Балаларға арнап жазған өлеңдері
ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРЫ БІЛІМ, ПӘН ЖӘНЕ ИНОВАЦИЯ МИНИСТРЛIГI
ШЫРШЫҚ МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
РУСТЕМОВ АБСЕИТ ТРИЖАНОВИЧ
"БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІ" (оқу қолданба)
0000000000000 2023
ШЫРШЫҚ - 2023
УЎК: 0000000000
КБК: 0000000000 ... ... ... ... ... ... ... ... ...
РУСТЕМОВ А.Т.
Балалар әдебиеті. Оқу қолданба - Шыршық 00000000000000, 2023. - 255 бет
Аннотоцая
Оқу қолданба Балалар әдебиеті пәнін жетік меңгеру үшін негізделген. Оқу қолданбада балалар әдебиетінің түрлі кездегі жәйіттері көрініс тапқан.. Балалар әдебиеті пәні - жоғары оқу орындарының қазақ тілі мен әдебиет бағытында өтілетін теориялық пән. Оқу қолданба студенттерді балалар әдебиетінің қыр-сырымен таныстыру мақсатына орай жазылған.
Балалар әдебиеті - ертеден келе жатқан ұлттық тәрбиенің негізі болып саналады. Балалар әдебиеті арқылы біз жас ұрпақты ауызбіршілікке, жастар арасындағы татулыққа қол жеткіземіз.
Оқу қолданба жоғары оқу орындарының 6111500 - Ана тілі мен әдебиеті (қазақ тілі және әдебиеті) мамандықтарына арналған.
Пікір білдірушілер:
Ж.А.Байзаков
Н.Б.Абдувалитов
- ШМПУ-дің Өзбек тіл білімі кафедрасы оқытушысы
- Низами атындағы ТМПУ-дің Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы доценті
Оқу қолданба Өзбекстан Республикасы Жоғары білім, пән және инновация министрлігінің 2023-жыл 00-ақпандағы 000-санды бұйрығымен баспаға ұсынылған және Оқу қолданбаның баспа куәлігіне негізделіп Өзбекстан Республикасының Уәзірлер Мекемесі тарапынан лицензия берілген баспаларда басып шығаруға рухсат берілген.
ISBN 00000000000000000
КІРІСПЕ
Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке дара саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен өзіндік бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті - қазақ әдебиетінің бір арнасы. Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік мұралармен бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз ерекшеліктерімен таныла бастады. Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі - тақырыбында, екіншіден, бала тіліне лайық көркемдігінде, үшіншіден, тәрбиелік-танымдық, дидактикалық ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән юмор қажет. Баланың қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға тән қылық, мінез керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи суреттелуі керек. Онсыз баланы алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай өзгеріп, уақыт талабына шығып отырса нұр үстіне нұр болады.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де, реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып бара жатыр. Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі - болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру.
Өзбекстан Республикасының Президенті Шавкат Мирзиеев Миромоновичтің Кітап оқып, өз бетімен жұмыс істеген адамның қанаты болады. Ол бейжай қалмайды. Оның күші - білімінде. Сондықтан ол ешкімді ұнатпайды. Үлкендерге жағымпазданбайды. Оның білімі бар, ілімі бар. Кітап оқу дегеніміздің себебі осы. Егер сіз кітап оқысаңыз, сұрақ қоюды білесіз - деп айтқан сөзінде үлкен мағына жатыр. Осы сөзден келіп шығып біз жастарды кітап оқуға баулуымыз керек. Жасөспірімді дұрыс бағытқа сілтеп, сол үшін ат салысатынның бірі - балалар әдебиеті. Балалар әдебиеті - жас буынның сана-сезімін оятып, ақыл дамытатын, оларды адамгершілікке тәрбиелейтін өмір оқулығы. Оның мақсаты - мектеп жасына дейінгі үш жасар баладан бастап, он алты жасқа дейінгі оқушыларға көркем әдеби тілде жазылған жоғарғы идеялық қызықты шығармаларды беру. Осының барлығы жас буынды саналы өмір сүруге талпынтады. Оның келешегіне жол ашады, бағыт сілтейді. Өмірге жанасымды, икемді, төзімді күрескер етеді.
Соның үшін де жастар арасында ауызбіршілік пен татулықты нығайту үшін оларды көркем шығармалар оқуға баулуымыз керек. Болашақ ұрпақта жалпы адамзатқа деген құрмет сезімін оята алсақ біз әрине мақсатымызға жеткен боламыз.
1-тақырып. Балалар әдебиеті жайлы жалпы түсінік
Жоспар:
1. Балалар әдебиетінің өсу өркендеу жолдары.
2. Балалар әдебиетінің салаларға жіктелуі.
3. Балалар әдебиетінің басты ерекшеліктері.
Тірек ұғымдар: Балалар әдебиеті, жіктелу салалары, демократ, реалист, балалар жазушысы.
1. Балалар әдебиетінің өсу өркендеу жолдары.
Кезінде балалар әдебиетінің қалыптасуына, дами түсуіне Коммунистік партия мен кеңес үкіметі тұсында да қамқорлық жасалғандығын жоққа шығаруға болмайды.
Әрине, кеңестік әдебиет кеңес шындығын типтік образдар арқылы көрсету міндеттерін үнемі алға қойып отырғаны аян. Балалар әдебиетінің мектеп өмірімен, политехникалық оқумен байланысын, тәрбиелік мәнін күшейту еш уақытта назардан тыс қалып көрмеген. Осы мәселелер КПСС-тің ХХI, ХХII, ХХIII, ХХIV съездерінің тарихи қарарларынан көрінеді.
Ресейде балаларға арналған әдебиет өз алдына дараланып ХVI-ХVII ғасырларда таныла бастаған. Орыс халқының алдыңғы қатардағы жазушылары мен әдебиет қайраткерлері бала тәрбиесіне үлкен мән бере отырып, балалар әдебиетін жасауға атсалысқан еді. Бұл орайда Жуковский мен Одоевскийдің, Белинский мен Чернышевскийдің, Добролюбовтың, Лев Толстой мен Чеховтың, Некрасов пен Мамин Сибиряктің, Горький мен Маяковскийдің есімдері ерекше аталады.
Үлкен әдебиет үлкен теорияны тудырады. Осындай алдыңғы қатардағы балалар әдебиеті теориясының негізін салған ұлы орыс халқының революционер демократтары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов болды. Олардың балалар әдебиетіне қойған ең үлкен талаптары Отаны, халқы алдында қызмет ететін болашақ ұрпақтарды тәрбиелеу мәселесі еді.
В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов балалар әдебиетінің реалистік демократтық бағытта дамуына жол ашып берді: Балалар кітаптарының мақсаты - балаларды белгілі бір іспен шұғылдандыру емес, оларды бұзық әдеттерден, бұзық бағыттан алдын ала сақтандыру ғана емес, сонымен қатар оларға табиғаттың берген адамгершілік рух элементтерін: сүйіспеншілік сезімін, шексіздікті сезінуін дамыту болады. Мұндай кітапшалар балалардың ес-ақылына емес, сезіміне төтеден, тікелей әсер ететіндей болуы керек. Сезім білімнен бұрын пайда болады, ақиқатты сезбеген адам - оны түсінбеген де білмеген адам. Балаларды үш әлем табиғатымен таныстырып, толып жатқан халқы бар бүкіл жер шарын олармен бірге аралап өту керек. Оларға әр алуан мінез-құлықтары, әдет-ғұрыптары, ұғымдары, нанымдары бар адамзат ұрпақтары мен қоғамдарын көрсету керек. Ал ол үшін балаларға арнап жер үстінде ұшып жүрген көбелекті де сүйіспеншілік тілмен, өмір тілімен сөйлету керек деді В.Г.Белинский.
Ал Н.Г.Чернышевский: Біз кейде балалардың ақыл-ойын дұрыс бағалай білмейміз. Біз баланың зейіні нашар, ақылы өткір емес деп ойлаймыз; жоқ олай емес, баланың тек тәжірибесі ғана жоқ, ал ақылы өткір, қиялы жүйрік екеніне сеніңіз. Үлкен кісілердің кез-келгеніне ұғындыра алмайтын алгебраның қиын есептерін он екі жасар бала оқып үйренеді ғой. Ендеше, істі біліп қана қолға алу керек, балалармен тарих туралы да, адамгершілік ілім туралы да сөйлесуге болады - деген.
Кеңестік балалар әдебиетін социалистік реализм бағытында дамытып, негізін салған М.Горький болатын. Халықтың көкейтесті ой-арманын, тілегін бейнелеген өткен замандардағы мол тәжірибелерін пайдалана отырып, балалар әдебиеті жас өспірімдер мен балдырғандардың ең таңдаулы, ең мақтаулы жаңа әдебиетіне айналды.
Кеңес балалар әдебиеті теориясын дамыту жайында айтылған М.Горький еңбектерінде социалистік құрылыстар тақырыбына жазылған көркем әдебиеттер өте жоғары бағаланған. Соның ішінде әсіресе, ғылыми-фантастикалық көркем әдебиеттер мен көрнекті озат адамдардың өмірі жайлы жазылған шығармаларға көп көңіл бөлінген.
М.Горький Тақырып жайында деген мақаласында балаларға арналған ғылыми көркем әдебиеттерді қалай жазу керектігі жайында біртұтас бағдарлама сызып берген.
М.Горький кеңес балалар әдебиетінің ұлы жазушысы, теоритигі, сыншысы және оның қамқоршысы болды. Оның балалар әдебиеті жайында жазған: Тақырып жайында, Ертегілер туралы, Жауапсыз адамдар туралы, Біздің тұсымыздағы балалар кітабы туралы еңбектері ғылымға және балалар әдебиеті жайында жазылған сын еңбектерге енгізген ірі мұра болып қалды.
Өнер алды қызыл тіл- деп Абай айтқандай, балалар әдебиетіндегі басты мәселелердің бір түрі - тіл. Балалар жазушысы әдеби тілге шебер болумен қатар, оған өте ұқыпты қарауға тиіс. Балаларға арналған шығармалардың тілі, ең алдымен, өзінің ана тілін жетік білуге, сөздік қорын байытуға, жүйелі түрде қисынды сөйлеуге, әсіресе, ана тілін сүйе білуге баулитын көркем құрал болуға тиісті. Әрбір сөз өз орнында өз қызметін атқара тұрып, бала жанына қозғау салып, сұлу суреттерімен эстетикалық күшті әсер ететіндей болуы керек.
Балаларға арналған өлеңдер ойнақы, жинақты, тілі баланың өз ойындай мөлдір де тұнық, қызықты да қарапайым болуы шарт.
Қазан төңкерісінен кейін қазақ балар әдебиеті жөнінде де сыншылар мен зерттеушілер, ғалымдар мен ақын-жазушылар және мұғалімдердің ықыласы ерекше болды. Балалар әдебиетінің ерекшеліктері жайында әр кезде әр алуан пікірлер айтылды. Бұл ретте С.Сейфуллиннің, І.Жансүгіровтің, М.Әуезовтің, С.Ерубаевтың, С.Мұқановтардың еңбектерін атап өтуге болады.
С.Сейфуллин өзінің Жұмбақ айтысу, Жаңылтпаш, Балалар ойыны, Жастық ойын, күлкі тақпақтары деген еңбектерінде бастан аяқ балалар ауыз әдебиетіне тән мұраларға ғылыми талдаулар жасаған. Жұмбақ айтысу - хат жазу білмеген көшпелі елдің жастарының, балаларының жас басынан өз әлінше зейіндерін тапқыштыққа үйретіп беретін, тәрбиелейтін, тілін шеберлейтін, сөзді үйлестіріп, ұйқастырып айтуға жаттықтыратын сабақ тәрізді болған дейді ол. С.Сейфуллин балалар әдебиетін әрі жинаушы, әрі зерттеуші болды.
І.Жансүгіров 1927 жылы жарық көрген Өтірік атты жинаққа жазған алғы сөзінде: Ел өтірігі үлкендерден гөрі балалардікі, балалар әдебиетіне жатады - деп түйіндеген.
М.Әуезов Әр жылдар ойлары, Ертегілер деген ғылыми еңбектерінде балалар әдебиетінің арғы төркіні халықтық шығармалар екенін дәлелдеді. Бұл жөнінде М.Әуезовті балалар әдебиетінің тарихы туралы нақтылы тұжырым жасаған ғалым деуге болар еді. С.Көбеевтің жасөспірімдерге арналған Үлгілі бала атты кітабы жөнінде 1939 жылы С.Мұқанов әсіресе Жетім деген өлеңінің қатты әсер еткендігін атап өткен.
2. Балалар әдебиетінің салаларға жіктелуі.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан алып қарағанда бала деп атап жүрген жас жеткіншектердің өз араларында үлкен өзгешеліктер бар. Мысалы, бес жастағы бала мен он жастағы баланың мінезі, ұғымы, дүниеге көзқарасы бірдей еместігі мәлім. Осыған орай балалар әдебиеті өз ішінде бірнеше салаға жіктеледі.
а) Мектеп жасына дейінгі балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тыңдаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер, белгілі оқиғаға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемімен, өзін қоршаған, күнде көріп жүрген оқиғалардан алынады. Тілі жеңіл, сөзі ойнақы келеді. Бас бармақ, балаң үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек деп бес саусақты санату, таныту, тағы сол сияқты баланы ойната отырып күлдіру, күлдіре отырып өмірге үйрету жағы көзделген. Шығарманың жатталуы да қиын болмауы тиіс. Мысалы:
Ал, білек, ал білек,
Балбыраған бал білек
Аулың толы мал, білек
Атқа тоқым сал, білек -
деген сияқты ойнақы болып келеді. Оның жатталуы да қиын емес. Бұл жаста өлең сөздері айрықша әсер етеді. Өйткені, бұл жастағы балалар естігенін жаттап алуға әуес.
ә) Бастауыш сынып оқушыларына арналған әдебиет. Бұл жеті мен он жастың арасын қамтиды. Жүйелі түрде өтілетін мектеп оқуы, мектеп бағдарламалары бұл жастағы балалар үшін жазылатын көркем шығармалардың білім берерлік және тәрбиелік мәнін тереңдете түсуді талап етеді. Балаға қоршаған айналаны, ортаны толығырақ, кеңірек таныту көзделеді.
Бастауыш сынып оқушылары бұл кезде мектеп жасына дейінгі балаларға қарағанда едәуір білімді, тәжірибелі болады. География мен табиғаттанудан алғашқы мәлімет алады. Отанымыздың бастан кешірген дәуірлері жайында мәлімет ала бастайды. Мектеп өміріне тереңірек үңіліп, қоғам жұмыстарына тез араласып кетуге ынталанып тұрады. Поэзиялық шығармалар, хайуанаттар жайындағы әңгімелер, ертегілермен қатар, енді қиял-ғажайып салт ертегілерді оқуға көбірек көңіл бөледі. Әсіресе, Алдаркөсе мен тазшалар бейнесі, олардың тапқырлығы мен ақыл-айласы, бұл жастағы балаларды таң-тамаша етеді. Қуақы, қызықты етіп жазылған, тапқыр ойға құрылған кітаптарды іздеп жүріп, қолдан қолға тигізбей оқиды. Бұл жастағы балалар үшін өзін қоршаған орта жайлы, табиғат ғажайыптары жайлы, олардың әр алуан тілектеріне, сұрақтарына жауап берерліктей әдемі суреттермен нақышталған ғылыми-фантастикалық көркем әдебиеттер болғаны жөн. Дүние ғажайыптарын танытатын суретті кітапшалардың мол болуының бұл жастағы балалар үшін маңызы зор.
б) Балалар әдебиетінің бұл сатысы он бір мен он үш жас арасын қамтиды. Бұл жастағы балалар көбіне ғылыми-фанетастикалық кітаптар мен саяхатшылар жайындағы және шытырман оқиғаларға құрылған кітаптарды оқуға құмартады. Олар енді ертегілер оқудан гөрі күрделі мәселелерді қозғайтын әңгімелер мен повестер, очерктер мен естеліктер оқуға ден қояды. Өздеріне үлгі, өнеге тұтарлық тұлғалар өмірінен жазылған биографиялық шығармаларды ідеп жүріп оқитындай деңгейге жетеді.
в) IХ-ХI сынып оқушылары өткінші шақтан өтіп, кәмелеттік дәрежеге жетеді. Сондықтан да 15-17 жас арасындағы жасөспірімдер көбінесе үлкендер оқитын шығармаларға әуес келеді. Жоғары сынып оқушыллары өздері оқып жүрген сан алуан пәндер төңірегінде сабаққа пайдасы тиетін шығармаларды іздестіреді.
Қазақ балалар әдебиетінде батырлық, ерлік дәстүр, өнеге тұтқан ұлы өнерпаздар, еңбек ерлері, батырлар, ғылым ашқан ғаламаттар бәрі-бәрі сипатталады.
3. Балалар әдебиетінің басты ерекшеліктері.
Балалар әдебиетінің басты ерекшеліктерін Ш.Ахметов былайша санамалап көрсеткен болатын.
Біріншіден, балалар психологиясын зерттеу жасағанда, олардың ойлау, түсіну қабілеті суреттеліп отырған оқиғаның, көркем образдың нақтылығын, дәлдігін өз өмірінің айналасынан алуды қажет етеді.
Екіншіден, әңгімеленіп отырған оқиғаның барысында лиризм болуы шарт. Баланың ішкі дүниесіне, ой-санасына бірден әсер ететін күшті де мағыналы бейнелер алынуы керек. Балаларды өмірдің жақсы болашағына қанаттандырып, шарықтатып отыру шарт.
Үшіншіден, балалар әдебиетінде оқиған және адам характерін суреттеу әдістерінің динамикасы ерекше болады. Психологияның дәлелдеуіне қарағанда, балалар алдымен оқиғаның туып отыруына, бұлардың тез өзгеруіне, шешіміне, кейіпкерлер мінезінің әр жақты дамуына қызығады. Одан соң шыққан себептерін іздестіре бастайды.
Төртіншіден, балалар жаратылыстың көркем көріністерін, пейзажды шебер суреттеуді ұнатады, оған сүйсініп қарайды, соны өз айналасынан іздейді. Көркем әдебиеттегі жаратылыс суреттері олардың байқағыштық, талғампаздық қабілетін арттыра түседі. Пейзаждық сурет - эстетикалық тәрбиенің бір көрінісі.
Ал көркемдікке тәрбиелеу - баланың ақыл-есінің тез жетіліп, тез дамуына көмектесіп отырады.
Эстетикалық тәрбие көркем өнердің барлық салаларында ұлы шеберлер жасаған аса құнды мұраларды балалардың терең түсінуін, сол шығармалардан рухани ләззат алуын көздейді.
Бесіншіден, балалар әдебиеті шығармаларының мазмұны, идеясы олардың белсенділігін арттырып, өз өмірінің жарқын болашағын тануға себепкер болуға тиісті. Оларды еңбекке, ғылымға, әр қилы мамандыққа еліктіріп, үлкен істерді орындауға дайындай білуі, оған әуестендіру қажет.
Алтыншыдан, өзінің Әдебиет туралы атты еңбегінде: сөз әдебиеттің негізгі материалы болып табылады. Біздің барлық әсерімізді, сезімімізді, ойымызды көркем түрге келтіретін - сол деген болатын М.Горький. Әсіресе, балалар әдебиетіне қойылатын талап та дәл осындай. Балалар әдебиетінің тілі ойнақы, жеңіл әрі көркем, қысқа да мейлінше түсінікті, айқын да дәл, әрі әсерлі болуға тиісті. Балалар әдебиетінің тілі олардың сөздік қорын байытуға жәрдемдесетін бірден-бір құрал.
Қорыта айтқанда, балалар әдебиеті - жас буынның сана-сезімін оятып, ақыл-есін дамытатын, оларды адамгершілікке тәрбиелейтін өмір оқулығы. Оның мақсаты - мектеп жасына дейінгі үш жасар баладан бастап, он жеті жасқа дейінгі оқушыларға әдеби тілде жазылған жоғары идеялы, қызықты шығармалар беру. Осының барлығы жас буынды саналы өмір сүруге талпынтады. Оның келешегіне жол ашып, бағыт сілтейді.
Тақырып бойынша сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Балалар әдебиетінің өркендеу жолдарында тап болған қиыншылықтар жайлы көзқарасың.
2. Балалар әдебиетінің салаларға жіктелуінің маңызы.
3. Балалар әдебиетінің салаларға бөлінуін интеллект карта әдісі арқылы сипаттап бер.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. - Алматы, 1965.
2. Қирабаев С. Өнер өрісі. Мақалалар мен зерттеулер. - Алматы: Жазушы, 1971.
3. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. - Алматы, 1994.
4. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. - Алматы, 1997.
5. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы, 2005.
2-тақырып. Балалар әдебиетінің қалыптасуы, дамуы, зерттелуі және балалар әдебиетіне тиісті оқулықтар жасау мәселесі
Жоспар:
1. Қазан төңкерісінен кейінгі жылдардағы балалар әдебиеті.
2. Қазақ тіліндегі оқулықтар жайлы.
Тірек ұғымдар: Қазан төңкерісі, балалар әдебиеті, оқулық, ақын, жазушы, реалист, демократ.
1. Қазан төңкерісінен кейінгі жылдардағы балалар әдебиеті.
Қазан төңкерісінен кейін елімізде, бұрынғы Кеңес одағында ғана емес, бүкіл әлемдік деңгейде экономика, саясат, мәдениет пен қоғамдық ой- санада орасан зор өзгерістер болды. Бұл өзгерістер тұтас үдерісті тоқтатып, жаңа әдебиет жасауға кедергі бола алған жоқ. Сол өзгерістер дәуірінде әдебиетіміз қаншама пікірталастарды, түрлі бағыттар мен ағымдар арасындағы қызу айтыстарды басынан кеше жүріп дамыды. Жаңа әдебиет өзіне деген қалыптасқан гуманистік, демокартиялық, ағартушылық, реалистік үрдістерді сақтап, оны одан ары дамыта алды. Қазақ әдебиеті замана, уақыт, өмір, қоғам, адам тіршілігінің пәлсапасын эстетикалық игеру бағытында халық әдебиеті мен мәдениетінің інжу-маржандарын қолданды. Қазақ халқының сөз өнеріне етене жақындығы, ерекше қабілеті белгілі. Оның дүниені эстетикалық қабылдау, бейнелеу әрекетінің аса еркіндігі, өткірлігі, шеберлігі арқасында қазақ қоғамдық санасы жоғары көтерілді. Әсіресе, Ташкентте топтасқан алашшыл ақын-жазушылар мен қайраткерлердің қазақ мәдениетіне 1920-24 жылдары қосқандары мәнді де сүбелі болды. Ұлттық таным-білік интернационализм жетегінде кетпей, елге қажетті біраз дүниелер шығып үлгерді, айтпақ ой-пікірге тежеу салынбады. Сондықтан да ХХ ғасырдың 20-жылдарында әдебиетіміз биік белестерге көтерілді, алуан түрлі ұлылы-кішілі, ірілі-уақты тарих сахнасына шықты. Өйткені тұрмыс-тіршілік те, сана-сезім де дәуір толқынына кезікті де, ескіні қирату, жаңаны орнықтыру процесі мейлінше қатты жүрді. Бұл - бір. Екіншіден, патша заманында тұншыққан ой-пікірдің демократиялық негізде ағыл-тегіл айтылуына мүмкіндік туды. 20-жылдары ойды тежеу, сақтана сөйлеу, көрбілтелеп айту машығы болмады.
Қазан төңкерісінен кейінгі күрделі оқиғалар мен түрлі әлеуметтік қарама-қайшылықтарғы қарамастан Қазақстанда халықтың мәдениетін жоғарлату мақсатымен білім саласында айтарлықтай елеулі жұмыстар жүргізілді. Кеңес өкіметі құрылған алғашқы жылдардан бастап-ақ оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылып, балалар үшін мектептер ашумен бірге, оларға арналған оқулықтар, әдебиеттер даярлау және оны басып шығару ісі қайта қолға алына бастады.
2. Қазақ тіліндегі оқулықтар жайлы.
ХХ ғасырдың басындағы балалар әдебиетінің тууына ерекше ықпал еткен жағдайлардың бірі осы оқу-ағарту жұмыстарының, баспа ісінің дамуы болды.
Біз балалар әдебиеті дегенде оны мектептен, өнер-білім мен халық ағарту ісінен бөліп қарамаймыз. Бұлар бір-біріне тығыз байланысты. Бірін-бірі толықтырып отыратын мақсаты мен идеясы - бір нәрсе. Сондықтан балалар әдебиеті дегенде өнер-білім, мектеп еске түседі де, мектеп дегенде балалар әдебиетін қоса қабат енгіземіз
Балалар әдебиетінің пайда болуына ел ішіндегі түрлі тарихи жағдайлар, ояну, серпілу, жас ұрпақ тәрбиелеуде ұлт зиялыларының көркем сөзді қуатты құрал етіп пайдалануы үлкен ықпал етті. Осы тұрғыда А.Байтұрсыновтың: Қазақ ісіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелгенде оқумен түзеледі. Бұл күндегі үлкендердің біздің жаңалық ісімізді жатырқап, жаңалық пікірімізді түсінбей, айтқанымызды тыңдамай, істегенімізге қосылмай отыр. Жаңалыққа жастар мойнын бұрып қайырылар, халық түзелуінің үміті жастарда. Сондықтан жастардың қалай оқып, қалай тәрбиеленуі бәрінен бұрын ескеріліп, бәрінен жоғары қойлатын жұмыс деген пікірінің орны бөлек.
Қай елде болмасын әдебиеттану ғылымы ең алдымен оқулық жасаумен, мектепте әдебиетті оқытудан, тарихын жүйелеуден, үйретуден басталады. Сондықтан Қазақ тілінің тазалығы үшін күресіп, бөтен сөзбен тілді былғамай, таза қазақ тілінде жазу үлгілерін көрсеткен, қазақтың көрнекті зиялылары ел мүддесі мен халық қамы үшін ағартушылық-педагогтық салада жұмыла еңбек етті. Алғаш мектептерге әліппелер, тілашарлар, тіл құралдарын жазды, кейіннен 20-30 жылдары ашыла бастаған мектептер мен жоғары оқу орындарына арнап оқулықтар, нұсқаулықтар жазып, оқу құралдарын аударумен, сөздіктер құраумен айналысты. Қазақ зиялыларының көрнекті өкілдері - Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Е.Омаров, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Б.Майлин, Х.Басымов, І.Жансүгіров, Н.Төреқұлов, Т.Шонанов, Ә.Ермеков, С.Қожанов, Қ.Жұбанов, Ж.Күдерин тағы басқалар ғылымның әр саласында заман талабына сай әрі аудармашы, әрі ақын, әрі жазушы, әрі сыншы, әрі драматург болып еңбектер жазды. Қазақстанның Халық Ағарту Комиссары қызметіндегі Ахмет Байтұрсынұлының 1921 жылы 31 қаңтарда Орынборда қазақ мектептері үшін оқулық жасау мәселесіне арнап мәжіліс өткізгені туралы ақпараттық хабар Қазақ газетінде (редакторы М.Әуезов) жарық көрді. Бұл мақалада Ахмет Байтұрсынұлының зиялы қазақ азаматтарын мәжіліске шақырып, 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдарын даярлау туралы кеңес ашқаны жөнінде айта келіп, мәжілісте комиссар Байтұрсынұлы төмендегі жайды баяндағанын жазады: Бұл күнге шейін қазақ тілінде 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдары жоқ, сондықтан қазақша оқу құралдарын жазуға, һәм тәржімалауға тезінен кірісу керек. Әдебиет пәні үшін хрестоматия құрастырып жазу ісі Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллинге, Жүсіпбек Аймауытұлына, әдебиет теориясы М.Жұмабаевқа тапсырылады Міне, ұлттың рухани көсемі осындай жолмен барлық қаламгерлерді, зиялы қауым өкілдерін ортақ іске жұмылдырып отырды.
А.Байтұрсынұлының 1912-1928 жылдардағы жарық көрген әліппелері, оқулықтар, жазу, емле, терминология мәселелері жазылған сыни мақалалары, М.Дулатовтың Қирағат (1911,1923) Есеп құралы (1918-1925), М.Жұмабаевтың Педагогикасы (Баланы тәрбия қылу жолдары) (1922,1923), Сауатты бол (1923), Ж.Аймауытовтың Тәрбие жетекшісі (1924), Психологиясы (1928), Жан жүйесі және өнер таңдауы (1926), М.Әуезовтің Әдебиет тарихы (1927) , Новый аул (екі кітабы, 1929), Жеткіншек (1930), С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (1932), Омаровтың Пішіндемесі(1924, 1928) Физикасы (1930), Х.Досмұхамедовтің Жануарлары (1922), Табиғаттану (1922), Адамның тән тіршілігі (1927). Қ.Кемеңгеровтің Оқу құралы (1928), Қазақша-орысша тілмашы (1927), Б.Майлин Шаласауаттылар үшін оқу кітабы (1928), Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Ә.Сыдықовтың Сауаттандырғыш (сауатсыздар әліппесі), Мұғалімдер үшін қолданба (1933), Ғ.Мүсірепов Қызыл әскер әліппесі (1928), С.Қожановтың Есептану құралы (1924), Т.Шонановтың Әліппесі ( ), Ә.Ермековтің Ұлы математика курсы жазылды.
Қазақ зиялыларының ұлты үшін еткен осындай қыруар еңбектері туралы ғалым Т.Кәкішев атап айта отырып: ...20-жылдардың алғашқы жартысы қазақ мәдениеті үшін айрықша құнарлы болды. Ең бір айрықша айта кетер ұлы құбылыс - қазақ мектептерін оқулық, оқу құралдары, хрестоматия, әдіснама тағы басқа керек-жарақтармен қамтамасыз ету болды. Бұл мәселе Әдебиетану мен сынның олжасы ескергенде халық мұрасын жинау, зерттеу мәселесіне қатысы аздау болғанмен, қазақ танымына пайдалы екендігін ұмытпау абзал, - дейді. Мектептерді оқу құралдарымен түрлі көрнекті құралдармен қамтамасыз ету айналасы екі-үш жылдың аясында жасалғанын айта келіп: Осы қарқын мен жігер, ақыл-парасат екпініне қарағанда сол кезеңдегі саясат зиялылары қуғын-сүргінге салмағанда, қазақ мәдениеті орасан зор биікке көтерілері сөзсіз еді, - деп жазды.
Қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар Қазан қаласында бастырылса, кейіннен Орынбор, Қызылорда, Ташкентте басылып шығады.
Баспа қызметі халық ағарту комиссариатымен тығыз байланыста жүрді. Өйткені, халық ағарту комиссариаты барлық мектептер үшін оқулықтар, әдебиеттер шығару мәселесін қолға алды.
1920 жылы Түркістан Республикасы халық ағарту комиссариаты жанынан арнайы құрылған Білім комиссиясына мүше болған Халел Досмұхамедов 1921 жылы Түркістан Республикасында қазақ-қырғыз комиссиясының төрағасы болып сайланды. Х.Досмұхамедов басшы ретінде бірден қазақ мектептері мен жоғары оқу орындарына арнап бағдарламалар жасау, түрлі салаларда оқулық кітаптар жазу мәселесіне ерекше назар аударды.
1920 жылдан бастап мектептерге арналған арнайы оқулықтар шығарыла бастады. 1921 жылдың өзінде Білім комиссиясы А.Байтұрсыновтың Әліппе, Баяншы, Тіл құрал, М.Дулатовтың Оқу құралы, Есеп құралы Иса Тоқтыбаевтың Жалпы жағрапия, Түркістан жағрапиясы, Х.Досмұхамедовтің Табиғаттану, Жануарлар кітаптарын Орта Азия мемлекеттік баспасына тапсырды.
Х.Досмұхамедов 1923 жылы Комиссия жанынан Сана атты журнал ұйымдастырып, оның редакторы болады.
Халел Сана журналын шығару себебін былай түсіндіреді: Оқу кітабын жазып шығару қиын және ұзаққа созылатын болғандықтан білім беретін сөздерді жинақтап журнал қылып, екі айда бір шығаруды Қырғыз-қазақ комиссиясы қолға алды. Халел журнал шығарудағы қазақ-қырғыз білім комиссиясының міндеттерін жалпы қауымға жариялады. Олар:
1. Ең негізінен бастап әр пәндерден түсінікті қылып жалпы білім беру: а) ғылым-қисап (математика); ә) физика, химия туралы түрлі мағлұматтар беру; дүниенің жаралуы, түзілісімен аспандағы жұлдыздармен, жердегі болатын жауын-шашын секілді өзгерістермен таныстыру; в) жануарлармен, жер жүзіндегі ағаш, шөп секілді түкпенен, тас-топырақпен таныстыру, жердің қалай жаралғанын, неден түзелгенін білдіру; г) бұрынғы өткен халықтармен, олардың мәдениетімен, салтымен таныстыру, бұрынғыдан қалған тамтықтарды қалай іздеу жайында, қалай пайдалану туралы баяндама беру; д) қай жұртта қандай шаруа бар, қандай заң бар, қандай тұрмыс тіршілік бар - сонымен таныстыру; е) жер жүзіндегі елдермен, жерлермен таныстыру; ж) санақ туралы баяндама беру, жер жүзіндегі елдердің туысының, өлімінің, оқуының, сауатсыздығының түрлі қажетіне жұмсайтын бұйымдарының санағын беру; з) адамның, малдың аурулары туралы, саулық сақтау туралы мағлұмат беру; и) хәріп тізу, баспахана түзеу, кітап бастыру, сүгірет туралы мағлұмат беру.
2. Қазақ-қырғыз жұртының тарихымен, салты, әдетімен, туған жерімен таныстыру. Өз еліміздің өткен-кеткені туралы, басынан кешкен дәуірлері туралы қолдан келгенше толық мағлұмат беру, ата-бабаларымыздың істерімен танысып, еткен жаңалықтарына күйініп, жақсылықтарына сүйініп, ғибрат алмақ адамға сана береді.
3. Қазақ-қырғыз жұртының тілімен, әдебиетімен жақсы таныстыру. Тіл-жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел - ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт. Тілімізді бұзбай ұстарту шарттарын қарастыру, өрнекті түрлерімен таныстыру.
4. Білім таратып, елдің қолын мәдениетке жеткізетін - мектеп, сондықтан мектептің тарихы, түрлері, түзелісі, оқуы, оқыту реттері, мұғалімдердің күй-жайы туралы, оқу құралдары, кітаптары туралы толық баяндама беріп тұру.
5. Адамның табиғаттағы бір мінезі - ойын-сауық қылып, қызықтар көруі. Салтымызға, тұрмысымызға қарай түзелген елімізде көп ойындар бар. Біздің кейбір ойындарымызға Еуропа таңқаларлық Сананың бір міндеті - өз еліміздегі ойындармен оқушыларын таныстыру.
Санада қамтылған мәселелер өзінің жан-жақтылығымен, маңыздылығымен таңғалдырумен бірге онда қарастырылған нәрселер әлі күнге өзінің құндылығн жойған жоқ.
Осы салада зор еңбек сіңірген ағартушы-ғалым А.Байтұрсынов қазақ тілінің тұңғыш әліппесін жасады. Ең алғашқы әліппе Оқу құралы деген атпен 1912 жылы жарық көрді. Бұл оқулық 1925 жылдарға дейін бірнеше рет басылды және оқыту ісінде біраз жылдар бойы пайдаланылды.
А.Байтұрсынов 1914 жылы Қазақ газетінде жарияланған Мектеп керектері деген мақаласында мектепке аса қажетті құралдардың қатарына кітаптарды жатқызды. Пұлға табылмайтын қазақ мектебінде қазақ тілінде оқытуға керек кітаптар.Қазақ бастауыш мектебінде үйретілетін білімдер мынау дедік: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-кәсіп, жағрапия, жаралыс жайы. Осыларды үйретуге керек кітаптар қазақ тілінде жоқ. Міне, қазір іздесек ақшаға табылмайтын құралдар осы. Осыларды дүнияға шығару керек. Біз бұларды уақыт жетуінше қолға алып, істеп жатырмыз. Бірақ бір жағынан басы ашық мәтбуғамыз болмағандықтан, тез үлгеріп бола алмай жатыр - деген еді.
Ахмет Байтұрсынов жазған мектеп оқулықтар 1927-28 жылдарға дейін пайдаланып келді. Ахмет қазақ тілінің, тіл білімінің негіздерін тануға, оқып-үйренуге арналған Тіл туралы, Тіл танытқыш, Тіл жұмсар, Сауат ашқыш, Оқу құралы еңбектерін жазды. Сонымен бірге, оның Қазақ газеттері беттерінде жарияланған Оқу жайы, Орысша оқушылар, Қазақша оқу жайы, Бастауыш мектеп, Мектеп керектері, Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу керек? т.б. мақалалары білім беру мен оқу-ағарту мәселелеріне арналды. Міне осылардың негізінде қазақ тілі, ауыз әдебиеті, мәдениеті, тарихы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері туралы ойларын мектепте оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында пайдалану жолдарын көрсетті.
А.Байтұрсыновтың өмірде алдына қойған басты мақсаты - қазақ халқының, қазақ жастарының ұлттық санасын ояту, тұрмыс жағдайын жақсарту болды. Ол бар ғұмырын ағартушылық ісінің жандануына бағыштады, оқу-тәрбие жұмысын жетілдіруге арнады. Бұл мәселеден қазақ зиялыларының көрнекті өкілдерінің бірі, алаштың асыл азаматы Міржақып Дулатов та сырт қалған жоқ. Балаларды оқыту ісіне тікелей араласып, үлгілі жұмыстарға қосқан зор үлесін Қирағат, Есеп құралы еңбектерінен және Серке, Қазақ, Ақ жол, Айқап, Қызыл Қазақстан, Еңбекші қазақ газет-журналдарында жарияланған көптеген мақалаларынан көреміз.
Міржақып мұғалімдік қызмет атқара бастаған жылдары қазақ балаларына арналған оқу құралдары тым тапшы кез еді. Ы.Алтынсариннің Хрестоматиясы ол күнде өте қат дүние болды. 1916 жылы Орынбордағы А.Ғ.Хұсаинов баспаханасынан алғаш рет бастауыш мектепте екі жыл оқитын Қирағат кітабы оқу құралы басылып шықты. 1924 жылы Оқу құралы деген атпен қайта басылған бұл оқулыққа автор Мұғалімдерге деген арнайы алғыс сөз жазып, А.Байтұрсыновтың Жол басы деген өлеңін беташар ретінде беріпті. Бастауыш мектепте екінші жыл оқылатын қирағат кітабы деген автордың ескертпесі бар бұл кітап оқушыларға жеңіл, түсінікті тілмен жазылған. Жинаққа халық ауыз әдебиетінің үлгілерімен бірге Абайдың Жазғытұры, Жаз, Күз , Қыс өлеңдері мен Қарға, Шегіртке аударма мысалдары, Ыбырайдың Кел, балалар, оқылық!, Өнер-білім, Жаз өлеңдері шығармалары, Ахмет Байтұрсынұлының Аққу, шортан һәм шаян, Шыжбық пен көгершін, Бұлбұл мен есек, Өгіз бен бақа, Қайырымды түлкі, Маймыл, Қасқыр мен қозы, Қасқыр мен мысық т.б. аударма мысалдары, автордың өзінің Мектепке, Мектептен, Шешенің балаларын сүюі, Аяңыздар жетімді деген өлеңдері мен бірнеше шағын әңгімелері, Әкірам Ғалымовтың Айт күні, Сералы Еруалыұлының Сұлу ағаш, М.Жұмабаевтың Жазғытұры, Туған жер деген өлеңдері кірді. Сонымен бірге, тәрбиелік мәні зор Айқұлақ, Дүмпілдек, Марламқаш сияқты өзі құрастырып, әдістемесін жазған ұлттық ойындар балаларды ерекше қызықтырады.
Қазақ әдебиетінің тарихы мен әдебиеттану жүйесі бізде орта мектепте оқу құралын жасаудан туды. Осы орайда біз балалар әдебиетінің тарихы бастауыш мектептерге арналған оқулықтарды жазудан басталады десек те болғандай. Қазақ әдебиетінің іргетасын қалаушылардың бірі, ірі қоғам, мемлекет қайраткері, ақын С.Сейфуллиннің де оқу ағарту ісіне, баспасөздің жандануына қосқан үлесі зор. 1922 жылы өткен Кеңестердің Бүкілқазақтық ІІІ съезіне Ақмола губерниясынан делегат болып қатысқан Сәкен Қазақ АССР Халық комиссариатының төрағасы болып сайланады. Ол бұл қызметте ұзақ уақыт табандылықпен жұмыс істеді. Бұл қызметте жүрген кезінде ол халық ағарту ісін назардан тыс қалдырған жоқ. Осы салаға бөлінетін қаржыны ұлғайту мәселесін халық Комиссарлары кеңесі мен ҚазОАК-нің алдына әлденеше рет қойды. Соның нәтижесінде Мәскеу, Ленинград, Қазан, Омбы, Баку, Ташкент қалаларындағы педагогикалық оқу орындарында қазақ жастарын көптеп оқыту жүйелі жолға қойылды.
1925 жылдан бастап С.Сейфуллин әдеби және ғылыми педагогикалық қызметке көшеді. Атап айтқанда, Қазақ оқу-ағарту халық комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының төрағасы, Әдебиет майданы журналының редакторы болды. Осы жылдары ол қазақ зиялыларымен бірлесе отырып, қазақтың ескі әдебиет нұсқаларын жинау, зерттеу, бастыру ісімен шұғылданды. Қазақ әдебиеті (1932) кітабы - осы саладағы алғашқы зерттеу еңбектерінің бірі. Халық әдебиеті материалдарын мол жинап, пайдаланған бұл зерттеуінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан жіктеп, орындарға республикадағы кітап баспа ісі мен баспасөзді дамыту қажеттілігі турасында хат жолдаған. Қазақ әдебиетінен мектептерге оқулық жазу ісіне белсене қатысып, әдебиетші мамандарды даярлауға, жазушы-педагогтардың алғашқы кітаптарын құрастыруға көп күш салды.
1932 жылы С.Сейфуллин, Б.Майлин, Ә.Мәметова, І.Жансүгіровтің бірлесіп жазған Әдебиетті тану оқу құралы атты еңбегі жазылса, 1933 жылы І.Жансүгіров пен Ғ.Мұстафиннің әдебиет хрестоматиясы жарыққа шықты.
С.Сейфуллиннің Ө.Тұрманжановапен бірігіп жазған Көркем әдебиет (1935) атты оқулық-хрестоматиясы (5-сыныпқа арналған) сол кезеңдегі балалар әдебиетінің таңдаулы үлгілерін мектеп балаларына ұсынды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ зиялыларының көрнекті өкілдерінің бірі Смағұл Сәдуақасовтың оқу-ағарту, тәлім-тәрбие саласындағы мол мұралары арнайы зерттеуді қажет етеді.
С.Сәдуақасұлының 1920 жылы жазған Бірінші мақсұттарымыз еңбегінде ол ең алдымен оқу ісін дұрыс жолға қою керектігіне назар аударады. Бірінші қадам - оқу. Оқу - дүниенің айнасы. Түгелімен дүниені соның ішінен табасың - деген тұжырым жасайды ағартушы ғалым. Сондай-ақ ол білімсіз ұлттың теңдікке ешқашан қолы жетпейтінін ерекше ескертеді.
1925 жылы Республика Халық ағарту комиссары болып тағайындалысымен республикадағы оқу ісінің алға басуын жан-жақты ойластыра бастайды. Сол жылы Жаңа мектеп журналының беташар санында (1925,№1) басылымның бас мақаласы ретінде жарияланған Халық ағарту мәселелері атты мақаласында С.Сәдуақасұлы Халық ағарту комиссариаты алдында тұрған міндеттер мен оларды шешудің жолдарын қарастырған.
С.Сәдуақасұлының оқу-ағарту мәселесіне арнаған ең көлемді де тыңғылықты еңбегі - 1927 жылы өткен мұғалімдердің І съезінде жасаған баяндамасы: Қазақстанда халық ағарту мәселелері.
Бұл еңбегінде қайраткер С.Сәдуақасұлы Қазақстандағы оқу жұмысының өз тұсындағы жай-күйіне, болашағына ауқымды талдау жасайды. С.Сәдуақасұлының бұл баяндамасы 25 шағын бөлімнен тұрады. Солардың ішіндегі оқу-ағарту ісіне байланысты мақалалары мыналар: Бастауыш мектеп туралы, Бастауыш мектептің керегін түгендеу, Оқу құралдары және тіл туралы, Латын қарпі туралы, Балалар әдебиеті туралы, Бастауыш мектептің түрі, Пионер, комсомол туралы т.б. Баяндаманың Балалар әдебиеті туралы және Оқу құралдары және тіл туралы ерекше атаған орынды. Оқу құралдарын жазатын адамдардың саны бізде шағын, - дейді автор. - Ылғи оқу кітаптарын жазуға ғана - жалғыз Байтұрсынұлы. Басқа адамымыз жоқ.
Оқу кітаптарын жазу үшін құр хат танитын болу жетпейді. Жазушы оқыту ғылымына жетік болу керек. Балалардың психологиясын білу керек. Жалпы алғанда оқымысты адам болу керек. Балалардың психологиясын білу керек. Жалпы алғанда оқымысты адам болу керек. Әйтпесе, пайда орнына зиян шығаруы мүмкін.
С.Сәдуақасұлының бұл баяндамасының жартысы Жаңа мектеп журналының 1927 жылғы 3-4 санында басылған, ал сол жылы түгелдей кітапша болып басылып шықты. Сондай-ақ оның Жастарға жаңа жол (1921), Жастармен әңгіме (1925) деген жеке кітапшалары Орынбор қаласында басылды. Қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, ағартушы-педагог М. Жұмабаевтың да оқу-ағарту ісіне қосқан үлесі мол.
М.Жұмабаев жиырмасыншы жылдары шығармашылықпен өнімді еңбек етті. Ол 1919-23 жылдары Бостандық туы, Шолпан, Сана журналдарында, Ақ жол газетінде өзінің өлең-жырларын көптеп бастырады, халық ағарту жұмысына да белсене араласады. Оқытушылық қызмет атқара жүріп Педагогика(1922) оқулығын жазса, 1923-27 жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиет-көркемөнер институтында оқып жүріп Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолы(1925), Сауатты бол(1926) оқулықтарын жарыққа шығарды. Ғалымның бұл еңбектерінде оқыту мен тәрбиелеудегі ұлттық болмыс ерекше көрініс береді. Мағжанның Педагогикасы - қазақ топырағында жарық көрген тұңғыш педагогикалық еңбек болуымен құнды. Қазақтың көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі Бейімбет Майлин сауатсыздықты толық жою ұранын алға тартты Сауаттылығы төмендерге арналған оқу кітабын (1929), Күш деген атпен сауаттылығы төмендерге арналған оқулықты (1930), Жаңаша оқы және жаз құралын (1931) және Ғ.Мүсірепов және А. Ситдыковпен бірге Сауатсыздарға арналған әліппені (1935-36) жазып шығарды. Сол заманның зәру мәселесі - білім беру мәдениетін көтеру, мектептерге арнап оқулықтар жазу ісіне қызу араласқан алаш ардақтыларының бірі - Телжан Шонанов. Оның ғалым, әдебиетші, педагог, ағартушы ретінде жазған қыруар еңбектерінің басым бөлігін оқу ағарту ісіне, бастауыш мектептерге арнап оқулық жазуға арнады. Жаңа арнаға бет бұрған ел өміріндегі білім жолын бір жүйеге келтіріп, мектептерге оқу бағдарламасын жасаумен ерінбей-жалықпай айналысқан. Педагог ғалым сол дәуірдегі қазақтың белгілі тілші-әдебиетшілерімен тығыз байланыста болып, олармен ағартушылық бағытта келелі жұмыстар жүргізген. Мәселен, көрнекті ғалым А.Байтұрсыновпен бірге 1926 жылы үлкен хрестоматиялық Оқу құралын дайындап шықты. Ахаңның ана тілін мектептерге оқытуға арналған Әліппе астары, Баяншы, Нұсқаушы деген әдістемелік шығармаларына көмекші ретінде кітаптар жазды. Сондай-ақ, ол әріптестері М.Жолдыбаевпен, Г.Бегалиевпен, С.Жиенебаевтармен бірге бірқатар оқу-әдістемелік еңбектер жазуға қатысты. Т.Шонановтың Әліппе ( 1924), Жаңа арна (1924) оқулықтары бастауыш мектептің алғашқы жылдарына арналады. Оқу материалдары түсінікті болу үшін балаларға мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді, мысалдарды пайдалана отырып, оқушының білімге, оқып үйренуге деген қызығушылығын арттыру мақсатында шағын әңгімелер жазған. Онда балалардың жасына, танымына қарай оқу-білімге, еңбекке баулитын, адамгершілікке жетелейтін тағылымдық ұғымдар қамтылған.
Жүсіпбек Аймауытовтың да оқулық жазу ісіндегі еңбектері арнайы сөз етуге тұрарлық. Қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік әдебиеттің негізін қалаушылардың бірі, ақын, прозашы, драмашы, сыншы, публицист, аудармашы - Жүсіпбек Аймауытовтың артында да мол мұра қалды. Ж.Аймауытов 1919-1920 жылдары Семей губерниялық атқару комитетінің бөлім меңгерушісі, Кедей таңы газетінің редакторы болып қызмет істейді. 1920 жылы күзде Қазақстан Советтерінің Құрылтай съезіне делегат болып қатысып, Қазақ АССР оқу халық комиссариатының орынбасары болып тағайындалады. 1921 жылы Семей губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі қызметіне ауысып, кейін Қазақ тілі газетінің редакторы болып істейді. 1923-1924 жылдары Орынборда халық ағарту институтында, 1924-1925 жылдары Ташкент халық ағарту институтында қызмсет істеді. 1925-1929 жылдары Шымкент педагогикалық техникумында директорлық қызмет атқарды. Ол қалың қазақ қауымын надандықтан шығарудың бірден-бір жолы - елді сауаттандыру, өнер-білімге тарту деп ұғып, өзінің саналы ғұмырын, еңбегін соған бағыштады. Қызмет істей жүріп, жас ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге, олардың ғылымның әр саласында жан-жақты білім алуын көздеген еңбектер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОҒАРЫ БІЛІМ, ПӘН ЖӘНЕ ИНОВАЦИЯ МИНИСТРЛIГI
ШЫРШЫҚ МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
РУСТЕМОВ АБСЕИТ ТРИЖАНОВИЧ
"БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІ" (оқу қолданба)
0000000000000 2023
ШЫРШЫҚ - 2023
УЎК: 0000000000
КБК: 0000000000 ... ... ... ... ... ... ... ... ...
РУСТЕМОВ А.Т.
Балалар әдебиеті. Оқу қолданба - Шыршық 00000000000000, 2023. - 255 бет
Аннотоцая
Оқу қолданба Балалар әдебиеті пәнін жетік меңгеру үшін негізделген. Оқу қолданбада балалар әдебиетінің түрлі кездегі жәйіттері көрініс тапқан.. Балалар әдебиеті пәні - жоғары оқу орындарының қазақ тілі мен әдебиет бағытында өтілетін теориялық пән. Оқу қолданба студенттерді балалар әдебиетінің қыр-сырымен таныстыру мақсатына орай жазылған.
Балалар әдебиеті - ертеден келе жатқан ұлттық тәрбиенің негізі болып саналады. Балалар әдебиеті арқылы біз жас ұрпақты ауызбіршілікке, жастар арасындағы татулыққа қол жеткіземіз.
Оқу қолданба жоғары оқу орындарының 6111500 - Ана тілі мен әдебиеті (қазақ тілі және әдебиеті) мамандықтарына арналған.
Пікір білдірушілер:
Ж.А.Байзаков
Н.Б.Абдувалитов
- ШМПУ-дің Өзбек тіл білімі кафедрасы оқытушысы
- Низами атындағы ТМПУ-дің Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы доценті
Оқу қолданба Өзбекстан Республикасы Жоғары білім, пән және инновация министрлігінің 2023-жыл 00-ақпандағы 000-санды бұйрығымен баспаға ұсынылған және Оқу қолданбаның баспа куәлігіне негізделіп Өзбекстан Республикасының Уәзірлер Мекемесі тарапынан лицензия берілген баспаларда басып шығаруға рухсат берілген.
ISBN 00000000000000000
КІРІСПЕ
Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке дара саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен өзіндік бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті - қазақ әдебиетінің бір арнасы. Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік мұралармен бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз ерекшеліктерімен таныла бастады. Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі - тақырыбында, екіншіден, бала тіліне лайық көркемдігінде, үшіншіден, тәрбиелік-танымдық, дидактикалық ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән юмор қажет. Баланың қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға тән қылық, мінез керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи суреттелуі керек. Онсыз баланы алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай өзгеріп, уақыт талабына шығып отырса нұр үстіне нұр болады.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де, реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып бара жатыр. Мұнда көздеген ең басты мәселелердің бірі - болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру.
Өзбекстан Республикасының Президенті Шавкат Мирзиеев Миромоновичтің Кітап оқып, өз бетімен жұмыс істеген адамның қанаты болады. Ол бейжай қалмайды. Оның күші - білімінде. Сондықтан ол ешкімді ұнатпайды. Үлкендерге жағымпазданбайды. Оның білімі бар, ілімі бар. Кітап оқу дегеніміздің себебі осы. Егер сіз кітап оқысаңыз, сұрақ қоюды білесіз - деп айтқан сөзінде үлкен мағына жатыр. Осы сөзден келіп шығып біз жастарды кітап оқуға баулуымыз керек. Жасөспірімді дұрыс бағытқа сілтеп, сол үшін ат салысатынның бірі - балалар әдебиеті. Балалар әдебиеті - жас буынның сана-сезімін оятып, ақыл дамытатын, оларды адамгершілікке тәрбиелейтін өмір оқулығы. Оның мақсаты - мектеп жасына дейінгі үш жасар баладан бастап, он алты жасқа дейінгі оқушыларға көркем әдеби тілде жазылған жоғарғы идеялық қызықты шығармаларды беру. Осының барлығы жас буынды саналы өмір сүруге талпынтады. Оның келешегіне жол ашады, бағыт сілтейді. Өмірге жанасымды, икемді, төзімді күрескер етеді.
Соның үшін де жастар арасында ауызбіршілік пен татулықты нығайту үшін оларды көркем шығармалар оқуға баулуымыз керек. Болашақ ұрпақта жалпы адамзатқа деген құрмет сезімін оята алсақ біз әрине мақсатымызға жеткен боламыз.
1-тақырып. Балалар әдебиеті жайлы жалпы түсінік
Жоспар:
1. Балалар әдебиетінің өсу өркендеу жолдары.
2. Балалар әдебиетінің салаларға жіктелуі.
3. Балалар әдебиетінің басты ерекшеліктері.
Тірек ұғымдар: Балалар әдебиеті, жіктелу салалары, демократ, реалист, балалар жазушысы.
1. Балалар әдебиетінің өсу өркендеу жолдары.
Кезінде балалар әдебиетінің қалыптасуына, дами түсуіне Коммунистік партия мен кеңес үкіметі тұсында да қамқорлық жасалғандығын жоққа шығаруға болмайды.
Әрине, кеңестік әдебиет кеңес шындығын типтік образдар арқылы көрсету міндеттерін үнемі алға қойып отырғаны аян. Балалар әдебиетінің мектеп өмірімен, политехникалық оқумен байланысын, тәрбиелік мәнін күшейту еш уақытта назардан тыс қалып көрмеген. Осы мәселелер КПСС-тің ХХI, ХХII, ХХIII, ХХIV съездерінің тарихи қарарларынан көрінеді.
Ресейде балаларға арналған әдебиет өз алдына дараланып ХVI-ХVII ғасырларда таныла бастаған. Орыс халқының алдыңғы қатардағы жазушылары мен әдебиет қайраткерлері бала тәрбиесіне үлкен мән бере отырып, балалар әдебиетін жасауға атсалысқан еді. Бұл орайда Жуковский мен Одоевскийдің, Белинский мен Чернышевскийдің, Добролюбовтың, Лев Толстой мен Чеховтың, Некрасов пен Мамин Сибиряктің, Горький мен Маяковскийдің есімдері ерекше аталады.
Үлкен әдебиет үлкен теорияны тудырады. Осындай алдыңғы қатардағы балалар әдебиеті теориясының негізін салған ұлы орыс халқының революционер демократтары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов болды. Олардың балалар әдебиетіне қойған ең үлкен талаптары Отаны, халқы алдында қызмет ететін болашақ ұрпақтарды тәрбиелеу мәселесі еді.
В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов балалар әдебиетінің реалистік демократтық бағытта дамуына жол ашып берді: Балалар кітаптарының мақсаты - балаларды белгілі бір іспен шұғылдандыру емес, оларды бұзық әдеттерден, бұзық бағыттан алдын ала сақтандыру ғана емес, сонымен қатар оларға табиғаттың берген адамгершілік рух элементтерін: сүйіспеншілік сезімін, шексіздікті сезінуін дамыту болады. Мұндай кітапшалар балалардың ес-ақылына емес, сезіміне төтеден, тікелей әсер ететіндей болуы керек. Сезім білімнен бұрын пайда болады, ақиқатты сезбеген адам - оны түсінбеген де білмеген адам. Балаларды үш әлем табиғатымен таныстырып, толып жатқан халқы бар бүкіл жер шарын олармен бірге аралап өту керек. Оларға әр алуан мінез-құлықтары, әдет-ғұрыптары, ұғымдары, нанымдары бар адамзат ұрпақтары мен қоғамдарын көрсету керек. Ал ол үшін балаларға арнап жер үстінде ұшып жүрген көбелекті де сүйіспеншілік тілмен, өмір тілімен сөйлету керек деді В.Г.Белинский.
Ал Н.Г.Чернышевский: Біз кейде балалардың ақыл-ойын дұрыс бағалай білмейміз. Біз баланың зейіні нашар, ақылы өткір емес деп ойлаймыз; жоқ олай емес, баланың тек тәжірибесі ғана жоқ, ал ақылы өткір, қиялы жүйрік екеніне сеніңіз. Үлкен кісілердің кез-келгеніне ұғындыра алмайтын алгебраның қиын есептерін он екі жасар бала оқып үйренеді ғой. Ендеше, істі біліп қана қолға алу керек, балалармен тарих туралы да, адамгершілік ілім туралы да сөйлесуге болады - деген.
Кеңестік балалар әдебиетін социалистік реализм бағытында дамытып, негізін салған М.Горький болатын. Халықтың көкейтесті ой-арманын, тілегін бейнелеген өткен замандардағы мол тәжірибелерін пайдалана отырып, балалар әдебиеті жас өспірімдер мен балдырғандардың ең таңдаулы, ең мақтаулы жаңа әдебиетіне айналды.
Кеңес балалар әдебиеті теориясын дамыту жайында айтылған М.Горький еңбектерінде социалистік құрылыстар тақырыбына жазылған көркем әдебиеттер өте жоғары бағаланған. Соның ішінде әсіресе, ғылыми-фантастикалық көркем әдебиеттер мен көрнекті озат адамдардың өмірі жайлы жазылған шығармаларға көп көңіл бөлінген.
М.Горький Тақырып жайында деген мақаласында балаларға арналған ғылыми көркем әдебиеттерді қалай жазу керектігі жайында біртұтас бағдарлама сызып берген.
М.Горький кеңес балалар әдебиетінің ұлы жазушысы, теоритигі, сыншысы және оның қамқоршысы болды. Оның балалар әдебиеті жайында жазған: Тақырып жайында, Ертегілер туралы, Жауапсыз адамдар туралы, Біздің тұсымыздағы балалар кітабы туралы еңбектері ғылымға және балалар әдебиеті жайында жазылған сын еңбектерге енгізген ірі мұра болып қалды.
Өнер алды қызыл тіл- деп Абай айтқандай, балалар әдебиетіндегі басты мәселелердің бір түрі - тіл. Балалар жазушысы әдеби тілге шебер болумен қатар, оған өте ұқыпты қарауға тиіс. Балаларға арналған шығармалардың тілі, ең алдымен, өзінің ана тілін жетік білуге, сөздік қорын байытуға, жүйелі түрде қисынды сөйлеуге, әсіресе, ана тілін сүйе білуге баулитын көркем құрал болуға тиісті. Әрбір сөз өз орнында өз қызметін атқара тұрып, бала жанына қозғау салып, сұлу суреттерімен эстетикалық күшті әсер ететіндей болуы керек.
Балаларға арналған өлеңдер ойнақы, жинақты, тілі баланың өз ойындай мөлдір де тұнық, қызықты да қарапайым болуы шарт.
Қазан төңкерісінен кейін қазақ балар әдебиеті жөнінде де сыншылар мен зерттеушілер, ғалымдар мен ақын-жазушылар және мұғалімдердің ықыласы ерекше болды. Балалар әдебиетінің ерекшеліктері жайында әр кезде әр алуан пікірлер айтылды. Бұл ретте С.Сейфуллиннің, І.Жансүгіровтің, М.Әуезовтің, С.Ерубаевтың, С.Мұқановтардың еңбектерін атап өтуге болады.
С.Сейфуллин өзінің Жұмбақ айтысу, Жаңылтпаш, Балалар ойыны, Жастық ойын, күлкі тақпақтары деген еңбектерінде бастан аяқ балалар ауыз әдебиетіне тән мұраларға ғылыми талдаулар жасаған. Жұмбақ айтысу - хат жазу білмеген көшпелі елдің жастарының, балаларының жас басынан өз әлінше зейіндерін тапқыштыққа үйретіп беретін, тәрбиелейтін, тілін шеберлейтін, сөзді үйлестіріп, ұйқастырып айтуға жаттықтыратын сабақ тәрізді болған дейді ол. С.Сейфуллин балалар әдебиетін әрі жинаушы, әрі зерттеуші болды.
І.Жансүгіров 1927 жылы жарық көрген Өтірік атты жинаққа жазған алғы сөзінде: Ел өтірігі үлкендерден гөрі балалардікі, балалар әдебиетіне жатады - деп түйіндеген.
М.Әуезов Әр жылдар ойлары, Ертегілер деген ғылыми еңбектерінде балалар әдебиетінің арғы төркіні халықтық шығармалар екенін дәлелдеді. Бұл жөнінде М.Әуезовті балалар әдебиетінің тарихы туралы нақтылы тұжырым жасаған ғалым деуге болар еді. С.Көбеевтің жасөспірімдерге арналған Үлгілі бала атты кітабы жөнінде 1939 жылы С.Мұқанов әсіресе Жетім деген өлеңінің қатты әсер еткендігін атап өткен.
2. Балалар әдебиетінің салаларға жіктелуі.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан алып қарағанда бала деп атап жүрген жас жеткіншектердің өз араларында үлкен өзгешеліктер бар. Мысалы, бес жастағы бала мен он жастағы баланың мінезі, ұғымы, дүниеге көзқарасы бірдей еместігі мәлім. Осыған орай балалар әдебиеті өз ішінде бірнеше салаға жіктеледі.
а) Мектеп жасына дейінгі балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тыңдаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған әдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған әңгімелер, белгілі оқиғаға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат әлемімен, өзін қоршаған, күнде көріп жүрген оқиғалардан алынады. Тілі жеңіл, сөзі ойнақы келеді. Бас бармақ, балаң үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек деп бес саусақты санату, таныту, тағы сол сияқты баланы ойната отырып күлдіру, күлдіре отырып өмірге үйрету жағы көзделген. Шығарманың жатталуы да қиын болмауы тиіс. Мысалы:
Ал, білек, ал білек,
Балбыраған бал білек
Аулың толы мал, білек
Атқа тоқым сал, білек -
деген сияқты ойнақы болып келеді. Оның жатталуы да қиын емес. Бұл жаста өлең сөздері айрықша әсер етеді. Өйткені, бұл жастағы балалар естігенін жаттап алуға әуес.
ә) Бастауыш сынып оқушыларына арналған әдебиет. Бұл жеті мен он жастың арасын қамтиды. Жүйелі түрде өтілетін мектеп оқуы, мектеп бағдарламалары бұл жастағы балалар үшін жазылатын көркем шығармалардың білім берерлік және тәрбиелік мәнін тереңдете түсуді талап етеді. Балаға қоршаған айналаны, ортаны толығырақ, кеңірек таныту көзделеді.
Бастауыш сынып оқушылары бұл кезде мектеп жасына дейінгі балаларға қарағанда едәуір білімді, тәжірибелі болады. География мен табиғаттанудан алғашқы мәлімет алады. Отанымыздың бастан кешірген дәуірлері жайында мәлімет ала бастайды. Мектеп өміріне тереңірек үңіліп, қоғам жұмыстарына тез араласып кетуге ынталанып тұрады. Поэзиялық шығармалар, хайуанаттар жайындағы әңгімелер, ертегілермен қатар, енді қиял-ғажайып салт ертегілерді оқуға көбірек көңіл бөледі. Әсіресе, Алдаркөсе мен тазшалар бейнесі, олардың тапқырлығы мен ақыл-айласы, бұл жастағы балаларды таң-тамаша етеді. Қуақы, қызықты етіп жазылған, тапқыр ойға құрылған кітаптарды іздеп жүріп, қолдан қолға тигізбей оқиды. Бұл жастағы балалар үшін өзін қоршаған орта жайлы, табиғат ғажайыптары жайлы, олардың әр алуан тілектеріне, сұрақтарына жауап берерліктей әдемі суреттермен нақышталған ғылыми-фантастикалық көркем әдебиеттер болғаны жөн. Дүние ғажайыптарын танытатын суретті кітапшалардың мол болуының бұл жастағы балалар үшін маңызы зор.
б) Балалар әдебиетінің бұл сатысы он бір мен он үш жас арасын қамтиды. Бұл жастағы балалар көбіне ғылыми-фанетастикалық кітаптар мен саяхатшылар жайындағы және шытырман оқиғаларға құрылған кітаптарды оқуға құмартады. Олар енді ертегілер оқудан гөрі күрделі мәселелерді қозғайтын әңгімелер мен повестер, очерктер мен естеліктер оқуға ден қояды. Өздеріне үлгі, өнеге тұтарлық тұлғалар өмірінен жазылған биографиялық шығармаларды ідеп жүріп оқитындай деңгейге жетеді.
в) IХ-ХI сынып оқушылары өткінші шақтан өтіп, кәмелеттік дәрежеге жетеді. Сондықтан да 15-17 жас арасындағы жасөспірімдер көбінесе үлкендер оқитын шығармаларға әуес келеді. Жоғары сынып оқушыллары өздері оқып жүрген сан алуан пәндер төңірегінде сабаққа пайдасы тиетін шығармаларды іздестіреді.
Қазақ балалар әдебиетінде батырлық, ерлік дәстүр, өнеге тұтқан ұлы өнерпаздар, еңбек ерлері, батырлар, ғылым ашқан ғаламаттар бәрі-бәрі сипатталады.
3. Балалар әдебиетінің басты ерекшеліктері.
Балалар әдебиетінің басты ерекшеліктерін Ш.Ахметов былайша санамалап көрсеткен болатын.
Біріншіден, балалар психологиясын зерттеу жасағанда, олардың ойлау, түсіну қабілеті суреттеліп отырған оқиғаның, көркем образдың нақтылығын, дәлдігін өз өмірінің айналасынан алуды қажет етеді.
Екіншіден, әңгімеленіп отырған оқиғаның барысында лиризм болуы шарт. Баланың ішкі дүниесіне, ой-санасына бірден әсер ететін күшті де мағыналы бейнелер алынуы керек. Балаларды өмірдің жақсы болашағына қанаттандырып, шарықтатып отыру шарт.
Үшіншіден, балалар әдебиетінде оқиған және адам характерін суреттеу әдістерінің динамикасы ерекше болады. Психологияның дәлелдеуіне қарағанда, балалар алдымен оқиғаның туып отыруына, бұлардың тез өзгеруіне, шешіміне, кейіпкерлер мінезінің әр жақты дамуына қызығады. Одан соң шыққан себептерін іздестіре бастайды.
Төртіншіден, балалар жаратылыстың көркем көріністерін, пейзажды шебер суреттеуді ұнатады, оған сүйсініп қарайды, соны өз айналасынан іздейді. Көркем әдебиеттегі жаратылыс суреттері олардың байқағыштық, талғампаздық қабілетін арттыра түседі. Пейзаждық сурет - эстетикалық тәрбиенің бір көрінісі.
Ал көркемдікке тәрбиелеу - баланың ақыл-есінің тез жетіліп, тез дамуына көмектесіп отырады.
Эстетикалық тәрбие көркем өнердің барлық салаларында ұлы шеберлер жасаған аса құнды мұраларды балалардың терең түсінуін, сол шығармалардан рухани ләззат алуын көздейді.
Бесіншіден, балалар әдебиеті шығармаларының мазмұны, идеясы олардың белсенділігін арттырып, өз өмірінің жарқын болашағын тануға себепкер болуға тиісті. Оларды еңбекке, ғылымға, әр қилы мамандыққа еліктіріп, үлкен істерді орындауға дайындай білуі, оған әуестендіру қажет.
Алтыншыдан, өзінің Әдебиет туралы атты еңбегінде: сөз әдебиеттің негізгі материалы болып табылады. Біздің барлық әсерімізді, сезімімізді, ойымызды көркем түрге келтіретін - сол деген болатын М.Горький. Әсіресе, балалар әдебиетіне қойылатын талап та дәл осындай. Балалар әдебиетінің тілі ойнақы, жеңіл әрі көркем, қысқа да мейлінше түсінікті, айқын да дәл, әрі әсерлі болуға тиісті. Балалар әдебиетінің тілі олардың сөздік қорын байытуға жәрдемдесетін бірден-бір құрал.
Қорыта айтқанда, балалар әдебиеті - жас буынның сана-сезімін оятып, ақыл-есін дамытатын, оларды адамгершілікке тәрбиелейтін өмір оқулығы. Оның мақсаты - мектеп жасына дейінгі үш жасар баладан бастап, он жеті жасқа дейінгі оқушыларға әдеби тілде жазылған жоғары идеялы, қызықты шығармалар беру. Осының барлығы жас буынды саналы өмір сүруге талпынтады. Оның келешегіне жол ашып, бағыт сілтейді.
Тақырып бойынша сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Балалар әдебиетінің өркендеу жолдарында тап болған қиыншылықтар жайлы көзқарасың.
2. Балалар әдебиетінің салаларға жіктелуінің маңызы.
3. Балалар әдебиетінің салаларға бөлінуін интеллект карта әдісі арқылы сипаттап бер.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. - Алматы, 1965.
2. Қирабаев С. Өнер өрісі. Мақалалар мен зерттеулер. - Алматы: Жазушы, 1971.
3. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. - Алматы, 1994.
4. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. - Алматы, 1997.
5. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Алматы, 2005.
2-тақырып. Балалар әдебиетінің қалыптасуы, дамуы, зерттелуі және балалар әдебиетіне тиісті оқулықтар жасау мәселесі
Жоспар:
1. Қазан төңкерісінен кейінгі жылдардағы балалар әдебиеті.
2. Қазақ тіліндегі оқулықтар жайлы.
Тірек ұғымдар: Қазан төңкерісі, балалар әдебиеті, оқулық, ақын, жазушы, реалист, демократ.
1. Қазан төңкерісінен кейінгі жылдардағы балалар әдебиеті.
Қазан төңкерісінен кейін елімізде, бұрынғы Кеңес одағында ғана емес, бүкіл әлемдік деңгейде экономика, саясат, мәдениет пен қоғамдық ой- санада орасан зор өзгерістер болды. Бұл өзгерістер тұтас үдерісті тоқтатып, жаңа әдебиет жасауға кедергі бола алған жоқ. Сол өзгерістер дәуірінде әдебиетіміз қаншама пікірталастарды, түрлі бағыттар мен ағымдар арасындағы қызу айтыстарды басынан кеше жүріп дамыды. Жаңа әдебиет өзіне деген қалыптасқан гуманистік, демокартиялық, ағартушылық, реалистік үрдістерді сақтап, оны одан ары дамыта алды. Қазақ әдебиеті замана, уақыт, өмір, қоғам, адам тіршілігінің пәлсапасын эстетикалық игеру бағытында халық әдебиеті мен мәдениетінің інжу-маржандарын қолданды. Қазақ халқының сөз өнеріне етене жақындығы, ерекше қабілеті белгілі. Оның дүниені эстетикалық қабылдау, бейнелеу әрекетінің аса еркіндігі, өткірлігі, шеберлігі арқасында қазақ қоғамдық санасы жоғары көтерілді. Әсіресе, Ташкентте топтасқан алашшыл ақын-жазушылар мен қайраткерлердің қазақ мәдениетіне 1920-24 жылдары қосқандары мәнді де сүбелі болды. Ұлттық таным-білік интернационализм жетегінде кетпей, елге қажетті біраз дүниелер шығып үлгерді, айтпақ ой-пікірге тежеу салынбады. Сондықтан да ХХ ғасырдың 20-жылдарында әдебиетіміз биік белестерге көтерілді, алуан түрлі ұлылы-кішілі, ірілі-уақты тарих сахнасына шықты. Өйткені тұрмыс-тіршілік те, сана-сезім де дәуір толқынына кезікті де, ескіні қирату, жаңаны орнықтыру процесі мейлінше қатты жүрді. Бұл - бір. Екіншіден, патша заманында тұншыққан ой-пікірдің демократиялық негізде ағыл-тегіл айтылуына мүмкіндік туды. 20-жылдары ойды тежеу, сақтана сөйлеу, көрбілтелеп айту машығы болмады.
Қазан төңкерісінен кейінгі күрделі оқиғалар мен түрлі әлеуметтік қарама-қайшылықтарғы қарамастан Қазақстанда халықтың мәдениетін жоғарлату мақсатымен білім саласында айтарлықтай елеулі жұмыстар жүргізілді. Кеңес өкіметі құрылған алғашқы жылдардан бастап-ақ оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылып, балалар үшін мектептер ашумен бірге, оларға арналған оқулықтар, әдебиеттер даярлау және оны басып шығару ісі қайта қолға алына бастады.
2. Қазақ тіліндегі оқулықтар жайлы.
ХХ ғасырдың басындағы балалар әдебиетінің тууына ерекше ықпал еткен жағдайлардың бірі осы оқу-ағарту жұмыстарының, баспа ісінің дамуы болды.
Біз балалар әдебиеті дегенде оны мектептен, өнер-білім мен халық ағарту ісінен бөліп қарамаймыз. Бұлар бір-біріне тығыз байланысты. Бірін-бірі толықтырып отыратын мақсаты мен идеясы - бір нәрсе. Сондықтан балалар әдебиеті дегенде өнер-білім, мектеп еске түседі де, мектеп дегенде балалар әдебиетін қоса қабат енгіземіз
Балалар әдебиетінің пайда болуына ел ішіндегі түрлі тарихи жағдайлар, ояну, серпілу, жас ұрпақ тәрбиелеуде ұлт зиялыларының көркем сөзді қуатты құрал етіп пайдалануы үлкен ықпал етті. Осы тұрғыда А.Байтұрсыновтың: Қазақ ісіндегі неше түрлі кемшіліктің көбі түзелгенде оқумен түзеледі. Бұл күндегі үлкендердің біздің жаңалық ісімізді жатырқап, жаңалық пікірімізді түсінбей, айтқанымызды тыңдамай, істегенімізге қосылмай отыр. Жаңалыққа жастар мойнын бұрып қайырылар, халық түзелуінің үміті жастарда. Сондықтан жастардың қалай оқып, қалай тәрбиеленуі бәрінен бұрын ескеріліп, бәрінен жоғары қойлатын жұмыс деген пікірінің орны бөлек.
Қай елде болмасын әдебиеттану ғылымы ең алдымен оқулық жасаумен, мектепте әдебиетті оқытудан, тарихын жүйелеуден, үйретуден басталады. Сондықтан Қазақ тілінің тазалығы үшін күресіп, бөтен сөзбен тілді былғамай, таза қазақ тілінде жазу үлгілерін көрсеткен, қазақтың көрнекті зиялылары ел мүддесі мен халық қамы үшін ағартушылық-педагогтық салада жұмыла еңбек етті. Алғаш мектептерге әліппелер, тілашарлар, тіл құралдарын жазды, кейіннен 20-30 жылдары ашыла бастаған мектептер мен жоғары оқу орындарына арнап оқулықтар, нұсқаулықтар жазып, оқу құралдарын аударумен, сөздіктер құраумен айналысты. Қазақ зиялыларының көрнекті өкілдері - Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Е.Омаров, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Б.Майлин, Х.Басымов, І.Жансүгіров, Н.Төреқұлов, Т.Шонанов, Ә.Ермеков, С.Қожанов, Қ.Жұбанов, Ж.Күдерин тағы басқалар ғылымның әр саласында заман талабына сай әрі аудармашы, әрі ақын, әрі жазушы, әрі сыншы, әрі драматург болып еңбектер жазды. Қазақстанның Халық Ағарту Комиссары қызметіндегі Ахмет Байтұрсынұлының 1921 жылы 31 қаңтарда Орынборда қазақ мектептері үшін оқулық жасау мәселесіне арнап мәжіліс өткізгені туралы ақпараттық хабар Қазақ газетінде (редакторы М.Әуезов) жарық көрді. Бұл мақалада Ахмет Байтұрсынұлының зиялы қазақ азаматтарын мәжіліске шақырып, 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдарын даярлау туралы кеңес ашқаны жөнінде айта келіп, мәжілісте комиссар Байтұрсынұлы төмендегі жайды баяндағанын жазады: Бұл күнге шейін қазақ тілінде 1-ші һәм 2-ші буын мектептер үшін оқу құралдары жоқ, сондықтан қазақша оқу құралдарын жазуға, һәм тәржімалауға тезінен кірісу керек. Әдебиет пәні үшін хрестоматия құрастырып жазу ісі Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллинге, Жүсіпбек Аймауытұлына, әдебиет теориясы М.Жұмабаевқа тапсырылады Міне, ұлттың рухани көсемі осындай жолмен барлық қаламгерлерді, зиялы қауым өкілдерін ортақ іске жұмылдырып отырды.
А.Байтұрсынұлының 1912-1928 жылдардағы жарық көрген әліппелері, оқулықтар, жазу, емле, терминология мәселелері жазылған сыни мақалалары, М.Дулатовтың Қирағат (1911,1923) Есеп құралы (1918-1925), М.Жұмабаевтың Педагогикасы (Баланы тәрбия қылу жолдары) (1922,1923), Сауатты бол (1923), Ж.Аймауытовтың Тәрбие жетекшісі (1924), Психологиясы (1928), Жан жүйесі және өнер таңдауы (1926), М.Әуезовтің Әдебиет тарихы (1927) , Новый аул (екі кітабы, 1929), Жеткіншек (1930), С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті (1932), Омаровтың Пішіндемесі(1924, 1928) Физикасы (1930), Х.Досмұхамедовтің Жануарлары (1922), Табиғаттану (1922), Адамның тән тіршілігі (1927). Қ.Кемеңгеровтің Оқу құралы (1928), Қазақша-орысша тілмашы (1927), Б.Майлин Шаласауаттылар үшін оқу кітабы (1928), Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Ә.Сыдықовтың Сауаттандырғыш (сауатсыздар әліппесі), Мұғалімдер үшін қолданба (1933), Ғ.Мүсірепов Қызыл әскер әліппесі (1928), С.Қожановтың Есептану құралы (1924), Т.Шонановтың Әліппесі ( ), Ә.Ермековтің Ұлы математика курсы жазылды.
Қазақ зиялыларының ұлты үшін еткен осындай қыруар еңбектері туралы ғалым Т.Кәкішев атап айта отырып: ...20-жылдардың алғашқы жартысы қазақ мәдениеті үшін айрықша құнарлы болды. Ең бір айрықша айта кетер ұлы құбылыс - қазақ мектептерін оқулық, оқу құралдары, хрестоматия, әдіснама тағы басқа керек-жарақтармен қамтамасыз ету болды. Бұл мәселе Әдебиетану мен сынның олжасы ескергенде халық мұрасын жинау, зерттеу мәселесіне қатысы аздау болғанмен, қазақ танымына пайдалы екендігін ұмытпау абзал, - дейді. Мектептерді оқу құралдарымен түрлі көрнекті құралдармен қамтамасыз ету айналасы екі-үш жылдың аясында жасалғанын айта келіп: Осы қарқын мен жігер, ақыл-парасат екпініне қарағанда сол кезеңдегі саясат зиялылары қуғын-сүргінге салмағанда, қазақ мәдениеті орасан зор биікке көтерілері сөзсіз еді, - деп жазды.
Қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтар Қазан қаласында бастырылса, кейіннен Орынбор, Қызылорда, Ташкентте басылып шығады.
Баспа қызметі халық ағарту комиссариатымен тығыз байланыста жүрді. Өйткені, халық ағарту комиссариаты барлық мектептер үшін оқулықтар, әдебиеттер шығару мәселесін қолға алды.
1920 жылы Түркістан Республикасы халық ағарту комиссариаты жанынан арнайы құрылған Білім комиссиясына мүше болған Халел Досмұхамедов 1921 жылы Түркістан Республикасында қазақ-қырғыз комиссиясының төрағасы болып сайланды. Х.Досмұхамедов басшы ретінде бірден қазақ мектептері мен жоғары оқу орындарына арнап бағдарламалар жасау, түрлі салаларда оқулық кітаптар жазу мәселесіне ерекше назар аударды.
1920 жылдан бастап мектептерге арналған арнайы оқулықтар шығарыла бастады. 1921 жылдың өзінде Білім комиссиясы А.Байтұрсыновтың Әліппе, Баяншы, Тіл құрал, М.Дулатовтың Оқу құралы, Есеп құралы Иса Тоқтыбаевтың Жалпы жағрапия, Түркістан жағрапиясы, Х.Досмұхамедовтің Табиғаттану, Жануарлар кітаптарын Орта Азия мемлекеттік баспасына тапсырды.
Х.Досмұхамедов 1923 жылы Комиссия жанынан Сана атты журнал ұйымдастырып, оның редакторы болады.
Халел Сана журналын шығару себебін былай түсіндіреді: Оқу кітабын жазып шығару қиын және ұзаққа созылатын болғандықтан білім беретін сөздерді жинақтап журнал қылып, екі айда бір шығаруды Қырғыз-қазақ комиссиясы қолға алды. Халел журнал шығарудағы қазақ-қырғыз білім комиссиясының міндеттерін жалпы қауымға жариялады. Олар:
1. Ең негізінен бастап әр пәндерден түсінікті қылып жалпы білім беру: а) ғылым-қисап (математика); ә) физика, химия туралы түрлі мағлұматтар беру; дүниенің жаралуы, түзілісімен аспандағы жұлдыздармен, жердегі болатын жауын-шашын секілді өзгерістермен таныстыру; в) жануарлармен, жер жүзіндегі ағаш, шөп секілді түкпенен, тас-топырақпен таныстыру, жердің қалай жаралғанын, неден түзелгенін білдіру; г) бұрынғы өткен халықтармен, олардың мәдениетімен, салтымен таныстыру, бұрынғыдан қалған тамтықтарды қалай іздеу жайында, қалай пайдалану туралы баяндама беру; д) қай жұртта қандай шаруа бар, қандай заң бар, қандай тұрмыс тіршілік бар - сонымен таныстыру; е) жер жүзіндегі елдермен, жерлермен таныстыру; ж) санақ туралы баяндама беру, жер жүзіндегі елдердің туысының, өлімінің, оқуының, сауатсыздығының түрлі қажетіне жұмсайтын бұйымдарының санағын беру; з) адамның, малдың аурулары туралы, саулық сақтау туралы мағлұмат беру; и) хәріп тізу, баспахана түзеу, кітап бастыру, сүгірет туралы мағлұмат беру.
2. Қазақ-қырғыз жұртының тарихымен, салты, әдетімен, туған жерімен таныстыру. Өз еліміздің өткен-кеткені туралы, басынан кешкен дәуірлері туралы қолдан келгенше толық мағлұмат беру, ата-бабаларымыздың істерімен танысып, еткен жаңалықтарына күйініп, жақсылықтарына сүйініп, ғибрат алмақ адамға сана береді.
3. Қазақ-қырғыз жұртының тілімен, әдебиетімен жақсы таныстыру. Тіл-жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел - ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт. Тілімізді бұзбай ұстарту шарттарын қарастыру, өрнекті түрлерімен таныстыру.
4. Білім таратып, елдің қолын мәдениетке жеткізетін - мектеп, сондықтан мектептің тарихы, түрлері, түзелісі, оқуы, оқыту реттері, мұғалімдердің күй-жайы туралы, оқу құралдары, кітаптары туралы толық баяндама беріп тұру.
5. Адамның табиғаттағы бір мінезі - ойын-сауық қылып, қызықтар көруі. Салтымызға, тұрмысымызға қарай түзелген елімізде көп ойындар бар. Біздің кейбір ойындарымызға Еуропа таңқаларлық Сананың бір міндеті - өз еліміздегі ойындармен оқушыларын таныстыру.
Санада қамтылған мәселелер өзінің жан-жақтылығымен, маңыздылығымен таңғалдырумен бірге онда қарастырылған нәрселер әлі күнге өзінің құндылығн жойған жоқ.
Осы салада зор еңбек сіңірген ағартушы-ғалым А.Байтұрсынов қазақ тілінің тұңғыш әліппесін жасады. Ең алғашқы әліппе Оқу құралы деген атпен 1912 жылы жарық көрді. Бұл оқулық 1925 жылдарға дейін бірнеше рет басылды және оқыту ісінде біраз жылдар бойы пайдаланылды.
А.Байтұрсынов 1914 жылы Қазақ газетінде жарияланған Мектеп керектері деген мақаласында мектепке аса қажетті құралдардың қатарына кітаптарды жатқызды. Пұлға табылмайтын қазақ мектебінде қазақ тілінде оқытуға керек кітаптар.Қазақ бастауыш мектебінде үйретілетін білімдер мынау дедік: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-кәсіп, жағрапия, жаралыс жайы. Осыларды үйретуге керек кітаптар қазақ тілінде жоқ. Міне, қазір іздесек ақшаға табылмайтын құралдар осы. Осыларды дүнияға шығару керек. Біз бұларды уақыт жетуінше қолға алып, істеп жатырмыз. Бірақ бір жағынан басы ашық мәтбуғамыз болмағандықтан, тез үлгеріп бола алмай жатыр - деген еді.
Ахмет Байтұрсынов жазған мектеп оқулықтар 1927-28 жылдарға дейін пайдаланып келді. Ахмет қазақ тілінің, тіл білімінің негіздерін тануға, оқып-үйренуге арналған Тіл туралы, Тіл танытқыш, Тіл жұмсар, Сауат ашқыш, Оқу құралы еңбектерін жазды. Сонымен бірге, оның Қазақ газеттері беттерінде жарияланған Оқу жайы, Орысша оқушылар, Қазақша оқу жайы, Бастауыш мектеп, Мектеп керектері, Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу керек? т.б. мақалалары білім беру мен оқу-ағарту мәселелеріне арналды. Міне осылардың негізінде қазақ тілі, ауыз әдебиеті, мәдениеті, тарихы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері туралы ойларын мектепте оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында пайдалану жолдарын көрсетті.
А.Байтұрсыновтың өмірде алдына қойған басты мақсаты - қазақ халқының, қазақ жастарының ұлттық санасын ояту, тұрмыс жағдайын жақсарту болды. Ол бар ғұмырын ағартушылық ісінің жандануына бағыштады, оқу-тәрбие жұмысын жетілдіруге арнады. Бұл мәселеден қазақ зиялыларының көрнекті өкілдерінің бірі, алаштың асыл азаматы Міржақып Дулатов та сырт қалған жоқ. Балаларды оқыту ісіне тікелей араласып, үлгілі жұмыстарға қосқан зор үлесін Қирағат, Есеп құралы еңбектерінен және Серке, Қазақ, Ақ жол, Айқап, Қызыл Қазақстан, Еңбекші қазақ газет-журналдарында жарияланған көптеген мақалаларынан көреміз.
Міржақып мұғалімдік қызмет атқара бастаған жылдары қазақ балаларына арналған оқу құралдары тым тапшы кез еді. Ы.Алтынсариннің Хрестоматиясы ол күнде өте қат дүние болды. 1916 жылы Орынбордағы А.Ғ.Хұсаинов баспаханасынан алғаш рет бастауыш мектепте екі жыл оқитын Қирағат кітабы оқу құралы басылып шықты. 1924 жылы Оқу құралы деген атпен қайта басылған бұл оқулыққа автор Мұғалімдерге деген арнайы алғыс сөз жазып, А.Байтұрсыновтың Жол басы деген өлеңін беташар ретінде беріпті. Бастауыш мектепте екінші жыл оқылатын қирағат кітабы деген автордың ескертпесі бар бұл кітап оқушыларға жеңіл, түсінікті тілмен жазылған. Жинаққа халық ауыз әдебиетінің үлгілерімен бірге Абайдың Жазғытұры, Жаз, Күз , Қыс өлеңдері мен Қарға, Шегіртке аударма мысалдары, Ыбырайдың Кел, балалар, оқылық!, Өнер-білім, Жаз өлеңдері шығармалары, Ахмет Байтұрсынұлының Аққу, шортан һәм шаян, Шыжбық пен көгершін, Бұлбұл мен есек, Өгіз бен бақа, Қайырымды түлкі, Маймыл, Қасқыр мен қозы, Қасқыр мен мысық т.б. аударма мысалдары, автордың өзінің Мектепке, Мектептен, Шешенің балаларын сүюі, Аяңыздар жетімді деген өлеңдері мен бірнеше шағын әңгімелері, Әкірам Ғалымовтың Айт күні, Сералы Еруалыұлының Сұлу ағаш, М.Жұмабаевтың Жазғытұры, Туған жер деген өлеңдері кірді. Сонымен бірге, тәрбиелік мәні зор Айқұлақ, Дүмпілдек, Марламқаш сияқты өзі құрастырып, әдістемесін жазған ұлттық ойындар балаларды ерекше қызықтырады.
Қазақ әдебиетінің тарихы мен әдебиеттану жүйесі бізде орта мектепте оқу құралын жасаудан туды. Осы орайда біз балалар әдебиетінің тарихы бастауыш мектептерге арналған оқулықтарды жазудан басталады десек те болғандай. Қазақ әдебиетінің іргетасын қалаушылардың бірі, ірі қоғам, мемлекет қайраткері, ақын С.Сейфуллиннің де оқу ағарту ісіне, баспасөздің жандануына қосқан үлесі зор. 1922 жылы өткен Кеңестердің Бүкілқазақтық ІІІ съезіне Ақмола губерниясынан делегат болып қатысқан Сәкен Қазақ АССР Халық комиссариатының төрағасы болып сайланады. Ол бұл қызметте ұзақ уақыт табандылықпен жұмыс істеді. Бұл қызметте жүрген кезінде ол халық ағарту ісін назардан тыс қалдырған жоқ. Осы салаға бөлінетін қаржыны ұлғайту мәселесін халық Комиссарлары кеңесі мен ҚазОАК-нің алдына әлденеше рет қойды. Соның нәтижесінде Мәскеу, Ленинград, Қазан, Омбы, Баку, Ташкент қалаларындағы педагогикалық оқу орындарында қазақ жастарын көптеп оқыту жүйелі жолға қойылды.
1925 жылдан бастап С.Сейфуллин әдеби және ғылыми педагогикалық қызметке көшеді. Атап айтқанда, Қазақ оқу-ағарту халық комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының төрағасы, Әдебиет майданы журналының редакторы болды. Осы жылдары ол қазақ зиялыларымен бірлесе отырып, қазақтың ескі әдебиет нұсқаларын жинау, зерттеу, бастыру ісімен шұғылданды. Қазақ әдебиеті (1932) кітабы - осы саладағы алғашқы зерттеу еңбектерінің бірі. Халық әдебиеті материалдарын мол жинап, пайдаланған бұл зерттеуінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан жіктеп, орындарға республикадағы кітап баспа ісі мен баспасөзді дамыту қажеттілігі турасында хат жолдаған. Қазақ әдебиетінен мектептерге оқулық жазу ісіне белсене қатысып, әдебиетші мамандарды даярлауға, жазушы-педагогтардың алғашқы кітаптарын құрастыруға көп күш салды.
1932 жылы С.Сейфуллин, Б.Майлин, Ә.Мәметова, І.Жансүгіровтің бірлесіп жазған Әдебиетті тану оқу құралы атты еңбегі жазылса, 1933 жылы І.Жансүгіров пен Ғ.Мұстафиннің әдебиет хрестоматиясы жарыққа шықты.
С.Сейфуллиннің Ө.Тұрманжановапен бірігіп жазған Көркем әдебиет (1935) атты оқулық-хрестоматиясы (5-сыныпқа арналған) сол кезеңдегі балалар әдебиетінің таңдаулы үлгілерін мектеп балаларына ұсынды.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ зиялыларының көрнекті өкілдерінің бірі Смағұл Сәдуақасовтың оқу-ағарту, тәлім-тәрбие саласындағы мол мұралары арнайы зерттеуді қажет етеді.
С.Сәдуақасұлының 1920 жылы жазған Бірінші мақсұттарымыз еңбегінде ол ең алдымен оқу ісін дұрыс жолға қою керектігіне назар аударады. Бірінші қадам - оқу. Оқу - дүниенің айнасы. Түгелімен дүниені соның ішінен табасың - деген тұжырым жасайды ағартушы ғалым. Сондай-ақ ол білімсіз ұлттың теңдікке ешқашан қолы жетпейтінін ерекше ескертеді.
1925 жылы Республика Халық ағарту комиссары болып тағайындалысымен республикадағы оқу ісінің алға басуын жан-жақты ойластыра бастайды. Сол жылы Жаңа мектеп журналының беташар санында (1925,№1) басылымның бас мақаласы ретінде жарияланған Халық ағарту мәселелері атты мақаласында С.Сәдуақасұлы Халық ағарту комиссариаты алдында тұрған міндеттер мен оларды шешудің жолдарын қарастырған.
С.Сәдуақасұлының оқу-ағарту мәселесіне арнаған ең көлемді де тыңғылықты еңбегі - 1927 жылы өткен мұғалімдердің І съезінде жасаған баяндамасы: Қазақстанда халық ағарту мәселелері.
Бұл еңбегінде қайраткер С.Сәдуақасұлы Қазақстандағы оқу жұмысының өз тұсындағы жай-күйіне, болашағына ауқымды талдау жасайды. С.Сәдуақасұлының бұл баяндамасы 25 шағын бөлімнен тұрады. Солардың ішіндегі оқу-ағарту ісіне байланысты мақалалары мыналар: Бастауыш мектеп туралы, Бастауыш мектептің керегін түгендеу, Оқу құралдары және тіл туралы, Латын қарпі туралы, Балалар әдебиеті туралы, Бастауыш мектептің түрі, Пионер, комсомол туралы т.б. Баяндаманың Балалар әдебиеті туралы және Оқу құралдары және тіл туралы ерекше атаған орынды. Оқу құралдарын жазатын адамдардың саны бізде шағын, - дейді автор. - Ылғи оқу кітаптарын жазуға ғана - жалғыз Байтұрсынұлы. Басқа адамымыз жоқ.
Оқу кітаптарын жазу үшін құр хат танитын болу жетпейді. Жазушы оқыту ғылымына жетік болу керек. Балалардың психологиясын білу керек. Жалпы алғанда оқымысты адам болу керек. Балалардың психологиясын білу керек. Жалпы алғанда оқымысты адам болу керек. Әйтпесе, пайда орнына зиян шығаруы мүмкін.
С.Сәдуақасұлының бұл баяндамасының жартысы Жаңа мектеп журналының 1927 жылғы 3-4 санында басылған, ал сол жылы түгелдей кітапша болып басылып шықты. Сондай-ақ оның Жастарға жаңа жол (1921), Жастармен әңгіме (1925) деген жеке кітапшалары Орынбор қаласында басылды. Қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, ағартушы-педагог М. Жұмабаевтың да оқу-ағарту ісіне қосқан үлесі мол.
М.Жұмабаев жиырмасыншы жылдары шығармашылықпен өнімді еңбек етті. Ол 1919-23 жылдары Бостандық туы, Шолпан, Сана журналдарында, Ақ жол газетінде өзінің өлең-жырларын көптеп бастырады, халық ағарту жұмысына да белсене араласады. Оқытушылық қызмет атқара жүріп Педагогика(1922) оқулығын жазса, 1923-27 жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиет-көркемөнер институтында оқып жүріп Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолы(1925), Сауатты бол(1926) оқулықтарын жарыққа шығарды. Ғалымның бұл еңбектерінде оқыту мен тәрбиелеудегі ұлттық болмыс ерекше көрініс береді. Мағжанның Педагогикасы - қазақ топырағында жарық көрген тұңғыш педагогикалық еңбек болуымен құнды. Қазақтың көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі Бейімбет Майлин сауатсыздықты толық жою ұранын алға тартты Сауаттылығы төмендерге арналған оқу кітабын (1929), Күш деген атпен сауаттылығы төмендерге арналған оқулықты (1930), Жаңаша оқы және жаз құралын (1931) және Ғ.Мүсірепов және А. Ситдыковпен бірге Сауатсыздарға арналған әліппені (1935-36) жазып шығарды. Сол заманның зәру мәселесі - білім беру мәдениетін көтеру, мектептерге арнап оқулықтар жазу ісіне қызу араласқан алаш ардақтыларының бірі - Телжан Шонанов. Оның ғалым, әдебиетші, педагог, ағартушы ретінде жазған қыруар еңбектерінің басым бөлігін оқу ағарту ісіне, бастауыш мектептерге арнап оқулық жазуға арнады. Жаңа арнаға бет бұрған ел өміріндегі білім жолын бір жүйеге келтіріп, мектептерге оқу бағдарламасын жасаумен ерінбей-жалықпай айналысқан. Педагог ғалым сол дәуірдегі қазақтың белгілі тілші-әдебиетшілерімен тығыз байланыста болып, олармен ағартушылық бағытта келелі жұмыстар жүргізген. Мәселен, көрнекті ғалым А.Байтұрсыновпен бірге 1926 жылы үлкен хрестоматиялық Оқу құралын дайындап шықты. Ахаңның ана тілін мектептерге оқытуға арналған Әліппе астары, Баяншы, Нұсқаушы деген әдістемелік шығармаларына көмекші ретінде кітаптар жазды. Сондай-ақ, ол әріптестері М.Жолдыбаевпен, Г.Бегалиевпен, С.Жиенебаевтармен бірге бірқатар оқу-әдістемелік еңбектер жазуға қатысты. Т.Шонановтың Әліппе ( 1924), Жаңа арна (1924) оқулықтары бастауыш мектептің алғашқы жылдарына арналады. Оқу материалдары түсінікті болу үшін балаларға мақал-мәтелдерді, нақыл сөздерді, мысалдарды пайдалана отырып, оқушының білімге, оқып үйренуге деген қызығушылығын арттыру мақсатында шағын әңгімелер жазған. Онда балалардың жасына, танымына қарай оқу-білімге, еңбекке баулитын, адамгершілікке жетелейтін тағылымдық ұғымдар қамтылған.
Жүсіпбек Аймауытовтың да оқулық жазу ісіндегі еңбектері арнайы сөз етуге тұрарлық. Қазан төңкерісінен кейінгі кеңестік әдебиеттің негізін қалаушылардың бірі, ақын, прозашы, драмашы, сыншы, публицист, аудармашы - Жүсіпбек Аймауытовтың артында да мол мұра қалды. Ж.Аймауытов 1919-1920 жылдары Семей губерниялық атқару комитетінің бөлім меңгерушісі, Кедей таңы газетінің редакторы болып қызмет істейді. 1920 жылы күзде Қазақстан Советтерінің Құрылтай съезіне делегат болып қатысып, Қазақ АССР оқу халық комиссариатының орынбасары болып тағайындалады. 1921 жылы Семей губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі қызметіне ауысып, кейін Қазақ тілі газетінің редакторы болып істейді. 1923-1924 жылдары Орынборда халық ағарту институтында, 1924-1925 жылдары Ташкент халық ағарту институтында қызмсет істеді. 1925-1929 жылдары Шымкент педагогикалық техникумында директорлық қызмет атқарды. Ол қалың қазақ қауымын надандықтан шығарудың бірден-бір жолы - елді сауаттандыру, өнер-білімге тарту деп ұғып, өзінің саналы ғұмырын, еңбегін соған бағыштады. Қызмет істей жүріп, жас ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге, олардың ғылымның әр саласында жан-жақты білім алуын көздеген еңбектер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz