Т. Ахтанов прозасындағы қаһарманның адамгершілік әлемі
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар.ождан мәселесі . адамзат тарихының өнбойында ұрпақтан.ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат. Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат . адамгершілік, азаматтық парыз, ар тазалығы өзекті қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен көкейкесті мәселе . ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани байлығының құнсыздана бастауы. Сондай.ақ мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән.мағынасы жоқ, тек қана дыбысқа кұрылған даңғаза музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Ендеше Т.Ахтановтың “Үндістан хикаясы”, “Шынтас”, “Махаббат мұңы” повестері, “Қаһарлы күндер”, “Боран” романдары адамның адамды көбірек түсінуіне және адам баласының өзі ұғынып болмаған бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін мейлінше нәзік жеткізе алуымен құнды. Бұл тұста “Шындықты қызарта да, бозарта да боямай, ақиқат қалпының бар заңдылықтарымен көрсету, өмір ағысының, адамдар қатынастарының мазмұнына зерттей үңіліп, әр әрекет пен құбылыстың себебін терең ашу адамгершілік мәселесі мен қоғамдық әлеуметтік проблеманы ұштастыра, жымдастыра өру . Тахауи Ахтанов прозасының басты ерекшелігі” /1, 126/, . деген ғалым Н.Ғабдуллин пікірі өте орынды.
Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні мен мағынасына тереңдей ену арқылы Т.Ахтановтың туған әдебиет тарихынан алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен көкейкесті мәселе . ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани байлығының құнсыздана бастауы. Сондай.ақ мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Батыс Европа, Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана қаз басып келе жатқан біздің мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс беруде. Еш мән.мағынасы жоқ, тек қана дыбысқа кұрылған даңғаза музыка, кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған детектив кітаптар, ату, асу, небір адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы түсірілген кинофильмдер адамдар санасына кері әсерін тигізуде. Адамды рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Ендеше Т.Ахтановтың “Үндістан хикаясы”, “Шынтас”, “Махаббат мұңы” повестері, “Қаһарлы күндер”, “Боран” романдары адамның адамды көбірек түсінуіне және адам баласының өзі ұғынып болмаған бойындағы түрлі жағымсыз қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін мейлінше нәзік жеткізе алуымен құнды. Бұл тұста “Шындықты қызарта да, бозарта да боямай, ақиқат қалпының бар заңдылықтарымен көрсету, өмір ағысының, адамдар қатынастарының мазмұнына зерттей үңіліп, әр әрекет пен құбылыстың себебін терең ашу адамгершілік мәселесі мен қоғамдық әлеуметтік проблеманы ұштастыра, жымдастыра өру . Тахауи Ахтанов прозасының басты ерекшелігі” /1, 126/, . деген ғалым Н.Ғабдуллин пікірі өте орынды.
Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні мен мағынасына тереңдей ену арқылы Т.Ахтановтың туған әдебиет тарихынан алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат
тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.
Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші
мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат – адамгершілік,
азаматтық парыз, ар тазалығы өзекті қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы. Сондай-ақ мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар
санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең
бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын
қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Батыс Европа,
Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана
қаз басып келе жатқан біздің мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс
беруде. Еш мән-мағынасы жоқ, тек қана дыбысқа кұрылған даңғаза музыка,
кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған детектив кітаптар, ату, асу, небір
адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы түсірілген кинофильмдер адамдар
санасына кері әсерін тигізуде. Адамды рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Ендеше Т.Ахтановтың “Үндістан хикаясы”, “Шынтас”, “Махаббат мұңы”
повестері, “Қаһарлы күндер”, “Боран” романдары адамның адамды көбірек
түсінуіне және адам баласының өзі ұғынып болмаған бойындағы түрлі жағымсыз
қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін мейлінше нәзік жеткізе алуымен
құнды. Бұл тұста “Шындықты қызарта да, бозарта да боямай, ақиқат қалпының
бар заңдылықтарымен көрсету, өмір ағысының, адамдар қатынастарының
мазмұнына зерттей үңіліп, әр әрекет пен құбылыстың себебін терең ашу
адамгершілік мәселесі мен қоғамдық әлеуметтік проблеманы ұштастыра,
жымдастыра өру – Тахауи Ахтанов прозасының басты ерекшелігі” 1, 126, –
деген ғалым Н.Ғабдуллин пікірі өте орынды.
Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні
мен мағынасына тереңдей ену арқылы Т.Ахтановтың туған әдебиет тарихынан
алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі
үлес боп қосылған Т.Ахтанов шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер
шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев,
А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов,
Т.Тоқбергенов, Т.Сыдықов еңбектерінен кездестіреміз.
Т.Ахтанов шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын
мақалалар жарық көрді, Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары
сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукенов, М,Атымов, Ә.Нарымбетов,
Қ.Құттыбаев, С.Әшімбаев, Б.Тоғысбаев, Қ.Қуандықов, Н.Оразалин,
Ш.Нүрпейісованың мақалаларын атап өткен орынды.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы дос-жарандарының естеліктері,
мерейтойларына байланысты замандас жазушылардың, қаламдас інілері
Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов, Е.Домбаев, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков,
Ш.Мұртазаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков,
Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер
шығармашылығы жайында ой қорытуға біраз материал бар екенін аңғартады.
Т.Ахтанов прозасындағы рухани-адамгершілік ізденістер жүйелі түрде
зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер творчествасына арналған
жекелеген әдеби-сын еңбектер мен мақалаларда сөз болып жүр. Біз диплом
жұмысын жазу барысында сол еңбектердің мақсатымызға қажетін арқау еттік.
Адамгершілік проблемасы – әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған, бұл
күнде жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялык мәні мол мәселе. Сондықтан
да ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын жаңа
көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан адамгершілік, мораль
мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені
адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап,
көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады.
Біз Т.Ахтанов кейіпкерлерінің бойындағы заман рухына лайық болмыс,
бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың идеялық-
көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге ден қойдық.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Жазушы Т.Ахтанов
романдарындағы рухани-адамгершілік ізденістерді зерттей отырып, оның қазақ
әдебиетінің дамуындағы орнын, өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
– жазушы романдарының идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы
адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-
өнегелік мәнін ашу.
– жазушы романдарын жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі
маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау.
– образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін
зерттеу.
– кейіпкер таңдау, оның жан-дүниесін, адамгершілік ізденістерін шынайы
қалпында суреттеу шеберлігін таныту.
Зерттеу нысанасы (объектісі) ретіңде Тахауи Ахтановтың “Қаһарлы күндер”
(1956), “Боран” (1966) романдары алынды.
Жұмыстың теориялық, методологиялық негіздері. Зерттеу барысында
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов, А.Нұрқатов, М.Базарбаев,
Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев,
М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, З.Бисенғали, Т.Есембекояв
және т.б. ғалымдардың ғылыми-еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Т.Ахтанов прозасы оның ішінде романдары
жүйелі түрде диплом жұмысының талаптарына сай зерттеліп отыр.
– жазушы романдарының идеялық-такырыптық, көркемдік
ерекшеліктері зерттеу барысында ашылады.
– жазушының кейіпкер сомдаудағы суреткерлік шеберлігінің қырлары ғылыми
тұрғыдан дәйектеледі.
– суреткерлік танымының өзгеше екендігі тұжырымдалып, талант
қолтаңбасы қазақ романының дамуына қосқан үлес-салмағы
айқындалады.
– қаламгердің кейіпкер болмысы мен характерін ұлттық мінезге сай
етіп психологиялық нәзіктікпен ашудағы дара қолтаңбасы арнайы зерттелінеді.
Зерттеу әдісі. Т.Ахтанов шығармашылығының қазақ көркем прозасындағы
көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер шеберлігін, жалпы
романдарындағы адамгершілік проблемасын зерттеуде салыстырмалы, объективті-
аналитикалық талдау әдістерін басшылыққа аламыз.
Диплом жұмысының ғылыми-практикалық мәні. Диплом жұмысының нәтижелерін
орта, арнайы, жоғары мектептерге арналған оқулықтар, оқу құралдарын жазуда,
сондай-ақ жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде “Қазіргі қазақ
әдебиеті” курсында дәріс беру ісінде, әрі 1960-70 жылдардағы көркем проза
жайына арналған арнаулы курс пен семинарларда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында әдебиеттер тізімі берілген.
І ТАРАУ
Т.АХТАНОВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҚАҺАРМАННЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ӘЛЕМІ
Әдеби шығарманың басты ізденісі – адамгершілік, ар-ождан мәселелері.
Адамның мінез-құлқын рухани ұлы мұраттар биігінде шыңдау мен тәрбиелеуде
әдебиеттің қызметі өлшеусіз. Әдебиетіміздің сонау балаң шағынан қазіргі
өркениеттік биік шыңдарына дейін көркемсөз зергерлерінің қаламынан туған
ғажайып дүниелердің барлығын бір арнаға тоғыстырып жатқан көркемдік түйін
қаһарманның рухани-адамгершілік әлемі екені баршамызға аян.
Әділдік пен әділетсіздіктің, адалдық пен зұлымдықтың, махаббат пен
ғадауаттың, жақсылық пен жамандыктың алысы адамзаттың барлық заманына тән.
Мәдениет пен білім көркейген, ғылым мен техника дамыған заманымызда олардың
түрі өзгергенмен заты өзгерген жоқ. Бүгінгі өмірімізде кездесетін келеңсіз
жайттар тоғышарлық, мансапқорлық, өзімшілдік, пайдакүнемдік дерті жоғарыда
аталған адамға жат қасиеттердің жаңа түрі екені еш дау тудырмайтыны
белгілі.
Біздің зерттеу объектіміздегі Т.Ахтанов шығармаларында басты тұлғаның
адамгершілік әлемі, міне осындай кеселдермен күрес үстіндегі әрекеттері
арқылы ашылады. Жазушы шығармашылығына тоқталмас бұрын, суреткер қалам
тартқан уакыт әдебиетіне қысқаша көз жүгіртіп өткенді жөн санаймыз. Бұл
қаламгер прозасындағы адамгершілік ізденістердің ара салмағын айқындауда
аса қажет. Тахауи Ахтанов әдебиетке соғыстан кейін келген буын өкілі
болғанымен көркем әдеби туындыларын 50-жылдардың екінші жартысынан бастап
қана ұсынды (Жазушы оған дейін сын жанры мен көркем аударма саласында жұмыс
істеді). Бұл уақыт, яғни 1956 жылдар әдебиеттегі жаңғыру кезеңі болатын.
Партаяның XX съезі (1956) әдебиетке жаңаша көзқараспен карауға негіз болды.
Саяси ұрандар мен науқандардан әдебиет біршама алшақтады. Әдебиет өзінің
төл мәселесіне ден қойды, яғни адам жанының нәзік иірімдеріне көңіл бөліп,
адамды сұлулыкқа әсемдікке, ізгілікке тәрбиелеуді басты мақсатына айналдыра
бастады. Бұл жөнінде белгілі ғалым Р.Бердібаев: “Адамдарды көбіне станок
немесе қырман басынан көрсетіп, өндіріс проблемалары маңындағы айтыс,
таластармен көлем көбейту кеміп, мінездер кақтығысын, тіршіліктің төте “өз”
сауалдарын молырақ айту өсті, демек белгілі дәрежеде өмір өрісін гармониялы
түрде ашу артты” 2, 157, – деп жазады.
Сонымен қатар бұл кезде соғыс тақырыбы қайта қаралып, көркем әдебиет
соғыстың жеке адамдар тағдырына тигізген әсерін, жалпыадамзатқа әкелген
зиянын ашуға ұмтылды. Жазушылар соғыстың саяси мәніне емес, соғыстағы, қиын
уақыттағы адамдар бойындағы сапа дәрежесіне көңіл бөлді. Бұған Б.Момышұлы,
Т.Ахтанов, С.Бақбергенов, Н.Ғабдуллин шығармалары дәлел. Бір сөзбен
айтқанда әдебиет жаңаша бір үрдіс, яғни адамды моральдық жағынан жан-жақты
тәрбиелеу тенденциясы дами бастады. Жазушылар қай тақырыпта қалам
тербемесін алдарына адамды рухани құндылықтар биігінде тәрбиелеуді мақсат
етіп қойды. Әсіресе бұл тенденция 60-жылдардың екінші жартысынан бастап
терең тамыр жайды. Дегенмен қоштасар сәті жақындаған XX ғасырдың 70 жылында
үстемдік еткен кеңес үкіметіндегі идеология әдебиеттің дамуына кері әсерін
тигізбеді деп те айта алмаймыз. Әдебиетте ғылыми-техникалық прогресстің
адамзатқа тигізіп жатқан пайдасы басты орынға қойылды, ал шын мәнінде адам
баласына әкелетін зияны ескерілмеді, тек жақсы жағынан көрсету көзделді.
Адамгершілік қасиеттер де бір идеологияның, бір партияның қалыптасқан
моральдық категорияларына негізделді, яғни адамды социалистік идеалдар
(коммунизм құрылысшысы, ең бақытты, ең сәулетті, ең салауатты адам
коммунистік партияның мүшесі, т.б.) тұрғысынан тәрбиелеу басты мұрат болды.
Жоғарыда айтылған пікірлерімізді дәлелдеу үшін ғалым Ш.Елеукенов
пікіріне тоқталғанды жөн көрдік: “Бізден кеткен қателік – социалистік
реализм әдісін карилік қағидаға, социалистік бұлдыр мұраттарға қызмет етсін
дегеніміз, Жазушыны өмірден идея ізде деу орнына, саяси идеяларды
“ұрықтандыратын” амал іздеуге итермелегеніміз. Сондықтан көп шығарма
шындықтан көз жазды, ауырдың үсті, жеңілдің астымен жүрді. Мәселен
өндірістік романды алыңыз, Соңғы жылдары технология проблемасы имангерлік,
адамгершілік проблемалармен қоса талданатын болды, мұның өзі тәп-тәуір
жетістік деп бағаладық. Бірақ өндірістік жанр әдебиетті шығанға шығарды ма?
Дүние жүзі әдебиетін былай қойғанда одақтық әдебиеттің асыл қорына қосылған
бұл жанрдан қандай жетістігіміз бар? Өндірістік роман дейтіннің өрісі тар.
Одан философиялық ой, жанды ұлттық характер, терең психологизм іздеп
жарымайсың. Себеп сол, өндірістік роман кейіпкерінің әлеуметтік функциясы
сыңар жақ келеді” 3, 222-223.
Дұрысында әдебиет ең алдымен адам жанының ең бір ұрымтал тұстарын дәл
тауып, адамды өмірдің өзіндегідей шынайы қалпында суреттеп, оқырман
жүрегіне жол тауып жатуы тиіс. Арнасы кең бұл талаптар өмірлік қағидалардан
тысқары бір партияның көзімен бағдарланған социалистік реализмнін тар
аясына сыймады. Сөйтіп социалистік реализм деп айдар тағылған әдебиеттегі
қалыптасқан стеореотипті, канондық шарттарды бұзған жаңашыл туындылар туа
бастады. Бұған ұлы жазушы М.Әуезовтің “Өскен өркен” романы мен әңгіменің
атақты шебері Ғ.Мүсіреповтің “Сөз жоқ соның іздері” атты әңгімесінен бастау
алған бір топ прозаиктеріміздің шығармаларын атап өтуімізге болады.
Мәселен, осы кезде жарық көрген С.Шаймерденовтің “Мезгіл”, С.Омаровтың
“Күншуақ”, Н.Ғабдуллиннің “Өмір қымбатсың маған”, Ә.Таразидің “Құйрықты
жұлдыз”, Ә.Кекілбаевтың “Бір шөкім бұлт”, Ш.Мұртазаның “Табылған теңіз”,
“Белгісіз солдаттың баласы”, Б.Соқпақбаевтың “Менің атым – Қожа” т.б.
повестердің елеулі орны бар. Бұл туындылар әдебиетте қалыптасқан жеке
адамның тұлғасын еңбекке, өндіріске, шаруашылыққа байланысты ашудан мүлдем
бас тартады. Кейіпкердің жан әлеміне ену арқылы моральдық-этикалық
мәселелер жан-жақты көркем шындықпен жазылды. Бұл қазақ әдебиетінде, оның
ішінде проза жанрында жаңа ізденістер – адамгершілік ізденістердің қанат
жая бастағанын көрсетті. Осы кезең әдебиетіне тек қана гуманистік дәстүр
тірек болған жоқ, сонымен қатар жазушылар рухани жоғары адамның образын
сомдауға күш сала отырып, философиялы тереңдікке бойлады, яғни өмірдің
мәнін жете түсіндіруге тырысты және шын мәніндегі адамның бойындағы
қайырымдылық, шыншылдық, қажырлылық, әділдік, адалдық, ар-ожданы биіктік
т.б. сияқты адамдық асыл қасиеттердің шешіміне жалпыадамзаттық рухани
игіліктер биігінде қарады. Әдебиеттің ең басты рухани мұраты –
адамгершілік ізденістер кеңестік әдебиеттің 70-80 жылдарында жаңаша
бетбұрыс алды. Осы орайда шығармашылық ізденістерін "табиғат және адам",
"соғыс пен бейбітшілік", "техникалық жетістік және оның адамзат дамуына
әсері" сияқты ғасырдың ең үлкен күрделі сұрақтарын барша адамзаттық рухани-
адами құндылықтармен бірлікте қарастырған жазушылар болды.
Бұл тенденция прозамызда Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, Д.Исабеков,
С.Мұратбеков, Ә.Тарази, М.Ысқақбаев, С.Санбаев сияқты қаламгерлер есімімен
тығыз байланысты. Және де осы ізденістің көш басында біздің зерттеу
нысанамыздағы халық жазушысы Тахауи Ахтановтың прозалық шығармалары
тұрғанын айтпауға болмайды.
Қаламгер адамгершілік ізденіске қалай келді? Моральдық-этикалык, рухани-
адамгершілік ізденістер суреткердің алғашқы шығармаларында қалай көрініс
тапты? Міне, осы сауалдардың басын ашу үшін жазушының шағын прозалық
шығармаларына қысқаша сипаттама берген орынды деп ойлаймыз.
Т.Ахтановтың суреткерлік талантының табиғатын, азаматтық позициясын,
жазушылық беталысын саралаған алғашқы шығармасы – “Күй аңызы” (1956). Мұнда
автор адамдық бақыт пен жеке бастық эгоизм арасындағы тартысты көрсетеді.
Егер “Күй аңызы” көзсіз эгоизмді адамдық бақыт жолындағы саналы құштарлық,
арман-тілек жеңгенін айтса, “Алыстан жеткен сарын” (1959) әңгімесінде
адамзат баласы ғасырлар бойы арыла алмай келе жатқан рухани кесел –
нәпсіқұмарлықты сөз етеді. Өз-өзін жақсы көретін, өз бақытын, өз жан
рақатын бәрінен де жоғары қойған ақылсыз, ерке хан қызы жау елінің батырына
өзін бір аймалату үшін әкесін, халқын, отанын құрбан етеді. Сөйтіп, атағы
жер жарған Аяз қала бір ғана адамның тойымсыз нәпсісінің астында қалады.
Қаламгер адам баласын небір келеңсіз жайттарға бастайтын эгоизм
табиғаты жайында сөзді бұл екі әңгімесімен аяқтамайды. “Қызғаныш” (1959)
әңгімесінде оның бүгінгі күнгі көрінісін берген. Жазушы бұл әңгімесінде
табиғатынан талантты жігіт Жұмабекті көп қолпаштау мен мадақтаудың салдары
“өзімшілдік” дертіне шалдықтырғанын шеберлікпен бейнелейді. Сондай-ақ бұл
шығармасында өнерді жеке қара басының пайдасына айналдыруды көздеген
суретші Доғал бейнесінде жасайды. Ол: “Эксперт комиссиясында “Қайыңдарымды”
үш мыңға ытқытып жібердім” деп арзан дүниесін қымбатқа сатқан кәсіпқой
ептілігіне риза болады. Доғал образы арқылы жазушы өмірдегі тоғышарлықтың
өнердегі көрінісін көрсетеді. Әңгімеде Жұмабек пен Доғалға қарама-қарсы
суретші жігіт Ермек пен қарапайым қыз Роза бейнесі жасалған. Ермек өнердің
шын жанашыр адамы ретінде әсер қалдырса, Роза дүниеге шынайы қарайтын,
сезімтал жан ретінде көңілімізге нәзік сыр құяды.
ТАхтановтың психологтық талантын танытқан әңгімелерінің бірі –
“Жоғалған дос”. Мұнда автор адамгершілік арды, азаматтық парызды аяқ асты
еткен опасыз Мырзахмет пен оның арбауына түсіп, адал махаббатын қор еткен
ана – Ғайни өмірінен әңгіме қозғайды. ТАхтанов бұл шығармасында адалдық пен
опасыздықтың қарсылықты образын жасайды.
Шағын әңгімелерде көрініс берген адамгершілік мәселесі повестерінде
жазушының басты ізденісіне айналады. Осы тұста кезінде М.Әуезовтің өзі
жоғары бағалаған "Махаббат мұңы" (1960) повесі туралы айтпай кетуге
болмайды.
Т.Ахтанов “Махаббат мұңы” повесінде эгоизмнің адамды адамгершіліктен
ада қылатын сұрқия сипатын ашып береді. Бұл повесінде де алдыңғы
әңгімелеріндегі сияқты өнер адамының образын жасайды. “Күй аңызында” күйші,
“Қызғанышта” суретші өмірін, “Алғашқы әнде” композитор өмірін сөз етсе,
“Махаббат мұңында” ақын өмірін арқау етеді. Мұнда 15 жасынан өлең жаза
бастаған, айнала тіршіліктен тек қана сұлулықты, іңкәрлікті көре білген,
көкірек көзі ояу, сезімтал ақын қыз Ләззат өмірін сөз етеді.
Ләззат 3 курста оқып жүргенде әдебиет үйірмесінің жетекшісі Нияз
ақынмен танысады. Періште көңілді – Ләззат әккі жігіт Нияздың арбауына
түсіп қалады. Аппақ, адал көңілмен берілген Ләззат сезімін Нияз аяққа
басады. Ләззат өзі сүйген Нияздың кемшіліктерін көрмейді. Өзінің адал
махаббатына жасаған Нияз опасыздығын сезбейді. Тек көп жыл өткен соң
редакцияның тапсырмасымен Нияз өлеңдерін оқып шыққаннан кейін ғана оның кім
екеніне көзі жетеді. Ләззат Нияздың осы уақытқа дейін әдебиетке масыл болып
келген жалған ақындығын таныды. Сол арқылы алдында тұрған адамның өзінің
кіршіксіз таза махаббатының алдында сондай мүсәпірлігін көріп жерінеді.
Сөйтіп өзінің адал махаббатын таптаған опасыз жанмен біржолата қоштасады.
Ахтанов бұл шығармасында адалдықты серік еткен Ләззаттың рухани
әлемінің биіктігін көрсетсе, өзін ғана ойлайтын Нияздың адамгершіліктен
айырыла бастаған рухани бейшаралығын танытады. Эгоизмнің сиқыр күші рухани
әлсіз Ниязды біржолата соқыр қылып тастайды.
Жазушы эгоизмді табиғи кемтарлық емес, үлкен әлеуметтік кесел ретінде
суреттейді. Ниязды осындай күйге, яғни өзімшілдік дертіне жолықтырған оньң
жалғыз ақылсыздығы ғана емес, айнала қоршаған ортасы. Ол орынсыз мақталды,
орынсыз баға мен қолпаштауға ие болды. Міне, мұның бәрі келіп онсыз да
рухани әлсіз Ниязды адамгершілік сипаттан тұлдыр жексұрындыққа бастады. Бір
сөзбен айтқанда Т.Ахтанов адам бойындағы жағымсыз қасиеттерді әшкерелеп
қоймайды, оның қайдан, неден тамыр жаятынын ашып көрсетеді. Шағын әңгіме,
повестерінде етек алған бұл үрдіс романдарында жазушының шығармашылық басты
қазығына айналды.
Енді жазушының басты бағдарымыздағы романдарына жеке тоқтала отырып,
ондағы қаһармандардың рухани адамгершілік әлеміне барлау жасалық.
“Қаһарлы күндер” романы – көркемсөз шебері Тахауи Ахтановтың прозадағы
тұңғыш көлемді шығармасы. Ол алғаш 1956 жылы жарыққа шықты. Роман жарыққа
шығысымен-ақ әдеби жұртшылықтың, оқырман қауымның назарына ілікті. Туынды
туралы Ә.Нарымбетов, А.Нұрқатов, Қ.Құттыбаев, І.Омаров, Ә.Нүрпейісов,
С.Әшімбаев т.б. сыншы-ғалымдар өз пікірлерін білдіріп, сын мақалалар жазды.
Т.Ахтановтың роман жанрындағы тұңғыш қадамына сын-пікірлердің бір
арнаға тоғысуының басты себебі романның тарихи хроникаға құрылмай,
жекелеген эпизодтар болмаса, жазушының соғыстағы адам тағдырын басты
назарда ұстауы. Екіншіден жазушы соғыстан соң бірнеше жыл өткен соң өз
көзімен көріп, қиыншылығын басынан өткерген уақыт шындығын ой-санасында
қорытып, көркем зерделеген.
Романның жазылуы туралы автор “Іздену зерттеу басты шарт” атты
мақаласында былай дейді: “Үш жыл бастан кешкен соғыс туралы роман жазуды
көп ойладым. 1949 жылы бас жағын жазып, кірісіп те кеттім. Бірақ жұмысым
өнбеді. Шамасы келер жылы болар, Ә.Нүрпейісовтің “Курляндия” романы жарық
көрді. Соны оқып шығып ойға қалдым. Шығарма біраз кемшілігі болса да, маған
қатты ұнады. Онда сол кездегі қазақ жазушыларының басым көпшілігінде жоқ,
кәдімгі тірі, жанды сурет, бусанып тұрған өмір бөлшектері бар екен. Ал
менің бастап жазып қойғандарымның дәрежесі одан әлдеқайда төмен болатын.
Содан өзімнен-өзім жерідім де жаза бастағанымды тастап кеттім. Кейде
болашақ шығарманы ойлап, толғанып жүрсем де үш-төрт жылға дейін қайтып
оралуға зауқым соқпады. Сын мен көркем аударма саласында жұмыс істей
бердім. Барған сайын алдымды ораушылар көбейіп менің жазам деген романымның
жолы қиындай түсті. Бірақ негізгі ой-пікірімде айқындала берді” 4, 319-
320. Соғысқа қатысқаны, оның бар қиыншылығын басынан кешкендері өз алдына,
1950 жылдары Москва түбіндегі Дубосекова станциясына барып, жиырма сегіз
батырдың окобына түседі, Волокаламск маңын жаяу аралайды. Сегізінші гвардия
дивизиясының кейбір жауынгерлерімен сөйлеседі. Сөйтіп, қаламгер романдағы
негізгі оқиғаны адамның адамшылығы, ер азаматтың қайсарлығы мен төзімділігі
сыналар тұсқа, яғни соғыстың ең қиын кезеңіне 1941 жылдың қаһарлы күзіне
әкеліп тірейді. Бұл Ұлы Отан соғысы кезіндегі ең қатерлі де, шешуші кезең.
Қиын уақыттағы жауынгерлер өмірін суреттеу арқылы жазушы әр характердің
жасалу тарихын көрсетеді. Басты кейіпкерлер өсу, өрбу үстінде көрінеді.
Шығарманың алғашқы беттерінде соғысқа аттанып бара жатқан балаң жігіт пен
соңғы беттерінде соғыстың от жалынында шыңдалып, есейген азаматтың
арасындағы күндер, айлар Ержанның жауынгер, азамат, адам ретіндегі
өзгеруімен, есеюімен өтетіні секілді, әрбір қаһармандар не ілгерілеп, не
кері кетіп отырса, ерлікпен қаза тауып жатқаны да бар. Бұлардың барлығы
динамикалық сипатта көрініс табады. Осының өзі роман сюжетінің мінсіздігіне
дәлел болуымен қатар композициясының шымырлығын танытады. Төрт тараудан
тұратын үлкен романның бірінші тарауында белгілі дайындықтан кейін Панферов
дивизиясының майдан шебіне аттануы, екінші тарауда жау күшінің басым келіп
кеңестік соғыс күшінің кейін шегінуі, үшінші тарауда жау қоршауында қалып
қойған Мұрат батальонының қоршауды бұзып шығуы, төртінші тарауда Москва
түбінде болған шешуші ұрыс, сол ұрыс кезіндегі Ержан взводының ерлігі
баяндалады. Осы арқылы суреткер Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жеке адамдар
тағдырына үңіле отырып, тың образдар жасайды.
Романдағы басты кейіпкер – Ержан. Ержан образы толық ашылған. Автор
оның ішкі жан-дүниесіне ене отырып, адамгершілік келбетін ашады. Шығармада
Ержанның айналаға, табиғатқа ғашық көзімен, адал сезіммен қарайтын асқақ
арманды жас екендігі оның туған елімен, даласымен, орман, көлімен
қоштасқандағы эпизодтарынан көреміз. Мәселен: “Ержан бұл даланың күзін де
сүйеді. Еркін өскен қоңыр жел, ақшыл бояуы оңған бұйра боз, кермек иісі
аңқыған құрғақ жусан балалық шағының тәтті елестерін көз алдына әкелді.
Көңіліне сағыныштың самалын желпіп ынтықтырады, бір кезде сәби көкірегіне
өзі құйған үнсіз күйді оятады, соны қайта толықсытады” 5, 35.
Жастық асаулығы басылмаған, өмір тек асыл армандар мен балғын
махаббаттан тұрады деп ұғынған Ержан алғаш ұрыс кезінде іштей бір
түсініксіз күй кешеді. Одан кейін Уәлимен екеуінің арасында болған
кикілжің, жанындағы жолдастарының көз алдында жан тапсыруы, өзі жақсы
көрген Раушанды Уәлидің алдап кетуі, осының бәрі – оның жан-дүниесіне әсер
етіп, өзінің армандарының жәй қиял екенін, мынау өмірде адамзат баласының
ойлап таппайтын пәлесінің жоқтығын, жүріп жатқан қан майданның өзін
бәзбіреулердің өз пайдасына шешпекші болып жанталасып жатқанын көреді.
Ержан ішкі әлемі осыдан бастап өзгере бастайды. Біз енді тәтті қиялға шомып
кете беретін Ержанның орнына айнала төңіректе болып жатқан құбылысты түсіне
бастаған оған өзіндік іштей қарсылығы бар ойлы жасты көреміз.
“Ерді кебенек ішінде таны” демекші басқарып отырған взводы жау
қоршауында қалғанда Ержанның қайратты намыскер ер екендігі көрінеді. Осы
орайда, “Адамның өз міндетінің жауапкершілігін терең сезінуі – адамға ірі
қайрат та бітіретін асыл қасиет болмақ керек” 6, 139, – деген Н.Ғабдуллин
пікірін келтіре отырып, Отан алдындағы парызы мен қарауындағы әрбір
жауынгердің тағдырына жауапкершілік сезімі Ержанды қайраттандыра,
жігерлендіре түскенін айтқымыз келеді.
Ержан образы арқылы қаламгер от ішінде есейген, шыңдала, қайрала түскен
өз қатарының бейнесін жасаған. Бұл орайда Ержан образы – типтік образ.
“Көркем әдебиеттегі типтік образдарға қарап отырып, белгілі бір уақыт пен
кеңістіктегі қоғамдық дамудың негізгі және шешуші тенденциясын байқауға
болады” 7, 99, – деп академик З.Қабдолов айтқандай, Ержан образы арқылы
соғыс жылдарындағы өр рухты жастардың айрықша тұлғасын көреміз.
Шығармадағы басты тұлғаның бірі – батальон командирі Арыстанов Мұрат.
Мұратты автор өмірді көрген жігіт ағасы жасында алған. Ол майданға дейін
облыстық военкоматта істеген, қысқаша айтқанда Ержан секілді арман қуып
жүрген жас емес, өмірдің қиындығы мен қызуьна қайнаған, ой-санасы өскен
адам. Мұратпен алғашқы таныстықтан-ақ оқырман бір сөзді, өткір, ақылды,
жүректі ер екендігін біледі. Романның аяғында ол рухани жағынан өсіп
жетілген, батальон командирінен полк командирі қызметіне жоғарылаған,
қандай іс болса да сеніп тапсыруға болатын адамшылық қасиеті жоғары,
парасатты азамат биігіне жеткен.
Романда жазушыны ең алдымен, қызықтыратын мәселе – кейіпкерлерінің
рухани өсуі мен кері кетуі. Т.Ахтанов қаһармандарын осы тұрғыда іштей
тартысқа түсіреді.
Шынында да романды оқу үстінде азаматтық парыз пен қарызды биік
адамгершілік мақсат тұтқан Мұрат пен Ержанның рухани әлемінің биіктеп бара
жатқанын көрсек, қара бастың қамын Отан алдындағы жауапкершіліктен жоғары
қоятын, бүкіл болмысын мансапқорлық дерт жайлаған Уәлидің кері кетуінің
куәсі боламыз. Романның алғашқы беттерінен-ақ Уәли образынан соғысқа
белгілі бір ішкі мақсатымен, яғни шен алу, атақ пен даңқ үшін кетіп бара
жатқан штаб офицерін көреміз. Оның мұндай ойын взвод командирі Ержанға
айтқан сөздерінен ұғамыз: “...әрине, Отанды қорғаған, абыройлы болған жақсы
ғой. Уәли алысқа қарап аз уақыт үндемей отырды. – Он бес жыл оқыдым қаншама
кітап ақтардым. Аспирантураны бітіруге таяу едім. Ғылымда
жаңалық ашпақ едім. Енді мінекей бес жылдық білімі бар адам алып кететін
шифровка мен кодировканы әурелеп жүргенім. Анада көрдің ғой менің
жолдастарымды. Солардың бәрі қалды. Сабақ беріп жүр.
Оқасы жоқ. Біз олармен қайтып келгесін сөйлесерміз. Біздің Отанды
қорғаған еңбегіміз ескерусіз қалмас. Майданда қанын төккендер мен тылда
бұғып отырғандардың бағасы бір болмас” 5, 35, – деп кіжіне сөйлейді.
Майданға осындай оймен кірген Уәли алғашқы ұрыс кезінде жоқ болып кетіп
ұрыс біткен соң, “0, батырлар, мұнда екенсіңдер ғой. Сендерді іздеп
табанымнан сарылдым ғой” 5, 139, – деп өп-өтірік жылмаңдай келеді. Бұл
эпизодтарда Уәлидің соғыстың өзін әскери мансапқа айналдырмақ болған ойын
көреміз. Оның ішкі есебі Ержанды пайдаланып өтірік қағаз жазып орден алмақ
болған ойын автор былай көрсетеді;
“Қазақтың ат төбеліндей оқыған жігіттері бір-бірімізге қамқор болуымыз
керек қой. Біріміздің абыройымызды біріміз арттыра жүргеніміз жақсы. Мана
мен де Купциановпен сөйлескенде, сенің мақтауыңды келістірдім. Шамасы
орденге ұсынатын түрі бар сияқты. Әйтеуір, мен қолымнан келген жақсылығымды
сенен аяп жатқаным жоқ. Сенен бір өтінішім бүгінгі менің істеген
ерліктерімді реті келгенде ана Арыстановтың, полк командирінің құлағына
сал. Осында дивизия газетінің тілшісі келеді, соған да айтарсың. Сосын
Купциановтың атына осы ерліктерімді суреттеп, қағаз жазып қол қойып бере
салшы” 5, 169, – дейді. Тіпті жобасын жазып қойғанын, Ержанның өз қолымен
көшіріп жазып, қол қоя салуы қалғанын айтады. Иә, қанды қырғын соғыстың
өзін жеке даңқы мен атағының қызығына пайдалануды көздеген Уәли бейнесі
айқындала түседі. Адам баласының бойындағы тоғышарлық дерті бейбіт күнде
ғана емес, қан майданда да мазалайды екен. Автор одан әрі Уәлидің
қорқақтығы мен сатқындығын ашып көрсетеді. Ол алдымен, пәк сезімді Раушанды
алдап кетсе, өзі сұранып барған алғы шептегі ротаны қорқақтығымен тастап
кетеді. Батальонға қайтып келген Уәлиге абыройын ақтауға мүмкіндік берілген
соңғы кезде де ол өзін-өзі ақтай алмайды. Жау танкісімен алғашқы ұрыс
кезінде опасыздық танытады.
Сондай-ақ жазушы соғысқа дейінгі бір жылдарда “қиғаш көзі мөлдіреген”
еліктің лағын еш ойланбастан атып салған Уәли әрекетін Мұрат ойына
салу арқылы да оның опасыз, өзімшіл, қорқау образын аша түседі.
Романды оқып отырғанда небір жайсыз құбылыстарға кез боламыз. Дегенмен,
оқырман көңілінен осы бір эпизод кете қоймайды. Адам баласының кінәсіз,
өзінен әлсіз табиғатқа, тіршілікке жасаған зорлығы, қиянаты ойыңды мазалай
береді.
Жазушы романда Ержан – Уәли, Мұрат – Купцианов ара қатысы арқылы
жақсылық пен зұлымдықтың, ерлік пен ездіктің, ара салмағын көрсетеді. Осы
ретте Уәли мен Купцианов бейнелері тек жағымсыз емес. Бұлар қай кезде де
өмірде болатын залалды тип екенін айтпауға болмайды.
Ұтымды жасалған тұлғаның бірі – ротаның саяси жетекшісі Василий Кусков.
Бұл – әйгілі 28 батырдың бірі, даңқты политрук Василий Клочковтың
прототипі. Төл әдебиетімізде Тахауи Ахтановтан басқа В.Клочковтың әдеби
образын жазушылар, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, Ә.Нұршайықов шығармаларында
жасады. Т.Ахтанов романында Василий образы адамға тән ішкі иірімдерімен,
толғаныстарымен ашылады. Ол жауынгер жолдастарын қиын күнде моральдык
жағынан демейді. Алғаш ұрысқа кірген кездегі, адам өлімін көргендегі
жауынгерлердің ішкі жан дүниесінде болып жатқан күйзелісті түсініп, оларды
саналы ақылымен қайрай біледі. Кусков әсіресе жас офицер Ержанға көп көмек
береді. Автор Василийді сабырлы, адамды баурап алатын тамаша қасиеті бар,
мейірімді жан ретінде суреттейді. Дегенмен, ол өзіне-өзі қатал, үнемі өзін
ширап отыратын табанды. Осындай азаматтық қасиеттерін Ахтанов былай
бейнелейді:
“Соғысқа кіргелі Василийдің мінезі өзгерді. Қанды қырғын алып соғыстың
бар салмағын, астанаға қарай шегінудің бар күйінішін сезді ол. “Қатал болу
керек” деді өзіне. Қансырап, шегініп келе жатқан ротаны күннен күнге
нығайтып шыңдай бергісі келді. Солдаттардың да командирлердің де жібін
босатпай ұстауға бар күшін салды. Василий қашан да өзіне-өзі қатал болатын.
Өзгеге қояр талабын алдымен өз бойына өлшеп алатын: “Өзім қайтер едім?
Қолымнан келер ме еді? Сондықтан да әр істі өзінен бастап, алдымен өзін
қамшылады” 5, 190. Соғыстың ең бір қиын кезеңі, шешуші ұрыста Василий
Кусковтың “Шегінетін жер жоқ! Артымызда Москва!” 5, 358 деген өр рухты
сөзі жауынгерлерді жігерлендірсе, өз өмірін құрбан ету арқылы жау
танкісінің жолын бөгеуі оның Отан үшін туған ер екенін көрсетеді.
Адамгершілік зор қасиетке ие, патриоттық ой-сезімге толы Василий Кусков
образы кейінгі ұрпаққа үлгі. Бұл образдың тәрбиелік мәні зор.
Романда өсу, қалыптасу үстінде бейнеленген образдар: Көжек, Кәкібай,
Қартбай. Бұлар романда ұлттық сапа мен өрнек қалыптастырған. Аңғалдығымен,
адалдығымен ерекшеленіп тұрған Көжек образы қызықтырады. Ол майданға
аттанғалы тұрғанда эшелоннан қалып қояды. Әрине, бірақ ол мұны әдейі
істемейді. Өзінің аңқылдақ, аңғалдығымен білмей қалады. Жазушы мұны басқа
кейіпкеріне істетсе нанымды шықпаған болар еді, Көжек образы біздің көз
алдымызға қазақтың қарапайым, ақ көңіл, адал азаматын елестетеді. Көжектің
бауырмал қасиетін қаламгер романда былай келтіреді:
“Көжек момын, бауырмал адам болатын. Көп қазаққа ортақ бір қасиет – бұл
да аса балажан кісі” 5, 50. Көжектің осы бір асыл қасиетін жазушы
романның кейінгі бір эпизодтарында тереңірек аша түседі. Мұрат батальоны
қоршауда қалып қойып, жақын маңдағы деревняға келгенде фашистердің айуандық
іс-әрекеттерінің куәсі болады. Жазықсыз әйел мен мынау тіршілікке тек қана
пәк сезіммен қарайтын сәби өлімін көргенде жауынгерлер іштей күйзеліске
түседі. Бұл оқиғаны көргендегі Көжек қабылдауы тіптен бөлек. “Жалғыз Көжек
қана төңіректе не болып жатқанын сезбей мелшиіп тұр. Сәбидің өлімін
көргенде ол қатты шошынып, көзі қарауытып кеткен-ді. Бейне шырт ұйқыда
жатқандай кіп-кішкентай ақ саусақтарын шала жұмып монтиып жатқан сәбиден
көз алмай қарай берді ол. Талай түндер түсіне кіріп, көп сағындырған Еркіні
есіне түсті. Мына жатқан жас баланың орнында өзінің Еркінін көргендей болып
үркіп, жүрегі қақ айрылды. Көзінің алды бұлдырап басы айналып барады.
Осындай бір ауыр мең-зең халде біраз тұрып қалды. Кенет Көжектің
көкірегінен "аһ" ұрған ащы леп жарып шықты. Ол сәбидің қолтығының астында
қып-қызыл болып ұйып қалған нәрестенің жүрек қанын көріп қатты түршікті Қос
тізерлеп отыра қалып нәрестенің салқын маңдайына ернін баса жылап жіберді”
5, 226.
Ахтанов қаһарманының ішкі дүние толқыныстарынан оның әдемі адамгершілік
әлемін танытады. Осы эпизодқа тағы да бір іштей назар салсақ, Көжектің
кішкентай сәбиден өз Еркінін көруі, періштедей таза нәрестенің өліміне
соншалықты іштей күйзелісінен оның жанының адалдығын, тазалығын көреміз.
Көжек адам баласының зұлымдығына: “Не жазығы бар? Нәрестенің жазығы не?
Сәбиді хайуан да аяйды ғой!” – деп ашына сөйлейді.
Бейбіт кезде шөпті сындырудың өзін күнә деп есептейтін Көжекке әрине
соғыста адам өлтіру оңайға тиген жоқ. Дегенмен, оны артында қалған жары,
кіршіксіз таза сәбиі мен Отан – ана алдындағы парыз бен қарызды ұғынған
адамгершілік рухы жеңді.
Өзіндік қазақи ұлттық келбетімен көрінген образдың бірі – Қартбай. Ол
табандылығымен, өжеттілігімен, ақылдылығымен ерекшеленеді. Автор: “Мұрат
оның биік болмаса да сүйекті, берік тұлғасын, сирек шегір мұртын, шешек
дағы бар қызыл шырайлы жүзін сүйсіне шолып өтті” 5, 27 деп, Қартбайдың
сыртқы келбетін Мұрат көзімен береді. Одан әрі де оның ішкі келбетін тағы
да Мұрат ойымен білдіреді: “Мынау айтса біліп айтады. Өзі бір табанды жігіт
болар”. Сонымен қатар ол Ержанға да ішкі бір мейірімімен ақылын айтып,
ағалық қамқорлық танытады. Ержан Уәлимен керісіп қалған кезде оған шын
жанашырлық көңілмен: “Шамасы, әлгі Уәлимен керісіп қалғансыз-ау, – деп
болмады Қартбай. – Әлгінде есік алдында дауыстарыңызды естідім де, батып
кіре алмадым. Тегі ондай адамнан бойды аулақ ұстаған жақсы. Өзі бір жымысқы
жігіт” 5, 170, – деп ақылын айтады.
Оның сондай-ақ ақылдылығы мен батырлығын Ержан жауды тежей тұруға
қалдырып кеткендегі істерінен көреміз.
“Взводтың шегініп кеткенін біліп лап берген бір ротадай дұшпанды
Қартбай мен Көжек қарсы алды” 5, 231. Ол осы күшті тек өзінің ақылды
айласымен, батылдығымен жарып шығады. Ол кейін батальонға қосылғанда Мұрат
сенімсіздігіне сазара қатып сасқалақтамай жауап береді:
“ – Сенбеген адамға шыныңды айтпа деуші еді Жанғабыл, – деді ақырын
ғана.
– Көжектің айтқаны рас. Мен сені алдап көрген жоқпын, – деді Қартбай
бұрынғыдан да жай толқи сөйлеп” 5, 248. Осы кезде “Мұраттың көз алдына
сонау бір алыс жылдары кезеген мылтыққа кеудесін тосып, алдында көлденең
тұра қалған жігіт елестеп кетеді”. Бұл, әрине сол Қартбай еді. Міне, бұл
эпизодтардан Қартбайдың кезеген мылтық оғына да еш қорықпастан қасқая қарсы
тұра алатын өжет келбетін көреміз.
Шығармадағы қаһармандардың адамгершілік әлеміне бойлаған кезде айналып
өтуге болмайтын кесек тұлға – Кәкібай. Ол топ арасынан өзінің
сезімталдығымен, әншілігімен. батырлығымен, адалдығымен дараланады. Оның
өткен өмірін Ержанға ақтарған ішкі бір сырынан білеміз. Ол соғысқа дейін
алдыңғы қатарлы тракторист болады. Алайда ол атақ пен даңққа мастанбайды.
Айналадағыларды, өзінен артық еңбектенетін адамдарды көре біледі. Дегенмен,
басшылар оны сол абыройлы орнынан қозғамайды, Оған іштей Кәкібай
келіспейді.
“Соқыр көргенінен жазбас дегендей, соқыр басшылар мені қауқитып бетке
ұстап жүргенде, ақырын жүріп, мығым басқан талайлар менен озып кетіпті.
Соны білдім. Содан бері қайратымды мүжіп, ішқұса қылған бір сыр еді. Бүгін
аузымнан шығып тұр” 5, 17. Кәкібайдың бұл сөздерінен еңбекке, жалпы
айналаға, қоғамдық игіліктерге адал да шынайы көзқарасын көреміз. Ол
артында қалған жары Марияшты ерекше жақсы көреді. Оған арнап бір кезде әнде
шығарған. Оның асыл жарға, туған жеріне, жақын достарына, өмірге деген зор
сүйіспеншілігін соңғы рет дұшпан танкісіне қарай атылғанынан да көреміз.
“Танк бері қарай тұп-тура келе жатыр. “Өте алмайсың, сұмырай!” Кәкібай
дене мен жүректегі ең соңғы күшін сығып алып қап-қараңғы шыңырауға қарай
атылды. Ең соңғы рет арттағы айдын өмір бар шұғыласымен бір жарқ етті” 5,
372. Кәкібайды адам нанғысыз ерлік іске бастаған ең алдымен оның болашақ
ұрпақ алдындағы борыш пен міндеттен туған адамгершілік ұлы рухани мұрат
еді.
Бұл романды оқып отырғанда тағы бір аңғаратын жайт, жазушы қаһармандар
жүрегіндегі махаббат сезімін беру арқылы да шынайы адамгершілік, жалпы
адамзаттық гуманизм мәселелерін қозғайды. Оған романда Ержан – Раушан,
Мұрат – Айша араларындағы сүйіспеншілік сезімдері куә,
Раушан – романда адамгершілік келбетімен жарқырап көрінетін дара тұлға.
Жазушы оқырманына Раушанды әсем күлкісі арқылы таныстырады. Ерке, назды
күлкі Ержанды ғана ынтықтырып қоймайды, ол сені де баурап алады. Әсем
күлкінің иесін автор ары қарай: “Ат жақты, қызыл шырайлы жұқа өңі күнге
күйіп тотыққан, үстіңгі ерні сәл түріңкілеу, кейде тік мінезі де болса
керек. Жалпы бет әлпетінде, балаша ашық, тура көзқарасында –дүниедегі
бейтаныс нәрсенің бәрін қызық көретін балалық ынтықтық бар” 5, 43, – деп
суреттейді.
Бала көңілді, ішкі жан дүниесі әсемдікті ғана қабылдайтын Раушан
соғыстың алғашқы сәтінде қатты шошынады. Оның нәзік жүрегі алғашқы жаралыны
көргенде де тітіркенеді. Раушанның осы кездегі ішкі күйін автор
психологиялықпен былай бейнелейді “Қыздың көз алдында өзге дүниені тасалап
ақсия сынған сояу-сояу сүйек пен қып-қызыл қанға боялып боршасы шыққан ет
тұрып алды. Тек соның ар жағынан тұман перделегендей мұнартып кемсеңдей
тістенген, ауыр азап әжімі айғыздаған жаралының боп-боз жүзі көрінеді,
Раушанның жүрегі қалтырап кеудесіне сыймай, қатты тітіркеніп қалды да,
сәлден кейін басы айналып кетті” 5, 108. Осы суреттен оның нәзік жанын
ұғына бастаймыз. “Табиғаттағы тылсым сұлулықтың сырын түсіну, оны орынды
қызықтай білу де адамның пәк моралін танытса керек” 8, 59, – деп белгілі
сыншы С.Әшімбаев айтқандай, Раушанның Ержанмен оңаша бір кездескен кездегі
таңғы шық түскен ақ қайың жапырақтарының нәзік самалмен тербелуін қызықтап
тамашалай қарауынан да оның жан дүниесінің сұлу сипатын көреміз.
Дүниедегі әсемдік пен сұлулыққа жаны құштар пәк көңілді Раушанды
Уәлидің алдап кетуі қынжылтады. Бірақ Раушанның Ержанға деген адал сезімін
бұл оқиға өшіре алмайды. Ол енді соғыстың қай кезеңінде болмасын өзін
Ержанның қасында ұстауды жөн санайды. Ержанға деген зор сүйіспеншілік
сезімі оны үлкен ерлік іске апарады. Ол ғашық жарына деген жүректегі сөзін
ақтық көзқарасына сыйғызып өмірден кете барады.
Тахауи Ахтанов бұл романында сондай-ақ Ұлы Отан соғысында өзіндік
парасатымен, батырлығымен, Отан жолында, ұлы мұраттар жолында азаматтық
парыз бен міндетті ту қылып көтере білген данқты генерал Панфиловтың көркем
бейнесін жасады. Әрине, Отан соғысының тарихында алтын әріппен жазылған
Панфилов бейнесін көркем әдебиетте көптеген жазушыларымыз шығармаларына
арқау етті. Мысалы, Ұлы Отан соғысын суреттеуде айтарлықтай еңбек сіңірген
жазушының бірі –халқымыздың қаһармен перзенті Бауыржан Момышұлының
шығармаларында (“Москва үшін шайқас”, “Соңғы екі кездесу”, “Біздің
генерал”) өзіндік келбетімен дараланып тұрған тартымды тұлға – Панфилов
бейнесі. (Ахтанов романда Панфилов фамилиясын сәл өзгертіп Панферов деген
фамилиямен береді)
Панферов романда асқан сабырлы, байсалды, жалпы айтқанда ақсақал
адамның бойындағы ізгі қасиеттерімен көрінеді. Бұғанасы қатып та үлгермеген
жас буынды, әскери техниканың тілін жете түсіне бермейтін қарапайым шопан,
трактористтерді әрине соғыстың от жалынына салу генералға оңайға түскен
жоқ. Мұндай жағдайда адамға ең алдымен биік азаматтык рух пен сабырлылық,
ұстамдылық қажет. Генерал Панферовтың қарамағындағы жауынгерлерін Отанын
қорғау жолындағы ұлы идеяның биігіне жинақтауға қарапайым, кішіпейіл
қасиеті көмектеседі. Автор Панферовтың адамгершілігі мол, мейірімді,
қарапайым жан екендігін дивизияны аралап жүріп қатардағы жауынгер
Шөжебаевпен әңгімелесуі арқылы көрсетеді. Жалпы генералдың соғыста ең
алдымен ойлайтыны жауынгердің көңіл күйі. Сондықтан ол жауынгерлерді жанына
жақын тартып сөйлесу арқылы олардың көңілін сергітіп отырады. Панферовтың
сүйенетіні, арқа тірейтіні – жауынгерлер. Ол жауынгерлер алмайтын қамалдың
жоқтығына шексіз сенеді. Оның бұл сенімі жауынгерлердің де күш қуатын
арттырып жеңіске жігерлендіре түседі.
Романда адамгершілік, азаматтық тұлғаларымен жарқырап көрінген образдар
көптеп саналады, Олар: қандай қиыншылықта болмасын қажуды білмейтін әзілқой
Бөрібай, егде жауынгер Бондаренко, сержант Добрушкин, ерлікпен қаза тапқан
Зеленин, Байсарин, Дәурен, барлаушы Дулат қызу қанды Фильчагин, Қошқарбаев,
ерлер ғана көтеретін ауыртпалықты бір азаматтай мойнына арқалаған –
Күләндә, санзводтың командирі Коростылев, Земцов т.б.
Бұлардан басқа эпизодтық геройлар Жақыпов, Карлов, Егоров, Булатов,
Стрелков, Волошин, Полищук, Темір, Дошебский, Алдаберген, Ерофей Максимович
т.б. романдағы соғыс картинасын жасауға қызмет етеді.
“Қаһарлы күндер” романында Тахауи Ахтановтай талант сомдаған Ержан,
Мұрат, Раушан, Айша, Кәкібай, Қартбай, Василий, Көжек образдары оның
өмірдегі, өнердегі сұлулыкқа эстетикалық көзқарасының көркем көрінісі.
Қаламгер ұстанған адамгершілік мұрат пен озық тәлім-тәрбиенің дәлелі.
Адамгершілік қасиеттің ең бір озық өлшемі – адалдық болса, опасыздық
романда осыған кереғар алынады. Шығарманың басты кейіпкері – Ержанның
бойындағы туған елге, жерге сағыныш сезімі, өзінің балауса махаббаты
Раушанға деген сүйіспеншілігі, Отаны мен жолдастарына деген шексіз адалдығы
Уәли бойындағы опасыздықпен, өзімшілдікпен, мансапқорлықпен, даңқ
құмарлықпен тартысқа түседі.
Жазушы қаһармандарын ерлік іске апарар алдында іштей толқынысқа
түсіреді. Өлім мен өмір арасындағы үлкен ішкі күйзелісте адамға өшпес
ерліктің рухын мойындатады.
Адамшылықтың ең бір биік қасиетті көрінісі – азаматтық парыз десек, бұл
романнан Отан алдындағы, азаматтык парызын өтеген талай ерлік істердің
куәсі боламыз. Ерлік ешқашан уақыт пен жер талғамайтынын ескерсек,
көркемөнер құдіреті арқылы Т.Ахтановтың “Қаһарлы күндер” романындағы ерлер
бейнесі бүгінгі біздің замандастырымыз XXI ғасыр жастары үшін де аскақ
идеал ретінде өмір сүре береді.
Т.Ахтанов "Қаһарлы күндерде" соғыс атты үлкен тарихи шындықтың тек
саяси мәнін ғана емес, моральдық психологиялық кескінін де терең көрсетті.
Соғыс сияқты кеселмен бетпе-бет келе отырып адамгершілік сапаны сақтап қалу
орасан зор рухани күш екенін айтты.
Адамның рухани болмысын сын сағаттардағы әрекет мінезі арқылы ашу
шеберлігін Тахауи Ахтанов “Боран” романында терендете түсті. Жазушы бұл
романында өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы тоғышарлық, мансапрқорлық,
пайдакүнемдік, өзімшілдік дертін қатал сынға алды.
“Әдебиет белгілі бір қоғамның материалдық дамуының немесе экономикалық
өсуінің шежіресі емес, керісінше өз заманының саяси-әлеуметтік жағдайына
сәйкес моральдық және рухани жағынан өсуі мен өзгеруінің кері кетуі мен
кемелденуінің таразысы әрі айнасы екен” 8, 46, – деп белгілі сыншы-ғалым
С.Әшімбаев атап көрсеткеніндей, Т.Ахтанов “Боранда” қоғам алдындағы,
болашақ ұрпақ алдындағы азаматтық жауапкершілікпен қатар кейбір адамдар
бойына сүліктей жабысып келе жатқан пайдакүнемдік, жалақорлықты өнердің
эстетикалық заңдылықтарына сүйене отырып көркемдік тұрғыдан бейнелейді.
“Боран” романы жазылған тұста, яғни 60-жылдарда қазақ әдебиетінде
замандастар бойындағы адамгершілік асыл қасиеттер мен қатар оған кайшы
мінез-құлықтарды суреттеу арқылы қоғам, заман тынысын танытқан романдар
көптеп жазылды. Оған М.Әуезовтің “Өскен өркен”, З.Шашкиннің “Теміртау”,
“Сенім”, Т.Әлімқұловтың “Ақбоз ат”, Ә.Нүршайықовтың “Махаббат қызық мол
жылдар”, Қ.Жұмаділовтің “Көкейкесті”, Р.Тоқтаровтың “Бақыт”, Қ.Исабаевтың
“Сұңқар самғауы”, С.Жүнісовтің “Жапандағы жалғыз үй” , З.Қабдоловтың
“Жалын” романдары куә.
Бұл туындылар әдебиетте қоғам шындығын суреттеу тек қана тақырып қуалау
емес, адамдардың биік сапалық деңгейін ашу, жалпы адамгершілік қасиетті
сақтау, бастан кешкен қиындықтарға назар аудармай, қайткенде адам болып
қалу проблемаларымен қатарластырыла қойылғанын дәлелдейді. Жазушылар ауыл
өміріндегі еңбеккерлер, өндірістегі жұмысшылардың өмірін суреттесін адам
тағдырын ең басты бағдарда ұстайды. Сол арқылы әдебиеттің төл мәселесі –
адамгершілік проблемасын өзіндік дара қолтаңбаларымен шешуге тырысты.
Ал, Ахтанов “Боранда” өмірдің қиындығында шыныққан, бойында рухани
қуаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Адамгершілік, ар-ождан мәселесі – адамзат
тарихының өнбойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат.
Бүгінде барша адамзат өркениеттің өзгеше биігіне көтерілген үшінші
мыңжылдыққа қадам басар кезеңде де рухани асыл мұрат – адамгершілік,
азаматтық парыз, ар тазалығы өзекті қалпында қала бермек.
Бүгінгі таңда барша ізгі ниетті адамды елеңдетіп отырған үлкен
көкейкесті мәселе – ғасырлар бойы тірнектеп құраған адам баласының рухани
байлығының құнсыздана бастауы. Сондай-ақ мыңдаған жылдар бойы ұрпақтар
санасының елегінен өтіп, жинақталған рухани игіліктердің арзандауына, ең
бастысы адамгершілік асыл қасиеттердің төмендеуіне, тіршіліктің алтын
қазығы іспеттес махаббат сезімінің әлсіреуіне жол беруде. Батыс Европа,
Италия, Америка елдерінде рухани құлдырау өріс алуда. Бұл жағдай енді ғана
қаз басып келе жатқан біздің мемлекетіміздің жастары арасында да көрініс
беруде. Еш мән-мағынасы жоқ, тек қана дыбысқа кұрылған даңғаза музыка,
кісіні қорлау, зорлау турасында жазылған детектив кітаптар, ату, асу, небір
адам жаны түршігерлік оқиғалар туралы түсірілген кинофильмдер адамдар
санасына кері әсерін тигізуде. Адамды рухани мәңгүрттікке жетелеуде.
Ендеше Т.Ахтановтың “Үндістан хикаясы”, “Шынтас”, “Махаббат мұңы”
повестері, “Қаһарлы күндер”, “Боран” романдары адамның адамды көбірек
түсінуіне және адам баласының өзі ұғынып болмаған бойындағы түрлі жағымсыз
қасиеттердің түп себебінің неден өрбитінін мейлінше нәзік жеткізе алуымен
құнды. Бұл тұста “Шындықты қызарта да, бозарта да боямай, ақиқат қалпының
бар заңдылықтарымен көрсету, өмір ағысының, адамдар қатынастарының
мазмұнына зерттей үңіліп, әр әрекет пен құбылыстың себебін терең ашу
адамгершілік мәселесі мен қоғамдық әлеуметтік проблеманы ұштастыра,
жымдастыра өру – Тахауи Ахтанов прозасының басты ерекшелігі” 1, 126, –
деген ғалым Н.Ғабдуллин пікірі өте орынды.
Олай болса, адамгершілік арды серік еткен жазушы шығармаларының мәні
мен мағынасына тереңдей ену арқылы Т.Ахтановтың туған әдебиет тарихынан
алар орнын саралау біздің басты парызымыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ көркем прозасының дамуына елеулі
үлес боп қосылған Т.Ахтанов шығармаларының көркемдік қасиеті, қаламгер
шеберлігі, тіл айшығы жайында байыпты толғамдарды М.Базарбаев, Р.Бердібаев,
А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, Ә.Кекілбаев, Р.Нұрғалиев, Х.Есенжанов,
Т.Тоқбергенов, Т.Сыдықов еңбектерінен кездестіреміз.
Т.Ахтанов шығармашылығы туралы баспасөз бетінде көптеген әдеби-сын
мақалалар жарық көрді, Ол мақалаларда қаламгер шығармаларының біраз қырлары
сөз болған. Солардың ішінен Ш.Елеукенов, М,Атымов, Ә.Нарымбетов,
Қ.Құттыбаев, С.Әшімбаев, Б.Тоғысбаев, Қ.Қуандықов, Н.Оразалин,
Ш.Нүрпейісованың мақалаларын атап өткен орынды.
Жазушының өмірі мен шығармашылығы туралы дос-жарандарының естеліктері,
мерейтойларына байланысты замандас жазушылардың, қаламдас інілері
Қ.Мұхамеджанов, С.Сейітов, Е.Домбаев, Т.Әлімқұлов, Т.Медетбеков,
Ш.Мұртазаев, Б.Мұқай, Г.Бельгер, Б.Қорқытов, М.Мәжитов, С.Жұмабеков,
Д.Исабеков, Т.Нұрмағамбетов, Г.Ахтанова, Ә.Сарай мақалалары қаламгер
шығармашылығы жайында ой қорытуға біраз материал бар екенін аңғартады.
Т.Ахтанов прозасындағы рухани-адамгершілік ізденістер жүйелі түрде
зерттеу жұмыстарына нысан болмаса да, қаламгер творчествасына арналған
жекелеген әдеби-сын еңбектер мен мақалаларда сөз болып жүр. Біз диплом
жұмысын жазу барысында сол еңбектердің мақсатымызға қажетін арқау еттік.
Адамгершілік проблемасы – әдебиеттану ғылымында өте жиі сөз болған, бұл
күнде жан-жақты дамыған өте күрделі, теориялык мәні мол мәселе. Сондықтан
да ғалымдарымыздың назарын үнемі аударып келеді.
Әдебиеттің алтын діңгегі ретінде уақыт озған, заман өзгерген сайын жаңа
көркемдік тәсілдермен шешімін тауып келе жатқан адамгершілік, мораль
мәселелері әдебиеттану ғылымында да өзгеше қырынан жаңаша дамуда. Өйткені
адам жаны диалектикасының әдебиеттегі сыр-сипатын әлі де жан-жақты қарап,
көңіл бөлетін жайттар көптеп саналады.
Біз Т.Ахтанов кейіпкерлерінің бойындағы заман рухына лайық болмыс,
бітім, адамгершілік сапаларын тани білуге, оны бейнелеуде тың идеялық-
көркемдік ерекшеліктері мен стильдік ізденісін айқындай түсуге ден қойдық.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Жазушы Т.Ахтанов
романдарындағы рухани-адамгершілік ізденістерді зерттей отырып, оның қазақ
әдебиетінің дамуындағы орнын, өзіндік шығармашылық даралығын айқындау.
– жазушы романдарының идеялық-тақырыптық өзгешелігіне, ондағы
адамгершілік мәселесінің қойылуы мен шешіміне көңіл бөле отырып, тәрбиелік-
өнегелік мәнін ашу.
– жазушы романдарын жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі
маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын пайымдау.
– образ жасаудағы бейнелеу құралдарының қолданылу принциптерін
зерттеу.
– кейіпкер таңдау, оның жан-дүниесін, адамгершілік ізденістерін шынайы
қалпында суреттеу шеберлігін таныту.
Зерттеу нысанасы (объектісі) ретіңде Тахауи Ахтановтың “Қаһарлы күндер”
(1956), “Боран” (1966) романдары алынды.
Жұмыстың теориялық, методологиялық негіздері. Зерттеу барысында
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, З.Ахметов, З.Қабдолов, А.Нұрқатов, М.Базарбаев,
Р.Бердібаев, Н.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев,
М.Атымов, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, З.Бисенғали, Т.Есембекояв
және т.б. ғалымдардың ғылыми-еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Т.Ахтанов прозасы оның ішінде романдары
жүйелі түрде диплом жұмысының талаптарына сай зерттеліп отыр.
– жазушы романдарының идеялық-такырыптық, көркемдік
ерекшеліктері зерттеу барысында ашылады.
– жазушының кейіпкер сомдаудағы суреткерлік шеберлігінің қырлары ғылыми
тұрғыдан дәйектеледі.
– суреткерлік танымының өзгеше екендігі тұжырымдалып, талант
қолтаңбасы қазақ романының дамуына қосқан үлес-салмағы
айқындалады.
– қаламгердің кейіпкер болмысы мен характерін ұлттық мінезге сай
етіп психологиялық нәзіктікпен ашудағы дара қолтаңбасы арнайы зерттелінеді.
Зерттеу әдісі. Т.Ахтанов шығармашылығының қазақ көркем прозасындағы
көркемдік қуатын, қазақ әдебиетінде алар орнын, қаламгер шеберлігін, жалпы
романдарындағы адамгершілік проблемасын зерттеуде салыстырмалы, объективті-
аналитикалық талдау әдістерін басшылыққа аламыз.
Диплом жұмысының ғылыми-практикалық мәні. Диплом жұмысының нәтижелерін
орта, арнайы, жоғары мектептерге арналған оқулықтар, оқу құралдарын жазуда,
сондай-ақ жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде “Қазіргі қазақ
әдебиеті” курсында дәріс беру ісінде, әрі 1960-70 жылдардағы көркем проза
жайына арналған арнаулы курс пен семинарларда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында әдебиеттер тізімі берілген.
І ТАРАУ
Т.АХТАНОВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҚАҺАРМАННЫҢ АДАМГЕРШІЛІК ӘЛЕМІ
Әдеби шығарманың басты ізденісі – адамгершілік, ар-ождан мәселелері.
Адамның мінез-құлқын рухани ұлы мұраттар биігінде шыңдау мен тәрбиелеуде
әдебиеттің қызметі өлшеусіз. Әдебиетіміздің сонау балаң шағынан қазіргі
өркениеттік биік шыңдарына дейін көркемсөз зергерлерінің қаламынан туған
ғажайып дүниелердің барлығын бір арнаға тоғыстырып жатқан көркемдік түйін
қаһарманның рухани-адамгершілік әлемі екені баршамызға аян.
Әділдік пен әділетсіздіктің, адалдық пен зұлымдықтың, махаббат пен
ғадауаттың, жақсылық пен жамандыктың алысы адамзаттың барлық заманына тән.
Мәдениет пен білім көркейген, ғылым мен техника дамыған заманымызда олардың
түрі өзгергенмен заты өзгерген жоқ. Бүгінгі өмірімізде кездесетін келеңсіз
жайттар тоғышарлық, мансапқорлық, өзімшілдік, пайдакүнемдік дерті жоғарыда
аталған адамға жат қасиеттердің жаңа түрі екені еш дау тудырмайтыны
белгілі.
Біздің зерттеу объектіміздегі Т.Ахтанов шығармаларында басты тұлғаның
адамгершілік әлемі, міне осындай кеселдермен күрес үстіндегі әрекеттері
арқылы ашылады. Жазушы шығармашылығына тоқталмас бұрын, суреткер қалам
тартқан уакыт әдебиетіне қысқаша көз жүгіртіп өткенді жөн санаймыз. Бұл
қаламгер прозасындағы адамгершілік ізденістердің ара салмағын айқындауда
аса қажет. Тахауи Ахтанов әдебиетке соғыстан кейін келген буын өкілі
болғанымен көркем әдеби туындыларын 50-жылдардың екінші жартысынан бастап
қана ұсынды (Жазушы оған дейін сын жанры мен көркем аударма саласында жұмыс
істеді). Бұл уақыт, яғни 1956 жылдар әдебиеттегі жаңғыру кезеңі болатын.
Партаяның XX съезі (1956) әдебиетке жаңаша көзқараспен карауға негіз болды.
Саяси ұрандар мен науқандардан әдебиет біршама алшақтады. Әдебиет өзінің
төл мәселесіне ден қойды, яғни адам жанының нәзік иірімдеріне көңіл бөліп,
адамды сұлулыкқа әсемдікке, ізгілікке тәрбиелеуді басты мақсатына айналдыра
бастады. Бұл жөнінде белгілі ғалым Р.Бердібаев: “Адамдарды көбіне станок
немесе қырман басынан көрсетіп, өндіріс проблемалары маңындағы айтыс,
таластармен көлем көбейту кеміп, мінездер кақтығысын, тіршіліктің төте “өз”
сауалдарын молырақ айту өсті, демек белгілі дәрежеде өмір өрісін гармониялы
түрде ашу артты” 2, 157, – деп жазады.
Сонымен қатар бұл кезде соғыс тақырыбы қайта қаралып, көркем әдебиет
соғыстың жеке адамдар тағдырына тигізген әсерін, жалпыадамзатқа әкелген
зиянын ашуға ұмтылды. Жазушылар соғыстың саяси мәніне емес, соғыстағы, қиын
уақыттағы адамдар бойындағы сапа дәрежесіне көңіл бөлді. Бұған Б.Момышұлы,
Т.Ахтанов, С.Бақбергенов, Н.Ғабдуллин шығармалары дәлел. Бір сөзбен
айтқанда әдебиет жаңаша бір үрдіс, яғни адамды моральдық жағынан жан-жақты
тәрбиелеу тенденциясы дами бастады. Жазушылар қай тақырыпта қалам
тербемесін алдарына адамды рухани құндылықтар биігінде тәрбиелеуді мақсат
етіп қойды. Әсіресе бұл тенденция 60-жылдардың екінші жартысынан бастап
терең тамыр жайды. Дегенмен қоштасар сәті жақындаған XX ғасырдың 70 жылында
үстемдік еткен кеңес үкіметіндегі идеология әдебиеттің дамуына кері әсерін
тигізбеді деп те айта алмаймыз. Әдебиетте ғылыми-техникалық прогресстің
адамзатқа тигізіп жатқан пайдасы басты орынға қойылды, ал шын мәнінде адам
баласына әкелетін зияны ескерілмеді, тек жақсы жағынан көрсету көзделді.
Адамгершілік қасиеттер де бір идеологияның, бір партияның қалыптасқан
моральдық категорияларына негізделді, яғни адамды социалистік идеалдар
(коммунизм құрылысшысы, ең бақытты, ең сәулетті, ең салауатты адам
коммунистік партияның мүшесі, т.б.) тұрғысынан тәрбиелеу басты мұрат болды.
Жоғарыда айтылған пікірлерімізді дәлелдеу үшін ғалым Ш.Елеукенов
пікіріне тоқталғанды жөн көрдік: “Бізден кеткен қателік – социалистік
реализм әдісін карилік қағидаға, социалистік бұлдыр мұраттарға қызмет етсін
дегеніміз, Жазушыны өмірден идея ізде деу орнына, саяси идеяларды
“ұрықтандыратын” амал іздеуге итермелегеніміз. Сондықтан көп шығарма
шындықтан көз жазды, ауырдың үсті, жеңілдің астымен жүрді. Мәселен
өндірістік романды алыңыз, Соңғы жылдары технология проблемасы имангерлік,
адамгершілік проблемалармен қоса талданатын болды, мұның өзі тәп-тәуір
жетістік деп бағаладық. Бірақ өндірістік жанр әдебиетті шығанға шығарды ма?
Дүние жүзі әдебиетін былай қойғанда одақтық әдебиеттің асыл қорына қосылған
бұл жанрдан қандай жетістігіміз бар? Өндірістік роман дейтіннің өрісі тар.
Одан философиялық ой, жанды ұлттық характер, терең психологизм іздеп
жарымайсың. Себеп сол, өндірістік роман кейіпкерінің әлеуметтік функциясы
сыңар жақ келеді” 3, 222-223.
Дұрысында әдебиет ең алдымен адам жанының ең бір ұрымтал тұстарын дәл
тауып, адамды өмірдің өзіндегідей шынайы қалпында суреттеп, оқырман
жүрегіне жол тауып жатуы тиіс. Арнасы кең бұл талаптар өмірлік қағидалардан
тысқары бір партияның көзімен бағдарланған социалистік реализмнін тар
аясына сыймады. Сөйтіп социалистік реализм деп айдар тағылған әдебиеттегі
қалыптасқан стеореотипті, канондық шарттарды бұзған жаңашыл туындылар туа
бастады. Бұған ұлы жазушы М.Әуезовтің “Өскен өркен” романы мен әңгіменің
атақты шебері Ғ.Мүсіреповтің “Сөз жоқ соның іздері” атты әңгімесінен бастау
алған бір топ прозаиктеріміздің шығармаларын атап өтуімізге болады.
Мәселен, осы кезде жарық көрген С.Шаймерденовтің “Мезгіл”, С.Омаровтың
“Күншуақ”, Н.Ғабдуллиннің “Өмір қымбатсың маған”, Ә.Таразидің “Құйрықты
жұлдыз”, Ә.Кекілбаевтың “Бір шөкім бұлт”, Ш.Мұртазаның “Табылған теңіз”,
“Белгісіз солдаттың баласы”, Б.Соқпақбаевтың “Менің атым – Қожа” т.б.
повестердің елеулі орны бар. Бұл туындылар әдебиетте қалыптасқан жеке
адамның тұлғасын еңбекке, өндіріске, шаруашылыққа байланысты ашудан мүлдем
бас тартады. Кейіпкердің жан әлеміне ену арқылы моральдық-этикалық
мәселелер жан-жақты көркем шындықпен жазылды. Бұл қазақ әдебиетінде, оның
ішінде проза жанрында жаңа ізденістер – адамгершілік ізденістердің қанат
жая бастағанын көрсетті. Осы кезең әдебиетіне тек қана гуманистік дәстүр
тірек болған жоқ, сонымен қатар жазушылар рухани жоғары адамның образын
сомдауға күш сала отырып, философиялы тереңдікке бойлады, яғни өмірдің
мәнін жете түсіндіруге тырысты және шын мәніндегі адамның бойындағы
қайырымдылық, шыншылдық, қажырлылық, әділдік, адалдық, ар-ожданы биіктік
т.б. сияқты адамдық асыл қасиеттердің шешіміне жалпыадамзаттық рухани
игіліктер биігінде қарады. Әдебиеттің ең басты рухани мұраты –
адамгершілік ізденістер кеңестік әдебиеттің 70-80 жылдарында жаңаша
бетбұрыс алды. Осы орайда шығармашылық ізденістерін "табиғат және адам",
"соғыс пен бейбітшілік", "техникалық жетістік және оның адамзат дамуына
әсері" сияқты ғасырдың ең үлкен күрделі сұрақтарын барша адамзаттық рухани-
адами құндылықтармен бірлікте қарастырған жазушылар болды.
Бұл тенденция прозамызда Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, Д.Исабеков,
С.Мұратбеков, Ә.Тарази, М.Ысқақбаев, С.Санбаев сияқты қаламгерлер есімімен
тығыз байланысты. Және де осы ізденістің көш басында біздің зерттеу
нысанамыздағы халық жазушысы Тахауи Ахтановтың прозалық шығармалары
тұрғанын айтпауға болмайды.
Қаламгер адамгершілік ізденіске қалай келді? Моральдық-этикалык, рухани-
адамгершілік ізденістер суреткердің алғашқы шығармаларында қалай көрініс
тапты? Міне, осы сауалдардың басын ашу үшін жазушының шағын прозалық
шығармаларына қысқаша сипаттама берген орынды деп ойлаймыз.
Т.Ахтановтың суреткерлік талантының табиғатын, азаматтық позициясын,
жазушылық беталысын саралаған алғашқы шығармасы – “Күй аңызы” (1956). Мұнда
автор адамдық бақыт пен жеке бастық эгоизм арасындағы тартысты көрсетеді.
Егер “Күй аңызы” көзсіз эгоизмді адамдық бақыт жолындағы саналы құштарлық,
арман-тілек жеңгенін айтса, “Алыстан жеткен сарын” (1959) әңгімесінде
адамзат баласы ғасырлар бойы арыла алмай келе жатқан рухани кесел –
нәпсіқұмарлықты сөз етеді. Өз-өзін жақсы көретін, өз бақытын, өз жан
рақатын бәрінен де жоғары қойған ақылсыз, ерке хан қызы жау елінің батырына
өзін бір аймалату үшін әкесін, халқын, отанын құрбан етеді. Сөйтіп, атағы
жер жарған Аяз қала бір ғана адамның тойымсыз нәпсісінің астында қалады.
Қаламгер адам баласын небір келеңсіз жайттарға бастайтын эгоизм
табиғаты жайында сөзді бұл екі әңгімесімен аяқтамайды. “Қызғаныш” (1959)
әңгімесінде оның бүгінгі күнгі көрінісін берген. Жазушы бұл әңгімесінде
табиғатынан талантты жігіт Жұмабекті көп қолпаштау мен мадақтаудың салдары
“өзімшілдік” дертіне шалдықтырғанын шеберлікпен бейнелейді. Сондай-ақ бұл
шығармасында өнерді жеке қара басының пайдасына айналдыруды көздеген
суретші Доғал бейнесінде жасайды. Ол: “Эксперт комиссиясында “Қайыңдарымды”
үш мыңға ытқытып жібердім” деп арзан дүниесін қымбатқа сатқан кәсіпқой
ептілігіне риза болады. Доғал образы арқылы жазушы өмірдегі тоғышарлықтың
өнердегі көрінісін көрсетеді. Әңгімеде Жұмабек пен Доғалға қарама-қарсы
суретші жігіт Ермек пен қарапайым қыз Роза бейнесі жасалған. Ермек өнердің
шын жанашыр адамы ретінде әсер қалдырса, Роза дүниеге шынайы қарайтын,
сезімтал жан ретінде көңілімізге нәзік сыр құяды.
ТАхтановтың психологтық талантын танытқан әңгімелерінің бірі –
“Жоғалған дос”. Мұнда автор адамгершілік арды, азаматтық парызды аяқ асты
еткен опасыз Мырзахмет пен оның арбауына түсіп, адал махаббатын қор еткен
ана – Ғайни өмірінен әңгіме қозғайды. ТАхтанов бұл шығармасында адалдық пен
опасыздықтың қарсылықты образын жасайды.
Шағын әңгімелерде көрініс берген адамгершілік мәселесі повестерінде
жазушының басты ізденісіне айналады. Осы тұста кезінде М.Әуезовтің өзі
жоғары бағалаған "Махаббат мұңы" (1960) повесі туралы айтпай кетуге
болмайды.
Т.Ахтанов “Махаббат мұңы” повесінде эгоизмнің адамды адамгершіліктен
ада қылатын сұрқия сипатын ашып береді. Бұл повесінде де алдыңғы
әңгімелеріндегі сияқты өнер адамының образын жасайды. “Күй аңызында” күйші,
“Қызғанышта” суретші өмірін, “Алғашқы әнде” композитор өмірін сөз етсе,
“Махаббат мұңында” ақын өмірін арқау етеді. Мұнда 15 жасынан өлең жаза
бастаған, айнала тіршіліктен тек қана сұлулықты, іңкәрлікті көре білген,
көкірек көзі ояу, сезімтал ақын қыз Ләззат өмірін сөз етеді.
Ләззат 3 курста оқып жүргенде әдебиет үйірмесінің жетекшісі Нияз
ақынмен танысады. Періште көңілді – Ләззат әккі жігіт Нияздың арбауына
түсіп қалады. Аппақ, адал көңілмен берілген Ләззат сезімін Нияз аяққа
басады. Ләззат өзі сүйген Нияздың кемшіліктерін көрмейді. Өзінің адал
махаббатына жасаған Нияз опасыздығын сезбейді. Тек көп жыл өткен соң
редакцияның тапсырмасымен Нияз өлеңдерін оқып шыққаннан кейін ғана оның кім
екеніне көзі жетеді. Ләззат Нияздың осы уақытқа дейін әдебиетке масыл болып
келген жалған ақындығын таныды. Сол арқылы алдында тұрған адамның өзінің
кіршіксіз таза махаббатының алдында сондай мүсәпірлігін көріп жерінеді.
Сөйтіп өзінің адал махаббатын таптаған опасыз жанмен біржолата қоштасады.
Ахтанов бұл шығармасында адалдықты серік еткен Ләззаттың рухани
әлемінің биіктігін көрсетсе, өзін ғана ойлайтын Нияздың адамгершіліктен
айырыла бастаған рухани бейшаралығын танытады. Эгоизмнің сиқыр күші рухани
әлсіз Ниязды біржолата соқыр қылып тастайды.
Жазушы эгоизмді табиғи кемтарлық емес, үлкен әлеуметтік кесел ретінде
суреттейді. Ниязды осындай күйге, яғни өзімшілдік дертіне жолықтырған оньң
жалғыз ақылсыздығы ғана емес, айнала қоршаған ортасы. Ол орынсыз мақталды,
орынсыз баға мен қолпаштауға ие болды. Міне, мұның бәрі келіп онсыз да
рухани әлсіз Ниязды адамгершілік сипаттан тұлдыр жексұрындыққа бастады. Бір
сөзбен айтқанда Т.Ахтанов адам бойындағы жағымсыз қасиеттерді әшкерелеп
қоймайды, оның қайдан, неден тамыр жаятынын ашып көрсетеді. Шағын әңгіме,
повестерінде етек алған бұл үрдіс романдарында жазушының шығармашылық басты
қазығына айналды.
Енді жазушының басты бағдарымыздағы романдарына жеке тоқтала отырып,
ондағы қаһармандардың рухани адамгершілік әлеміне барлау жасалық.
“Қаһарлы күндер” романы – көркемсөз шебері Тахауи Ахтановтың прозадағы
тұңғыш көлемді шығармасы. Ол алғаш 1956 жылы жарыққа шықты. Роман жарыққа
шығысымен-ақ әдеби жұртшылықтың, оқырман қауымның назарына ілікті. Туынды
туралы Ә.Нарымбетов, А.Нұрқатов, Қ.Құттыбаев, І.Омаров, Ә.Нүрпейісов,
С.Әшімбаев т.б. сыншы-ғалымдар өз пікірлерін білдіріп, сын мақалалар жазды.
Т.Ахтановтың роман жанрындағы тұңғыш қадамына сын-пікірлердің бір
арнаға тоғысуының басты себебі романның тарихи хроникаға құрылмай,
жекелеген эпизодтар болмаса, жазушының соғыстағы адам тағдырын басты
назарда ұстауы. Екіншіден жазушы соғыстан соң бірнеше жыл өткен соң өз
көзімен көріп, қиыншылығын басынан өткерген уақыт шындығын ой-санасында
қорытып, көркем зерделеген.
Романның жазылуы туралы автор “Іздену зерттеу басты шарт” атты
мақаласында былай дейді: “Үш жыл бастан кешкен соғыс туралы роман жазуды
көп ойладым. 1949 жылы бас жағын жазып, кірісіп те кеттім. Бірақ жұмысым
өнбеді. Шамасы келер жылы болар, Ә.Нүрпейісовтің “Курляндия” романы жарық
көрді. Соны оқып шығып ойға қалдым. Шығарма біраз кемшілігі болса да, маған
қатты ұнады. Онда сол кездегі қазақ жазушыларының басым көпшілігінде жоқ,
кәдімгі тірі, жанды сурет, бусанып тұрған өмір бөлшектері бар екен. Ал
менің бастап жазып қойғандарымның дәрежесі одан әлдеқайда төмен болатын.
Содан өзімнен-өзім жерідім де жаза бастағанымды тастап кеттім. Кейде
болашақ шығарманы ойлап, толғанып жүрсем де үш-төрт жылға дейін қайтып
оралуға зауқым соқпады. Сын мен көркем аударма саласында жұмыс істей
бердім. Барған сайын алдымды ораушылар көбейіп менің жазам деген романымның
жолы қиындай түсті. Бірақ негізгі ой-пікірімде айқындала берді” 4, 319-
320. Соғысқа қатысқаны, оның бар қиыншылығын басынан кешкендері өз алдына,
1950 жылдары Москва түбіндегі Дубосекова станциясына барып, жиырма сегіз
батырдың окобына түседі, Волокаламск маңын жаяу аралайды. Сегізінші гвардия
дивизиясының кейбір жауынгерлерімен сөйлеседі. Сөйтіп, қаламгер романдағы
негізгі оқиғаны адамның адамшылығы, ер азаматтың қайсарлығы мен төзімділігі
сыналар тұсқа, яғни соғыстың ең қиын кезеңіне 1941 жылдың қаһарлы күзіне
әкеліп тірейді. Бұл Ұлы Отан соғысы кезіндегі ең қатерлі де, шешуші кезең.
Қиын уақыттағы жауынгерлер өмірін суреттеу арқылы жазушы әр характердің
жасалу тарихын көрсетеді. Басты кейіпкерлер өсу, өрбу үстінде көрінеді.
Шығарманың алғашқы беттерінде соғысқа аттанып бара жатқан балаң жігіт пен
соңғы беттерінде соғыстың от жалынында шыңдалып, есейген азаматтың
арасындағы күндер, айлар Ержанның жауынгер, азамат, адам ретіндегі
өзгеруімен, есеюімен өтетіні секілді, әрбір қаһармандар не ілгерілеп, не
кері кетіп отырса, ерлікпен қаза тауып жатқаны да бар. Бұлардың барлығы
динамикалық сипатта көрініс табады. Осының өзі роман сюжетінің мінсіздігіне
дәлел болуымен қатар композициясының шымырлығын танытады. Төрт тараудан
тұратын үлкен романның бірінші тарауында белгілі дайындықтан кейін Панферов
дивизиясының майдан шебіне аттануы, екінші тарауда жау күшінің басым келіп
кеңестік соғыс күшінің кейін шегінуі, үшінші тарауда жау қоршауында қалып
қойған Мұрат батальонының қоршауды бұзып шығуы, төртінші тарауда Москва
түбінде болған шешуші ұрыс, сол ұрыс кезіндегі Ержан взводының ерлігі
баяндалады. Осы арқылы суреткер Ұлы Отан соғысы жылдарындағы жеке адамдар
тағдырына үңіле отырып, тың образдар жасайды.
Романдағы басты кейіпкер – Ержан. Ержан образы толық ашылған. Автор
оның ішкі жан-дүниесіне ене отырып, адамгершілік келбетін ашады. Шығармада
Ержанның айналаға, табиғатқа ғашық көзімен, адал сезіммен қарайтын асқақ
арманды жас екендігі оның туған елімен, даласымен, орман, көлімен
қоштасқандағы эпизодтарынан көреміз. Мәселен: “Ержан бұл даланың күзін де
сүйеді. Еркін өскен қоңыр жел, ақшыл бояуы оңған бұйра боз, кермек иісі
аңқыған құрғақ жусан балалық шағының тәтті елестерін көз алдына әкелді.
Көңіліне сағыныштың самалын желпіп ынтықтырады, бір кезде сәби көкірегіне
өзі құйған үнсіз күйді оятады, соны қайта толықсытады” 5, 35.
Жастық асаулығы басылмаған, өмір тек асыл армандар мен балғын
махаббаттан тұрады деп ұғынған Ержан алғаш ұрыс кезінде іштей бір
түсініксіз күй кешеді. Одан кейін Уәлимен екеуінің арасында болған
кикілжің, жанындағы жолдастарының көз алдында жан тапсыруы, өзі жақсы
көрген Раушанды Уәлидің алдап кетуі, осының бәрі – оның жан-дүниесіне әсер
етіп, өзінің армандарының жәй қиял екенін, мынау өмірде адамзат баласының
ойлап таппайтын пәлесінің жоқтығын, жүріп жатқан қан майданның өзін
бәзбіреулердің өз пайдасына шешпекші болып жанталасып жатқанын көреді.
Ержан ішкі әлемі осыдан бастап өзгере бастайды. Біз енді тәтті қиялға шомып
кете беретін Ержанның орнына айнала төңіректе болып жатқан құбылысты түсіне
бастаған оған өзіндік іштей қарсылығы бар ойлы жасты көреміз.
“Ерді кебенек ішінде таны” демекші басқарып отырған взводы жау
қоршауында қалғанда Ержанның қайратты намыскер ер екендігі көрінеді. Осы
орайда, “Адамның өз міндетінің жауапкершілігін терең сезінуі – адамға ірі
қайрат та бітіретін асыл қасиет болмақ керек” 6, 139, – деген Н.Ғабдуллин
пікірін келтіре отырып, Отан алдындағы парызы мен қарауындағы әрбір
жауынгердің тағдырына жауапкершілік сезімі Ержанды қайраттандыра,
жігерлендіре түскенін айтқымыз келеді.
Ержан образы арқылы қаламгер от ішінде есейген, шыңдала, қайрала түскен
өз қатарының бейнесін жасаған. Бұл орайда Ержан образы – типтік образ.
“Көркем әдебиеттегі типтік образдарға қарап отырып, белгілі бір уақыт пен
кеңістіктегі қоғамдық дамудың негізгі және шешуші тенденциясын байқауға
болады” 7, 99, – деп академик З.Қабдолов айтқандай, Ержан образы арқылы
соғыс жылдарындағы өр рухты жастардың айрықша тұлғасын көреміз.
Шығармадағы басты тұлғаның бірі – батальон командирі Арыстанов Мұрат.
Мұратты автор өмірді көрген жігіт ағасы жасында алған. Ол майданға дейін
облыстық военкоматта істеген, қысқаша айтқанда Ержан секілді арман қуып
жүрген жас емес, өмірдің қиындығы мен қызуьна қайнаған, ой-санасы өскен
адам. Мұратпен алғашқы таныстықтан-ақ оқырман бір сөзді, өткір, ақылды,
жүректі ер екендігін біледі. Романның аяғында ол рухани жағынан өсіп
жетілген, батальон командирінен полк командирі қызметіне жоғарылаған,
қандай іс болса да сеніп тапсыруға болатын адамшылық қасиеті жоғары,
парасатты азамат биігіне жеткен.
Романда жазушыны ең алдымен, қызықтыратын мәселе – кейіпкерлерінің
рухани өсуі мен кері кетуі. Т.Ахтанов қаһармандарын осы тұрғыда іштей
тартысқа түсіреді.
Шынында да романды оқу үстінде азаматтық парыз пен қарызды биік
адамгершілік мақсат тұтқан Мұрат пен Ержанның рухани әлемінің биіктеп бара
жатқанын көрсек, қара бастың қамын Отан алдындағы жауапкершіліктен жоғары
қоятын, бүкіл болмысын мансапқорлық дерт жайлаған Уәлидің кері кетуінің
куәсі боламыз. Романның алғашқы беттерінен-ақ Уәли образынан соғысқа
белгілі бір ішкі мақсатымен, яғни шен алу, атақ пен даңқ үшін кетіп бара
жатқан штаб офицерін көреміз. Оның мұндай ойын взвод командирі Ержанға
айтқан сөздерінен ұғамыз: “...әрине, Отанды қорғаған, абыройлы болған жақсы
ғой. Уәли алысқа қарап аз уақыт үндемей отырды. – Он бес жыл оқыдым қаншама
кітап ақтардым. Аспирантураны бітіруге таяу едім. Ғылымда
жаңалық ашпақ едім. Енді мінекей бес жылдық білімі бар адам алып кететін
шифровка мен кодировканы әурелеп жүргенім. Анада көрдің ғой менің
жолдастарымды. Солардың бәрі қалды. Сабақ беріп жүр.
Оқасы жоқ. Біз олармен қайтып келгесін сөйлесерміз. Біздің Отанды
қорғаған еңбегіміз ескерусіз қалмас. Майданда қанын төккендер мен тылда
бұғып отырғандардың бағасы бір болмас” 5, 35, – деп кіжіне сөйлейді.
Майданға осындай оймен кірген Уәли алғашқы ұрыс кезінде жоқ болып кетіп
ұрыс біткен соң, “0, батырлар, мұнда екенсіңдер ғой. Сендерді іздеп
табанымнан сарылдым ғой” 5, 139, – деп өп-өтірік жылмаңдай келеді. Бұл
эпизодтарда Уәлидің соғыстың өзін әскери мансапқа айналдырмақ болған ойын
көреміз. Оның ішкі есебі Ержанды пайдаланып өтірік қағаз жазып орден алмақ
болған ойын автор былай көрсетеді;
“Қазақтың ат төбеліндей оқыған жігіттері бір-бірімізге қамқор болуымыз
керек қой. Біріміздің абыройымызды біріміз арттыра жүргеніміз жақсы. Мана
мен де Купциановпен сөйлескенде, сенің мақтауыңды келістірдім. Шамасы
орденге ұсынатын түрі бар сияқты. Әйтеуір, мен қолымнан келген жақсылығымды
сенен аяп жатқаным жоқ. Сенен бір өтінішім бүгінгі менің істеген
ерліктерімді реті келгенде ана Арыстановтың, полк командирінің құлағына
сал. Осында дивизия газетінің тілшісі келеді, соған да айтарсың. Сосын
Купциановтың атына осы ерліктерімді суреттеп, қағаз жазып қол қойып бере
салшы” 5, 169, – дейді. Тіпті жобасын жазып қойғанын, Ержанның өз қолымен
көшіріп жазып, қол қоя салуы қалғанын айтады. Иә, қанды қырғын соғыстың
өзін жеке даңқы мен атағының қызығына пайдалануды көздеген Уәли бейнесі
айқындала түседі. Адам баласының бойындағы тоғышарлық дерті бейбіт күнде
ғана емес, қан майданда да мазалайды екен. Автор одан әрі Уәлидің
қорқақтығы мен сатқындығын ашып көрсетеді. Ол алдымен, пәк сезімді Раушанды
алдап кетсе, өзі сұранып барған алғы шептегі ротаны қорқақтығымен тастап
кетеді. Батальонға қайтып келген Уәлиге абыройын ақтауға мүмкіндік берілген
соңғы кезде де ол өзін-өзі ақтай алмайды. Жау танкісімен алғашқы ұрыс
кезінде опасыздық танытады.
Сондай-ақ жазушы соғысқа дейінгі бір жылдарда “қиғаш көзі мөлдіреген”
еліктің лағын еш ойланбастан атып салған Уәли әрекетін Мұрат ойына
салу арқылы да оның опасыз, өзімшіл, қорқау образын аша түседі.
Романды оқып отырғанда небір жайсыз құбылыстарға кез боламыз. Дегенмен,
оқырман көңілінен осы бір эпизод кете қоймайды. Адам баласының кінәсіз,
өзінен әлсіз табиғатқа, тіршілікке жасаған зорлығы, қиянаты ойыңды мазалай
береді.
Жазушы романда Ержан – Уәли, Мұрат – Купцианов ара қатысы арқылы
жақсылық пен зұлымдықтың, ерлік пен ездіктің, ара салмағын көрсетеді. Осы
ретте Уәли мен Купцианов бейнелері тек жағымсыз емес. Бұлар қай кезде де
өмірде болатын залалды тип екенін айтпауға болмайды.
Ұтымды жасалған тұлғаның бірі – ротаның саяси жетекшісі Василий Кусков.
Бұл – әйгілі 28 батырдың бірі, даңқты политрук Василий Клочковтың
прототипі. Төл әдебиетімізде Тахауи Ахтановтан басқа В.Клочковтың әдеби
образын жазушылар, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, Ә.Нұршайықов шығармаларында
жасады. Т.Ахтанов романында Василий образы адамға тән ішкі иірімдерімен,
толғаныстарымен ашылады. Ол жауынгер жолдастарын қиын күнде моральдык
жағынан демейді. Алғаш ұрысқа кірген кездегі, адам өлімін көргендегі
жауынгерлердің ішкі жан дүниесінде болып жатқан күйзелісті түсініп, оларды
саналы ақылымен қайрай біледі. Кусков әсіресе жас офицер Ержанға көп көмек
береді. Автор Василийді сабырлы, адамды баурап алатын тамаша қасиеті бар,
мейірімді жан ретінде суреттейді. Дегенмен, ол өзіне-өзі қатал, үнемі өзін
ширап отыратын табанды. Осындай азаматтық қасиеттерін Ахтанов былай
бейнелейді:
“Соғысқа кіргелі Василийдің мінезі өзгерді. Қанды қырғын алып соғыстың
бар салмағын, астанаға қарай шегінудің бар күйінішін сезді ол. “Қатал болу
керек” деді өзіне. Қансырап, шегініп келе жатқан ротаны күннен күнге
нығайтып шыңдай бергісі келді. Солдаттардың да командирлердің де жібін
босатпай ұстауға бар күшін салды. Василий қашан да өзіне-өзі қатал болатын.
Өзгеге қояр талабын алдымен өз бойына өлшеп алатын: “Өзім қайтер едім?
Қолымнан келер ме еді? Сондықтан да әр істі өзінен бастап, алдымен өзін
қамшылады” 5, 190. Соғыстың ең бір қиын кезеңі, шешуші ұрыста Василий
Кусковтың “Шегінетін жер жоқ! Артымызда Москва!” 5, 358 деген өр рухты
сөзі жауынгерлерді жігерлендірсе, өз өмірін құрбан ету арқылы жау
танкісінің жолын бөгеуі оның Отан үшін туған ер екенін көрсетеді.
Адамгершілік зор қасиетке ие, патриоттық ой-сезімге толы Василий Кусков
образы кейінгі ұрпаққа үлгі. Бұл образдың тәрбиелік мәні зор.
Романда өсу, қалыптасу үстінде бейнеленген образдар: Көжек, Кәкібай,
Қартбай. Бұлар романда ұлттық сапа мен өрнек қалыптастырған. Аңғалдығымен,
адалдығымен ерекшеленіп тұрған Көжек образы қызықтырады. Ол майданға
аттанғалы тұрғанда эшелоннан қалып қояды. Әрине, бірақ ол мұны әдейі
істемейді. Өзінің аңқылдақ, аңғалдығымен білмей қалады. Жазушы мұны басқа
кейіпкеріне істетсе нанымды шықпаған болар еді, Көжек образы біздің көз
алдымызға қазақтың қарапайым, ақ көңіл, адал азаматын елестетеді. Көжектің
бауырмал қасиетін қаламгер романда былай келтіреді:
“Көжек момын, бауырмал адам болатын. Көп қазаққа ортақ бір қасиет – бұл
да аса балажан кісі” 5, 50. Көжектің осы бір асыл қасиетін жазушы
романның кейінгі бір эпизодтарында тереңірек аша түседі. Мұрат батальоны
қоршауда қалып қойып, жақын маңдағы деревняға келгенде фашистердің айуандық
іс-әрекеттерінің куәсі болады. Жазықсыз әйел мен мынау тіршілікке тек қана
пәк сезіммен қарайтын сәби өлімін көргенде жауынгерлер іштей күйзеліске
түседі. Бұл оқиғаны көргендегі Көжек қабылдауы тіптен бөлек. “Жалғыз Көжек
қана төңіректе не болып жатқанын сезбей мелшиіп тұр. Сәбидің өлімін
көргенде ол қатты шошынып, көзі қарауытып кеткен-ді. Бейне шырт ұйқыда
жатқандай кіп-кішкентай ақ саусақтарын шала жұмып монтиып жатқан сәбиден
көз алмай қарай берді ол. Талай түндер түсіне кіріп, көп сағындырған Еркіні
есіне түсті. Мына жатқан жас баланың орнында өзінің Еркінін көргендей болып
үркіп, жүрегі қақ айрылды. Көзінің алды бұлдырап басы айналып барады.
Осындай бір ауыр мең-зең халде біраз тұрып қалды. Кенет Көжектің
көкірегінен "аһ" ұрған ащы леп жарып шықты. Ол сәбидің қолтығының астында
қып-қызыл болып ұйып қалған нәрестенің жүрек қанын көріп қатты түршікті Қос
тізерлеп отыра қалып нәрестенің салқын маңдайына ернін баса жылап жіберді”
5, 226.
Ахтанов қаһарманының ішкі дүние толқыныстарынан оның әдемі адамгершілік
әлемін танытады. Осы эпизодқа тағы да бір іштей назар салсақ, Көжектің
кішкентай сәбиден өз Еркінін көруі, періштедей таза нәрестенің өліміне
соншалықты іштей күйзелісінен оның жанының адалдығын, тазалығын көреміз.
Көжек адам баласының зұлымдығына: “Не жазығы бар? Нәрестенің жазығы не?
Сәбиді хайуан да аяйды ғой!” – деп ашына сөйлейді.
Бейбіт кезде шөпті сындырудың өзін күнә деп есептейтін Көжекке әрине
соғыста адам өлтіру оңайға тиген жоқ. Дегенмен, оны артында қалған жары,
кіршіксіз таза сәбиі мен Отан – ана алдындағы парыз бен қарызды ұғынған
адамгершілік рухы жеңді.
Өзіндік қазақи ұлттық келбетімен көрінген образдың бірі – Қартбай. Ол
табандылығымен, өжеттілігімен, ақылдылығымен ерекшеленеді. Автор: “Мұрат
оның биік болмаса да сүйекті, берік тұлғасын, сирек шегір мұртын, шешек
дағы бар қызыл шырайлы жүзін сүйсіне шолып өтті” 5, 27 деп, Қартбайдың
сыртқы келбетін Мұрат көзімен береді. Одан әрі де оның ішкі келбетін тағы
да Мұрат ойымен білдіреді: “Мынау айтса біліп айтады. Өзі бір табанды жігіт
болар”. Сонымен қатар ол Ержанға да ішкі бір мейірімімен ақылын айтып,
ағалық қамқорлық танытады. Ержан Уәлимен керісіп қалған кезде оған шын
жанашырлық көңілмен: “Шамасы, әлгі Уәлимен керісіп қалғансыз-ау, – деп
болмады Қартбай. – Әлгінде есік алдында дауыстарыңызды естідім де, батып
кіре алмадым. Тегі ондай адамнан бойды аулақ ұстаған жақсы. Өзі бір жымысқы
жігіт” 5, 170, – деп ақылын айтады.
Оның сондай-ақ ақылдылығы мен батырлығын Ержан жауды тежей тұруға
қалдырып кеткендегі істерінен көреміз.
“Взводтың шегініп кеткенін біліп лап берген бір ротадай дұшпанды
Қартбай мен Көжек қарсы алды” 5, 231. Ол осы күшті тек өзінің ақылды
айласымен, батылдығымен жарып шығады. Ол кейін батальонға қосылғанда Мұрат
сенімсіздігіне сазара қатып сасқалақтамай жауап береді:
“ – Сенбеген адамға шыныңды айтпа деуші еді Жанғабыл, – деді ақырын
ғана.
– Көжектің айтқаны рас. Мен сені алдап көрген жоқпын, – деді Қартбай
бұрынғыдан да жай толқи сөйлеп” 5, 248. Осы кезде “Мұраттың көз алдына
сонау бір алыс жылдары кезеген мылтыққа кеудесін тосып, алдында көлденең
тұра қалған жігіт елестеп кетеді”. Бұл, әрине сол Қартбай еді. Міне, бұл
эпизодтардан Қартбайдың кезеген мылтық оғына да еш қорықпастан қасқая қарсы
тұра алатын өжет келбетін көреміз.
Шығармадағы қаһармандардың адамгершілік әлеміне бойлаған кезде айналып
өтуге болмайтын кесек тұлға – Кәкібай. Ол топ арасынан өзінің
сезімталдығымен, әншілігімен. батырлығымен, адалдығымен дараланады. Оның
өткен өмірін Ержанға ақтарған ішкі бір сырынан білеміз. Ол соғысқа дейін
алдыңғы қатарлы тракторист болады. Алайда ол атақ пен даңққа мастанбайды.
Айналадағыларды, өзінен артық еңбектенетін адамдарды көре біледі. Дегенмен,
басшылар оны сол абыройлы орнынан қозғамайды, Оған іштей Кәкібай
келіспейді.
“Соқыр көргенінен жазбас дегендей, соқыр басшылар мені қауқитып бетке
ұстап жүргенде, ақырын жүріп, мығым басқан талайлар менен озып кетіпті.
Соны білдім. Содан бері қайратымды мүжіп, ішқұса қылған бір сыр еді. Бүгін
аузымнан шығып тұр” 5, 17. Кәкібайдың бұл сөздерінен еңбекке, жалпы
айналаға, қоғамдық игіліктерге адал да шынайы көзқарасын көреміз. Ол
артында қалған жары Марияшты ерекше жақсы көреді. Оған арнап бір кезде әнде
шығарған. Оның асыл жарға, туған жеріне, жақын достарына, өмірге деген зор
сүйіспеншілігін соңғы рет дұшпан танкісіне қарай атылғанынан да көреміз.
“Танк бері қарай тұп-тура келе жатыр. “Өте алмайсың, сұмырай!” Кәкібай
дене мен жүректегі ең соңғы күшін сығып алып қап-қараңғы шыңырауға қарай
атылды. Ең соңғы рет арттағы айдын өмір бар шұғыласымен бір жарқ етті” 5,
372. Кәкібайды адам нанғысыз ерлік іске бастаған ең алдымен оның болашақ
ұрпақ алдындағы борыш пен міндеттен туған адамгершілік ұлы рухани мұрат
еді.
Бұл романды оқып отырғанда тағы бір аңғаратын жайт, жазушы қаһармандар
жүрегіндегі махаббат сезімін беру арқылы да шынайы адамгершілік, жалпы
адамзаттық гуманизм мәселелерін қозғайды. Оған романда Ержан – Раушан,
Мұрат – Айша араларындағы сүйіспеншілік сезімдері куә,
Раушан – романда адамгершілік келбетімен жарқырап көрінетін дара тұлға.
Жазушы оқырманына Раушанды әсем күлкісі арқылы таныстырады. Ерке, назды
күлкі Ержанды ғана ынтықтырып қоймайды, ол сені де баурап алады. Әсем
күлкінің иесін автор ары қарай: “Ат жақты, қызыл шырайлы жұқа өңі күнге
күйіп тотыққан, үстіңгі ерні сәл түріңкілеу, кейде тік мінезі де болса
керек. Жалпы бет әлпетінде, балаша ашық, тура көзқарасында –дүниедегі
бейтаныс нәрсенің бәрін қызық көретін балалық ынтықтық бар” 5, 43, – деп
суреттейді.
Бала көңілді, ішкі жан дүниесі әсемдікті ғана қабылдайтын Раушан
соғыстың алғашқы сәтінде қатты шошынады. Оның нәзік жүрегі алғашқы жаралыны
көргенде де тітіркенеді. Раушанның осы кездегі ішкі күйін автор
психологиялықпен былай бейнелейді “Қыздың көз алдында өзге дүниені тасалап
ақсия сынған сояу-сояу сүйек пен қып-қызыл қанға боялып боршасы шыққан ет
тұрып алды. Тек соның ар жағынан тұман перделегендей мұнартып кемсеңдей
тістенген, ауыр азап әжімі айғыздаған жаралының боп-боз жүзі көрінеді,
Раушанның жүрегі қалтырап кеудесіне сыймай, қатты тітіркеніп қалды да,
сәлден кейін басы айналып кетті” 5, 108. Осы суреттен оның нәзік жанын
ұғына бастаймыз. “Табиғаттағы тылсым сұлулықтың сырын түсіну, оны орынды
қызықтай білу де адамның пәк моралін танытса керек” 8, 59, – деп белгілі
сыншы С.Әшімбаев айтқандай, Раушанның Ержанмен оңаша бір кездескен кездегі
таңғы шық түскен ақ қайың жапырақтарының нәзік самалмен тербелуін қызықтап
тамашалай қарауынан да оның жан дүниесінің сұлу сипатын көреміз.
Дүниедегі әсемдік пен сұлулыққа жаны құштар пәк көңілді Раушанды
Уәлидің алдап кетуі қынжылтады. Бірақ Раушанның Ержанға деген адал сезімін
бұл оқиға өшіре алмайды. Ол енді соғыстың қай кезеңінде болмасын өзін
Ержанның қасында ұстауды жөн санайды. Ержанға деген зор сүйіспеншілік
сезімі оны үлкен ерлік іске апарады. Ол ғашық жарына деген жүректегі сөзін
ақтық көзқарасына сыйғызып өмірден кете барады.
Тахауи Ахтанов бұл романында сондай-ақ Ұлы Отан соғысында өзіндік
парасатымен, батырлығымен, Отан жолында, ұлы мұраттар жолында азаматтық
парыз бен міндетті ту қылып көтере білген данқты генерал Панфиловтың көркем
бейнесін жасады. Әрине, Отан соғысының тарихында алтын әріппен жазылған
Панфилов бейнесін көркем әдебиетте көптеген жазушыларымыз шығармаларына
арқау етті. Мысалы, Ұлы Отан соғысын суреттеуде айтарлықтай еңбек сіңірген
жазушының бірі –халқымыздың қаһармен перзенті Бауыржан Момышұлының
шығармаларында (“Москва үшін шайқас”, “Соңғы екі кездесу”, “Біздің
генерал”) өзіндік келбетімен дараланып тұрған тартымды тұлға – Панфилов
бейнесі. (Ахтанов романда Панфилов фамилиясын сәл өзгертіп Панферов деген
фамилиямен береді)
Панферов романда асқан сабырлы, байсалды, жалпы айтқанда ақсақал
адамның бойындағы ізгі қасиеттерімен көрінеді. Бұғанасы қатып та үлгермеген
жас буынды, әскери техниканың тілін жете түсіне бермейтін қарапайым шопан,
трактористтерді әрине соғыстың от жалынына салу генералға оңайға түскен
жоқ. Мұндай жағдайда адамға ең алдымен биік азаматтык рух пен сабырлылық,
ұстамдылық қажет. Генерал Панферовтың қарамағындағы жауынгерлерін Отанын
қорғау жолындағы ұлы идеяның биігіне жинақтауға қарапайым, кішіпейіл
қасиеті көмектеседі. Автор Панферовтың адамгершілігі мол, мейірімді,
қарапайым жан екендігін дивизияны аралап жүріп қатардағы жауынгер
Шөжебаевпен әңгімелесуі арқылы көрсетеді. Жалпы генералдың соғыста ең
алдымен ойлайтыны жауынгердің көңіл күйі. Сондықтан ол жауынгерлерді жанына
жақын тартып сөйлесу арқылы олардың көңілін сергітіп отырады. Панферовтың
сүйенетіні, арқа тірейтіні – жауынгерлер. Ол жауынгерлер алмайтын қамалдың
жоқтығына шексіз сенеді. Оның бұл сенімі жауынгерлердің де күш қуатын
арттырып жеңіске жігерлендіре түседі.
Романда адамгершілік, азаматтық тұлғаларымен жарқырап көрінген образдар
көптеп саналады, Олар: қандай қиыншылықта болмасын қажуды білмейтін әзілқой
Бөрібай, егде жауынгер Бондаренко, сержант Добрушкин, ерлікпен қаза тапқан
Зеленин, Байсарин, Дәурен, барлаушы Дулат қызу қанды Фильчагин, Қошқарбаев,
ерлер ғана көтеретін ауыртпалықты бір азаматтай мойнына арқалаған –
Күләндә, санзводтың командирі Коростылев, Земцов т.б.
Бұлардан басқа эпизодтық геройлар Жақыпов, Карлов, Егоров, Булатов,
Стрелков, Волошин, Полищук, Темір, Дошебский, Алдаберген, Ерофей Максимович
т.б. романдағы соғыс картинасын жасауға қызмет етеді.
“Қаһарлы күндер” романында Тахауи Ахтановтай талант сомдаған Ержан,
Мұрат, Раушан, Айша, Кәкібай, Қартбай, Василий, Көжек образдары оның
өмірдегі, өнердегі сұлулыкқа эстетикалық көзқарасының көркем көрінісі.
Қаламгер ұстанған адамгершілік мұрат пен озық тәлім-тәрбиенің дәлелі.
Адамгершілік қасиеттің ең бір озық өлшемі – адалдық болса, опасыздық
романда осыған кереғар алынады. Шығарманың басты кейіпкері – Ержанның
бойындағы туған елге, жерге сағыныш сезімі, өзінің балауса махаббаты
Раушанға деген сүйіспеншілігі, Отаны мен жолдастарына деген шексіз адалдығы
Уәли бойындағы опасыздықпен, өзімшілдікпен, мансапқорлықпен, даңқ
құмарлықпен тартысқа түседі.
Жазушы қаһармандарын ерлік іске апарар алдында іштей толқынысқа
түсіреді. Өлім мен өмір арасындағы үлкен ішкі күйзелісте адамға өшпес
ерліктің рухын мойындатады.
Адамшылықтың ең бір биік қасиетті көрінісі – азаматтық парыз десек, бұл
романнан Отан алдындағы, азаматтык парызын өтеген талай ерлік істердің
куәсі боламыз. Ерлік ешқашан уақыт пен жер талғамайтынын ескерсек,
көркемөнер құдіреті арқылы Т.Ахтановтың “Қаһарлы күндер” романындағы ерлер
бейнесі бүгінгі біздің замандастырымыз XXI ғасыр жастары үшін де аскақ
идеал ретінде өмір сүре береді.
Т.Ахтанов "Қаһарлы күндерде" соғыс атты үлкен тарихи шындықтың тек
саяси мәнін ғана емес, моральдық психологиялық кескінін де терең көрсетті.
Соғыс сияқты кеселмен бетпе-бет келе отырып адамгершілік сапаны сақтап қалу
орасан зор рухани күш екенін айтты.
Адамның рухани болмысын сын сағаттардағы әрекет мінезі арқылы ашу
шеберлігін Тахауи Ахтанов “Боран” романында терендете түсті. Жазушы бұл
романында өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы тоғышарлық, мансапрқорлық,
пайдакүнемдік, өзімшілдік дертін қатал сынға алды.
“Әдебиет белгілі бір қоғамның материалдық дамуының немесе экономикалық
өсуінің шежіресі емес, керісінше өз заманының саяси-әлеуметтік жағдайына
сәйкес моральдық және рухани жағынан өсуі мен өзгеруінің кері кетуі мен
кемелденуінің таразысы әрі айнасы екен” 8, 46, – деп белгілі сыншы-ғалым
С.Әшімбаев атап көрсеткеніндей, Т.Ахтанов “Боранда” қоғам алдындағы,
болашақ ұрпақ алдындағы азаматтық жауапкершілікпен қатар кейбір адамдар
бойына сүліктей жабысып келе жатқан пайдакүнемдік, жалақорлықты өнердің
эстетикалық заңдылықтарына сүйене отырып көркемдік тұрғыдан бейнелейді.
“Боран” романы жазылған тұста, яғни 60-жылдарда қазақ әдебиетінде
замандастар бойындағы адамгершілік асыл қасиеттер мен қатар оған кайшы
мінез-құлықтарды суреттеу арқылы қоғам, заман тынысын танытқан романдар
көптеп жазылды. Оған М.Әуезовтің “Өскен өркен”, З.Шашкиннің “Теміртау”,
“Сенім”, Т.Әлімқұловтың “Ақбоз ат”, Ә.Нүршайықовтың “Махаббат қызық мол
жылдар”, Қ.Жұмаділовтің “Көкейкесті”, Р.Тоқтаровтың “Бақыт”, Қ.Исабаевтың
“Сұңқар самғауы”, С.Жүнісовтің “Жапандағы жалғыз үй” , З.Қабдоловтың
“Жалын” романдары куә.
Бұл туындылар әдебиетте қоғам шындығын суреттеу тек қана тақырып қуалау
емес, адамдардың биік сапалық деңгейін ашу, жалпы адамгершілік қасиетті
сақтау, бастан кешкен қиындықтарға назар аудармай, қайткенде адам болып
қалу проблемаларымен қатарластырыла қойылғанын дәлелдейді. Жазушылар ауыл
өміріндегі еңбеккерлер, өндірістегі жұмысшылардың өмірін суреттесін адам
тағдырын ең басты бағдарда ұстайды. Сол арқылы әдебиеттің төл мәселесі –
адамгершілік проблемасын өзіндік дара қолтаңбаларымен шешуге тырысты.
Ал, Ахтанов “Боранда” өмірдің қиындығында шыныққан, бойында рухани
қуаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz