Мектеп жасына дейінгі балаларың креативті ойлауын дамыту ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
ГУЛЬМАМЕДОВА АЯУЛЫМ АРМАНОВНА
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ОЙЛАУЫН ЗЕРТТЕУ ӘДІСІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100-Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу білім беру бағдарламасы бойынша
Астана, 2023
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____________2023 ж.
Кафедра меңгерушісі:_______
п.ғ.к професор Н.Т Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамыту
5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу білім беру бағдарламасы
Орынаған: Гульмамедова А
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент: Бадел А
Астана, 2023
МАЗМҰНЫ
Анықтамалар
Кіріспе
1.Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытудың ғылыми-педагогикалық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларың креативті ойлауын дамыту ерекшеліктері
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамыту да зерттеу әдісінің маңызы
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытуда экперимент жұмы нәтижелері
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамыту жолдары
2.2 Мектеп жаына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытуда эксперимент жұмысының барысы мен нәтижесі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Анықтамалар: бұл дипломдық жұмыта келесі терминдерге анықтамалар қолданылған:
Мектепке дейінгі білім беру мекемесі - әртүрлі бағыттағы мектепке дейінгі білім берудің жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру мекемесінің түрі.
Тәрбиеші - мектеп жасына дейінгі балаларды (7 жасқа дейін) тәрбиелеумен және оқытумен айналысатын педагог.
Индивид - (лат. individuum-бөлінбейтін,жеке тұлға) -- адамзаттың жеке өкілі, адамзаттың барлық әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің нақты тасымалдаушысы: ақыл, ерік, қажеттіліктер, мүдделер және т. б
Білім беру ортасы - жеке тұлғаны қалыптастырудың жолдары мен тиімді іс шараларды, сондай-ақ әлеуметтік және кеңістіктік-пәндік ортада оның дамуына арналған мүмкіндіктерді ұйымдастыру жүйесі.
Шығармашылық - индивид пен оның мəдениетіне маңыздылықпен жаңашылдық əкелетін іс- əрекет.
Ойлау - обьективті шындықты беленді бейнелеудің жоғарғы формасы, дүниені тану мен игерудің жоғарғы сатысы, тұлғаның танымдық әрекеті.
Креативті ойлау - өнімді ойлау,тиімді шешім қабылдау,уақыттың өзі талап ететін жаңа идеялар,әріптетік байланысты арттыру,жаңалық ашу,бақарудың жаңа тәсілдерін ойлап табу,стандартты ойлау жүйесінен тыс идея және тағы да бақалар.
Креативтілік - (латынша creatio)-жасау,адамның шығармашылық дарын деңгейі, шығармашылық қабілеті.
Зерттеу - бұл шығармашылқ қорын көбейту бойынша қолға алынған жүйелі жұмы.
Зерттеу әдісі - зерттеу саласына қолданылатын жүйелі және практикалық талдау арқылы қортынды жасау үшін мәліметтер жинау.
Эсперимент (зерттеу) - ізденудің ең негізі әдістерінің бірі. Зерттеу әртүрлі бағытта жүзеге асырылады.
Қиял (грек. φαντασία -- "қиял") - бұл берілген тақырыптағы импровизация, жеке адам немесе топ ұсынған, шындыққа сәйкес келмейтін, бірақ олардың тілектерін білдіретін жағдай.
Кіріспе
Диплом жұмыының өзектілігі: ХХI ғасыр баласының дамуын ойын арқылы дамытуда өз халқының салт-дәстүрлерін бойына сіңіре отырып жас ерекшеліктеріне қарай ойын ортасын құру, балаларды ойната отырып, дамытудың қарапайым дағдыларын қалыптастыруға, шығармашылық құзыреттілігін арттыру,ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталған. Сондықтан да, балаларды өзара сыйластық, бауырмалдық, татулыққа тәрбиелеу бойынша Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген [1].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты талаптарына сәйкес бала дамуының негізгі деңгейі ретінде мектепке дейінгі білім беруге көзқарас елеулі түрде өзгерді. Бұл жаста бала өзін және өмірдегі өз орнын сезіне бастайды, қарым-қатынас жасауға, басқа балалармен және ересектермен өзара әрекет етуге үйренеді [2].
Бүгінгі таңда еліміздің әлеуметтк экономикалық даму деңгейі, қоғамдағы әрбір жеке тұлғаның креативтік потенциялына байланысты. Кез келген мәcеледен шешім тауып шыға алатын,өзіндік дұрыс шешім қабылдай алатын тұлға тәрбиелеуге креативті ойлаудың маңызы зор. Олай бола мектеп жасына дейінгі баланы дамыту мен креативті ойлау қабілетін қалыптатыру,жеке тұлғаны дербес шешім қабылдауға бейімді етіп тәрбиелеу- бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі болып отыр.Бұл мақсат,міндетке жету үшін баланы креативті танымымен тікелей қатынас жасай алатын,жаңаша ойлау алатын,ойшыл,білімі балаға айналдыру.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Креативтілік деп жаңалық ашатын әрекетін атаған. Сондықтан әлі ешкімнің тәжиірбеінде болмаған жаңа нәре ойлап табу, жаңа жетітікке және белеске жету деген сөз [3].
Балалардың креативті ойлауын зерттеу және мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлау қабілетін дамытуды зерттеген шетел ғалыдары Л.С.Выготкий [3] Е.К.Жуковская [4], Д.Б.Эльконин [5]және отандық ғалымдар Н,Қ.Жарықбаев [6], Т.Тәжібаев[7], Р.Н.Құлжанова [8], Ф.Н.Жұмабекова [9], Қ.М Нағымжанова [10], А.Ш Орақова [11] басқада ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады.
Ғалым Ф.Н.Жұмабекованың Мектепке дейінгі педагогика еңбегінде мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін қарапайым зерттеу әрекетін жүргізу барысында кітаптан қарау, достарынан сұрау, теледидардан қарау т.б бағыттарын көреткен [8,36 б]. Балалармен зерттеу жұмысын жүргізудің басты құндылығы мынада, ол ақыл-ойды қалыптастырады, сөздік қорды байытады, бала тұлғасының дамуын ынталандырады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі қазіргі уақытта шығармашылық пен креативтілік адамдарға өткір әлеуметтік қажеттілік бар екендігін айқындай отырып дипломдық жұмыстың тақырыбын Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамыту деп алуға негіз болды.
Диплом жұмысының мақаты: мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытудың негіздерін ғылыми-теориялық әдебиеттерге талдау жасау арқылы тиімділігін анықтау, эксперименттік жұмыс негізінде қолданудың маңыздылығын дәлелдеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытудың маңызын айқындауда ғылыми-теориялық әдебиеттерге шолу жасау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытуда зерттеу әдістерінің маңыздылығын теориялық және практикалық бағыттағы жұмыстар арқылы талдай отырып, әдітерін айқындау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытудың әдітемесін жасау және оны экперимент жұмысы арқылы дәлелдеу.
Диплом жумысының ғылыми жаңалығы:
- креативті ойлау балалардың ақыл-ой дамуына оң өзгерітер тудырады, олардың шығармашылық,танымдық дамуынан айқын көрінді.
- мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытудазерттеу әдітері балалардың жасына сай ықшамдалып алынды;
- зерттеу әрекеті мен баланы креативті ойлауға үйрету баланың өзіне деген енімділігін арттырып,проблеммалардың басқа шешімдерін табуға үйретті.
Диплом жұмысының теориялық маңызы: Мектепке дейінгі балалық шақ - бұл креативті қабілеттерін дамыту үшін қолайлы кезең, өйткені бұл жаста балалар ыртқы ортаға қызығушылық танытады, олардың айналасындағы әлемді білуге деген үлкен ынтасы артады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығушылықтарын оятып, оларға білім беріп, оларды әртүрлі іс-шараларға тарта отырып, балалардың қандай да бір нәрелерді білуге тануға ықпал етеміз. Ал, зерттеу әдісін қолдана отырып білімді жинақтау-бұл болашақ шығармашыл, креативті тұлғаны қалыптастырудың алғышарты.
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Креативті ойлауды зерттеу әдісі арқылы дамыту мазмұны негізінен баланың ақыл-ойының икемділігін дамытады, балалар ойлауында жүйелілік пен дәйектілік идеялары жүйелі түрде құрылады,сонымен қатар қарама-қайшылықтарды тұжырымдай білу және оларды шешудің жолын табу процесін игереді, және де креативті ойлауды зерттеу әдісімен дамытуда әр-түрлі техникалар, тәжиірбелік ойындарды оқу ірекетінде қолдана отырып,балалар жанашылдыққа үйренеді,өзіне сенімділігі артады, өз жетітіктерін көріп көңіл күйі котеріледі.
Диплом жұмысының әдіснамалық негіздері:
Мектепке дейінгі ұйымдарда креативті ойлауды дамытудың маңызын зерттеген ғалымдар шетел ғалыдары Л.С.Выготкий [3] Е.К.Жуковская [4], Д.Б.Эльконин [5]және отандық ғалымдар Н,Қ.Жарықбаев [6], Т.Тәжібаев [7], Р.Н.Құлжанова [8], Ф.Н.Жұмабекова [9], Қ.М Нағымжанова[10]А.Ш Орақова [11] басқада ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді талдау;
- эмпирикалық зерттеу әдістері,
- ақпаратты статистикалық өңдеу әдістері.
Диплом жұмысының эксперименттік базасы:
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім, эксперимент жұмысы, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кірсіпеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, мақсат, міндеттері, зерттеу пәні, зерттеу нысаны, ғылыми жаңалығы, теориялық маңызы, пркатикалық маңызы құрылымы қарастырылды. Бірінші тарауда жалпы ойлау туралы түсінік, Креативті ойлау дегеніміз не? сұрағына анықтама берілген,креативті ойлауды зерттеген ғалымдар еңбектері жазылған. Екінші тарауда мектеп жасына дейінгі балаладың креативті даму жолдарын эксперимент жолдары арқылы қалыптастыру, зерттеу әдістерін мектеп жасына дейінгі балалар креативті дамуында қолдану жұмыстары жүргізілді.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ОЙЛАУЫН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларың креативті ойлауын дамыту ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық ойлауын дамыту - бүгінгі балабақшадағы маңызды міндеттердің бірі. Қазіргі уақытта шығармашылықтың ең маңызды анықтамасына келесі жатады: Б.А.Оспанованың еңбегінде Шығармашылық -- индивид пен оның мəдениетіне маңыздылықпен жаңашылдық əкелетін іс-əрекет және шығармашылық түсінігі креативтілік түсінігімен жиі ауыстырылады десе, [12, 8 б]. Д.Б Богоявленская айтқандай шығармашылықты жеке мағынаға толы мәселенің өзіндік қойылымында көрінетін терең жеке қасиет ретінде, шығармашылықты өнімді және стихиялық құбылыс ретінде зерттеу "шығармашылық өріс" деп аталатын әдіс арқылы жүзеге асырылды. Бұл зерттеулерде " таным процесі тек бірінші кезеңде қабылданған тапсырмамен анықталатындығын атап көрсетті [13,22 б].
Қазіргі күні өндірісте, əлеуметтік қызмет, білім беру мекемелерінде жəне басқа да əлеуметтік институттарда жауапты кəсіпқойлар ғана емес, сонымен қатар креативті потенциалды мамандар қажет. Ғылыми жəне арнайы əдебиеттерді талдасақ, креативті тұлға, креативті ойлау, креативті маман деген сияқты жаңа терминдердің пайда болғанын көруге болады. Оқыту мен тəрбиелеу процесінде болашақ маман креативтілігін дамытудың қажеттілігі қоғам талабынан туындайды.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары талапына сәйкес бала дамуының негізгі деңгейі ретінде мектепке дейінгі білім беруге көзқарас елеулі түрде өзгереді. Бұл жаста балалар өзін және өмірдегі өз орнын сезіне бастайды, қарым-қатынас жасауға, басқа балалармен және ересектермен өзара әрекет етуге үйренеді.
Танымдық - зерттеу қызметі туралы айта отырып, біз баланың заттардың құрылысын, қоршаған әлем құбылыстарының арасындағы байланыстарды, оларды ретке келтіру мен жүйелендіруге бағытталған белсенділігін көріп отырмыз. Бұл іс-әрекет ерте балалық шақта пайда болады, алдымен түсін, формасы, мақсаты бойынша заттардың қарапайым санаты пайда болады, сенсорлық эталондар, қарапайым қарудың әрекеттері игеріледі. Тәжірибе жүргізу барысында әрбір баланың қатысуы өте маңызды. Балаларға тірі және өлі табиғат заттарымен тәжірибе жасау өте қызықты. Мысалы, күн сәулесі мен қырмызы гүлдерінің тұқымдарын арнайы стақандарға отырғызып, балалар олардың дамуын қадағалайды: қандай тұқым тез өседі, неге, өсімдіктердің дамуына адам қандай әсер етеді, гүлдердің өсуі ауа райы жағдайына байланысты болады.
Зерттеу әрекеті - мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілеттерін жетілуі мен жеке шығармашылығына бағытталған әрекет. Мұндай әрекет мектеп жаына дейіні балалардың жеке білім аумағын қалыптастыру арқылы нәтиженің туындауына мүмкіндік береді. Мектеп жаына дейінгі балаларда арнайы білімді қалыптастыруға,жалпы зерттеулік ізденіске қажет білік пен дағдыны дамытуда алуан түрлі бақылаулар мен қарапайым зерттеулер жүргізудің мәні зор.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында балалардың экологиялық сауаттылығын дамытып, белсенді табиғатты қорғау ұстанымын тәрбиелейміз. Ағашта бірнеше күн бойы болған өзгерістерді бақылай отырып, Неге жапырақтар сарғаяды?, Неге жапырақтар түседі? деген сұрақтарды балалар жиі қояды. Бұл мәселе нысанды тексеруге және себебін анықтауға түрткі болды: Ағаш жақсы өсу үшін не істеу керек? Не себепті гүл өспей қалады? т.б. [14,32 б].
Қазіргі уақытта мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту және білім беру мәселелері өзекті болып отыр. Өйткені, мінездің негізгі қасиеттері, даму принциптері мен адамгершілік негіздері мектепке дейін кезенде қалыптасады. Балалармен қарапайым зерттеу әрекетін жүргізудің маңызды іс-тәжиірбе жасау арқылы балалардың танымдық, ойлау қабілеттерін, тілдерін дамыту. Балалармен жүргізілетін зерттеу-бақылау әдісі балалардың қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттырады,білімін жетілдіреді,танымдық қабілеттері арқылы жеке тұлға болып қалыптасуға аа зор ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың басталуы және оған дайындық олардың дамуының маңызды психологиялық заңдылықтарын ескеру қажеттілігімен байланысты. Сонымен, мектепке дейінгі жастағы балаға дұрыс көзқараспен қоршаған әлемді тұтас қабылдау, визуалды - бейнелі ойлау, логикалық ойлаудың басталуы, ақыл-ой операцияларымен жұмыс істеу қабілеті, сөйлеу және креативтілік,шығармашылық қиял қарқынды дамиды.Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаев былай деген: Ойлауды өркендету жолдары. Ойлау - жанның өте бір қиын,терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр.Сондықтан тәрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде ,сақтықпен басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласы, құштарлығы болуы керек [15, 42б].
Мектепке дейінгі кезеңде ойлаудың әртүрлі түрлері пайда болады, ал біреуі екіншісінің пайда болуына негіз болады. Ойлаудың ерекшеліктері баланың өсу жолында түсінетін тәжірибесі мен біліміне тікелей байланысты. Ойлау-бұл адам өз тәжірибесін қолдана алатын, бұрын алған біліміне сүйенетін құрал. Ойлауды дұрыс жұмыс істеуге үйрету өте маңызды,ол үшін мектепке дейінгі жас, ақыл-ой белсенділігінің пайда болуы мен дамуының ерекше кезеңі болып табылады. Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін болады.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін - объективтік шындық. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын - оның қажеттері.
Ойлау -- өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді.
Мектепке дейінгі жаста балалар ақпаратты қабылдауды, ойлауды, сөйлеуді үйренеді, сонымен қатар заттармен өзара әрекеттесудің әртүрлі тәсілдерін игере бастайды, белгілі бір ережелерді үйренеді және мінез-құлқын басқара бастайды. Ойлаудың дамуы баланың әлеуметтік шығу тегі бар практикалық және танымдық әрекеттерді белсенді игеруімен жүреді.
Ғалымдардың зерттеулерінде Л.А Венгер [16], Л.С Выготский [17] мектепке дейінгі жас баланың ойлауын дамыту, оның танымдық белсенділігін қалыптастыру үшін оңтайлы кезең ретінде анықталады.
Н.Е Веракса пікірінше, балалардың ойлауын дамытудың негізгі шарты-оларды мақсатты түрде тәрбиелеу және оқыту. Тәрбие процесінде бала пәндік іс-әрекеттер мен сөйлеуді меңгереді, алдымен қарапайым, содан кейін күрделі мәселелерді өз бетінше шешуге, сондай-ақ ересектердің талаптарын түсінуге және соған сәйкес әрекет етуге үйренеді [18, 26 б]. Ойлаудың дамуы ой мазмұнының біртіндеп кеңеюінде, ақыл-ой әрекетінің формалары мен әдістерінің дәйекті пайда болуында және жеке тұлғаның жалпы қалыптасуына қарай өзгеруінде көрінеді. Сонымен қатар, баланың ақыл-ой әрекетіне деген ұмтылысы-танымдық қызығушылықтары да артады.
Ойлау адамның бүкіл өмірінде оның қызметі барысында дамиды. Әр жас кезеңінде ойлаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Жас және педагогикалық психология саласындағы эксперименттік зерттеулер мен бақылаулар мектепке дейінгі жастағы ойлауды дамытудың кейбір ерекшеліктерін сипаттауға мүмкіндік береді.
Ғалымдардың жүргізген зерттеулерге сәйкес, ақыл-ой іс-әрекетін дамытудың негізі ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыру және жетілдіру болып табылады. Баланың қандай ақыл-ой әрекеттері бар, ол қандай білімді алатындығына және оны қалай қолдана алатындығына байланысты. Мектепке дейінгі жастағы ойлауды дамыту процесі сыртқы бағдарлау әрекеттерін игеру мен интериоризациялаудың жалпы заңына сәйкес жүреді. Ересек мектепке дейінгі жаста визуалды-бейнелі ойлау жетілдіріліп, сәйкес жоғары деңгейге көтеріледі.
Мектепке дейінгі жаста балалар қоршаған әлем туралы білімді игере алады. Олар объектілердің синонимдері мен сипаттамаларын неғұрлым көп білсе, соғұрлым олар дамыған болады. Дамудың мектепке дейінгі кезеңіндегі балалар үшін пәндер арасында жалпылау, байланыс орнату қабілеті норма болып табылады. 5-7 жаста олар көбірек қызығушылық танытады, бұл көптеген сұрақтарға, сондай-ақ жаңа білімді ашу үшін тәуелсіз әрекеттерге әкеледі.
Мектепке дейінгі балаларға тән ойлау түрлері:
көрнекі-тиімді 3-4 жасқа дейін басым болады (объектілерді манипуляциялау арқылы таным);
көрнекі-бейнелі 4 жастан асқан балаларда белсенді болады (объектілерді, құбылыстарды бейнелеу арқылы таным);
5-6 жас аралығындағы балалар ауызша-логикалық меңгереді (ұғымдар, сөздер, пайымдаулар арқылы таным).
Көрнекі және тиімді ойлау баланың әртүрлі жағдайларды көзбен бақылайтынын көрсетеді. Осы тәжірибеге сүйене отырып, ол қажетті әрекетті таңдайды. 2 жасында нәресте дереу әрекет етеді, ол сынақ пен қателік арқылы жүреді. 4 жасында ол алдымен ойлайды, содан кейін әрекет етеді. Мектепке дейінгі жаста бейнеге негізделген ойлауды әсіресе белсенді дамыту маңызды. Бұл жағдайда балалар алдына қойылған міндеттерді көздің алдына затсыз орындай алады. Олар жағдайды бұрын кездескен модельдер мен схемалармен салыстырады. Бұл жағдайда балалар:
- тақырыпты сипаттайтын негізгі белгілер мен ерекшеліктерді ажыратыңыз;
заттың басқалармен арақатынасын есте сақтаңыз;
- олар затты сызбалық түрде сыза алады немесе оны сөзбен сипаттай алады.
Мектеп алдында бала тек ұғымдармен жұмыс жасай алады, пайымдай алады, қорытынды жасай алады, заттар мен объектілерге сипаттама бере алады. Бұл жас кезеңі тән:
- эксперименттердің басталуы;
- игерілген тәжірибені басқа объектілерге көшіру ниеті;
- құбылыстар арасындағы байланысты іздеу;
- өз тәжірибесін белсенді жалпылау.
Бейнелі ойлау-мектеп жасына дейінгі баланың негізгі ойлау түрі. Мектеп жасына дейінгі балалардың санасында тек осындай міндеттерді шешеді, олардың қолымен немесе құралымен орындалатын іс - әрекет практикалық нәтижеге қол жеткізуге тікелей бағытталған-затты жылжыту, оны пайдалану немесе өзгерту. Алайда, баланың күрделі іс-әрекетінде жаңа типтегі тапсырмалар пайда болады, онда іс-әрекеттің нәтижесі тікелей емес, жанама болады және оған жету үшін бір уақытта немесе дәйекті түрде болатын екі немесе бірнеше құбылыстар арасындағы байланыстарды ескеру қажет болады. Сонымен, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілетін дамыту процесі, егер балалардың барлық жаттығулары ойын түрінде жүргізілсе, тиімдірек болады.
Мектеп жасына дейінгі бала шындық құрылғысында орындылықты іздейді, заттардың мақсатын анықтауға тырысады, сыртқы белгілер мен объектінің мақсаты арасында байланыс орнатуға жақындайды. Балаға қол жетімді себептілік туралы түсінік мектепке дейінгі тәжірибеде үнемі өсіп келеді.Ол өзінің теорияларын жасайды. Тәуелсіздік және өзіндік ойлау үрдісі артып келеді. Бала ересек адамның көзқарасы бойынша біріктірілмейтін заттарды, белгілер мен қасиеттерді біріктіреді.
Осылайша, мектепке дейінгі балалық шақта ойлау генезисі екі бағытта жүреді: ойлау формалары мен ойлау операциялары дамиды. Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелі ойлау формаларының басым болуымен сипатталады: визуалды - тиімді және визуалды - бейнелі. Осы уақытта интеллекттің бейнелі негізі қаланды. Логикалық ойлау дами бастайды. Ойлау, өз теорияларын құру, сұрақтар қою арқылы бала айналасындағы шындықты түсінеді.Ойлаудың бейнелі формаларын дамыту үшін идеялар жүйесін қалыптастыру және жетілдіру, бейнелермен жұмыс істеу, объектіні әртүрлі позицияларда ұсыну мүмкіндігі маңызды.
Баланың интеллектуалды іс-әрекетінің тағы бір түрі-логикалық ойлау, ол тек мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында дамиды. Логикалық ойлау мұнда баланың абстрактілі категориялармен жұмыс жасауымен және визуалды немесе модельдік түрде ұсынылмаған әртүрлі қатынастарды орнатуымен сипатталады.Ойлаудың осы формалары арасында өте күрделі және қарама-қайшы қатынастар қалыптасады.
Ойлау-адам танымының ең жоғарғы сатысы-шындықтың жанама және жалпыланған көрінісі. Ойлау шындықтың объектілері мен құбылыстарын олардың маңызды белгілерінде, байланыстары мен қатынастарында көрсетеді. Ол сенсорлық танымның деректеріне сүйенеді, бірақ одан асып түседі, құбылыстардың мәніне еніп, қабылдауда тікелей берілмеген қасиеттер мен қатынастарды түсінеді. Мектеп жасына дейінгі бала зияткерлік мәселелерді ерте балалық шақтан гөрі сапалы түрде шешуге көшеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауындағы өзгерістер біріншіден, кеңейтілген ойлау процесінің көрінісімен - пайымдаумен, екіншіден, практикалық және ақыл-ой әрекеттері арасындағы қатынастарды қайта құрумен, үшіншіден, ақыл - ой операцияларының қарқынды дамуымен байланысты болады. Шығармашылық әлеуеті бар, өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жетілдіруге қабілетті, өсіп келе жатқан проблемалар ағымын жеңе алатын тұлғаны тәрбиелеу бала кезінен басталады. Шығармашылық қабілеттер - бұл әр түрлі шығармашылық қызметті жүзеге асырудың сәттілігін анықтайтын немесе басқаша түрде шығармашылық деп аталатын адам сапасының жеке ерекшеліктері.
Мектепке дейінгі балалық шақ креативті дамыту үшін қолайлы кезең болып табылады, өйткені бұл жаста балалар қызығушығы артады, олар қоршаған әлемді білуге деген үлкен жетістікке ие. Біз балалардың қызығушылығын ынталандырамыз, балаларға білім береміз, оларды әртүрлі іс-шараларға тартамыз, балалар тәжірибесін кеңейтуге ықпал етеміз. Ал, тәжірибе мен білім жинақтау болашақ шығармашылық қызмет үшін қажетті алғышарт болып табылады. Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауы ересек балалардың ойлауына қарағанда еркін. Ол әлі стереотиптермен бұзылмаған, ол тәуелсіз. Бұл сапаны әр түрлі жолмен дамыту керек.
Шығармашылық қабілеттердің дамуы баланың қиялының дамуымен тығыз байланысты. Қиял балалардың өмірін байытады, оны қызықты, жарқын етеді. Балалар шығармашылығы ересек адамнан ерекшеленеді. Бала саналы түрде әрекет етеді, ол өзіне мақсат қоймайды. Бала өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді, бұл оларға жағымды эмоциялар тудырады.
Біз балалардың ерекше эмоционалды және әсерлі екенін білеміз. Олар суреттерде, қолөнерде өз әсерлерін білдіруге тырысып, жаңа және ерекше нәрсеге нәзік сезінеді, қатал әрекет етеді. Қуыршақ немесе нағыз театрдың көрінісі оларды таң қалдырады, олар өздері кітаптардың, спектакльдердің, фильмдердің кейіпкерлеріне айналады. Көркемдік іс-әрекетте баланың талғамы, оның эстетикалық тәжірибесі көрінеді, шығармашылық қабілеттері, бастамашылдығы мен тәуелсіздігі дамиды, ой-өрісі кеңейеді, интеллектуалды қабілеттері шыңдалады. Баланың бейнелеу әрекеті шығармашылық сипатта болуы үшін суреттің материалдары мен техникасын әртараптандыру қажет. Мысалы, ғарыш кеңістігін гуашьпен, акварельмен, қарындаштармен, қарындаштармен, көмірмен бояуға болады немесе әртүрлі әдістерді қолдана отырып бейнелеуге болады: көбік ізі, балауыз қарындаштар мен акварельдер, жапырақ іздері, алақан суреттері, сиқырлы арқандар, пластилинография және т.б. Бұл әдістердің әрқайсысы кішкентай ойын, оларды қолдану балаларға өздерін еркін, батыл, стихиялы сезінуге мүмкіндік береді, қиялын дамытады, өзін-өзі көрсетуге толық еркіндік береді, қозғалыс пен ұсақ моториканы үйлестіруге ықпал етеді.
Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден түрақты даму кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык саласындағы шығармашыл оқушылардың мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде. Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде креативті әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Сонықтан да мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына қазіргі кезде баса назад аударылып отыр,себебі шығармашыл, білімді тұлғаны тәрбиелеу мектепке дейінгі кезенде басталады.
Мектеп жасына дейінгі жаста ойлау қабілетін дамыту, шығармашылықты түсіну, баланың шығармашылығы психологиялық-педагогикалық әдебиетте немен анықталатынын, шығармашылықты сипаттаудың әртүрлі тәсілдерін, шығармашылықты және осы санатқа байланысты ұғымдарды түсіну Осы зерттеудің алдында тұрған міндеттердің бірі болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде шығармашылық ұғымы көбінесе креативтілік ұғымымен байланысты, жеке сипаттама ретінде қарастырылады. Көптеген зерттеушілер креативтілік тұлғаның қасиеттері, оның қабілеттері арқылы анықтайды.
Креативтілік - жеке тұлғаның бағыттылығынан (танымдық мотивацияның басым болуы, танымдық қызығушылық, танып-білуге ұмтылу, білімқұмарлық); қабілеттерінен (стреотиптерді жеңе білу, проблеманы сезіну, ой жүйріктігі мен алғырлығы); мінез-құлқынан (бірегейлік, бастамшылдық, белгісіздікке шыдамдылық, зеректік) танылатын, оның интегралды сапасы ретінде қарастырылады.
Креатив ұғымын қарастыру барысында сан алуан ғылыми зерттеулердің бір-екеуіне ғана тоқталу мүмкін емес. Аталған ұғымның өзі адамның жеке қасиеті ретінде ХІХ ғасырдың 30-жылдары мен ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бері кең ауқымда зерттелініп келеді. Мəселен, көп зерттеулерде креативтілік адамның жеке қасиеті ретінде, мінез бітістері мен жалпы қабілеттермен теңдестіріледі.
Ғалымдар креативтілікті сипаттай отырып, қабілеттер мәселесін көрсетеді және көбінесе креативтілік жалпы креативтілік қабілеті, білімді өзгерту процесі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, олар креативті қиялдың дамуымен, гипотезалардың пайда болуымен байланысты. Креативтіліктің көрінісіне тән алғышарттар мен негіздердің ішінде отандық психологтар мен педагогтар зейіннің ерекше қарқындылығымен, зор әсерлілігімен, сезімталдығымен көрінетін шығармашылық әлеуеті бар тұлғаның перцептивті ерекшеліктерін ажыратады. Интеллектуалды көріністердің қатарына интуиция, құдіретті қиял, фантастика, көрегендік сыйы, білімнің кеңдігі жатады. Сипаттамалық сипаттамалардың ішінде шаблоннан жалтару, өзіндік ерекшелік, бастамашылдық, табандылық, жоғары өзін-өзі ұйымдастыру, орасан зор өнімділік баса назар аударады. Креативті ойлаудың мотивациясының ерекшеліктері адамның шығармашылық мақсатына жетуде емес, оның процесінде қанағат табатындығында көрінеді. Креативтіліктің өзіндік ерекшелігі шығармашылық қызметке деген ұмтылыс ретінде сипатталады.
Креативтілікті қалыптастыру мəселесіне сəйкес жазылған еңбектерді саралай келе, креативтіліктің құрылымдық бөліктерін бөліп көрсетуге болады: ойлаудағы, қылықтағы еркіндік пен өзбеттілік, аса сезгіштік, ой ұшқырлығы, жаңаға ұмтылушылық, шығармашылық қабілеттер, өзіндік ой-пікірлерде тұра білу, өзіне сын көзбен қарау, біртума ойлау икемділігі, қисынды ойлау, жаңаны сезгіштік, күмəншілдік, əр нəрсеге күмəн келтіру т.б.
Қазіргі кездегі психологиялық-педагогикалық еңбектерден креативтілік ұғымының əрі қарай толыға түскенін аңғаруға болады. Креативтілік жаңа өнім алатын адамның интеллектуалдық қабілеті ғана емес, оның психикалы толысқандығының белгісі ретiнде де қарастырылады. Креативтіліктің белгілеріне ғалымдар өнертапқыштық бастамалылық, интуиция, болжай алушылық, прогностикалық ойдың, сезімнің еріктілігі мен еркіндігі, тапқырлықты жатқызады.
Психологияда креативтілік орталық компоненті адамның танымдық белсенділігі деп тұжырымдайтын тағы бір көзқарас бар болса да, креативтілік дамып келе жатқан қиял қамтамасыз етеді және сәйкесінше шығармашылық көбінесе қиялға байланысты болады деген көзқарас маңызды.
Қазіргі кезеңде жеке тұлғаның креативтілігін, шығармашылық дербестігін қалыптастыру өте маңызды, күрделі жəне көп салалы мəселе болып есептеледі. Креативтілікті қалыптастыру шығармашылыққа жетелейтін қабілеттер мен шығармашылық қызметі сапасын анықтайтын, жаңаны тану мен жасауға бейімделуге апаратын əрбір жеке тұлғаға тəн интеллектуалдық үрдіс ретінде сипатталады.
Демек, жаңа педагогиканың мақсаты баршаға мəлім білімді игерту жəне студенттердің біліктері мен іскерлігін қалыптастыру ғана емес, сонымен бірге оқу процесінде жаңа білімдерді алуға жағдай жасау болмақ. Осылайша, креативтілік педагогиканың негізгі міндеті жоғарғы шығармашылық потенциалға ие, əлеуметтік белсенді тұлғаны тəрбиелеу болып табылады.
Креативтілікті дамыту педагогикалық іс-қимыл кешені ретінде жүргізілетін, нəтижесінде студент-зерттеушінің креативтік тұлғасын, оның мотивациясы мен шығармашылық қызметке дайындығын қалыптастыруға бағытталған педагогикалық үрдістің дамыту функциясының негізгі құрамдас бөлігі деп есептейміз.
Философиялық сөздікте қиял,тәжірибеде алынған қабылдаулар мен түсініктердің материалын қайта өңдеу арқылы жаңа бейнелерді (идеяларды) құрудан тұратын психикалық процесс түсініледі. Қиялды қайта құру және креативтілік деп ажыратамыз. Рекреациялық қиял-бұл оның сипаттамасы, суреті немесе сызбасы бойынша объектінің бейнесін жасау процесі. Креативтілік қиял жаңа бейнелерді тәуелсіз жасау деп аталады. Ол қалаған және азды-көпті алыстағы бейнені құру үшін қажетті материалдарды таңдауды талап етеді, яғни. тікелей және дереу объективті өнім бермейді.
Қиялдың креативтілік қызметі адамның бұрынғы тәжірибесінің байлығы мен әртүрлілігіне тікелей байланысты, өйткені бұл тәжірибе қиялдың құрылымдары жасалатын материалды білдіреді. Адамның тәжірибесі неғұрлым бай болса, соғұрлым оның қиялындағы материал көп болады.
Отандық және шетелдік авторлардың зерттеулеріне сүйене отырып, шығармашылық, сондай-ақ креативтілік ұғымымен көрсетілген қабілет дамиды. Даму тұлға мен интеллекттің дамуымен бірге жүзеге асырылады. Осыған байланысты балалық шақтағы креативтілікті қарастыру маңызды міндет болып табылады. Креативтіліктің дамуы жоғарыда көрсетілгендей баланың қиялының дамуымен тығыз байланысты.
Көптеген педагогикалық креативтікті зерттеулерде әр тұлғада әр түрлі сан мен сапада кездесетін психологиялық креативтік тетіктер мен креативтік әлеуетін анықтауға басты назар аударылады. Мұнда олардың дамуы және шығу деңгейі қарастырылады. Креативтіктің педагогикалық-психологиялық бағыттары 1-кестемен сәйкес келеді.
Кесте 1 - Креативтіктің педагогикалық-психологиялық бағыттары
Бағыттары
Қарастырылатын мәселелер
Жалпы психологиялық бағыт
Бұл мәсселелердің әдіснамалық негіздерін, оның заңдылықтары мен шығармашылық қызметтің механизмдерін зерттейді. Жалпы психологиялық теорияны құру мәселесі (педагогика мен психологияның әртүрлі бағыттарын зерттеудегі әлеуметтік тұрғыдан маңызды қорытындысын шоғырландыру қажет.
Білім беру мен тәрбиелеу үдерісін ұйымдастыру мен басқару ретінде қарастыратын педагогикалық бағыт
Тұлғалық креативтігін қалыптастыруда психологиялық тетіктерін аша отырып, креативтікті адамның шығармашылық іс-әрекетінің әр түрлі жағдаяттарда табысты шығуын қамтамасыз ететін тапқырлық, комбинациялау қабілеттігі, дивергентті ойлау, ассоциация еркіндігі, креативтік мотивация, креативтік бағдар деп түсіндіреді. Креативтік кіріктірілген сипатта тұлғаның субъектілік детерминанты, бір жағынан оның мотивациялық-тұтынушылық негізі ретінде және іс-әрекеттің ағымына қарай қалыптасады деген тұжырымдар.
Осылайша, креативтіктің педагогикалық-психологиялық бағыттарын айқындай отырып, зерттеушілер оны шығармашылық қабілет ретінде сипаттайды, оның көрінісі мен дамуы қиял мен шығармашылықтың дамуымен байланысты. Педагогтар сонымен қатар креативтіліктің дамуы адамның жеке басын сапалы түрде өзгертеді деп мәлімдейді. Сондықтан зерттеушілердің креативтілік жеке тұлғаның қасиеті ретінде қарастыруға жүгінуі қисынды деп саналады.
Тұлғаның дамуы адам өмірінде жүреді және тұлғаның маңызды критерийлерінің бірі-креативтілік, өйткені адам өмірінде қиял шығармашылықтың көрінісін қамтамасыз ететін ішкі механизм ретінде дамиды. Креаттивтілік-бұл жеке тұлғаның шығармашылық қабілетін көрсететін жеке қасиет.Креатив ұғымын таңдану және тану қабілеті, стандартты емес жағдайларда шешім таба білу, жаңасын ашуға бағытталған және өз тәжірибесін терең түсіну қабілеті деп түсіндіреді .
Бірқатар зерттеулерде шығармашылық интеллектпен байланысты болады. Интеллект-бұл адамның ақыл-ой қабілеттерінің салыстырмалы түрде тұрақты құрылымы. Кейбір психологиялық тұжырымдамаларда интеллект ақыл-ой операциялары жүйесімен, проблемаларды шешудің стилі мен стратегиясымен, танымдық белсенділікті қажет ететін жағдайға жеке көзқарастың тиімділігімен, танымдық стильмен және т.б. Осылайша, әр түрлі зерттеушілердің шығармашылық мәселесіне деген көзқарастарын талдау бізге креативтіліктің шығармашылық қабілеті екенін анықтауға мүмкіндік берді. Бұл жағдайда шығармашылық жеке көзқарас тұрғысынан кеңінен түсініледі, бұл креативтілікті дамушы құбылыс ретінде түсіндіруге мүмкіндік береді және соған сәйкес креативтілік дамитыны анықталды. Психологтар мен педагогтардың зерттеулері бізге креативті тұлға мен интеллекттің дамуымен, ерекше формасы бар қиялдың дамуымен, мектеп жасына дейінгі баланың сыртқы түрімен байланыстыруға мүмкіндік береді, демек, мектеп жасына дейінгі баланың шығармашылығы ерекше формаға ие екені анықталады.
Креативтік - жалпы адамзаттық феномен. Пикассо, Эйнштейн де креативті адамдар болды. Екеуі де басқаларға жақын ұғымдарды ойлады, бірақ оларды ұғымдар көркем мектеп немесе ғылыми теорияға айналатын жаңа байланыс, жаңа қарым-қатынастарға әкеліп соғады. Екеуінде де креативтік қарадан қарап пайда болған жоқ, білім мен қобалжуға, жаңа, белгісіз, беймәлімге ену батылдығына негізделді. Енді креативтікті бір жағынан таныс және жақыннан жаңа аспектілерді табуға, ал екінші жағынан өзінде бар білімнің көмегімен жаңа қобалжулар жасайтын жаңа немесе белгісіздікпен кездесуге мүмкіндік беретін ұстаным ретінде қарастырамын. Креативтік мен үшін кез-келген тәрбие мен психотерапия мақсаты. Ол менің иерархиямда рухани денсаулық, интеллектуалдық және көркемдік функциясының жоғары дәрежесінде. Креативтік феномені ғылымда зерттеу орталығында креативті тұлға, креативті өнім немесе креативті үдеріс ретінде қарастырылуына байланысты түрліше түсіндіріледі. Суретшілер мен ғалымдардың өздерінің мәлімдемелерінен тұлғаның жалпы сипатын көруге болады. Осылайша, әдеби дереккөздерге жүргізілген талдау мектеп жасына дейінгі балаларда шығармашылықты дамыту проблемасының мәнін көрсетті. Сонымен қатар, жүргізіліп жатқан зерттеу үшін шығармашылықтың сипаттамасына тоқталып қана қоймай, сонымен қатар мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде шығармашылықтың қалай дамитынын және осы дамуда ойын әрекетінің қандай рөл атқаратынын қарастыру маңызды.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдай келе, жұмыстардың едәуір бөлігі мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеуге арналған еңбектер жанжақты қарастырылды.
Отандық және шетелдік психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау келесі негізгі өлшемдерді анықтауға мүмкіндік берді:
баланың жаңа идея ұсыну қабілетінде көрінетін өзіндік ерекшелігі;
баланың қиын жағдайға тез бейімделу мүмкіндігі;
баладағы икемділік белгілі объект үшін жаңа пайдалануды ұсыну мүмкіндігі;
баланың ақыл-ойынағы вариативтілік-белгілі бір жағдайда әртүрлі идеяларды ұсына білу қабілеттелігі.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытуда зерттеу әдісінің маңызы
Балалар - қоршаған ортадан түрлі ақпараттарды жинай білетін зерттеушілер. Олар өздерінің әлемін бақылау және тәжірибе жасау арқылы түсіне алады. Балалардың білуге деген табиғи құмарлықтары танымға ауысады. Кішкентай балалардың зерттеу процесіне қатысқаны аса маңызды. А.И.Савенковтың еңбегінде бала шын мәнінде, ол өзіндік әрекеттер мен қарапайым тәжірибелер арқылы өзі үшін көптеген жаңалықтарды аша алады, б ұл әрекеттері балалар үшін жаңа білімдерге жетуге мүмкіндік береді [19]. Бұл ересектерден көріп қайталаған немесе оның есінде қалған білімдерді қайталаудан өзге білімдер. Өзі үшін беймәлім нәрсені ашқан бала таңғалу мен қуаныш күйінде болады. Өзінің әрекеттері мен ашылымдары арқылы тану қағидасы жұмыс істеу кезінде жұмыстың барлық түрлерінде де сақталады. Алайда, балалар өсімдіктер немесе жануарларды ұзақ уақыт бойы бақылай отырып, нәтижені іздеуде өз күштерін сынап және қайталау арқылы тәжірибе жасай алатын арнайы орталықты құру жөнді болатын еді.
Бүгінгі мектеп жасына дейінгі жас ұрпақтарға келешекте өз өмірлерінің, олардың жастық қабілеттерінің нені қабылдап өрістете алулары қабілеттіктеріне жаңалықтылық концепцияларды үйлестіре білуге тәрбиеленуде және де осының арасынан дұрыс бағыт тауып өз кірген ортасында негізді бейімділік тауып әрқашан өзгерістерге бейімділікпен тәрбиеленуі қажет.
Балаларға шығармашылық іс-әрекет дағдыларын меңгерте отырып, тәрбиеші әр баланың зерттеу қабілеттерінің жеке дара екенін ұмытпауы керек. Осы тұрғыда қабілеттерін дамыта отырып, жетістіктерге жеткізуге мүмкіндік туғызады. Психология ғылымдарының докторы, профессор А.И.Савенков ұсынған оқушының зерттеу қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құралдарына сүйене отырып, зерттеу қабілеті моделін талдап көрсетуге болады [19,33 б].
Іздену - зерттеу әдісінің мақсаты: танымдық қызмет процесінде білуге деген құмарлықты, бастамашылық және өздігінен істей алуды дамыту үшін жағдайлар жасау, серіктестік және өзіндік ісдестіру қызметін дамыту.
Міндеттері:
-мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдау және бақылауын дамыту;
-талдау дағдыларын дамытуды ынталандыру (себеп-салдарлық байланысты орнату);
-проблемалық жағдайларды шешуде іздену қызметінің әдістерін қолдану аясын кеңейту;
-қоршаған ортаны танудың эвристикалық әдістерін дамыту;
-құрдастарымен танымдық-зерттеу қатынастарын дамыту.
Танудың мәдени және ғылыми құндылықтарын және әдістерін меңгеруде балаларды адамзаттың жаңалықтарымен таныстыру баға жетпес көмек береді. Осындай бірқатар жаңалықтар кейін математик, астроном, географжәне өзге ғалымдардың арнайы зерттеу нысанына айналады.
Мектепке дейінгі білім беретін бүлдіршіндердің зерттеушілік кабілеттерін арттыру - заман талабынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі. Ғылымның барлық саласының жедел дамуы, техникалық прогресс, акселерация ықпалы,барлығы да мектепке дейінгі білім беретін мекемесі баласынын терең теориялық ойлауға кабілеттілігін арггырып отыр.
Қазіргі мектептерде зерттеу аркылы окыту баладардың танымдық кабілеттерін дамытуға ең тиімді технология. Кішкентай балалардың бір нәрсені зерттеуге деген талпынысы биологиялык құбылыс. Үнемі бір нәрсені зерттеуге деген талыпыныс бала мінезіне тән қасиет. Ол өзін қоршаған ортаны үнемі танып білгісі келеді. Баланың бір нәрсені зерттеп білсем деген талпынысы, оны зерттеп оқу іс-әрекетіне итермелейді.Баланы өзінің іс-тәжірибесі арқылы оқуға қызығушылығын арттыру, яғни зерттеу арқылы оқыту білім беру саласын демократияландыру кезеңінен байқалады, яғни мұғалімдер баланың оку-іс әрекетін танымдық іс-әрекетіне жуыктатуға талпыныс жасайды.
Зерттеу әдісі - баланың жаңаша ойлауы және шығармашылық зерттеу ізденісінің арқасындағы танымдылық жолы Оның басты мақсаты -проблемаларды айқындау, болжау жасау жән қортынды болып табылады.Шығыс даналығында мындай сөз бар Маған қанша айтанда ұмытып қаламын, көретен есімде қалар. Істеуін көретіп берші үйреніп аламын. Демек зерттеу әрекеті-мектеп жасына дейінгі балалардың жеке шығармашылығына бағытталған әрекет. Мұндай әрекет мектеп жасына дейінгі балалардың жеке білім аумағын қалыптастыру арқылы нәтиженің туындауына мүмкіндік береді. Мектеп жасына дейінгі балаларда арнайы бiлімдi қалыптастыруға, сондай-ақ жалпы зерттеулiк iзденiске қажет бiлiк пен дағдыны дамытуға қажеттi бағдарламаны өңдеу қағидаларын анықтаған[20].
Ғалым А.И.Савенков баланың танымдық іс әрекетін табысты жүргізу үшін зерттеу қабілеттерін дамыту бағдарламасын өңдейтін 5 қағидасын анықтаған Олар:
Зерттеу ұғымын кеңiнен түсiндiру қағидасы;
Зерттеу бiлiктерi мен дағдыларының өзiндiк құндылық қағидасы.
Пәнаралық байланыс қағидасы;
Тренингтерге сүйену қағидасы;
Импровизация қағидасы[21].
Әр мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік ерекшелiктерi, құндылықтары және қалаулары болады. Әр уақытта сыртқы факторлардың әсерiнен олардың қызығушылықтары бiр құбылыстан екiншi бiреуiне ауысуы мүмкiн. Бiр бiлiмдi әр бала әр түрлi қабылдайды. Оларда зерттеулiк iзденiстiң әр түрлi бiлiктерi мен дағдылары көрiнiс тауып, қалыптасуы мүмкiн. Сондықтан тәрбиеші балалардың осы ерекшелiктерiне икемделуі керек, бұл үшiн ол өз жоспарларын әрқашан өзгертуге және оларды қайта туындаған жағдайларға сәйкес түзету жүргiзуге дайын болуы тиiс.
Зерттеу әрекеті кезінде балалар анықталмаған ортаға түседі, бұл олардың танымдық және шығармашылық әрекетін белсендіреді. Зерттеу әрекетін құру практикалық әрекеттің барлық кезеңдерінде балаларды енгізуге негізделеді. Зерттеу әрекеті баланың өзбетімен жұмыс жасауға, қарым-қатынас жасай білу сияқты тұлғалық сапаларының дамуына, жоспарлау, рефлексиялауға, ақпаратты іздеу және өңдеуге, сонымен қатар психикалық және танымдық процестердің дамуына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі білім беретін бүлдіршіндердің зерттеушілік кабілеттерін арттыру-заман талабынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі. Ғылымның барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еуразия гуманитарлық институты
ГУЛЬМАМЕДОВА АЯУЛЫМ АРМАНОВНА
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ОЙЛАУЫН ЗЕРТТЕУ ӘДІСІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100-Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу білім беру бағдарламасы бойынша
Астана, 2023
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____________2023 ж.
Кафедра меңгерушісі:_______
п.ғ.к професор Н.Т Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамыту
5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу білім беру бағдарламасы
Орынаған: Гульмамедова А
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент: Бадел А
Астана, 2023
МАЗМҰНЫ
Анықтамалар
Кіріспе
1.Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытудың ғылыми-педагогикалық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларың креативті ойлауын дамыту ерекшеліктері
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамыту да зерттеу әдісінің маңызы
2. Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытуда экперимент жұмы нәтижелері
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамыту жолдары
2.2 Мектеп жаына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытуда эксперимент жұмысының барысы мен нәтижесі
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Анықтамалар: бұл дипломдық жұмыта келесі терминдерге анықтамалар қолданылған:
Мектепке дейінгі білім беру мекемесі - әртүрлі бағыттағы мектепке дейінгі білім берудің жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын білім беру мекемесінің түрі.
Тәрбиеші - мектеп жасына дейінгі балаларды (7 жасқа дейін) тәрбиелеумен және оқытумен айналысатын педагог.
Индивид - (лат. individuum-бөлінбейтін,жеке тұлға) -- адамзаттың жеке өкілі, адамзаттың барлық әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің нақты тасымалдаушысы: ақыл, ерік, қажеттіліктер, мүдделер және т. б
Білім беру ортасы - жеке тұлғаны қалыптастырудың жолдары мен тиімді іс шараларды, сондай-ақ әлеуметтік және кеңістіктік-пәндік ортада оның дамуына арналған мүмкіндіктерді ұйымдастыру жүйесі.
Шығармашылық - индивид пен оның мəдениетіне маңыздылықпен жаңашылдық əкелетін іс- əрекет.
Ойлау - обьективті шындықты беленді бейнелеудің жоғарғы формасы, дүниені тану мен игерудің жоғарғы сатысы, тұлғаның танымдық әрекеті.
Креативті ойлау - өнімді ойлау,тиімді шешім қабылдау,уақыттың өзі талап ететін жаңа идеялар,әріптетік байланысты арттыру,жаңалық ашу,бақарудың жаңа тәсілдерін ойлап табу,стандартты ойлау жүйесінен тыс идея және тағы да бақалар.
Креативтілік - (латынша creatio)-жасау,адамның шығармашылық дарын деңгейі, шығармашылық қабілеті.
Зерттеу - бұл шығармашылқ қорын көбейту бойынша қолға алынған жүйелі жұмы.
Зерттеу әдісі - зерттеу саласына қолданылатын жүйелі және практикалық талдау арқылы қортынды жасау үшін мәліметтер жинау.
Эсперимент (зерттеу) - ізденудің ең негізі әдістерінің бірі. Зерттеу әртүрлі бағытта жүзеге асырылады.
Қиял (грек. φαντασία -- "қиял") - бұл берілген тақырыптағы импровизация, жеке адам немесе топ ұсынған, шындыққа сәйкес келмейтін, бірақ олардың тілектерін білдіретін жағдай.
Кіріспе
Диплом жұмыының өзектілігі: ХХI ғасыр баласының дамуын ойын арқылы дамытуда өз халқының салт-дәстүрлерін бойына сіңіре отырып жас ерекшеліктеріне қарай ойын ортасын құру, балаларды ойната отырып, дамытудың қарапайым дағдыларын қалыптастыруға, шығармашылық құзыреттілігін арттыру,ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталған. Сондықтан да, балаларды өзара сыйластық, бауырмалдық, татулыққа тәрбиелеу бойынша Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген [1].
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты талаптарына сәйкес бала дамуының негізгі деңгейі ретінде мектепке дейінгі білім беруге көзқарас елеулі түрде өзгерді. Бұл жаста бала өзін және өмірдегі өз орнын сезіне бастайды, қарым-қатынас жасауға, басқа балалармен және ересектермен өзара әрекет етуге үйренеді [2].
Бүгінгі таңда еліміздің әлеуметтк экономикалық даму деңгейі, қоғамдағы әрбір жеке тұлғаның креативтік потенциялына байланысты. Кез келген мәcеледен шешім тауып шыға алатын,өзіндік дұрыс шешім қабылдай алатын тұлға тәрбиелеуге креативті ойлаудың маңызы зор. Олай бола мектеп жасына дейінгі баланы дамыту мен креативті ойлау қабілетін қалыптатыру,жеке тұлғаны дербес шешім қабылдауға бейімді етіп тәрбиелеу- бүгінгі күннің аса маңызды мәселесі болып отыр.Бұл мақсат,міндетке жету үшін баланы креативті танымымен тікелей қатынас жасай алатын,жаңаша ойлау алатын,ойшыл,білімі балаға айналдыру.
Көрнекті психолог Л.С.Выготский: Креативтілік деп жаңалық ашатын әрекетін атаған. Сондықтан әлі ешкімнің тәжиірбеінде болмаған жаңа нәре ойлап табу, жаңа жетітікке және белеске жету деген сөз [3].
Балалардың креативті ойлауын зерттеу және мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлау қабілетін дамытуды зерттеген шетел ғалыдары Л.С.Выготкий [3] Е.К.Жуковская [4], Д.Б.Эльконин [5]және отандық ғалымдар Н,Қ.Жарықбаев [6], Т.Тәжібаев[7], Р.Н.Құлжанова [8], Ф.Н.Жұмабекова [9], Қ.М Нағымжанова [10], А.Ш Орақова [11] басқада ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады.
Ғалым Ф.Н.Жұмабекованың Мектепке дейінгі педагогика еңбегінде мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін қарапайым зерттеу әрекетін жүргізу барысында кітаптан қарау, достарынан сұрау, теледидардан қарау т.б бағыттарын көреткен [8,36 б]. Балалармен зерттеу жұмысын жүргізудің басты құндылығы мынада, ол ақыл-ойды қалыптастырады, сөздік қорды байытады, бала тұлғасының дамуын ынталандырады.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі қазіргі уақытта шығармашылық пен креативтілік адамдарға өткір әлеуметтік қажеттілік бар екендігін айқындай отырып дипломдық жұмыстың тақырыбын Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамыту деп алуға негіз болды.
Диплом жұмысының мақаты: мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытудың негіздерін ғылыми-теориялық әдебиеттерге талдау жасау арқылы тиімділігін анықтау, эксперименттік жұмыс негізінде қолданудың маңыздылығын дәлелдеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытудың маңызын айқындауда ғылыми-теориялық әдебиеттерге шолу жасау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытуда зерттеу әдістерінің маңыздылығын теориялық және практикалық бағыттағы жұмыстар арқылы талдай отырып, әдітерін айқындау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеу әдісі арқылы дамытудың әдітемесін жасау және оны экперимент жұмысы арқылы дәлелдеу.
Диплом жумысының ғылыми жаңалығы:
- креативті ойлау балалардың ақыл-ой дамуына оң өзгерітер тудырады, олардың шығармашылық,танымдық дамуынан айқын көрінді.
- мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытудазерттеу әдітері балалардың жасына сай ықшамдалып алынды;
- зерттеу әрекеті мен баланы креативті ойлауға үйрету баланың өзіне деген енімділігін арттырып,проблеммалардың басқа шешімдерін табуға үйретті.
Диплом жұмысының теориялық маңызы: Мектепке дейінгі балалық шақ - бұл креативті қабілеттерін дамыту үшін қолайлы кезең, өйткені бұл жаста балалар ыртқы ортаға қызығушылық танытады, олардың айналасындағы әлемді білуге деген үлкен ынтасы артады. Мектеп жасына дейінгі балалардың қызығушылықтарын оятып, оларға білім беріп, оларды әртүрлі іс-шараларға тарта отырып, балалардың қандай да бір нәрелерді білуге тануға ықпал етеміз. Ал, зерттеу әдісін қолдана отырып білімді жинақтау-бұл болашақ шығармашыл, креативті тұлғаны қалыптастырудың алғышарты.
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Креативті ойлауды зерттеу әдісі арқылы дамыту мазмұны негізінен баланың ақыл-ойының икемділігін дамытады, балалар ойлауында жүйелілік пен дәйектілік идеялары жүйелі түрде құрылады,сонымен қатар қарама-қайшылықтарды тұжырымдай білу және оларды шешудің жолын табу процесін игереді, және де креативті ойлауды зерттеу әдісімен дамытуда әр-түрлі техникалар, тәжиірбелік ойындарды оқу ірекетінде қолдана отырып,балалар жанашылдыққа үйренеді,өзіне сенімділігі артады, өз жетітіктерін көріп көңіл күйі котеріледі.
Диплом жұмысының әдіснамалық негіздері:
Мектепке дейінгі ұйымдарда креативті ойлауды дамытудың маңызын зерттеген ғалымдар шетел ғалыдары Л.С.Выготкий [3] Е.К.Жуковская [4], Д.Б.Эльконин [5]және отандық ғалымдар Н,Қ.Жарықбаев [6], Т.Тәжібаев [7], Р.Н.Құлжанова [8], Ф.Н.Жұмабекова [9], Қ.М Нағымжанова[10]А.Ш Орақова [11] басқада ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері:
- зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді талдау;
- эмпирикалық зерттеу әдістері,
- ақпаратты статистикалық өңдеу әдістері.
Диплом жұмысының эксперименттік базасы:
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, негізгі бөлім, эксперимент жұмысы, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кірсіпеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, мақсат, міндеттері, зерттеу пәні, зерттеу нысаны, ғылыми жаңалығы, теориялық маңызы, пркатикалық маңызы құрылымы қарастырылды. Бірінші тарауда жалпы ойлау туралы түсінік, Креативті ойлау дегеніміз не? сұрағына анықтама берілген,креативті ойлауды зерттеген ғалымдар еңбектері жазылған. Екінші тарауда мектеп жасына дейінгі балаладың креативті даму жолдарын эксперимент жолдары арқылы қалыптастыру, зерттеу әдістерін мектеп жасына дейінгі балалар креативті дамуында қолдану жұмыстары жүргізілді.
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ОЙЛАУЫН ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларың креативті ойлауын дамыту ерекшеліктері
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық ойлауын дамыту - бүгінгі балабақшадағы маңызды міндеттердің бірі. Қазіргі уақытта шығармашылықтың ең маңызды анықтамасына келесі жатады: Б.А.Оспанованың еңбегінде Шығармашылық -- индивид пен оның мəдениетіне маңыздылықпен жаңашылдық əкелетін іс-əрекет және шығармашылық түсінігі креативтілік түсінігімен жиі ауыстырылады десе, [12, 8 б]. Д.Б Богоявленская айтқандай шығармашылықты жеке мағынаға толы мәселенің өзіндік қойылымында көрінетін терең жеке қасиет ретінде, шығармашылықты өнімді және стихиялық құбылыс ретінде зерттеу "шығармашылық өріс" деп аталатын әдіс арқылы жүзеге асырылды. Бұл зерттеулерде " таным процесі тек бірінші кезеңде қабылданған тапсырмамен анықталатындығын атап көрсетті [13,22 б].
Қазіргі күні өндірісте, əлеуметтік қызмет, білім беру мекемелерінде жəне басқа да əлеуметтік институттарда жауапты кəсіпқойлар ғана емес, сонымен қатар креативті потенциалды мамандар қажет. Ғылыми жəне арнайы əдебиеттерді талдасақ, креативті тұлға, креативті ойлау, креативті маман деген сияқты жаңа терминдердің пайда болғанын көруге болады. Оқыту мен тəрбиелеу процесінде болашақ маман креативтілігін дамытудың қажеттілігі қоғам талабынан туындайды.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары талапына сәйкес бала дамуының негізгі деңгейі ретінде мектепке дейінгі білім беруге көзқарас елеулі түрде өзгереді. Бұл жаста балалар өзін және өмірдегі өз орнын сезіне бастайды, қарым-қатынас жасауға, басқа балалармен және ересектермен өзара әрекет етуге үйренеді.
Танымдық - зерттеу қызметі туралы айта отырып, біз баланың заттардың құрылысын, қоршаған әлем құбылыстарының арасындағы байланыстарды, оларды ретке келтіру мен жүйелендіруге бағытталған белсенділігін көріп отырмыз. Бұл іс-әрекет ерте балалық шақта пайда болады, алдымен түсін, формасы, мақсаты бойынша заттардың қарапайым санаты пайда болады, сенсорлық эталондар, қарапайым қарудың әрекеттері игеріледі. Тәжірибе жүргізу барысында әрбір баланың қатысуы өте маңызды. Балаларға тірі және өлі табиғат заттарымен тәжірибе жасау өте қызықты. Мысалы, күн сәулесі мен қырмызы гүлдерінің тұқымдарын арнайы стақандарға отырғызып, балалар олардың дамуын қадағалайды: қандай тұқым тез өседі, неге, өсімдіктердің дамуына адам қандай әсер етеді, гүлдердің өсуі ауа райы жағдайына байланысты болады.
Зерттеу әрекеті - мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілеттерін жетілуі мен жеке шығармашылығына бағытталған әрекет. Мұндай әрекет мектеп жаына дейіні балалардың жеке білім аумағын қалыптастыру арқылы нәтиженің туындауына мүмкіндік береді. Мектеп жаына дейінгі балаларда арнайы білімді қалыптастыруға,жалпы зерттеулік ізденіске қажет білік пен дағдыны дамытуда алуан түрлі бақылаулар мен қарапайым зерттеулер жүргізудің мәні зор.
Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында балалардың экологиялық сауаттылығын дамытып, белсенді табиғатты қорғау ұстанымын тәрбиелейміз. Ағашта бірнеше күн бойы болған өзгерістерді бақылай отырып, Неге жапырақтар сарғаяды?, Неге жапырақтар түседі? деген сұрақтарды балалар жиі қояды. Бұл мәселе нысанды тексеруге және себебін анықтауға түрткі болды: Ағаш жақсы өсу үшін не істеу керек? Не себепті гүл өспей қалады? т.б. [14,32 б].
Қазіргі уақытта мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту және білім беру мәселелері өзекті болып отыр. Өйткені, мінездің негізгі қасиеттері, даму принциптері мен адамгершілік негіздері мектепке дейін кезенде қалыптасады. Балалармен қарапайым зерттеу әрекетін жүргізудің маңызды іс-тәжиірбе жасау арқылы балалардың танымдық, ойлау қабілеттерін, тілдерін дамыту. Балалармен жүргізілетін зерттеу-бақылау әдісі балалардың қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттырады,білімін жетілдіреді,танымдық қабілеттері арқылы жеке тұлға болып қалыптасуға аа зор ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың басталуы және оған дайындық олардың дамуының маңызды психологиялық заңдылықтарын ескеру қажеттілігімен байланысты. Сонымен, мектепке дейінгі жастағы балаға дұрыс көзқараспен қоршаған әлемді тұтас қабылдау, визуалды - бейнелі ойлау, логикалық ойлаудың басталуы, ақыл-ой операцияларымен жұмыс істеу қабілеті, сөйлеу және креативтілік,шығармашылық қиял қарқынды дамиды.Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаев былай деген: Ойлауды өркендету жолдары. Ойлау - жанның өте бір қиын,терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр.Сондықтан тәрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде ,сақтықпен басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс әсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласы, құштарлығы болуы керек [15, 42б].
Мектепке дейінгі кезеңде ойлаудың әртүрлі түрлері пайда болады, ал біреуі екіншісінің пайда болуына негіз болады. Ойлаудың ерекшеліктері баланың өсу жолында түсінетін тәжірибесі мен біліміне тікелей байланысты. Ойлау-бұл адам өз тәжірибесін қолдана алатын, бұрын алған біліміне сүйенетін құрал. Ойлауды дұрыс жұмыс істеуге үйрету өте маңызды,ол үшін мектепке дейінгі жас, ақыл-ой белсенділігінің пайда болуы мен дамуының ерекше кезеңі болып табылады. Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі арқылы танып біледі. Ойлаудың бұл түрі оның танымын онша кеңіте алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін болады.
Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұнын билейтін - объективтік шындық. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын - оның қажеттері.
Ойлау -- өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға толы процесс. Бұл оның дамуының және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой-әрекетімен шұғылдануға адамды итермелейді.
Мектепке дейінгі жаста балалар ақпаратты қабылдауды, ойлауды, сөйлеуді үйренеді, сонымен қатар заттармен өзара әрекеттесудің әртүрлі тәсілдерін игере бастайды, белгілі бір ережелерді үйренеді және мінез-құлқын басқара бастайды. Ойлаудың дамуы баланың әлеуметтік шығу тегі бар практикалық және танымдық әрекеттерді белсенді игеруімен жүреді.
Ғалымдардың зерттеулерінде Л.А Венгер [16], Л.С Выготский [17] мектепке дейінгі жас баланың ойлауын дамыту, оның танымдық белсенділігін қалыптастыру үшін оңтайлы кезең ретінде анықталады.
Н.Е Веракса пікірінше, балалардың ойлауын дамытудың негізгі шарты-оларды мақсатты түрде тәрбиелеу және оқыту. Тәрбие процесінде бала пәндік іс-әрекеттер мен сөйлеуді меңгереді, алдымен қарапайым, содан кейін күрделі мәселелерді өз бетінше шешуге, сондай-ақ ересектердің талаптарын түсінуге және соған сәйкес әрекет етуге үйренеді [18, 26 б]. Ойлаудың дамуы ой мазмұнының біртіндеп кеңеюінде, ақыл-ой әрекетінің формалары мен әдістерінің дәйекті пайда болуында және жеке тұлғаның жалпы қалыптасуына қарай өзгеруінде көрінеді. Сонымен қатар, баланың ақыл-ой әрекетіне деген ұмтылысы-танымдық қызығушылықтары да артады.
Ойлау адамның бүкіл өмірінде оның қызметі барысында дамиды. Әр жас кезеңінде ойлаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Жас және педагогикалық психология саласындағы эксперименттік зерттеулер мен бақылаулар мектепке дейінгі жастағы ойлауды дамытудың кейбір ерекшеліктерін сипаттауға мүмкіндік береді.
Ғалымдардың жүргізген зерттеулерге сәйкес, ақыл-ой іс-әрекетін дамытудың негізі ақыл-ой әрекеттерін қалыптастыру және жетілдіру болып табылады. Баланың қандай ақыл-ой әрекеттері бар, ол қандай білімді алатындығына және оны қалай қолдана алатындығына байланысты. Мектепке дейінгі жастағы ойлауды дамыту процесі сыртқы бағдарлау әрекеттерін игеру мен интериоризациялаудың жалпы заңына сәйкес жүреді. Ересек мектепке дейінгі жаста визуалды-бейнелі ойлау жетілдіріліп, сәйкес жоғары деңгейге көтеріледі.
Мектепке дейінгі жаста балалар қоршаған әлем туралы білімді игере алады. Олар объектілердің синонимдері мен сипаттамаларын неғұрлым көп білсе, соғұрлым олар дамыған болады. Дамудың мектепке дейінгі кезеңіндегі балалар үшін пәндер арасында жалпылау, байланыс орнату қабілеті норма болып табылады. 5-7 жаста олар көбірек қызығушылық танытады, бұл көптеген сұрақтарға, сондай-ақ жаңа білімді ашу үшін тәуелсіз әрекеттерге әкеледі.
Мектепке дейінгі балаларға тән ойлау түрлері:
көрнекі-тиімді 3-4 жасқа дейін басым болады (объектілерді манипуляциялау арқылы таным);
көрнекі-бейнелі 4 жастан асқан балаларда белсенді болады (объектілерді, құбылыстарды бейнелеу арқылы таным);
5-6 жас аралығындағы балалар ауызша-логикалық меңгереді (ұғымдар, сөздер, пайымдаулар арқылы таным).
Көрнекі және тиімді ойлау баланың әртүрлі жағдайларды көзбен бақылайтынын көрсетеді. Осы тәжірибеге сүйене отырып, ол қажетті әрекетті таңдайды. 2 жасында нәресте дереу әрекет етеді, ол сынақ пен қателік арқылы жүреді. 4 жасында ол алдымен ойлайды, содан кейін әрекет етеді. Мектепке дейінгі жаста бейнеге негізделген ойлауды әсіресе белсенді дамыту маңызды. Бұл жағдайда балалар алдына қойылған міндеттерді көздің алдына затсыз орындай алады. Олар жағдайды бұрын кездескен модельдер мен схемалармен салыстырады. Бұл жағдайда балалар:
- тақырыпты сипаттайтын негізгі белгілер мен ерекшеліктерді ажыратыңыз;
заттың басқалармен арақатынасын есте сақтаңыз;
- олар затты сызбалық түрде сыза алады немесе оны сөзбен сипаттай алады.
Мектеп алдында бала тек ұғымдармен жұмыс жасай алады, пайымдай алады, қорытынды жасай алады, заттар мен объектілерге сипаттама бере алады. Бұл жас кезеңі тән:
- эксперименттердің басталуы;
- игерілген тәжірибені басқа объектілерге көшіру ниеті;
- құбылыстар арасындағы байланысты іздеу;
- өз тәжірибесін белсенді жалпылау.
Бейнелі ойлау-мектеп жасына дейінгі баланың негізгі ойлау түрі. Мектеп жасына дейінгі балалардың санасында тек осындай міндеттерді шешеді, олардың қолымен немесе құралымен орындалатын іс - әрекет практикалық нәтижеге қол жеткізуге тікелей бағытталған-затты жылжыту, оны пайдалану немесе өзгерту. Алайда, баланың күрделі іс-әрекетінде жаңа типтегі тапсырмалар пайда болады, онда іс-әрекеттің нәтижесі тікелей емес, жанама болады және оған жету үшін бір уақытта немесе дәйекті түрде болатын екі немесе бірнеше құбылыстар арасындағы байланыстарды ескеру қажет болады. Сонымен, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау қабілетін дамыту процесі, егер балалардың барлық жаттығулары ойын түрінде жүргізілсе, тиімдірек болады.
Мектеп жасына дейінгі бала шындық құрылғысында орындылықты іздейді, заттардың мақсатын анықтауға тырысады, сыртқы белгілер мен объектінің мақсаты арасында байланыс орнатуға жақындайды. Балаға қол жетімді себептілік туралы түсінік мектепке дейінгі тәжірибеде үнемі өсіп келеді.Ол өзінің теорияларын жасайды. Тәуелсіздік және өзіндік ойлау үрдісі артып келеді. Бала ересек адамның көзқарасы бойынша біріктірілмейтін заттарды, белгілер мен қасиеттерді біріктіреді.
Осылайша, мектепке дейінгі балалық шақта ойлау генезисі екі бағытта жүреді: ойлау формалары мен ойлау операциялары дамиды. Мектеп жасына дейінгі балалар бейнелі ойлау формаларының басым болуымен сипатталады: визуалды - тиімді және визуалды - бейнелі. Осы уақытта интеллекттің бейнелі негізі қаланды. Логикалық ойлау дами бастайды. Ойлау, өз теорияларын құру, сұрақтар қою арқылы бала айналасындағы шындықты түсінеді.Ойлаудың бейнелі формаларын дамыту үшін идеялар жүйесін қалыптастыру және жетілдіру, бейнелермен жұмыс істеу, объектіні әртүрлі позицияларда ұсыну мүмкіндігі маңызды.
Баланың интеллектуалды іс-әрекетінің тағы бір түрі-логикалық ойлау, ол тек мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында дамиды. Логикалық ойлау мұнда баланың абстрактілі категориялармен жұмыс жасауымен және визуалды немесе модельдік түрде ұсынылмаған әртүрлі қатынастарды орнатуымен сипатталады.Ойлаудың осы формалары арасында өте күрделі және қарама-қайшы қатынастар қалыптасады.
Ойлау-адам танымының ең жоғарғы сатысы-шындықтың жанама және жалпыланған көрінісі. Ойлау шындықтың объектілері мен құбылыстарын олардың маңызды белгілерінде, байланыстары мен қатынастарында көрсетеді. Ол сенсорлық танымның деректеріне сүйенеді, бірақ одан асып түседі, құбылыстардың мәніне еніп, қабылдауда тікелей берілмеген қасиеттер мен қатынастарды түсінеді. Мектеп жасына дейінгі бала зияткерлік мәселелерді ерте балалық шақтан гөрі сапалы түрде шешуге көшеді.
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауындағы өзгерістер біріншіден, кеңейтілген ойлау процесінің көрінісімен - пайымдаумен, екіншіден, практикалық және ақыл-ой әрекеттері арасындағы қатынастарды қайта құрумен, үшіншіден, ақыл - ой операцияларының қарқынды дамуымен байланысты болады. Шығармашылық әлеуеті бар, өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жетілдіруге қабілетті, өсіп келе жатқан проблемалар ағымын жеңе алатын тұлғаны тәрбиелеу бала кезінен басталады. Шығармашылық қабілеттер - бұл әр түрлі шығармашылық қызметті жүзеге асырудың сәттілігін анықтайтын немесе басқаша түрде шығармашылық деп аталатын адам сапасының жеке ерекшеліктері.
Мектепке дейінгі балалық шақ креативті дамыту үшін қолайлы кезең болып табылады, өйткені бұл жаста балалар қызығушығы артады, олар қоршаған әлемді білуге деген үлкен жетістікке ие. Біз балалардың қызығушылығын ынталандырамыз, балаларға білім береміз, оларды әртүрлі іс-шараларға тартамыз, балалар тәжірибесін кеңейтуге ықпал етеміз. Ал, тәжірибе мен білім жинақтау болашақ шығармашылық қызмет үшін қажетті алғышарт болып табылады. Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауы ересек балалардың ойлауына қарағанда еркін. Ол әлі стереотиптермен бұзылмаған, ол тәуелсіз. Бұл сапаны әр түрлі жолмен дамыту керек.
Шығармашылық қабілеттердің дамуы баланың қиялының дамуымен тығыз байланысты. Қиял балалардың өмірін байытады, оны қызықты, жарқын етеді. Балалар шығармашылығы ересек адамнан ерекшеленеді. Бала саналы түрде әрекет етеді, ол өзіне мақсат қоймайды. Бала өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді, бұл оларға жағымды эмоциялар тудырады.
Біз балалардың ерекше эмоционалды және әсерлі екенін білеміз. Олар суреттерде, қолөнерде өз әсерлерін білдіруге тырысып, жаңа және ерекше нәрсеге нәзік сезінеді, қатал әрекет етеді. Қуыршақ немесе нағыз театрдың көрінісі оларды таң қалдырады, олар өздері кітаптардың, спектакльдердің, фильмдердің кейіпкерлеріне айналады. Көркемдік іс-әрекетте баланың талғамы, оның эстетикалық тәжірибесі көрінеді, шығармашылық қабілеттері, бастамашылдығы мен тәуелсіздігі дамиды, ой-өрісі кеңейеді, интеллектуалды қабілеттері шыңдалады. Баланың бейнелеу әрекеті шығармашылық сипатта болуы үшін суреттің материалдары мен техникасын әртараптандыру қажет. Мысалы, ғарыш кеңістігін гуашьпен, акварельмен, қарындаштармен, қарындаштармен, көмірмен бояуға болады немесе әртүрлі әдістерді қолдана отырып бейнелеуге болады: көбік ізі, балауыз қарындаштар мен акварельдер, жапырақ іздері, алақан суреттері, сиқырлы арқандар, пластилинография және т.б. Бұл әдістердің әрқайсысы кішкентай ойын, оларды қолдану балаларға өздерін еркін, батыл, стихиялы сезінуге мүмкіндік береді, қиялын дамытады, өзін-өзі көрсетуге толық еркіндік береді, қозғалыс пен ұсақ моториканы үйлестіруге ықпал етеді.
Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден түрақты даму кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлык саласындағы шығармашыл оқушылардың мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде. Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде креативті әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Сонықтан да мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына қазіргі кезде баса назад аударылып отыр,себебі шығармашыл, білімді тұлғаны тәрбиелеу мектепке дейінгі кезенде басталады.
Мектеп жасына дейінгі жаста ойлау қабілетін дамыту, шығармашылықты түсіну, баланың шығармашылығы психологиялық-педагогикалық әдебиетте немен анықталатынын, шығармашылықты сипаттаудың әртүрлі тәсілдерін, шығармашылықты және осы санатқа байланысты ұғымдарды түсіну Осы зерттеудің алдында тұрған міндеттердің бірі болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде шығармашылық ұғымы көбінесе креативтілік ұғымымен байланысты, жеке сипаттама ретінде қарастырылады. Көптеген зерттеушілер креативтілік тұлғаның қасиеттері, оның қабілеттері арқылы анықтайды.
Креативтілік - жеке тұлғаның бағыттылығынан (танымдық мотивацияның басым болуы, танымдық қызығушылық, танып-білуге ұмтылу, білімқұмарлық); қабілеттерінен (стреотиптерді жеңе білу, проблеманы сезіну, ой жүйріктігі мен алғырлығы); мінез-құлқынан (бірегейлік, бастамшылдық, белгісіздікке шыдамдылық, зеректік) танылатын, оның интегралды сапасы ретінде қарастырылады.
Креатив ұғымын қарастыру барысында сан алуан ғылыми зерттеулердің бір-екеуіне ғана тоқталу мүмкін емес. Аталған ұғымның өзі адамның жеке қасиеті ретінде ХІХ ғасырдың 30-жылдары мен ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бері кең ауқымда зерттелініп келеді. Мəселен, көп зерттеулерде креативтілік адамның жеке қасиеті ретінде, мінез бітістері мен жалпы қабілеттермен теңдестіріледі.
Ғалымдар креативтілікті сипаттай отырып, қабілеттер мәселесін көрсетеді және көбінесе креативтілік жалпы креативтілік қабілеті, білімді өзгерту процесі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, олар креативті қиялдың дамуымен, гипотезалардың пайда болуымен байланысты. Креативтіліктің көрінісіне тән алғышарттар мен негіздердің ішінде отандық психологтар мен педагогтар зейіннің ерекше қарқындылығымен, зор әсерлілігімен, сезімталдығымен көрінетін шығармашылық әлеуеті бар тұлғаның перцептивті ерекшеліктерін ажыратады. Интеллектуалды көріністердің қатарына интуиция, құдіретті қиял, фантастика, көрегендік сыйы, білімнің кеңдігі жатады. Сипаттамалық сипаттамалардың ішінде шаблоннан жалтару, өзіндік ерекшелік, бастамашылдық, табандылық, жоғары өзін-өзі ұйымдастыру, орасан зор өнімділік баса назар аударады. Креативті ойлаудың мотивациясының ерекшеліктері адамның шығармашылық мақсатына жетуде емес, оның процесінде қанағат табатындығында көрінеді. Креативтіліктің өзіндік ерекшелігі шығармашылық қызметке деген ұмтылыс ретінде сипатталады.
Креативтілікті қалыптастыру мəселесіне сəйкес жазылған еңбектерді саралай келе, креативтіліктің құрылымдық бөліктерін бөліп көрсетуге болады: ойлаудағы, қылықтағы еркіндік пен өзбеттілік, аса сезгіштік, ой ұшқырлығы, жаңаға ұмтылушылық, шығармашылық қабілеттер, өзіндік ой-пікірлерде тұра білу, өзіне сын көзбен қарау, біртума ойлау икемділігі, қисынды ойлау, жаңаны сезгіштік, күмəншілдік, əр нəрсеге күмəн келтіру т.б.
Қазіргі кездегі психологиялық-педагогикалық еңбектерден креативтілік ұғымының əрі қарай толыға түскенін аңғаруға болады. Креативтілік жаңа өнім алатын адамның интеллектуалдық қабілеті ғана емес, оның психикалы толысқандығының белгісі ретiнде де қарастырылады. Креативтіліктің белгілеріне ғалымдар өнертапқыштық бастамалылық, интуиция, болжай алушылық, прогностикалық ойдың, сезімнің еріктілігі мен еркіндігі, тапқырлықты жатқызады.
Психологияда креативтілік орталық компоненті адамның танымдық белсенділігі деп тұжырымдайтын тағы бір көзқарас бар болса да, креативтілік дамып келе жатқан қиял қамтамасыз етеді және сәйкесінше шығармашылық көбінесе қиялға байланысты болады деген көзқарас маңызды.
Қазіргі кезеңде жеке тұлғаның креативтілігін, шығармашылық дербестігін қалыптастыру өте маңызды, күрделі жəне көп салалы мəселе болып есептеледі. Креативтілікті қалыптастыру шығармашылыққа жетелейтін қабілеттер мен шығармашылық қызметі сапасын анықтайтын, жаңаны тану мен жасауға бейімделуге апаратын əрбір жеке тұлғаға тəн интеллектуалдық үрдіс ретінде сипатталады.
Демек, жаңа педагогиканың мақсаты баршаға мəлім білімді игерту жəне студенттердің біліктері мен іскерлігін қалыптастыру ғана емес, сонымен бірге оқу процесінде жаңа білімдерді алуға жағдай жасау болмақ. Осылайша, креативтілік педагогиканың негізгі міндеті жоғарғы шығармашылық потенциалға ие, əлеуметтік белсенді тұлғаны тəрбиелеу болып табылады.
Креативтілікті дамыту педагогикалық іс-қимыл кешені ретінде жүргізілетін, нəтижесінде студент-зерттеушінің креативтік тұлғасын, оның мотивациясы мен шығармашылық қызметке дайындығын қалыптастыруға бағытталған педагогикалық үрдістің дамыту функциясының негізгі құрамдас бөлігі деп есептейміз.
Философиялық сөздікте қиял,тәжірибеде алынған қабылдаулар мен түсініктердің материалын қайта өңдеу арқылы жаңа бейнелерді (идеяларды) құрудан тұратын психикалық процесс түсініледі. Қиялды қайта құру және креативтілік деп ажыратамыз. Рекреациялық қиял-бұл оның сипаттамасы, суреті немесе сызбасы бойынша объектінің бейнесін жасау процесі. Креативтілік қиял жаңа бейнелерді тәуелсіз жасау деп аталады. Ол қалаған және азды-көпті алыстағы бейнені құру үшін қажетті материалдарды таңдауды талап етеді, яғни. тікелей және дереу объективті өнім бермейді.
Қиялдың креативтілік қызметі адамның бұрынғы тәжірибесінің байлығы мен әртүрлілігіне тікелей байланысты, өйткені бұл тәжірибе қиялдың құрылымдары жасалатын материалды білдіреді. Адамның тәжірибесі неғұрлым бай болса, соғұрлым оның қиялындағы материал көп болады.
Отандық және шетелдік авторлардың зерттеулеріне сүйене отырып, шығармашылық, сондай-ақ креативтілік ұғымымен көрсетілген қабілет дамиды. Даму тұлға мен интеллекттің дамуымен бірге жүзеге асырылады. Осыған байланысты балалық шақтағы креативтілікті қарастыру маңызды міндет болып табылады. Креативтіліктің дамуы жоғарыда көрсетілгендей баланың қиялының дамуымен тығыз байланысты.
Көптеген педагогикалық креативтікті зерттеулерде әр тұлғада әр түрлі сан мен сапада кездесетін психологиялық креативтік тетіктер мен креативтік әлеуетін анықтауға басты назар аударылады. Мұнда олардың дамуы және шығу деңгейі қарастырылады. Креативтіктің педагогикалық-психологиялық бағыттары 1-кестемен сәйкес келеді.
Кесте 1 - Креативтіктің педагогикалық-психологиялық бағыттары
Бағыттары
Қарастырылатын мәселелер
Жалпы психологиялық бағыт
Бұл мәсселелердің әдіснамалық негіздерін, оның заңдылықтары мен шығармашылық қызметтің механизмдерін зерттейді. Жалпы психологиялық теорияны құру мәселесі (педагогика мен психологияның әртүрлі бағыттарын зерттеудегі әлеуметтік тұрғыдан маңызды қорытындысын шоғырландыру қажет.
Білім беру мен тәрбиелеу үдерісін ұйымдастыру мен басқару ретінде қарастыратын педагогикалық бағыт
Тұлғалық креативтігін қалыптастыруда психологиялық тетіктерін аша отырып, креативтікті адамның шығармашылық іс-әрекетінің әр түрлі жағдаяттарда табысты шығуын қамтамасыз ететін тапқырлық, комбинациялау қабілеттігі, дивергентті ойлау, ассоциация еркіндігі, креативтік мотивация, креативтік бағдар деп түсіндіреді. Креативтік кіріктірілген сипатта тұлғаның субъектілік детерминанты, бір жағынан оның мотивациялық-тұтынушылық негізі ретінде және іс-әрекеттің ағымына қарай қалыптасады деген тұжырымдар.
Осылайша, креативтіктің педагогикалық-психологиялық бағыттарын айқындай отырып, зерттеушілер оны шығармашылық қабілет ретінде сипаттайды, оның көрінісі мен дамуы қиял мен шығармашылықтың дамуымен байланысты. Педагогтар сонымен қатар креативтіліктің дамуы адамның жеке басын сапалы түрде өзгертеді деп мәлімдейді. Сондықтан зерттеушілердің креативтілік жеке тұлғаның қасиеті ретінде қарастыруға жүгінуі қисынды деп саналады.
Тұлғаның дамуы адам өмірінде жүреді және тұлғаның маңызды критерийлерінің бірі-креативтілік, өйткені адам өмірінде қиял шығармашылықтың көрінісін қамтамасыз ететін ішкі механизм ретінде дамиды. Креаттивтілік-бұл жеке тұлғаның шығармашылық қабілетін көрсететін жеке қасиет.Креатив ұғымын таңдану және тану қабілеті, стандартты емес жағдайларда шешім таба білу, жаңасын ашуға бағытталған және өз тәжірибесін терең түсіну қабілеті деп түсіндіреді .
Бірқатар зерттеулерде шығармашылық интеллектпен байланысты болады. Интеллект-бұл адамның ақыл-ой қабілеттерінің салыстырмалы түрде тұрақты құрылымы. Кейбір психологиялық тұжырымдамаларда интеллект ақыл-ой операциялары жүйесімен, проблемаларды шешудің стилі мен стратегиясымен, танымдық белсенділікті қажет ететін жағдайға жеке көзқарастың тиімділігімен, танымдық стильмен және т.б. Осылайша, әр түрлі зерттеушілердің шығармашылық мәселесіне деген көзқарастарын талдау бізге креативтіліктің шығармашылық қабілеті екенін анықтауға мүмкіндік берді. Бұл жағдайда шығармашылық жеке көзқарас тұрғысынан кеңінен түсініледі, бұл креативтілікті дамушы құбылыс ретінде түсіндіруге мүмкіндік береді және соған сәйкес креативтілік дамитыны анықталды. Психологтар мен педагогтардың зерттеулері бізге креативті тұлға мен интеллекттің дамуымен, ерекше формасы бар қиялдың дамуымен, мектеп жасына дейінгі баланың сыртқы түрімен байланыстыруға мүмкіндік береді, демек, мектеп жасына дейінгі баланың шығармашылығы ерекше формаға ие екені анықталады.
Креативтік - жалпы адамзаттық феномен. Пикассо, Эйнштейн де креативті адамдар болды. Екеуі де басқаларға жақын ұғымдарды ойлады, бірақ оларды ұғымдар көркем мектеп немесе ғылыми теорияға айналатын жаңа байланыс, жаңа қарым-қатынастарға әкеліп соғады. Екеуінде де креативтік қарадан қарап пайда болған жоқ, білім мен қобалжуға, жаңа, белгісіз, беймәлімге ену батылдығына негізделді. Енді креативтікті бір жағынан таныс және жақыннан жаңа аспектілерді табуға, ал екінші жағынан өзінде бар білімнің көмегімен жаңа қобалжулар жасайтын жаңа немесе белгісіздікпен кездесуге мүмкіндік беретін ұстаным ретінде қарастырамын. Креативтік мен үшін кез-келген тәрбие мен психотерапия мақсаты. Ол менің иерархиямда рухани денсаулық, интеллектуалдық және көркемдік функциясының жоғары дәрежесінде. Креативтік феномені ғылымда зерттеу орталығында креативті тұлға, креативті өнім немесе креативті үдеріс ретінде қарастырылуына байланысты түрліше түсіндіріледі. Суретшілер мен ғалымдардың өздерінің мәлімдемелерінен тұлғаның жалпы сипатын көруге болады. Осылайша, әдеби дереккөздерге жүргізілген талдау мектеп жасына дейінгі балаларда шығармашылықты дамыту проблемасының мәнін көрсетті. Сонымен қатар, жүргізіліп жатқан зерттеу үшін шығармашылықтың сипаттамасына тоқталып қана қоймай, сонымен қатар мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде шығармашылықтың қалай дамитынын және осы дамуда ойын әрекетінің қандай рөл атқаратынын қарастыру маңызды.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдай келе, жұмыстардың едәуір бөлігі мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын зерттеуге арналған еңбектер жанжақты қарастырылды.
Отандық және шетелдік психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау келесі негізгі өлшемдерді анықтауға мүмкіндік берді:
баланың жаңа идея ұсыну қабілетінде көрінетін өзіндік ерекшелігі;
баланың қиын жағдайға тез бейімделу мүмкіндігі;
баладағы икемділік белгілі объект үшін жаңа пайдалануды ұсыну мүмкіндігі;
баланың ақыл-ойынағы вариативтілік-белгілі бір жағдайда әртүрлі идеяларды ұсына білу қабілеттелігі.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың креативті ойлауын дамытуда зерттеу әдісінің маңызы
Балалар - қоршаған ортадан түрлі ақпараттарды жинай білетін зерттеушілер. Олар өздерінің әлемін бақылау және тәжірибе жасау арқылы түсіне алады. Балалардың білуге деген табиғи құмарлықтары танымға ауысады. Кішкентай балалардың зерттеу процесіне қатысқаны аса маңызды. А.И.Савенковтың еңбегінде бала шын мәнінде, ол өзіндік әрекеттер мен қарапайым тәжірибелер арқылы өзі үшін көптеген жаңалықтарды аша алады, б ұл әрекеттері балалар үшін жаңа білімдерге жетуге мүмкіндік береді [19]. Бұл ересектерден көріп қайталаған немесе оның есінде қалған білімдерді қайталаудан өзге білімдер. Өзі үшін беймәлім нәрсені ашқан бала таңғалу мен қуаныш күйінде болады. Өзінің әрекеттері мен ашылымдары арқылы тану қағидасы жұмыс істеу кезінде жұмыстың барлық түрлерінде де сақталады. Алайда, балалар өсімдіктер немесе жануарларды ұзақ уақыт бойы бақылай отырып, нәтижені іздеуде өз күштерін сынап және қайталау арқылы тәжірибе жасай алатын арнайы орталықты құру жөнді болатын еді.
Бүгінгі мектеп жасына дейінгі жас ұрпақтарға келешекте өз өмірлерінің, олардың жастық қабілеттерінің нені қабылдап өрістете алулары қабілеттіктеріне жаңалықтылық концепцияларды үйлестіре білуге тәрбиеленуде және де осының арасынан дұрыс бағыт тауып өз кірген ортасында негізді бейімділік тауып әрқашан өзгерістерге бейімділікпен тәрбиеленуі қажет.
Балаларға шығармашылық іс-әрекет дағдыларын меңгерте отырып, тәрбиеші әр баланың зерттеу қабілеттерінің жеке дара екенін ұмытпауы керек. Осы тұрғыда қабілеттерін дамыта отырып, жетістіктерге жеткізуге мүмкіндік туғызады. Психология ғылымдарының докторы, профессор А.И.Савенков ұсынған оқушының зерттеу қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құралдарына сүйене отырып, зерттеу қабілеті моделін талдап көрсетуге болады [19,33 б].
Іздену - зерттеу әдісінің мақсаты: танымдық қызмет процесінде білуге деген құмарлықты, бастамашылық және өздігінен істей алуды дамыту үшін жағдайлар жасау, серіктестік және өзіндік ісдестіру қызметін дамыту.
Міндеттері:
-мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдау және бақылауын дамыту;
-талдау дағдыларын дамытуды ынталандыру (себеп-салдарлық байланысты орнату);
-проблемалық жағдайларды шешуде іздену қызметінің әдістерін қолдану аясын кеңейту;
-қоршаған ортаны танудың эвристикалық әдістерін дамыту;
-құрдастарымен танымдық-зерттеу қатынастарын дамыту.
Танудың мәдени және ғылыми құндылықтарын және әдістерін меңгеруде балаларды адамзаттың жаңалықтарымен таныстыру баға жетпес көмек береді. Осындай бірқатар жаңалықтар кейін математик, астроном, географжәне өзге ғалымдардың арнайы зерттеу нысанына айналады.
Мектепке дейінгі білім беретін бүлдіршіндердің зерттеушілік кабілеттерін арттыру - заман талабынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі. Ғылымның барлық саласының жедел дамуы, техникалық прогресс, акселерация ықпалы,барлығы да мектепке дейінгі білім беретін мекемесі баласынын терең теориялық ойлауға кабілеттілігін арггырып отыр.
Қазіргі мектептерде зерттеу аркылы окыту баладардың танымдық кабілеттерін дамытуға ең тиімді технология. Кішкентай балалардың бір нәрсені зерттеуге деген талпынысы биологиялык құбылыс. Үнемі бір нәрсені зерттеуге деген талыпыныс бала мінезіне тән қасиет. Ол өзін қоршаған ортаны үнемі танып білгісі келеді. Баланың бір нәрсені зерттеп білсем деген талпынысы, оны зерттеп оқу іс-әрекетіне итермелейді.Баланы өзінің іс-тәжірибесі арқылы оқуға қызығушылығын арттыру, яғни зерттеу арқылы оқыту білім беру саласын демократияландыру кезеңінен байқалады, яғни мұғалімдер баланың оку-іс әрекетін танымдық іс-әрекетіне жуыктатуға талпыныс жасайды.
Зерттеу әдісі - баланың жаңаша ойлауы және шығармашылық зерттеу ізденісінің арқасындағы танымдылық жолы Оның басты мақсаты -проблемаларды айқындау, болжау жасау жән қортынды болып табылады.Шығыс даналығында мындай сөз бар Маған қанша айтанда ұмытып қаламын, көретен есімде қалар. Істеуін көретіп берші үйреніп аламын. Демек зерттеу әрекеті-мектеп жасына дейінгі балалардың жеке шығармашылығына бағытталған әрекет. Мұндай әрекет мектеп жасына дейінгі балалардың жеке білім аумағын қалыптастыру арқылы нәтиженің туындауына мүмкіндік береді. Мектеп жасына дейінгі балаларда арнайы бiлімдi қалыптастыруға, сондай-ақ жалпы зерттеулiк iзденiске қажет бiлiк пен дағдыны дамытуға қажеттi бағдарламаны өңдеу қағидаларын анықтаған[20].
Ғалым А.И.Савенков баланың танымдық іс әрекетін табысты жүргізу үшін зерттеу қабілеттерін дамыту бағдарламасын өңдейтін 5 қағидасын анықтаған Олар:
Зерттеу ұғымын кеңiнен түсiндiру қағидасы;
Зерттеу бiлiктерi мен дағдыларының өзiндiк құндылық қағидасы.
Пәнаралық байланыс қағидасы;
Тренингтерге сүйену қағидасы;
Импровизация қағидасы[21].
Әр мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік ерекшелiктерi, құндылықтары және қалаулары болады. Әр уақытта сыртқы факторлардың әсерiнен олардың қызығушылықтары бiр құбылыстан екiншi бiреуiне ауысуы мүмкiн. Бiр бiлiмдi әр бала әр түрлi қабылдайды. Оларда зерттеулiк iзденiстiң әр түрлi бiлiктерi мен дағдылары көрiнiс тауып, қалыптасуы мүмкiн. Сондықтан тәрбиеші балалардың осы ерекшелiктерiне икемделуі керек, бұл үшiн ол өз жоспарларын әрқашан өзгертуге және оларды қайта туындаған жағдайларға сәйкес түзету жүргiзуге дайын болуы тиiс.
Зерттеу әрекеті кезінде балалар анықталмаған ортаға түседі, бұл олардың танымдық және шығармашылық әрекетін белсендіреді. Зерттеу әрекетін құру практикалық әрекеттің барлық кезеңдерінде балаларды енгізуге негізделеді. Зерттеу әрекеті баланың өзбетімен жұмыс жасауға, қарым-қатынас жасай білу сияқты тұлғалық сапаларының дамуына, жоспарлау, рефлексиялауға, ақпаратты іздеу және өңдеуге, сонымен қатар психикалық және танымдық процестердің дамуына ықпал етеді.
Мектепке дейінгі білім беретін бүлдіршіндердің зерттеушілік кабілеттерін арттыру-заман талабынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі. Ғылымның барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz