА.,09.05.91), Тәртіптік кеңесте (Ж.,18.09.98), Жол полициясында (Ж.,18.08.98), Дөңгеленген дүние үйіңізде, Бір шаңырақ астында (АТ.,07.03.91), Жұмыр жерде теңбіл доп (Ж.,18.07.98) т.б. Осы сынды айдарлар баяндалатын оқиғаның, болған немесе болатын істің мекенін білдіреді.
ә) Шығыс септік жалғауымен: Басқармадан (Қазақ), Басқарма қоржынынан, Ел аузынан (АТ.,07.03.91), Аулақтан сұхбат (АТ.,21.03.91), Көңілден шыққан көрікті сөз (АТ.,03.01.91), Оқырман хаттарынан (АТ.,10.08.98) т.б.
б) Барыс септік жалғауымен: Оқырман назарына (АТ.,14.04.91), Қаламдастарға құлаққағыс (АТ.,28.02.91), Талдықорған облаткомының назарына (АТ.,14.02.91), Республикалық Қазақкітап кітап саудасы бірлестігінің назарына (АТ.,14.01.91), Ана тіліне хат (АТ.,07.01.91), Қазақ КСР Жоғары Кеңес сессиясының назарына (АТ.,03.08.91), Шаңыраққа - 50 жыл (Ж.,18.08.98), Білгенге маржан (АТ.,21.03.91). Барыс септігі қатысуы арқылы жасалған эллипсис тұлғалардың оларға деген зәрулік пен тілдің үнемдеу заңы нәтижесінен туындайтындығын аңғаруға болады. Сондықтан да, біздің ойымызша, кейбір зерттеушілер айтып жүргендей, эллипсис тұлғалардан тек қана орыс тілінің әсерін іздей берудің жөні жоқ. Айталық, Білгенге маржан конструкциясы орыс тілі әсерімен дүниеге келді деп қалай дәлелдеуге болады. Керісінше, ұлттық колорит, ұлттық бояу ашық байқалады дер едік. Өйткені, қабылдаушы (адресат) осы айдардың мәнін анық түсінуі үшін қазақтардың психологиясы мен мәдениетінен хабардар болуы тиіс.Көптеген мысалдардың айдарларың көбі экспрессивті-эмоционалды болып келеді, ал ресми элементтермен келген рубрикалар аз ұшырасады. Яғни, газет айдарларының мазмұны мен мәні, лексикасы оның типіне бағындырылып тұр.
Біздің байқағанымыздай, экспрессивті-эмоционалды лексика бірліктерімен жасалған айдарлар дені әр нөмір сайын қолданылған кезекші рубрикалар. Мысалдар Ана тілі апталығының 1991 жылғы қаңтар-желтоқсан айлары арасындағы нөмірлерінен алынды. Енді Егемен Қазақстан газетінің 1998 жылғы 17 шілде күні айдарларына назар аударайық: Президент почтасынан, Сұхбат, Шарайна, Қазақстан Республикасының заңы, Тәртіптік кеңесте, Алыпқашпа сөздің ақиқаты, Семинар, Дін - дәстүр діңгегі, Ғалым. Ғылым. Ғасыр, Дөңгеленген дүние үйіңізде, Замандас, Оймақты ой. Айдарлардың өзінен-ақ бұл газеттің типін аңғаруға болады, олар түгелдей дерлік қоғамдық-саяси лексика элементтерінен құрылған. Тек Оймақты ой, Дөңгеленген дүние үйіңізде айдарларына ғана эмоциялық мән үстемеленіп тұр. Дөңгеленген дүние үйіңізде айдарымен апталық теледидар программасы беріледі. Бұл мысалдарда газет типінің газет айдарына әсері, қоғамдық-саяси басылым болғандықтан, оқырманның ой-өрісі, деңгейі, әлеуметтік сұранысы мен олардың нені талап ететіндігін түсініп, соны қанағаттандыруға бағытталғанын көреміз.
Жетісу газетінің бір күнгі (1998 жылғы тамыздың 18-күнгі) нөмірінде: Ресми хабарлар, Біздің миллионерлер, Көші-қон,Қосымша табыс көзі, Жүрген аяққа жөргем ілінеді, Тарихтың ащы сабақтары, Біратар, Жол полициясында, Шаңыраққа - 70 жыл, Суыт хабар, т.б. сынды рубрикаларды кездестірдік. Жоғарыда айтқанымыздай, газеттің осы типіне тән лексикалық ала-құлалық, стильдік әртүрлілік бұл газеттің бетінде әбден орын алған, өйткені газет типі, типіне байланысты аудитория сұранысы осы. Оқырман құрамы әр алуан, оның деңгейі мен әлеуметтік сұранысы да сан әртүрлі. Айталық Ресми хабарлар, Көші-қон, Қосымша табыс көзі, Тарихтың ащы сабақтары, Жол полициясында қоғамдық-саяси лексиканың қатысымен, Суыт хабар ауызекі сөйлеу стилі негізінде жасалған. Демек, газеттегі хабарлар мазмұнына айдар атаулары семантика-стилистикалық тұрғыдан бағынышты.
Айдарлар негізінен төл тілдік элемент арқылы жасалады да, кірме сөздердің проценттік мөлшері өте аз болып келеді. Ана тілі газетіндегі 1991 жылғы 40-қа жуық айдардың 36-сы таза төл тілдік элементтерден құралғанын келтірілген мысалдардан анық көруге болады. Синтаксистік құрылысы жағынан айдарлар көбінше сөз тіркесі күйінде келеді де: тәртіптік кеңесте, оймақтай ой, ел аузынан, алтынның сынығы, тілбұзарлар тұғыры, сүйінші дана сияқты тіркестерде байланысу тәсілдерінің барлық түрі қамтылған. Аяқталған ойды білдіретін сөйлем түріндегі айдарлар да біршама: Ұлт болсам десең, ұрпағыңды ойла; Төл әліппе ата жазуымызды үйренейік; Ақылдасайық, ағайын; Айтылмаса сөз өледі; Дін - дәстүр діңгегі; Жүрген аяққа жөргем ілінеді, т.б.
2. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІҢ ЖАЗЫЛУ СТИЛІ.ТАҚЫРЫПТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР МЕН ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
2.1 Қазіргі қазақ ресми баспасөзіндегі медиа-мәтін сипаты,тақырыптарға қойылатын тыныс белгілер,газет тіліндегі мәтіндер
Қазіргі газет тіліндегі медиа-мәтін мерзімдік басылым қайнарларымен топтастыруы арқылы жүзеге асады. Бұл қоғамдық қайраткерлердің пікірлері, классикалық әдебиет үлгілері, қанатты сөздер, мақалдар, сонымен қатар жырлардан алынған атаулар мен үзінділер, кинофильмдердің барлығы, бұқаралық мәдениет атауының санатына жатады. Мерзімдік басылым қайнаркөзінің әртекті және көптүрлілігі журналист пен оқырман менталитетінің көрінісі болып табылады. Қазіргі қазақстандық журналистердің қызығушылықтары, олардың интеллект деңгейлері, білім шеңберлері, жас ерекшеліктері қолданылған газеттердің медиамәтінінде көрінеді. Қазақстандық газеттерде мәліметтердің дұрыс талдануы үшін А.Лихачевтің, жіктемесі негізге алынған, бұған сәйкес медиамәтінінге жүгінудің екі негізгі түрін бөліп көрсетуге болады:
* Олардың дәл немесе бұрмаланған баяндауы медиа-мәтінде бәрібір де айқын болады; медиамәтіннің сілтемесі оның жаңғыртусыз мәденитарихи бұрынғы халықтың апелляциясы ретінде қызмет етеді;
* Теледидарлық медиа-мәтінге сілтеме: жарнамаға, әйгілі кинофильмдердің атауларына, теле және кинофильмдерге, музыкалық туындыларға. Бірінші түріне сөзойнатым (каламбур) типінің көшірмесін немесе жаңғыртуын жатқызуға болады, медиа негізінде мыналар қолданады.
* Сөзойнатым (каламбур) мәтіндер тақырып аттары ретінде қолданылатын аса маңызды стильдік тәсіл болып саналады. Сөзойнатым фразеологизм немесе сөзоралым құрамындағы бір лексеманы басқа сөзбен алмастыру немесе оған жаңадан сөз қосу жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, Ақымаққа намаз үйретсең, жайнамазға басын жарады (Ж.А., 17.02.09.) деген тақырыпат Саңырауға сәлем берсең, атаңның басы дейді,-деген мәтел үлгісімен жасалған; Ақиқатты айтпасақ сөз атасы өлмей ме? (Ж.А., 29.01.09.) тақырыпаты қазақтың Айтпаса сөз өледі деген мәтел үлгісімен жасалған, Б десең Бәкеңе тиеді, Т десең Тәкеңе тиеді ... (Ж.А., 25.05.09) Тық деген тауыққа тиеді деген мәтел ізімен жасалған; Әкім сонда сөйлейді, сөйлегенде бүй дейді... (А.Т., 19.02.09) - қазақ фольклорында қалыптасқан сөз бастамасының негізінде жасалған сөз ойнату деуге болады.
Идеологияландырылған мәтін, үндеу, ұран, айқындалған идеологиялық нұсқау. Тәртіпке бағын, ел енді! Адамға табын, жер енді! О.Сүлейменов (Құтмағамбет Қонысбай, Айқын, №1, 12.01.2010)
Қазақ ақын-жазушылар шығармаларынан алынады немесе нақыл сөздерін таңдайды. Мысалы: Ақбөкені жосатын Арқа аман бол! Қасым Аманжолов (Асқарбек Қазанғап, А.Т., №20, 20-26 маусым, 2010ж) Таза мінсіз асыл тас... Таза мінсіз асыл тас су түбінде жатады... Асан қайғы (Зәмзә Қоңырова, А.Т., №3, 21-27 қаңтар, 2010ж) Бұл сайыс бұрынғыдан өзгерек... Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек... Шәкәрім (АнарДәукен,А.Т.,№19,13-19мамыр,201 0ж) Биылғы жолдау былтырғыдан өзгеше ...Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек... Шәкәрім (Б. Исаева, А.Т., №6, 11-17 ақпан, 2010ж) Ана тілің - арың бұл Т.Молдағалиев (№8, 25.02-03.03. 2010ж) Жүректің әр соққаны бір-бір өлең М.Мақатаев (Мралтай Райымбекұлы, айқын №110, 22.06.2010)Абайлап жүріп, анық бас... Ақырын жүріп, анық бас Абай (Ақберген Тайторы, Айқын, №3, 14.01.2010) Маңмаңгер, кекілің келте, жалың майда (Бағлан Бәбіжан, Айқын, №12, 27.01.2010) Мұқағалиды шаң басқан архивтерден табамыз......шаң басқан архивтерден табылармыз Фариза өлеңінен, М.Мақатаев (Елдана Оспанова, Айқын, №20, 06.02.2010) Отыздан асып барады,Отыздан асып барамын М.Мақатаев (Қаншайым Байдәулетова, Айқын, № 64, 15.04.2010) Үйретуден жалықпаған ұстаз ...Ұстаздық еткен жалықпас үйретуден балаға Абай (Асылзада Дастан, Айқын, №69, 22.01.2010) Бала сүйсең, Бәкен ағадай сүй!Әнді сүйсең менше сүй. Абай (Сәбит Жаданов, А.Т. №28, 15-21 шілде, 2010 ж) Бұл тәсілдердің барлығы прецедентті мәтіндер қолданысына негізделген. Ю.Н.Карауловтың айтуынша, прецедентті мәтіндеге: тұлға үшін танымдық және эмоционалды жағынан маңызы бар мәтіндер; тұлғаның айналасындағы адамдардың бәріне де кеңінен таныс мағлұматтар, тілдік тұлғаның дискурсында бірнеше қайтара қолданылатын мәтіндер жатқызылады. Ал қазақ зерттеушісі Г.К.Ихсангалиева прецедентті мәтіндердің трансформациялану тәсілдерін квантитативтік және квалитативтік және аралас түрлерге бөледі. Бірінші түрінде прецеденттік мәтін құралымындағы бір сөйлем басқа сөздермен алмастырылады немесе оған басқа сөз енгізіледі. Екінші тәсіл бойынша, прецеденттік мәтіндегі тұтас сөз емес, оның бір бөлшегі, яғни форма немесе бірлі-жарым әріп өзгертіледі, аралас тәсілде осы аталмыш тәсілдер алма-кезек қолданылады. Сонымен,біз газет материалдарын қарастыра отырып фразеологизмдердің сол қалпында және автор тарапынан өзгеріске ұшырай отырып қолданылғанына көз жеткіздік.
Автордың халыққа белгілі фразеологиялық бірліктерді сол күйінде қолданбай, өзгертіп, түрлендіруге ұмтылуы мынадай мақсаттардан туындайтынын анықтадық:
Мақалаға адресат назарын бірден аударып, оның материалды оқып шығуына түрткі болу; Аудиторияға бұрыннан таныс фразеологиялық бірліктерді қолдану арқылы адресат санасында туындайтын әртүрлі ассоциациялар негізінде материалдың тез қабылданып, жеңіл түсінілуіне қол жеткізу; Трансформацияланған фразеологизмдерге негіз болған пресуппозиция арқылы оқырман көңіл-күйіне әсер ету. Бұл - тақырыпаттардың әсер ету қызметінің экспрессивті қыры. Әдеби сөйлеудің мәнерлі және бейнелі амалдарының бірі ретіндегі қанатты сөздер.Тәрбие - талбесіктен.. (Айса Хамзеұлы, А.Т. №24 24-30 маусым, 2010ж) Кеңесіп пішкен тон келте болмас (Қайнар Дәукен, А.Т. №37, 16-22 қыркүйек, 2010ж)
Талдау,сындарлы ойлау тұрғысынан жазылған газет мақалаларының тақырыпаттары нақты,анық мәнді болмайды. Оларды құрайтын сөздер мен тіркестер көбінесе ауыспалы мағынада жұмсалады, оларда қолданылған стилистикалық тәсілдер тұтас мәтін көмегімен немесе оның жеке бір үзігі арқылы айқындалып түсініледі. Мұндай тақырыпаттар негізінен аялық білімдер пресуппозициясына сүйенеді. Оларда қатталған ақпаратты түсіну үшін адресат аса бай мәдениеттен хабардар болуы тиіс. Тақырыпаттардың адресатқа жақсы таныс,белгілі өлең жолдарынан алынуы оны жаңаша коннотациялармен байытады, оқырман қауымға тигізетін әсерін ерекше күшейтеді. Жырлардағы қағидалық және өзгертілген түрдегі фразалар мен олардың атаулары: Болар елдің баласы.. Болар елдің баласы он бесінде баспын дер (Қаншайым Байдәулетова, Айқын, №67, 20.04.2010)Көктем келді дегенше, кене келді десеңші.. Жақсы келді дегенше, жырық келді десеңші (Нұрболат Аманжол, Айқын, №52, 30.03.2010) Апат айтып келмейді (Еркін Қаладан, Айқын, №59 ,08.04.2010).Адамдық болмысының барлық нәрселеріне қатысты мақал-мәтелдер. Мысалы,Баяғы жартас - бір жартас (Оңдаш Жаңбырбаев, А.Т.,№5, 4-10 ақпан, 2010ж)
Газет тақырыпаттарында белгілі әндердің, әнұранның, эстрадалық туындылардың аттарына қатысты аллюзиялар жиі кездеседі, яғни халыққа танымал әндерден алынған мәтіндер. Мысалы,Той басталды Отырырда, сырдың сұлу бойында.. Отырар сазы әнінен (А.Т. №37, 16-22 қыркүйек, 2010ж)
Автор өзінің субъективті көзқарасын білдіру үшін қарама-қарсы ұғымдарды еркін пайдаланып, оларды біріктіруге де талаптанады. Оның бір көрінісін бүгінгі газет мәтіндері тақырыпаттарындағы мағыналық оппозициядан байқаймыз. Мысалы, Кет дегенде... Ал Шторк әлі отыр. (Д.Қ., 20.09.2010) . Назар салсақ, біріншіден ит деген құрметті атауға ие болған қандай мырза деген ой қалыптасса, ит құрлы жоқ не деген адам немесе қандай қылығы арқылы сүйкімсіз болып отыр т.б. ой оқырманды жетектейді. Шебер журналист баяндағалы отырған оқиғасымен тақырыбы арқылы ертіп әкете алған.
Ертеден де, бүгінгі таңда да халықтың тұрмысында баспана мәселесі маңызды. Пәтер мәселесі шешуін таппай келе жатқаны да мәлім. Сол жайт жайлы оқиғаны жазарда таңдап алынған тақырыпаттар да әр түрлілігімен оқырманды селт еткізері анық. Журналист мақаласындағы баяндалатын жайттан хабар береді. Пәтерден әркімнің-ақ бар үміті. Бірақ... ...Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы Абай (Алма Мұхамеджанова, Айқын, №30, 20.02.2010) Ал мына мәтіндегі баяндалатын жайт та мағыналас, тақырыбы қайталанып берілсе, оқырман көңілінен шыға алмас еді. Даудың басы - баспана Даудың басы - Дайрабайдың көк сиыры (Миуа Байназа, Айқын, №59, 08.04.2010)
Газет мәтіні тақырыпатының мағынасын түсінуде адресат пресуппозицияға сүйенеді, ол (пресуппозиция) газеттің тұрақты оқырмандарында қалыптасады. М.Серғалиев баспасөз атаулары жайлы былай дейді: зоголовокты көңіл қойып оқығаннан-ақ материалдың мазмұнынан біршама мағлұмат алуға мүмкіндік бар [4,130]. Осы пресуппозиция мәтін тақырыпатының эксплицитті элементтерінің семантикалық мазмұнын анықтайды. Мысалы: Жеңгесіндей сырласты (Е.Қ., 06.03.10). Бұл тақырыпаттан адресат мақалада сөз болатын мәселе (әңгіме тақырыбы, болған жері, уақыты, оған қатысушылар т.б.) туралы толық ақпарат ала алмайды, бірақ қазақы менталитетке тән етене жақын болу, ойын бүкпесіз ашық айту сияқты жақын, пікірлес, бір-біріне жаны ашитын, қамқорлық танытатын адамдардың арасында болатын жылы қарым-қатынас сипаты аңғарылады. Жеңгесін анасындай көретін қазақ ұғымында одан ешқандай сыр жасыруға болмайды, яғни бұл мақаладағы кейіпкерлер арасында барынша ашық әңгіме болғанын білдіреді. Осындай аялық білімге ие адресатқа бұл тақырыпат ерекше әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан мақаланың атауын оқыған сәтте оқырман санасында жақындық, жанашырлық, сенімділік, достық, қамқорлық сияқты ассоциациялар туындап, адресаттың мақала мазмұнымен танысуға деген қызығушылығы оянады. Дегенмен, мақаланы оқып шыққанда аталғандардан мүлдем басқаша ассоциациялар туындауы да мүмкін. Олардың мағынасы түсінікті және танымды, хабар етілген ақпараттарға қосымша тартымдылық береді, газеттік мәтіндермен эмоциональді қанағаттануды қамтамасыз етеді, сонымен қатар ұсынылған ақпараттарды айқындалған сенім дәрежесімен қамтамасыз етеді.
Қазіргі қазақ баспасөзінде оқырманның назарын аудартып, мақаланы оқып шығуға мәжбүр ету мақсатымен осы сияқты ұлттық танымды көрсететін, эмоционалдық бояуы қанық, бедерлі оралымдарды қолдануға ұмтылыс дәстүрге айналып келе жатқаны байқалады.Сақтанғанды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz