ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ШИЕЛЕНІС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПІРІМҚҰЛОВА ЖАНЕРКЕ АБАЙҚЫЗЫ
XIX ҒАСЫР АҚЫНДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ КӨРІНІСІ
д и п л о м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиетi
Шымкeнт 2022
Ф.7.06-02
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
ф.ғ.к. _______ Байғұтова Д.Н.
" ___" ___________ 2022ж .
XIX ҒАСЫР АҚЫНДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ КӨРІНІСІ
д и п л O м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700 - Қазақ тілi мен әдебиеті
Орындаған _____________ Пiрімқұлова Ж.А.
Ғылыми жeтeкшіcі
ф.ғ.к., _____________ Жаппaрқұлова А.А.
Норма бақылаушы _____________ Қайырбекова Ұ.Ж.
Шымкeнт 2022
Ф.7.06-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
Дипломдық жұмысын орындау үшін
ТАПСЫРМА
Білім алушы Пірімқұлова Жанерке Абайқызы
Дипломдық жұмыс тақырыбы: XIX ғасыр ақындарының шығармашылығындағы әлеуметтік мәселелердің көрінісі
Жоғары оқу орны бойынша _____ _________ 2021 ж. №_____бұйрықпен бекітілген.
Дипломдық жұмысқа қажетті мәліметтер: Ғылыми - зерттеу еңбектерінен тақырыпқа қатысты материалдарды жинау; Жинақталған материалдарды жүйелеу, топтастыру; эксперимент арқылы зерттеудің тиімділік сипатын анықтау, оларды салыстыру арқылы нәтижесін шығару.
Дипломдық жұмысының қысқаша мазмұны:
КІРІСПЕ. Жұмыстың өзектілігі, зерттеу жұмысының нысаны, зерттеу әдіс-тәсілдері, дерек көздері, жаңалығы мен алынған нәтижелері, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен жарияланымдар көрсетіледі.
1 - тарауда ХІХ ғасырдағы әлеуметтік мәселелер мен ақындар шығармашылығындағы орын алған көріністер қарастырылуы тиіс. Тарихи оқиғалар мен шығармалардағы байланыстар жан-жақты ескерілуі керек. Ақындар шығармаларының ерекшелігі мен жазылу стилінің айырмашылығы қарастырылуы тиіс. Ақындар мен жыраулардағы көтерген әлеуметтік мәселелері қарастырылуы тиіс.
2 - тарауда ХІХ ғасыр ақындарының көтерген ауқымды әлеуметтік мәселелерінің өлең жолдарында көрініс тапқаны жайлы талдаулар қарастырылуы керек. Зар заман ақындары мен ХІХ ғасырдың екінші жартысында келген демократиялық ағартушылық өкілдерінің шығармалары салыстыру қажет. Ақындар шығармаларының ерекшеліктеріне назар аударылып, стилдік өрнектерді ажыратып қарастырылу тиіс.
Қорытындыда ХІХ ғасырға тән қазақ әдебиетіндегі ақындар шығармашылығындағы өзгерістер мен жаңашылдықтар жайлы нақты тұжырымдар берілуі тиіс.
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
1 Әуезов М. Әдебиет тарихы,-Алматы,1991ж
2 Жұмалиев Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. - А.,1967
Ф.7.06-03
3 Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. - Алматы: Ана тілі, 1992
4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап. - Алматы: Қазақ университеті, 2001
5 Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 4 том. - Алматы 2005
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6 Омаров Б. Зар заман поэзиясы. - А.,2000
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7 Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны. Шығармалары. А:Жазушы, 1989
8 Мұқанов С. Қазақтың ХVIII, ХІХ ғасырлардағы әдебиет тарихынан очерктер. - Алматы, 2001ж
9 Мәдібай Қ. ХІХ ғасыр әдебиеті (1,2 кітаптар. - Алматы 2001,2004 ж.)
10 Байтұрсынов А. Әдебеиет танытқыш Ақ жол. - А., 1991
Жұмыстың әр бөліміне қатысты кеңесшілері
Бөлім
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
Жаппарқұлова А. А.
Желтоқсан, 2021
І тарау.
Жаппарқұлова А. А.
Ақпан, 2022
ІІ тарау
Жаппарқұлова А. А.
наурыз, 2022
Қорытынды
Жаппарқұлова А. А.
Сәуір, 2022
Диплом жұмысы дайындығының графигі
№
Бөлімдердің атауы, өңделетін сұрақтардың тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескерту
1
Кіріспе
Желтоқсан,2021
2
1 ХІХ ғасырдағы қазақ халқы әдебиетінің тарихындағы шиеленіс кезеңі
Ақпан, 2022
3
2 ХІХ ғасырдағы әдебиеттің шынайы рухы, ұлттың азаттығы жолындағы шығармалар
Наурыз, 2022
4
Қорытынды
Сәуір, 2022
Тапсырманың берілген уақыты: 08.10.2021 ж.
Кафедра меңгерушісі ф.ғ.к. ___________ Байғұтова Д.Н.
Дипломдық жұмыс жетекшісі ф.ғ.к.,
аға оқытушы ___________Жаппарқұлова А. А.
Тапсырманы алған білім алушы ___________ Пірімқұлова Ж. А.
Ф.7.06-03
Дипломдық жұмысты орындау бойынша күнтізбелік жоспар
Тақырып: XIX ғасыр ақындарының шығармашылығындағы әлеуметтік мәселелердің көрінісі
Реттік №
Кезеңдер атауы
Орындау мерзімі, ескерту
1
Тақырып бойынша әдебиет таңдау, оқу
Қыркүйек, 2021
2
Жұмыс жоспарын жасау
Қазан, 2021
3
Тәжірибелік мәліметтер жинау және қалыптастыру
Қазан-қараша, 2021
4
Теориялық және тәжірибелік мәліметтерді талдау, зерттеу тұжырымдамасын жасау
Желтоқсан, 2021 - наурыз, 2022
5
Нәтижелерді қорытындылау, ұсыныстар беру
Наурыз, 2022
6
Рәсімдеу, таза түрде жазу, графиктер, диаграммалар, кестелерді орындау, пікір және сын-пікір алу
Сәуір, 2022
7
Жұмысты кафедраға өткізу
Сәуір, 2022
Тапсырманы беру уақыты 08.10.2021 ж.
Жетекші: ___________ Жаппарқұлова А. А.
Студент: ___________ Пірімқұлова Ж. А.
Ф.7.06-03
Мазмұны
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ШИЕЛЕНІС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
ХІХ ғасырдағы ақындардың шығармаларындағы әлеуметтік мәселелер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Зар заман ақындарының шығармашылығы және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ӘДЕБИЕТТІҢ ШЫНАЙЫ РУХЫ,ҰЛТТЫҢ АЗАТТЫҒЫ ЖОЛЫНДАҒЫ ШЫҒАРМАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ..37
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы дүниеге келген демократиялық ағартушылық әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ХІХ ғасырдағы ұлттық сөз өнерінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Білім туралы Заңы (22.12.2016 ж. өзгерістерімен және толықтыруларымен);
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (13.05.2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен);
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 сәуірдегі № 152 бұйрығымен бекітілген Кредиттік оқыту технологиясы бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ережесі (28.01.2016 ж. өзгертулер және толықтырулармен);
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы № 499 қаулысымен бекітілген Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары;
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген Жоғары оқу орындарындағы білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі ережесі (16.11.2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен);
Мемлекетаралық стандарттар: МЕМСТ 7.32-2001 (2006 жылғы өзгерістермен). Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы мен ресімдеу ережелері;
МЕМСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Дипломдық жұмысты жазуға және безендіруге қойылатын жалпы талаптар туралы. Ереже. СМЖ ОҚМПУ Е 7.06-2021.
АНЫҚТАМАЛАР
Теңеу - затты, нәрсені, құбылысты немесе заттың, нәрсенің, құбылыстың белгісін, қасиетін, сапасын екінші бір нәрсемен салыстыру арқылы көрсететін көркемдік ұғым.
Метафора (грек metaphora - ауыстыру) - троптың (құбылтудың) бір түрі. Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы.
Деталь-көркем шығармада белгілі бір мән-мағыналық, идеялық-эмоциялық жүк көтері тұрған көркемдегіш құрал.Мұндағы өлеңдегі детальды сөзге Дұшпан -тазы, біз- түлкі сөзін алуымызға болады.
Портрет - көркем шығармадағы кейіпкердің болмыс-бітімі, ұлттық бейнесі, шынайы мінез-құлқы. Әлем әдебиетіндегі портрет бірталай туындылардың кеңінен танылуына үлкен себепші болса, қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер де ұлттық бояуға қанық, шығарма кейіпкерінің негізгі бет-пердесі болып табылады.
Символ- көркем бейне мен ұғымның арасындағы екеуінің де қызметін атқара алатын атау. Алайда символ ұғымнан көрі астарлы мағынаға бай, ал көркем бейнеден көрі нақтылы мәнге ие. Символдың символикалық формасы сақтала отырып, ишаралайтын нәрсесімен салыстыра тану барысында көпқырлылығы ашылады, бұл оның ерекшелігі болып табылады.
Эпитет (грек. epіtheton - қосымша) - заттың, құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз. Мысалы, қазақ поэзиясында "алтын" сөзі эпитет ретінде көп қолданылады.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі ХІХ ғасыр шығармашылығының алатын орны ерекше. Бұл кезеңнің алғашқы тұсынан-ақ, қазақ поэзиясында қоғамдық тұрмысты, ондағы көзге анық көрінген қайшылық тұстары, халық пен билік арасындағы теңсіздіктер, қазақ халқының езгіге ұшыраған әділетсіздік тұстарын суреттеуге нақты бетбұрыс жасалды. Жыраулық әдебиеттің мектептері, қазақ әдеби дәстүрі уақыт талаптарына сәйкес соқпақтарға ойысып отырды. Саяси тақырыптар, қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, қоғамдағы күнделікті болып отырған қарама-қайшылық жақсылы-жаманды көріністер тікелей қазақ әдеби шығармаларының ең өзекті сарынына айналып, өзекжарды мәселелерге ұласып отырды. ХІХ ғасырдағы қайта жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан сараланып отырды. Көркем әдебиет пен әлеуметтік-саяси құбылыстардың ұштасуы, сонымен бірге қазақтың ұлттық әдебиетінің халықтық қасиеті алғаш рет ғылыми түрде негізделіп, негізгі заңдылықтар мен басты ерекшеліктері көрініс тапты. Көптеген ақындардың жазған мұралары қайта қаралып шықты. Тәуелсіздік алғанға дейін әдебиет сахнасында Көтеш Райымбекұлы, Шортанбай Қанайұлы, Дулат Бабатайұлының көптеген шығармалары толық сараланбай, жете зерттелмей келген болатын. Ал бертін келе зерттеу барысында олардың шығармашылығына толық назар аударылды. Сонымен қатар Шал Құлекеұлы, Махамбет Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың шығармалары арнайы жекелеп талданды. ХІХ ғасырда қазақ әдебиетінде қазақ халқы жайлы жаңа әдебиет жазыла бастады. Қазақ әдебиеті жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғысынан жаңаша түрлеп, шығармалардың тақырып аясы жаңаша кеңейе түсті. Әдеби процестің осынау заңдылықтары қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік жағдайымен бірдей сабақтастыра қарастырылды.ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі орны бөлек,дәстүрі берік, шығармашылық мазмұны жағынан бай кезең болып есептеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті шығармаларының негізгі сарынын көрсету. Шығармалардың әдебиет тарихындағы маңыздылығын арттыру.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанына ХІХ ғасырдағы ақындар шығармаларындағы көтерген әлеуметтік мәселелер мен арқау болған тақырыптардың өзектілігі, жазған жұмысыма арқау етіп алынды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті поэзиясын зерттеу;
Сол салада еңбек еткен әдебиет өкілдерінің еңбектерін дәріптеу;
ХІХ ғасырдағы өнер,білім тақырыптарына шолу жасау;
Ақындар шығармалары арқылы көрсетілген тарихи оқиғаларды зерттеу.
Зерттеу пәні: ХІХ ғасырдағы ақындар шығармашылығы мен орын алған тарихи факторлар.
Дипломдық жұмыстың дереккөздері. Дипломдық жұмысты жазу барысында зар заман ақындарының еңбектері, ақындар жайлы тарихи зерттеу кітаптары, қазақ баспасөз беттерінде жарияланған талдаулар, ақындардың авторлық кітаптары.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері.Зерттеу жұмысын жүргізу барысында тіл білімінде қолданып жүрген сипаттау, салыстыру, анализ(талдау), композициялық талдау, мінездеме жасаудың әдіс-тәсілдері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өкілдерінің шығармаларымен толыққанды танысып шығу, сол замандағы тарихи факторлар мен ақындар шығармаларының арақатынасы, сондай-ақ шығармалардың толыққанды зерттелу жолдарын ашу.
Дипломдық жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен пайымдаулар, алынған нәтижелер зерттеп отырған ХІХ ғасырдағы ақын-жыраулардың шығармалары мен ерекшеліктеріне тоқталып, оларға талдау жасау жұмыстары да қарастырылған.
Диплом жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.Дипломдық жұмыс жыл сайынғы өтетін студенттердің конференциясында талқыланып, мақұлданды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімді құрайтын екі үлкен тараудан, қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ШИЕЛЕНІС
1.1 ХІХ ғасырдағы ақындардың шығармаларындағы әлеуметтік мәселелер тақырыбы.
ХІХ ғасырдың ең алғашқы тұсынан бастап-ақ қазақ әдебиетіндегі шығармаларда қоғамдық тұрмыcты, оның көзге анық көрініп тұрған кемшілiктері мен қайшылықтарын, адам мінезіндегі сан қилы сипaттар мен олардың арасындағы теңсiздік, әділeтсіздік, қорғансыздық жайларын суреттеугe нақты бетбұрыс жасалып бастады. Жыраулық әдебиет мектептері, әдеби дәстүрдің уақыт талаптарына сәйкес соңы көркемдік соқпақтарға айналды. Қазақ поэзиясының бұл ғасырда шарықтап өркендегені соншалық: Атырау, Сыр, Есіл, Нұра, Ертіс, Жетісу бойы, Қаратау, Ұлытау, Алатау, Шыңғыс баурайларынан және тағы басқа жерлерден кездескен белгілі ақындардың өзі көптеп саналады.Олар әр алуан ақындық өнер мектебін,шеберлік мектебін жасап шығарды. Осы бір уақыттағы елдік-құрылымдық күйреулер қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік сарынын біржолата басқаша бір арнаға бұрған еді.
ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өкiлдері: Шернияз, Шортанбай, Махамбет, Мұрат, Әбубәкiр, Бұқaр, Ыбырaй, Абай, Сегіз серi т.б. Қазақ далaсындағы ХІХ ғасырда патшaлық ресей отарлаушыларынің жүргiзген саяси-әлеуметтік өктемдіктері мен басқарудың жүйесіндегi реформалардың себеп-салдарлары сол кезеңдердегі қазақ әдебиeті шығармаларынан да молынан көрініс тапты. Көзі ашық, көкірeгі ояу ақын-жырау, сөз ұстаған би-шешeндердің көп бөлігі ұлттың мұңын, ұлттың келeшегін болжаған күңіренiсті көзқарастарын тoлғады.
ХІХ ғасыр қазақ халқы әдебиеті тарихындағы шиеленісті кезең болды. Бұл кезеңде алмағайып жаугершілік замандарды бастан кешірген, хандық дәуір езгісінен босаған, небір қилы заманды бастан өткерген қазақ халқы үшін, жалпы қазақ қоғамы үшін жаңа қоғамдық қатынас пен жаңа қадамдар басталған еді. Білектің күшімен, найзаның ұшымен терезесін теңестіріп келген қазақ халқының басына саяси күрестің ең бір озбыр, ең бір зобалаң, сұрқия құрығы төніп тұрды. Қос қолтықтан алған Ресей патша өкілдері, Қоқан хандығының қыспағы тынысын тарылта түскен, Ақтабан шұбырынды деген атпен тарих сахнасында мәлім жаугершілік қырғыннан шыққан қазақ елінің көрінісі әдеби шығармаларда көрсетілген. Бұл ғасырда қазақ әдебиеті өз тарихында бұрын-соңды болып көрмеген түлеуді, жаңғырып,жаңару процесін басынан өткерді. Қазақ хандығы кезінде елдің елдік рухын берік еткен ұлттық әдебиет пен сөз өнері ендігі қазақ ұлысының дағдарысы мен қиналысын, алмағайып ауыр күндерін де киліге жазды. Етектен тартып, жағаға жармасқан патша өкіметінің отарлау саясаты ең әуелі атамекен ауқымын шиырлатып келiп, хандық басқаруда, елдiк басқару, елдiк құрылым жүйесінiң жүйкесінің талмау тұстарын әлсiретті. ХІХ ғасырдың бастапқы уақытында қазақ халқының тарихи қоғамдық құрылымы біржола ыдырап, елдік басқару жүйесі түбегейлі өзгеріске ұшырап біткен болатын. ХІХ ғасырдың алғашқы жылдарында патша үкіметі қазақ қауымына жаңа саяси әкімшілік басқаруды қосып, Ресей империясы құрамына бағынбаған аумақтарды одан әрі косып алу мақсатына біржолата кiрісті. Нақтылық саясатқа көшкен империялық отарлау озбырлыққа ұласа бастады. Қазақ қоғамында қалыптасқан хандық дәуір мен хандық басқару жүйесі толыққанды ыдыратылып, орнына патшалық Ресей уәкілеттілігінің енгізген аумақтық әкімшілік басқару жүйесі енгізіле бастады.
Отарлау саясаты орныққан сәттен бастап қазақ қоғамындағы хандық құрылым ыдырап, өз арасында келіспеушіліктер мен алауыздықтар орныға бастады. Сол кезеңдегі бірнеше хан сайлау сынды демократиялық еркіндік бірте-бірте әлсіреп, патша өкіметінің губернаторлық басқару жүйесіне тікелей бағынышты болып, кіріптарлыққа түсуге әкеліп соқты. ХІХ ғасырдың басында хандық билік басқару біржола жойылып, қазақ даласының батыс және шығыс аумақтарында біржола аға сұлтандар мен сұлтандық басқару жүйесі жұмыс істей бастады. Губернаторлыққа бөлінгенмен де, аға сұлтанның өзі шын мәнінде қазақ аймақтарын бірнеше бөлікке бөліп,сол кеңеске тікелей бағынышты етті. Осылайша елдің басқару жүйесі шағын әскери губернаторлықтың кеңсе қызметшілерінен де төмен лауазымдық құзыреттілігі байқалмай қала берді. Атамекен жерімізді басқару ең үлкен әлеуметтік мәселеге айналды. ХІХ ғасырдан бастап қазақтарда қоғам мен елдің жағдайын ұғынатын жазба әдебиет қалыптаса бастады.Ол қауымдық, елдің саяси ой-пікірлері мен ұмтылыстары, мақсаттары, мұңдары мен айқайлары ретінде қызмет ете бастады.Ойлаудың, салттық сананың жаңа негізін қалыптастырып, осындай мақсаттарды біріктіру - табысты әлі социалистік емес, азаматтықтың мәнін ұқтыратын, халықтың тіршілік ету аясының тарылғанына ашынатын ақындар жырының қалыптасқандығында. Сол кезеңдегі қазақ ақын-жыршылар арасында елдің егемендігі жолында біріге жұмыс жасау сынды мақсат пайда болды. Сонымен қатар бұл дәуірдегі тарихи оқиғалар мұндай әлеуметтік уәждерді еселей түсті. Оның ең басты себебі - орыс отаршылдығына байланысты туған халықтың мұңы мен зары. Осыған байланысты туған елдегі өзгерістер, қанаудың күшеюі, тұрмыс аймағын тарылту, қазақтың ұлттық ардақты ақынын таптау сынды мәселелер зар заман және өзге ақындардың шығармашылығында кеңінен бейнеленген.
Қазақ халқында болып жатқан мұндай өзгеріске нақты наразылық Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде анық көрініс тапқан. Оның шығармашылығына арқау болған - Исатай Тайманұлы бастаған Махамбат пен Исатай көтерілістері болатын. Мұндағы көтерiлiстiң мақсат-мұраты ("Қорлықта жүрген халқыма бостандық алып берем деп"), оған қатысатын ерлердiң сипаттамасы ("Ереуiл атқа ер салмай"), соғыс суретттерi ("Соғыс"), Исатайдың батырлығы мен оны жоқтауға арналған жыр жолдары ("Тарланым", "Мұнар күн"), ақынның өзі жайында, көңiл-күйiне ("Баймағамбет сұлтанға айтқаны", "Қызғыш құс") байланысты өлеңдерiне жалғасып, тұтастай көтерiлiс тарихын, сол кезеңдердегi әлеуметтік жағдайды бейнелейдi. Поэзиямен сабақтасып, сол дәуірдегі бүкіл көтеріліс тарихында Исатайды мақтап, Баймағанбетті сынаған Шернияз ақынның да өлеңдері батылдығымен, тапқырлығымен құнды.
Қазақ әдебиетінің дамуында отаршылдыққа қарсы поэзия алдыңғы қатарда халықтық мазмұндағы идеялардың жаңа белестерін көрсетті. Билеушіге қарсы ашық қарсылық білдірген шыншыл өлең, адам баласын жаңаша суреттейтін туынды дүниеге келді. Бұл қатардағы ақындардың қатарында Жанақ Сағындықұлы да бар. Шөже Қаржаубайұлы мен Сүйінбай Аронұлының да рөлі зор. Отаршылдық саясат жаңашыл әдебиетші ақынның шығармасында ел байлығы талан-таражға түскенін, кедейшілік, елді мекендердің тарылуы, зорлық-зомбылық, параның көбеюі, адамдардың мінез-құлқының өзгеруі, халықтың жаншылуы, діни жағдайларды елемеу, т.б.өзекті жағдайлар кең суреттелген. Олар заманға мұңайып, өткенді ойлайды. Болашақ бірліктен қорқу қажеттілігін айтады.
М.Әуезов ХІХ ғасырда жазба әдебиет туғанын айтты: Біздің білуімізше, зар заман ақындарынан бастап біздің әдебиет екінші жікке қарай ауысады. Бұдан бұрын қарастырған әдебиет жұрнақтарының барлығын ауызша әдебиет десек, мыналарды жазба әдебиеттің басы деу керек. Не болмаса қазақ топырағында ең алғашқы жазба әдебиетті туғызған анасы осылар деу керек. Жаңағы зар заман ақындарына осы белгінің жалғыз өзін алып қарасақ, алғашқы ақындар жазып айтпаса да, орта буыннан бастап, соңғыларының барлығы да жазып сөйлейтін болған[11,193].
Бұл дәуірдің көрнекті ақындары - Дулат Бабатайұлы мен Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердері Әбубәкір Шоқанұлы және т.б. Олар қазақ әдебиеті поэзия түрін жетілдірді. Ол уақыт шындығын суреттеуге шеберлік, адам психологиясындағы өзгерістерді, реализмді байыту арқасында орын алды. Бұл топтағы түрлі жаңалықтарды ашудағы айшықты бейнелер, тілдік өрнектер ақындардың шығармашылығында кереметтей көрініс тапқан.
Қазақ даласында ХІХ ғасырдың соңында негізгі төмендегідей тарихи оқиғалар орын алды.
1. 1860 жылдардан бастап Ресей Қазақстан жерін толығымен отарлап алды. Жер Ресей мемлекетінің меншігіне айналды. Қазақ жері қазақтар үшін жай ғана пайдаланушы болды.
2. Басыбайлылық құқық 1861 жылы жойылды. Қазақ даласының азат етілген орыс егіншілеріне жер пайдалануы жайлы Уақытша ережелер шығарылды. Бұл ереже бойынша орыс диқандары мен қазақтар арасында көптеген дау мен келіспеушіліктерге алып келді.
3. Жаңа салық тәртібі бекітілді.
4. Сауда мен айырбас басталды. Бұл капитализмнің алғашқысы симптомдары.
5. Саудагерлер көбейіп, байлықтың басын алды.
6. Император қорғанысы-казактар-орыстар күшейе бастады.
7. Қазақстан жерін басқаруда (Жаңа Низам) императордың мүддесіне бағыну жайлы ережелер шықты.
8. Ұлттық билік үшін күрескен қазақ большевиктерін император билігі екіге бөлді.
9. Орыс егіншілерінің қоныс аударуымен байланысты қазақтар жері отарлана бастады.
10. Капиталистік қатынастарға негізделген қалалар мен өнеркәсіп орындары бар ашыла бастады.
11. Орыс тілінде оқытатын мектептер ашылды (Орынбор, Орал, Троицк, Торғай, т.б.).
12. Еуропа мен Ресейдегі білімге негізделген мектептер 70-80 ж көпшілігі қазақ жерінің әр жерінде салына бастады.
Х.Досмұхамедұлы ХІХ ғасыр әдебиетінің бір қыры ретінде: ...Қазақтың жазба әдебиетінің негізін мұсылманша оқыған, сауатты ақындар салғаны сөзсіз. Сондықтан да жазба әдебиеттің алғашқы үлгілерін халық поэзиясының діни және ғибраттық түрлерінен іздеу қажет,-деп көрсете келе, тағы бір ерекшелігі - халық әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жүйелі түрде хатқа түсе бастады. Оны қызығушылар Радлов, Потанин, Ильминский, Мелиоранский сияқты шығыстанушы мамандар жазып алған. Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этнограф Әбубәкір Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы ол шаршамай-талмай қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинады,жүйеледі және орыс тіліне аударды,-деп білді.[16,5].
ХІХ ғасырдың аяғындағы Қазақстанның саяси-тарихи бастаулары орын алды.Оқиғалар қоғамның айнасы - әдебиетте әр қырынан, әртүрлі мазмұндағы, идеямен пайда болды. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ әдебиетіндегі ұлттық әдебиетті қызықты еткен, қазақтың дәстүрлі өмірін, тұрмысын мадақтағандар, қара халықты өнер - білім алуға шақырған, жаңа, тың мәдениет пен өнерді үйретуге насихаттаған ағартушылық бағыттағылар, сонымен бірге өнер, білім алуды жақсылықтың белгісі деп түсінген, қазақтың бұрынғы әдебиетіне де тілектес әнші, композитор, ақындар қоғам туралы түрлі пікір қалдырды.
А.Құнанбаев (1845-1904) - алғашқы қазақтың ұлттық, халықтық әдебиетін жасаушы ақын. Ы. Алтынсарин (1841-1889) халық болашағы үшін басқа халықпен білімі тең деңгейде жарқын болатынын түсініп, алғаш жаңа үлгіде мектеп ашты. Ш. Уәлиханов (1835-1865) қазақ халқының білім алып, сол кезеңдегі дамыған мәдениетті елдер қатарына қосылуын қалады және сол жолда аянбай еңбек етті.
Қазақ елінен де тереңнің сырын ашар, тіршіліктің мәніне бойлар ғалым шығатындығын дәлелдеді. Абай, Ыбырай, Шоқан сияқты ұлы тұлғалар қазақтың еркіндігін, өз білімімен, ақыл -ойымен, парасат, адамгершілігімен өзгелермен теңдей, тіпті озық болуын арман етті.
Мұрат Мөңкеұлы(1843-1906), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Әбубәкір Шоқанұлы (1858-1912) өмір тынысына айналып бара жатқан байлыққа деген құмарлық, билікке деген талас, халықты езгіге ұшырату, халықтың арасында тұрмыс тіршілігі төмендеген қазақтар санының көбейіп келе жатқанын көріп, заманның, елдің азғаны деп ашына, кешегі елдің өз билігі өзінде, қазақ құрмет тұтқан билер мен хандар дәуренін аңсай отырып өлең-жыр жазды.
Мұрат Мөңкеұлы, Әубәкір Шоқанұлы сынды ақындар елдің тұрмыс қалпына сыналап ене бастаған орысша киім үлгілерін, халық салтын, әдетін бұзушы деп танып, мұндай елден безіп, жанға дауа болатын, ел бірлігін сақтайтын орта іздеу идеяларын баса айтты.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетінде айтыстың да небір маржан үлгілері дүниеге келді. Біржан Сал, Сара, Сүйінбай, Үмбетәлі, Кемпірбай, Нұрила, Шөже, Орынбай, Жамбыл т.б ақындар қазақ қоғамының жақсы -жаманын жырға қосты.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап кең тынысты сюжетті дастандар көптеп жазылды. Әсет Найманбайұлының Сәмен - Салиха, Мағауия Абайұлының Кавказ, Ақтан Керейұлының Қырымның қырық батыры сынды дастандары ауыз әдебиетіндегі жырлардың жалғасындай болды. С.Мұқанов ХІХ ғасыр әдебиетінің өзгешеліктерін айта келіп, мынадай тұжырым жасайды: ХІХ ғасырдың одан бұрынғы ғасырлардан өзгешелігі - бұл ғасырда шын мағынасындағы жазба әдебиет туды[18,8]. Қоғамдық дамудың қай кезеңінде болмасын әдебиет нақты тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты қалыптасады.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ қоғамындағы түбегейлі өзгерістер бір жағынан Қоқан хандығының, екінші жағынан Ресей империясының отарлау саясатына байланысты болды.
1814-1815 жылдары хан елі Түркістан мен Жетісуды күштеп басып алды. Сондықтан Жетісу мен Сырдария аралығы 19 ғасырдың екінші жартысына дейін оның қарамағында болды. Шамадан тыс салық жинау және жергілікті тұрғындардың қаржылық қысымы. Ол адамдарды құл ретінде қанаумен қатар, шетелге сатуды да кәсіпке айналдырған. Елдің Коканды басып алуға наразылық білдіруінен кейін қарулы қақтығыс болды.
1821 жылы оңтүстік аймақта Тентек төрe басқарған қозғалыс болды, оған 10 000-ға жуық адам қатысты. 1840-1860 жылдар аралығында Сaурық пен Сұраншы бастаған Қоқан үкіметіне қарсы күрес Қордай, Шу, Меркі аймақтарына да тарады. Бұл кезең сол кездегі әдебиетте үлкен із қалдырды. Осындай шарада өмір сүріп, қатысқан Жанкісі Қоқан әкімшілігінің елге берген ауруын қатты айыптады.
Өзіңіз қосқан зекетші
Біздің елде Жүзбай бар.
Жүзбай жүрген жерінде
Жылау және ойбай бар.
Және мұның жолдасы, --
Қаратамыр Дадан бар.
Еріп жүрген соңында
Қырық отыз адам бар.
Шоңмұрын деген молда бар.
Төлеген деген жорға бар.
Атына жемді салуға
Алты еннен қылған дорба бар...
"Келі түбім" деп алады,
"Кеусенім" деп алады,
"Орта зекет" деп алады
"Құшақ зекет" деп алады...-
деп, қазақтың өз ішінен шыққан пысықайлардың да елді жаумен жағаласып бірге қосылып, тонап жатқанын аса ауыр күйінішпенен суреттейді.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінен бастап Ресей империясының отарлау және феодалдық езгісіне қарсы күрес пен қозғалыс басталды. 1830 жылдардағы Исатай-Махамбет көтерілісіне байланысты туған Махамбет, Шернияз, т.б. Ақындардың жалынды жырлары әдебиетіміздегі күрес мазмұнын дамытты.
Нысанбай жырау, Күдері, Досқожа, Арыстан т.б. Ақын науқандық әнші болған. Олар қазақтың азап шегушілері Кенесары, Нұрысбайлардың ерлік істерін жырлады.
ХІХ ғасырда әдебиетті оқу ұзақ және қиын жұмыс болды. Қазақ әдебиеті тарихының 4-томында қазақ әдебиетінің сипаттары тарихи шындық тұрғысынан, ХІХ ғасырдағы ішкі қайта құру заңдылықтары, идеология дәуірі мен өнердің шарықтау шегінде талданады. Көркем әдебиет пен қоғамдық құбылыстардың сабақтастығы, қазақ әдебиетінің халықтық сипаты алғаш рет ғылыми тұрғыда көрсетіліп, негізгі сипаттары мен заңдылықтары бекітілді. Талай ақынның мұрасына қайта шолу жасалып, мұрағат қорында сақталған деректерге жаңаша көзқараспен баға берілді. Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды Тәуелсіздікке дейінгі әдебиет тарихындағы ұстанымдары толық саралалмаған бірнеше ұлы ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шернияз Жарылғасұлы, Махамбет Өтемісұлы сынды көптеген танымал тұлғалардың еңбектері арнайы сараланды. ХІХ ғасырда жаңа қазақ әдебиеті қалыптаса бастады, жанрлық, көркемдік шеберлігі артып, тақырып аясы кеңейіп, қоғамның тарихи құбылыстарына қатысты күрделі көркемдік сипатқа ие болды. Мұндай әдеби процестің заңдылығы қазақ қауымының әлеуметтік жағдайында үздіксіз қарастырылады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті атты шолу осы дәуір әдебиетінің тынысын талдауға арналып, негізгі бағыттары мен көркемдік ерекшеліктерін көрсетеді. А.Қ.Егеубаев 19 ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму заңдылығы, Көтеш Райымбекұлы, тіл ғылымының докторы, профессор Ж. Ысмағұлов Шал ақын Құлекейұлы ғалым, филолог С.А., Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы. Профессор Қасқабасов Махамбет Өтемісұлы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының ғалымы, филологы, Қ. Профессор Жұмалиев Шернияз Жарылғасұлы атты еңбегін ұсынды.
Қазақ әдебиеті тарихының 4-томында 19-ғасырдың бірінші жартысындағы әдеби үдеріс талданса, 5-томында осы ғасырдың екінші жартысына арналған. Сол дәуірдің әдеби даму ерекшеліктері талданып, атақты сөз зергерінің мұрасы қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеледі. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің жай-күйі мен жаңа әдебиеттің даму заңдылықтарын ескере отырып, халық әдебиеті мен жырау поэзиясы құнарлы өлке болып саналады.
ХІХ ғасырдағы қазақ халқы әдебиетінің шынайы рухы, азаттық пен тәуелсіздік ошағы болған елдің бүгінгі мүддесі Ресей империясының отаршылдық дәуірі мен кеңестік саясат дәуірінде толық ашылған жоқ. Көптеген ақындардың шығармашылығына кеңестік идеализм қате баға берді. Бұл кітапта ХІХ ғасыр - қазақ әдебиетінің идеалистік және көркемдік шарықтау дәуіріндегі ішкі жандану заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан талданады. Көркем әдебиет пен қоғамдық құбылыстардың сабақтастығы, жапон әдебиетінің халықтық сипаты алғаш рет ғылыми тұрғыда көрсетіліп, негізгі сипаттары мен заңдылықтары бекітілді. Талай ақынның мұрасы қайта қаралып, мұрағатта жасырылған деректер назарға алынып, жаңа қырынан бағаланды. Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды Тәуелсіздікке дейінгі әдебиет тарихындағы ұстанымдары толық саралалмаған бірнеше ұлы ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шал Құлекейұлы, Махамбет Өтемісұлы сынды көптеген танымал тұлғалардың еңбектері арнайы сараланды.
ХІХ ғасыр - қазақ әдебиетінің ең құнарлы, құдіретті дәстүрлерінің бірі және бай тарихы бар. Дүниежүзілік тарих парағынан бұл ғасыр ғажайып оқиғалар мен күрделі де шиеленісті әлеуметтік тартыстарға толы болғаны белгілі. Мұндай тарихи дәуірдің құбылысы қазақ даласында да назардан тыс қалған жоқ. Бұл кезеңде қазақ халқы да күресті. Ақтабан шұбырынды атанған Қазақстан халқы Қазақ хандығының тағы бір қиын-қыстау кезеңіне аяқ басты. Сол дәуірде орын алған оқиғалар мен тарихи шындықтың ең көп бөлігі негізінен қазақ әдебиеті шығармаларында көрініс тапты. ХІХ ғасырдағы қазақ халықының әдебиетін сол дәуір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес жағдай. Бұл кезеңде қазақтың әдебиеті пен халық тарихы тоғысқандай болды. Соның нәтижесінде әдебиет жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Қазіргі әдебиеттану ғылымында жаңа дәуір әдебиеті деп атала бастаған бұл дәуір әдебиеті тарихи алғышарттары мен себептеріне байланысты дәстүрлі арналарды артқа тастап, шын мәнінде жаңа сипат ала бастады. Әдеби дәстүр - жыраулық әдебиет мектебі уақыт талабына сай көркемдік жолға түсті. Әлеуметтік-қоғамдық мәселелер, саяси мәселелер, күнделікті өмірдің жақсы-жаман көріністері әдеби шығармалардың әуезділігіне, тақырып сөзіне тікелей байланысты болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет тынысын зерттеуге арналған 5-томда көптеген әдеби мұралар бұрынғы зерттеулерге әдістемелік бағытта жаңаша көзқараспен бағаланды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған бір жыл ішінде рухани дүниені жаңғыртып, жаңа ұлттық таным аясындағы әдебиетті тануға деген ұмтылыс өріс алғаны анық. Осы мақсатта көптеген атақты шығармалар мен жазушылардың дүниетанымы тарихи деректерге сүйене отырып сараланды. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен қазақ қоғамы тарихының жанды байланысы, соның нәтижесінде көркемдік пен тарихи шындық арасындағы айырмашылыққа баса назар аударылды. Ол жаңа әдебиет пен дәстүрлі әдебиеттің үндестігі мен көркемдік-эстетикалық бағыттағы айырмашылықтарды ескереді. Ғасырдан кейінгі кезеңде пайда болып, ұлттық әдебиетті әлемдік мәдени үдерістердің биігіне көтерген Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уалиханов, Абай Құнанбаев тұлғаларына, олардың әдебиеттегі беделді реформаторлық қызметіне ерекше назар аударылды. Сондықтан қазақ әдебиетінің өрісін кеңейтіп, тереңдете түскен осынау ұлы да жаңашыл дарындардың дәстүрі ХХ ғасырда да жалғасын тапты.
Абай мектебі, аббаттық дәстүрі мен дүниетанымы ХІХ ғасырдың аяғынан бастап жаңа қазақ әдебиетінің алтын діңгегіне айналды. Бұл кезеңде қазақ әдебиеті жанрлық, мазмұндық, ұлттық мұрат жағынан қарқынды өсті. Әдебиеттің поэтикасы бай, тәжірибелі,кең қанат жая бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары мен әдебиеттің байланысы артып келеді. Қоғам мен әдебиеттің байланысы ашық бола түсті. Әдеби байланыс дамыды. Жалпы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен аяғына қарай әдебиет жаңа сипаттармен толығып, ұлттық сананың пайда болуына жол ашты. Қазақ әдебиеті тарихының 5-томы осындай әдебиеттің даму жолының негізгі белгілеріне тоқталуымен ерекшеленеді. Бұл осы кезеңнің әдебиет тарихындағы зор маңызын көрсетеді.
ХІХ ғасырда қазақ қоғамының бастан кешкен өмір суреттерін осы кезеңдегі ақындардың шығармаларынан тікелей көре аламыз. Бірқатар ақындардың шығармашылықтарындағы күйінішті сөздерден адамдықтың, ақиқаттың бұзылғаны, әлде бұзылатындығы жайында күйінішті леп, күрсінген болжам жиірек байқалады. Шернияз, Шортанбай, Махамбет, Дулаттардың ақындық мектебі дәл осы кезең тұсында күшейіп, қазақтардың сол ғасырдағы ауыр мұңын толғады. Бұл кезеңдегі әдеби нұсқалар өксіген өзектен шыққан қасіретті сөзге, азаттық жайлы ұлттық арманға, тәуелсіздік жайлы тәтті тілекке толы еді.
ХІХ ғасырдағы әдебиет пен мәдени өмірден үш ерекше құбылыс ерекшеліктерін байқауға болады. Оның біріншісі, қоғам тарихындағы саяси-әлеуметтік жағдайлар және мемлекеттік құрылымдағы өзгеріс болған жаңалықтар болса, екіншсі, қазақ кітаптарының алғашқы рет баспадан жарық көріп, таныла бастауы болатын.
ХІХ ғасырдан бастау алған әдебиеттің жаңа шыңы болған қазақтың жазба әдебиеті бұрынғыша елдегі сауықтар мен қызықтарды ғана емес, елдің, халықтың тілі мен кеудесінде тұншыққан жан-айқайды саяси пікір ретінде мақсат, мұң, тілек сынды сезімдерін ұштастыра отырып, жаңа серпіліс негізінде халықтың салт-санасын құруға кірісті. Осы уақытқа дейін болмаған әлеуметтік сарын мен азаматтық нысан ақын шығармаларында көрініс таба бастады. Отаршылдық езгінің саяси көріністері, Ресей империясының бодандығында болу, Қазақ халқына жасалған қанау мен ұлттық салтымыздың тапталуына өз наразылығын білдірген ақындардың көш басын Махамбет Өтемісұлы бастамақ. Оның өлеңдерінен жаңа бастамаларға қарсы екендігін анық байқауға болады. Өзгерістерге қарсы наразылық туындылары әлі күнге дейін әдебиет тарихында өлшеусіз орын алмақ.
Ресей империясына бодан болу,сонымен байланысты туған ел ішіндегі өзгерістер,қанаудың күшеюуі,халықтың тіршілік ету аясының тарылуы,ұлттық намыстың тапталуы қазақ ақындары шығармаларында кеңінен бейнеледі.Осы өзгеріске қарсы анық наразылық Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде анық байқалады.
1836-1837 жылдары Истай бастаған көтерілістің ұранына,үніне айналған Махамбет Өтемісұлының өр рухты жырлары болатын. Оның жырларында ереуіл атқа ер салмай, көтеріліске өлеңдерін рух еткен, оның мақсат мұраты, соғыстың бейнелері, Исатай батырдың ерліктері мен қатар батырға алналған жоқтау, ақынның өз жайы,көңіл күйіне байланысты жазылған өлеңдерін қарастыра аламыз. Махамбеттің Исатайды жоқтауы, қызғыш құсша жан-айқайы сол кезеңдегі қазақ халқының үнін икөрсеткен бір көрініс болатын. Осы кезеңдегі Исатай-Махамбет көтерілісіне тілектес, сарындас болған ақындар қатарындағы Шернияз Жарылқасынұлының Исатaйды мақтап, Бaймағамбетті даттaйтын өлеңдeрді бaтылдығымен , тaпқырлығымен бағалы болмақ.
Исатай мен Махамбеттің көтерілісінен кейін жалғас туған Кенесары-Наурызбай бастаған ұлт азаттық қозғалысы да (1837-47) өзіне тіілектес әдебиет тудырды. Наурызбай-Қаншайым ,Топ жарған,Жасауыл қырғыны, Нысанбай Жаманқұлдың Кенесары-Наурызбай жыры.Сыр бойында,Батыс Қазақстанда өткен патша отаршылығына қарсы көтерілістер кезінде жаңа жырлар туды (Бекет батыр,Жанқожа батыр).Отаршылыққа қарсы күрес поэзиясы қазақ көркем сөзінің дамуында өзық идеясымен,халықтық мазмұнымен жаңа белес саналады.Билеушілерге қарсы наразылықты ашық айтқан шыншыл поэзия туды,адамды суреттеудің жаңа тәсілдері қолданылады.Осы ақындар ішіндегі Жанақ Сағындықұлы ,Шөже Қаржаубайұлы, Сүйінбай Аронұлы елеулі орын алды.
Отаршылық дәуір әдебиетінің ақындары шығармаларында өз байлығының талауға түсіп, халықтың кедейшілігіне ұрынып,қоныстың тарылуы,зорлық зомбылықтың күшеюі,парақорлықтың етек жаюуы,адамдар мінез құлқының өзгеріп, ұсақталып,берекесіздіке түсуі, дін шарттарының еленбеуі,т.б жағдайлар қамтылып көркем бейнеледі.
Оларды заман қайғысы,өткенді ойлап торығу, алдағы өмірден шошыну зары біріктірді.Бұл сарынның көрнекті ақындары -- Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердері Әбубәкір Шоқан ұлы т.б халықтық поэзияның түрлерін жетілдірді.Оны заман шындығын бейнелеумен шебер байланыстыруда,реализмді байытып,адам психологисяындағы өзгерісті жарқын суреттуде,тіл өрнегінде сан алуан жаңалықтар табуда осы топптағы ақындардың еңбегі үлкен.Олардың біразы отарлаушыларға шошына қарады,дегенмен шығыс әдебиетімен,діни әдебиет үлгілерімен жете таныс болуы арқасында көркемдік құндылығы жоғары туындылар жасады.
Зар заман ақындарының шығармашылығындағы отаршылыққа қарсы күрес, ерлік, еркіндік сарыны шығармашылығындағы реализм мен халықтық сипат.
Зар заман ақындары-қазақ әдебиеттану ғылымына алғаш рет 1927 жылғы Әдебиет тарихы оқулығына енген М.Әуезов енгізген термин,зар заман кезеңінде ғұмыр кешіп,отарлық езгіге түскен қазақ халқының тағдыдырын мұң зармен жырлаған ақындар шоғыры.
Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілдері: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері, Албан Асан, заман ақындары дәуірін Абылай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып Нармағамбетпен аяқтайды. Зар заман тұсындағы қазақ әдебиеті жазбаша сипат алатындығын атап көрсетеді.Дәстүрлі қазақ қоғамында бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы отаршылдықтың белең алуы халықтың қатты күйзелуі Зар заман ақындарын тарих сахнасына шығарған.
Б.Кенжебаев пен Х.Сүйіншәлиев құрастырған 1980 жылғы Қазақ әдебиеті тарихы бағдарламасында Шортанбай мұрасы ХІХ ғасыр әдебиетіндегі халықтық шығыстық сарындар атты бөлімде қарастырылады. Ол сарында толғаған ақындар Мәделі, Майлықожа, Құлыншақ, Мұрат, Бұдабай, Базар деп аталған[20,11].
Қазақ әдебиеті ХІХ ғасырда елеулі,құнарлы кемелденіп , түрленуді, түлеуді бастан кешірді, бел асты.Бұл кезеңде қазақ көркем сөзінің сан салада көрініп,өзгеруіне себеп болған құбылыс көп.
ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің сан түрлі саласы, оны дүниеге әкелушілердің өмірбаяны, шығармашылық қазынасы, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында ғылым назарына ілікті.Өкінішке орай,түрлі саяи қаулы-қарар,әдеби мұраны әрі-бері тарататын саясаттан,идеологиялық ықпалдар аз болған жоқ ,тіпті сол уақыттарда көркемдік әлем,сөз өнері жайлы ғылым жасандыққа,жалаңдыққа барды.Ол құбылыстардың ХІХ ғасыр әдебиетін танып,таратуда кері әсерін тигізіп жатқан кездері де болды.
Тіпті соның өзінде әдебиеттану ғылымы әдеби мұраны жинап, теріп, жариялап, бастырып, зерттеу жұмыстарын бір сәтте болса тоқтатқан емес. Қазіргі күнде бұл дәуір әдебиеті үлгілерінің қыруар мұрасы бар,ақын-жазушылардың өмірбаяны,шығармашылық ғұмыры туралы көптеген құнды деректер жиналды.
ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өзіне дейінгі әдебиетпен сабақтастығыбола тұра,көркемдік жөнінен де,басылым,шығармашылық,тақырып,маз мұн жөнінен де ерекшелігі,айырмасы бар.Негізінен, бұл кезге дейінгі ауыз әдебиеті немесе жыраулар поэзиясы деп аталып келсе, енді әдебиет сыртқы түр үлгісі жағынан, көркемдік сан-сапасы жағынан көп өзгеріске ,жаңалыққа барды.
Халық әдебиетін көркемдік жағынан жіктеп,ғасыр әдебиетінің бір қырын көрсеткен Х.Досмұхамедұлы Кейбір мәліметтерге қарағанда мұндай авторлық ХІХ ғасырдың алғашқы ширек жартысынан басталады деп жобалауға да болады. Бұл негізінен қазақтың жазба әдебиетінің басталуы болып саналады. Қазақ жазба әдебиетінің негізін мұсылманша оқып, ел арасында көзге түскен, сауатты ақындар салғаны сөзсіз. Сол себепті де қазақ жазба әдебиетінің алғашқы үлгілерін халық поэзиясының діни және ғибраттық түрлерін іздеу қажет болады.[21,37].
Қазақ халқы әдебиетін жинаушысы, этнограф Әбубәкір Диваев болды. Ол қырық жылдан астам уақыт бойы әдебиет үлгілерін жинап, жүйелеп, орыс тіліне аударды. Бұл іске Шыңғыс және Шоқан Уәлихановтар да өз үлестерін қосты.
Сол ғасыр соңына қарай қазақ тіліндегі баспасөзде Түркістан уалаятының газетінде әдебиет мұралары,сыни ойлар жарияланды.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті ,тарихи әдебиеті жазба әдебиеттерінің мазмұн байлығы мен көркемдік құндылықтары кітап шығаруды ертерек қолға алған татар оқығандарының назарын аудара бастады. Олар хат білетін Жүсіпбек Шайхисламов,Ахылбек Сабалов т.б арқылы әдебиет нұсқаларын жинап,кітап шығарды.
Бұл құбылыстардың барлығы әдеби өмірдегі сырт факторлар ғана емес, әдебиеттің ішкі ісінде, көркемдік шеберлігінде де өзгеріс,жаңалық,даму текденцияларын өмірге әкелді. Қазақ өнері жаңа, тың түрлер жасай бастады. Оның әуел басында Маханбет, Дулат тұрса, бұл құбылыс Абай сынды ақындармен жалғасты. Жаңа жанрлар дүниеге келді. Еуропалық мәндегі жаңа әдебиет қалыптасты. Мысалы, сықақ, сатира жанры жаңғырды, жанданды. Өмірге поэма келді. Сал-серілер шарықтап, айтыстың мазмұны тереңдеді.
ХІХ ғасырдағы жазба әдебиеті жөніндегі академик М.Әуезов былай дейді: Біздің білуіміізше, зар-заман ақындарынан бастап, біздің әдебиет екінші бір жікке ауысады...Мыналарды жазба әдебиеттің басы деп атау керек.[21,71].
М.Әуезов сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПІРІМҚҰЛОВА ЖАНЕРКЕ АБАЙҚЫЗЫ
XIX ҒАСЫР АҚЫНДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ КӨРІНІСІ
д и п л о м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиетi
Шымкeнт 2022
Ф.7.06-02
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
ф.ғ.к. _______ Байғұтова Д.Н.
" ___" ___________ 2022ж .
XIX ҒАСЫР АҚЫНДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ КӨРІНІСІ
д и п л O м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700 - Қазақ тілi мен әдебиеті
Орындаған _____________ Пiрімқұлова Ж.А.
Ғылыми жeтeкшіcі
ф.ғ.к., _____________ Жаппaрқұлова А.А.
Норма бақылаушы _____________ Қайырбекова Ұ.Ж.
Шымкeнт 2022
Ф.7.06-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
Дипломдық жұмысын орындау үшін
ТАПСЫРМА
Білім алушы Пірімқұлова Жанерке Абайқызы
Дипломдық жұмыс тақырыбы: XIX ғасыр ақындарының шығармашылығындағы әлеуметтік мәселелердің көрінісі
Жоғары оқу орны бойынша _____ _________ 2021 ж. №_____бұйрықпен бекітілген.
Дипломдық жұмысқа қажетті мәліметтер: Ғылыми - зерттеу еңбектерінен тақырыпқа қатысты материалдарды жинау; Жинақталған материалдарды жүйелеу, топтастыру; эксперимент арқылы зерттеудің тиімділік сипатын анықтау, оларды салыстыру арқылы нәтижесін шығару.
Дипломдық жұмысының қысқаша мазмұны:
КІРІСПЕ. Жұмыстың өзектілігі, зерттеу жұмысының нысаны, зерттеу әдіс-тәсілдері, дерек көздері, жаңалығы мен алынған нәтижелері, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар мен жарияланымдар көрсетіледі.
1 - тарауда ХІХ ғасырдағы әлеуметтік мәселелер мен ақындар шығармашылығындағы орын алған көріністер қарастырылуы тиіс. Тарихи оқиғалар мен шығармалардағы байланыстар жан-жақты ескерілуі керек. Ақындар шығармаларының ерекшелігі мен жазылу стилінің айырмашылығы қарастырылуы тиіс. Ақындар мен жыраулардағы көтерген әлеуметтік мәселелері қарастырылуы тиіс.
2 - тарауда ХІХ ғасыр ақындарының көтерген ауқымды әлеуметтік мәселелерінің өлең жолдарында көрініс тапқаны жайлы талдаулар қарастырылуы керек. Зар заман ақындары мен ХІХ ғасырдың екінші жартысында келген демократиялық ағартушылық өкілдерінің шығармалары салыстыру қажет. Ақындар шығармаларының ерекшеліктеріне назар аударылып, стилдік өрнектерді ажыратып қарастырылу тиіс.
Қорытындыда ХІХ ғасырға тән қазақ әдебиетіндегі ақындар шығармашылығындағы өзгерістер мен жаңашылдықтар жайлы нақты тұжырымдар берілуі тиіс.
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
1 Әуезов М. Әдебиет тарихы,-Алматы,1991ж
2 Жұмалиев Қ. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. - А.,1967
Ф.7.06-03
3 Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. - Алматы: Ана тілі, 1992
4 Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап. - Алматы: Қазақ университеті, 2001
5 Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 4 том. - Алматы 2005
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6 Омаров Б. Зар заман поэзиясы. - А.,2000
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7 Байтұрсынов А. Қазақтың бас ақыны. Шығармалары. А:Жазушы, 1989
8 Мұқанов С. Қазақтың ХVIII, ХІХ ғасырлардағы әдебиет тарихынан очерктер. - Алматы, 2001ж
9 Мәдібай Қ. ХІХ ғасыр әдебиеті (1,2 кітаптар. - Алматы 2001,2004 ж.)
10 Байтұрсынов А. Әдебеиет танытқыш Ақ жол. - А., 1991
Жұмыстың әр бөліміне қатысты кеңесшілері
Бөлім
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
Жаппарқұлова А. А.
Желтоқсан, 2021
І тарау.
Жаппарқұлова А. А.
Ақпан, 2022
ІІ тарау
Жаппарқұлова А. А.
наурыз, 2022
Қорытынды
Жаппарқұлова А. А.
Сәуір, 2022
Диплом жұмысы дайындығының графигі
№
Бөлімдердің атауы, өңделетін сұрақтардың тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескерту
1
Кіріспе
Желтоқсан,2021
2
1 ХІХ ғасырдағы қазақ халқы әдебиетінің тарихындағы шиеленіс кезеңі
Ақпан, 2022
3
2 ХІХ ғасырдағы әдебиеттің шынайы рухы, ұлттың азаттығы жолындағы шығармалар
Наурыз, 2022
4
Қорытынды
Сәуір, 2022
Тапсырманың берілген уақыты: 08.10.2021 ж.
Кафедра меңгерушісі ф.ғ.к. ___________ Байғұтова Д.Н.
Дипломдық жұмыс жетекшісі ф.ғ.к.,
аға оқытушы ___________Жаппарқұлова А. А.
Тапсырманы алған білім алушы ___________ Пірімқұлова Ж. А.
Ф.7.06-03
Дипломдық жұмысты орындау бойынша күнтізбелік жоспар
Тақырып: XIX ғасыр ақындарының шығармашылығындағы әлеуметтік мәселелердің көрінісі
Реттік №
Кезеңдер атауы
Орындау мерзімі, ескерту
1
Тақырып бойынша әдебиет таңдау, оқу
Қыркүйек, 2021
2
Жұмыс жоспарын жасау
Қазан, 2021
3
Тәжірибелік мәліметтер жинау және қалыптастыру
Қазан-қараша, 2021
4
Теориялық және тәжірибелік мәліметтерді талдау, зерттеу тұжырымдамасын жасау
Желтоқсан, 2021 - наурыз, 2022
5
Нәтижелерді қорытындылау, ұсыныстар беру
Наурыз, 2022
6
Рәсімдеу, таза түрде жазу, графиктер, диаграммалар, кестелерді орындау, пікір және сын-пікір алу
Сәуір, 2022
7
Жұмысты кафедраға өткізу
Сәуір, 2022
Тапсырманы беру уақыты 08.10.2021 ж.
Жетекші: ___________ Жаппарқұлова А. А.
Студент: ___________ Пірімқұлова Ж. А.
Ф.7.06-03
Мазмұны
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ШИЕЛЕНІС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
ХІХ ғасырдағы ақындардың шығармаларындағы әлеуметтік мәселелер тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Зар заман ақындарының шығармашылығы және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ӘДЕБИЕТТІҢ ШЫНАЙЫ РУХЫ,ҰЛТТЫҢ АЗАТТЫҒЫ ЖОЛЫНДАҒЫ ШЫҒАРМАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ..37
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы дүниеге келген демократиялық ағартушылық әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
ХІХ ғасырдағы ұлттық сөз өнерінің даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 7
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Білім туралы Заңы (22.12.2016 ж. өзгерістерімен және толықтыруларымен);
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (13.05.2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен);
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 сәуірдегі № 152 бұйрығымен бекітілген Кредиттік оқыту технологиясы бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ережесі (28.01.2016 ж. өзгертулер және толықтырулармен);
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы № 499 қаулысымен бекітілген Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары;
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген Жоғары оқу орындарындағы білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі ережесі (16.11.2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен);
Мемлекетаралық стандарттар: МЕМСТ 7.32-2001 (2006 жылғы өзгерістермен). Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы мен ресімдеу ережелері;
МЕМСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Дипломдық жұмысты жазуға және безендіруге қойылатын жалпы талаптар туралы. Ереже. СМЖ ОҚМПУ Е 7.06-2021.
АНЫҚТАМАЛАР
Теңеу - затты, нәрсені, құбылысты немесе заттың, нәрсенің, құбылыстың белгісін, қасиетін, сапасын екінші бір нәрсемен салыстыру арқылы көрсететін көркемдік ұғым.
Метафора (грек metaphora - ауыстыру) - троптың (құбылтудың) бір түрі. Құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы.
Деталь-көркем шығармада белгілі бір мән-мағыналық, идеялық-эмоциялық жүк көтері тұрған көркемдегіш құрал.Мұндағы өлеңдегі детальды сөзге Дұшпан -тазы, біз- түлкі сөзін алуымызға болады.
Портрет - көркем шығармадағы кейіпкердің болмыс-бітімі, ұлттық бейнесі, шынайы мінез-құлқы. Әлем әдебиетіндегі портрет бірталай туындылардың кеңінен танылуына үлкен себепші болса, қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер де ұлттық бояуға қанық, шығарма кейіпкерінің негізгі бет-пердесі болып табылады.
Символ- көркем бейне мен ұғымның арасындағы екеуінің де қызметін атқара алатын атау. Алайда символ ұғымнан көрі астарлы мағынаға бай, ал көркем бейнеден көрі нақтылы мәнге ие. Символдың символикалық формасы сақтала отырып, ишаралайтын нәрсесімен салыстыра тану барысында көпқырлылығы ашылады, бұл оның ерекшелігі болып табылады.
Эпитет (грек. epіtheton - қосымша) - заттың, құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз. Мысалы, қазақ поэзиясында "алтын" сөзі эпитет ретінде көп қолданылады.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі ХІХ ғасыр шығармашылығының алатын орны ерекше. Бұл кезеңнің алғашқы тұсынан-ақ, қазақ поэзиясында қоғамдық тұрмысты, ондағы көзге анық көрінген қайшылық тұстары, халық пен билік арасындағы теңсіздіктер, қазақ халқының езгіге ұшыраған әділетсіздік тұстарын суреттеуге нақты бетбұрыс жасалды. Жыраулық әдебиеттің мектептері, қазақ әдеби дәстүрі уақыт талаптарына сәйкес соқпақтарға ойысып отырды. Саяси тақырыптар, қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, қоғамдағы күнделікті болып отырған қарама-қайшылық жақсылы-жаманды көріністер тікелей қазақ әдеби шығармаларының ең өзекті сарынына айналып, өзекжарды мәселелерге ұласып отырды. ХІХ ғасырдағы қайта жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан сараланып отырды. Көркем әдебиет пен әлеуметтік-саяси құбылыстардың ұштасуы, сонымен бірге қазақтың ұлттық әдебиетінің халықтық қасиеті алғаш рет ғылыми түрде негізделіп, негізгі заңдылықтар мен басты ерекшеліктері көрініс тапты. Көптеген ақындардың жазған мұралары қайта қаралып шықты. Тәуелсіздік алғанға дейін әдебиет сахнасында Көтеш Райымбекұлы, Шортанбай Қанайұлы, Дулат Бабатайұлының көптеген шығармалары толық сараланбай, жете зерттелмей келген болатын. Ал бертін келе зерттеу барысында олардың шығармашылығына толық назар аударылды. Сонымен қатар Шал Құлекеұлы, Махамбет Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың шығармалары арнайы жекелеп талданды. ХІХ ғасырда қазақ әдебиетінде қазақ халқы жайлы жаңа әдебиет жазыла бастады. Қазақ әдебиеті жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғысынан жаңаша түрлеп, шығармалардың тақырып аясы жаңаша кеңейе түсті. Әдеби процестің осынау заңдылықтары қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік жағдайымен бірдей сабақтастыра қарастырылды.ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі орны бөлек,дәстүрі берік, шығармашылық мазмұны жағынан бай кезең болып есептеледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті шығармаларының негізгі сарынын көрсету. Шығармалардың әдебиет тарихындағы маңыздылығын арттыру.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанына ХІХ ғасырдағы ақындар шығармаларындағы көтерген әлеуметтік мәселелер мен арқау болған тақырыптардың өзектілігі, жазған жұмысыма арқау етіп алынды.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті поэзиясын зерттеу;
Сол салада еңбек еткен әдебиет өкілдерінің еңбектерін дәріптеу;
ХІХ ғасырдағы өнер,білім тақырыптарына шолу жасау;
Ақындар шығармалары арқылы көрсетілген тарихи оқиғаларды зерттеу.
Зерттеу пәні: ХІХ ғасырдағы ақындар шығармашылығы мен орын алған тарихи факторлар.
Дипломдық жұмыстың дереккөздері. Дипломдық жұмысты жазу барысында зар заман ақындарының еңбектері, ақындар жайлы тарихи зерттеу кітаптары, қазақ баспасөз беттерінде жарияланған талдаулар, ақындардың авторлық кітаптары.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері.Зерттеу жұмысын жүргізу барысында тіл білімінде қолданып жүрген сипаттау, салыстыру, анализ(талдау), композициялық талдау, мінездеме жасаудың әдіс-тәсілдері кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің өкілдерінің шығармаларымен толыққанды танысып шығу, сол замандағы тарихи факторлар мен ақындар шығармаларының арақатынасы, сондай-ақ шығармалардың толыққанды зерттелу жолдарын ашу.
Дипломдық жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен пайымдаулар, алынған нәтижелер зерттеп отырған ХІХ ғасырдағы ақын-жыраулардың шығармалары мен ерекшеліктеріне тоқталып, оларға талдау жасау жұмыстары да қарастырылған.
Диплом жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.Дипломдық жұмыс жыл сайынғы өтетін студенттердің конференциясында талқыланып, мақұлданды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімді құрайтын екі үлкен тараудан, қорытынды бөлім, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫНДАҒЫ ШИЕЛЕНІС
1.1 ХІХ ғасырдағы ақындардың шығармаларындағы әлеуметтік мәселелер тақырыбы.
ХІХ ғасырдың ең алғашқы тұсынан бастап-ақ қазақ әдебиетіндегі шығармаларда қоғамдық тұрмыcты, оның көзге анық көрініп тұрған кемшілiктері мен қайшылықтарын, адам мінезіндегі сан қилы сипaттар мен олардың арасындағы теңсiздік, әділeтсіздік, қорғансыздық жайларын суреттеугe нақты бетбұрыс жасалып бастады. Жыраулық әдебиет мектептері, әдеби дәстүрдің уақыт талаптарына сәйкес соңы көркемдік соқпақтарға айналды. Қазақ поэзиясының бұл ғасырда шарықтап өркендегені соншалық: Атырау, Сыр, Есіл, Нұра, Ертіс, Жетісу бойы, Қаратау, Ұлытау, Алатау, Шыңғыс баурайларынан және тағы басқа жерлерден кездескен белгілі ақындардың өзі көптеп саналады.Олар әр алуан ақындық өнер мектебін,шеберлік мектебін жасап шығарды. Осы бір уақыттағы елдік-құрылымдық күйреулер қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік сарынын біржолата басқаша бір арнаға бұрған еді.
ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өкiлдері: Шернияз, Шортанбай, Махамбет, Мұрат, Әбубәкiр, Бұқaр, Ыбырaй, Абай, Сегіз серi т.б. Қазақ далaсындағы ХІХ ғасырда патшaлық ресей отарлаушыларынің жүргiзген саяси-әлеуметтік өктемдіктері мен басқарудың жүйесіндегi реформалардың себеп-салдарлары сол кезеңдердегі қазақ әдебиeті шығармаларынан да молынан көрініс тапты. Көзі ашық, көкірeгі ояу ақын-жырау, сөз ұстаған би-шешeндердің көп бөлігі ұлттың мұңын, ұлттың келeшегін болжаған күңіренiсті көзқарастарын тoлғады.
ХІХ ғасыр қазақ халқы әдебиеті тарихындағы шиеленісті кезең болды. Бұл кезеңде алмағайып жаугершілік замандарды бастан кешірген, хандық дәуір езгісінен босаған, небір қилы заманды бастан өткерген қазақ халқы үшін, жалпы қазақ қоғамы үшін жаңа қоғамдық қатынас пен жаңа қадамдар басталған еді. Білектің күшімен, найзаның ұшымен терезесін теңестіріп келген қазақ халқының басына саяси күрестің ең бір озбыр, ең бір зобалаң, сұрқия құрығы төніп тұрды. Қос қолтықтан алған Ресей патша өкілдері, Қоқан хандығының қыспағы тынысын тарылта түскен, Ақтабан шұбырынды деген атпен тарих сахнасында мәлім жаугершілік қырғыннан шыққан қазақ елінің көрінісі әдеби шығармаларда көрсетілген. Бұл ғасырда қазақ әдебиеті өз тарихында бұрын-соңды болып көрмеген түлеуді, жаңғырып,жаңару процесін басынан өткерді. Қазақ хандығы кезінде елдің елдік рухын берік еткен ұлттық әдебиет пен сөз өнері ендігі қазақ ұлысының дағдарысы мен қиналысын, алмағайып ауыр күндерін де киліге жазды. Етектен тартып, жағаға жармасқан патша өкіметінің отарлау саясаты ең әуелі атамекен ауқымын шиырлатып келiп, хандық басқаруда, елдiк басқару, елдiк құрылым жүйесінiң жүйкесінің талмау тұстарын әлсiретті. ХІХ ғасырдың бастапқы уақытында қазақ халқының тарихи қоғамдық құрылымы біржола ыдырап, елдік басқару жүйесі түбегейлі өзгеріске ұшырап біткен болатын. ХІХ ғасырдың алғашқы жылдарында патша үкіметі қазақ қауымына жаңа саяси әкімшілік басқаруды қосып, Ресей империясы құрамына бағынбаған аумақтарды одан әрі косып алу мақсатына біржолата кiрісті. Нақтылық саясатқа көшкен империялық отарлау озбырлыққа ұласа бастады. Қазақ қоғамында қалыптасқан хандық дәуір мен хандық басқару жүйесі толыққанды ыдыратылып, орнына патшалық Ресей уәкілеттілігінің енгізген аумақтық әкімшілік басқару жүйесі енгізіле бастады.
Отарлау саясаты орныққан сәттен бастап қазақ қоғамындағы хандық құрылым ыдырап, өз арасында келіспеушіліктер мен алауыздықтар орныға бастады. Сол кезеңдегі бірнеше хан сайлау сынды демократиялық еркіндік бірте-бірте әлсіреп, патша өкіметінің губернаторлық басқару жүйесіне тікелей бағынышты болып, кіріптарлыққа түсуге әкеліп соқты. ХІХ ғасырдың басында хандық билік басқару біржола жойылып, қазақ даласының батыс және шығыс аумақтарында біржола аға сұлтандар мен сұлтандық басқару жүйесі жұмыс істей бастады. Губернаторлыққа бөлінгенмен де, аға сұлтанның өзі шын мәнінде қазақ аймақтарын бірнеше бөлікке бөліп,сол кеңеске тікелей бағынышты етті. Осылайша елдің басқару жүйесі шағын әскери губернаторлықтың кеңсе қызметшілерінен де төмен лауазымдық құзыреттілігі байқалмай қала берді. Атамекен жерімізді басқару ең үлкен әлеуметтік мәселеге айналды. ХІХ ғасырдан бастап қазақтарда қоғам мен елдің жағдайын ұғынатын жазба әдебиет қалыптаса бастады.Ол қауымдық, елдің саяси ой-пікірлері мен ұмтылыстары, мақсаттары, мұңдары мен айқайлары ретінде қызмет ете бастады.Ойлаудың, салттық сананың жаңа негізін қалыптастырып, осындай мақсаттарды біріктіру - табысты әлі социалистік емес, азаматтықтың мәнін ұқтыратын, халықтың тіршілік ету аясының тарылғанына ашынатын ақындар жырының қалыптасқандығында. Сол кезеңдегі қазақ ақын-жыршылар арасында елдің егемендігі жолында біріге жұмыс жасау сынды мақсат пайда болды. Сонымен қатар бұл дәуірдегі тарихи оқиғалар мұндай әлеуметтік уәждерді еселей түсті. Оның ең басты себебі - орыс отаршылдығына байланысты туған халықтың мұңы мен зары. Осыған байланысты туған елдегі өзгерістер, қанаудың күшеюі, тұрмыс аймағын тарылту, қазақтың ұлттық ардақты ақынын таптау сынды мәселелер зар заман және өзге ақындардың шығармашылығында кеңінен бейнеленген.
Қазақ халқында болып жатқан мұндай өзгеріске нақты наразылық Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде анық көрініс тапқан. Оның шығармашылығына арқау болған - Исатай Тайманұлы бастаған Махамбат пен Исатай көтерілістері болатын. Мұндағы көтерiлiстiң мақсат-мұраты ("Қорлықта жүрген халқыма бостандық алып берем деп"), оған қатысатын ерлердiң сипаттамасы ("Ереуiл атқа ер салмай"), соғыс суретттерi ("Соғыс"), Исатайдың батырлығы мен оны жоқтауға арналған жыр жолдары ("Тарланым", "Мұнар күн"), ақынның өзі жайында, көңiл-күйiне ("Баймағамбет сұлтанға айтқаны", "Қызғыш құс") байланысты өлеңдерiне жалғасып, тұтастай көтерiлiс тарихын, сол кезеңдердегi әлеуметтік жағдайды бейнелейдi. Поэзиямен сабақтасып, сол дәуірдегі бүкіл көтеріліс тарихында Исатайды мақтап, Баймағанбетті сынаған Шернияз ақынның да өлеңдері батылдығымен, тапқырлығымен құнды.
Қазақ әдебиетінің дамуында отаршылдыққа қарсы поэзия алдыңғы қатарда халықтық мазмұндағы идеялардың жаңа белестерін көрсетті. Билеушіге қарсы ашық қарсылық білдірген шыншыл өлең, адам баласын жаңаша суреттейтін туынды дүниеге келді. Бұл қатардағы ақындардың қатарында Жанақ Сағындықұлы да бар. Шөже Қаржаубайұлы мен Сүйінбай Аронұлының да рөлі зор. Отаршылдық саясат жаңашыл әдебиетші ақынның шығармасында ел байлығы талан-таражға түскенін, кедейшілік, елді мекендердің тарылуы, зорлық-зомбылық, параның көбеюі, адамдардың мінез-құлқының өзгеруі, халықтың жаншылуы, діни жағдайларды елемеу, т.б.өзекті жағдайлар кең суреттелген. Олар заманға мұңайып, өткенді ойлайды. Болашақ бірліктен қорқу қажеттілігін айтады.
М.Әуезов ХІХ ғасырда жазба әдебиет туғанын айтты: Біздің білуімізше, зар заман ақындарынан бастап біздің әдебиет екінші жікке қарай ауысады. Бұдан бұрын қарастырған әдебиет жұрнақтарының барлығын ауызша әдебиет десек, мыналарды жазба әдебиеттің басы деу керек. Не болмаса қазақ топырағында ең алғашқы жазба әдебиетті туғызған анасы осылар деу керек. Жаңағы зар заман ақындарына осы белгінің жалғыз өзін алып қарасақ, алғашқы ақындар жазып айтпаса да, орта буыннан бастап, соңғыларының барлығы да жазып сөйлейтін болған[11,193].
Бұл дәуірдің көрнекті ақындары - Дулат Бабатайұлы мен Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердері Әбубәкір Шоқанұлы және т.б. Олар қазақ әдебиеті поэзия түрін жетілдірді. Ол уақыт шындығын суреттеуге шеберлік, адам психологиясындағы өзгерістерді, реализмді байыту арқасында орын алды. Бұл топтағы түрлі жаңалықтарды ашудағы айшықты бейнелер, тілдік өрнектер ақындардың шығармашылығында кереметтей көрініс тапқан.
Қазақ даласында ХІХ ғасырдың соңында негізгі төмендегідей тарихи оқиғалар орын алды.
1. 1860 жылдардан бастап Ресей Қазақстан жерін толығымен отарлап алды. Жер Ресей мемлекетінің меншігіне айналды. Қазақ жері қазақтар үшін жай ғана пайдаланушы болды.
2. Басыбайлылық құқық 1861 жылы жойылды. Қазақ даласының азат етілген орыс егіншілеріне жер пайдалануы жайлы Уақытша ережелер шығарылды. Бұл ереже бойынша орыс диқандары мен қазақтар арасында көптеген дау мен келіспеушіліктерге алып келді.
3. Жаңа салық тәртібі бекітілді.
4. Сауда мен айырбас басталды. Бұл капитализмнің алғашқысы симптомдары.
5. Саудагерлер көбейіп, байлықтың басын алды.
6. Император қорғанысы-казактар-орыстар күшейе бастады.
7. Қазақстан жерін басқаруда (Жаңа Низам) императордың мүддесіне бағыну жайлы ережелер шықты.
8. Ұлттық билік үшін күрескен қазақ большевиктерін император билігі екіге бөлді.
9. Орыс егіншілерінің қоныс аударуымен байланысты қазақтар жері отарлана бастады.
10. Капиталистік қатынастарға негізделген қалалар мен өнеркәсіп орындары бар ашыла бастады.
11. Орыс тілінде оқытатын мектептер ашылды (Орынбор, Орал, Троицк, Торғай, т.б.).
12. Еуропа мен Ресейдегі білімге негізделген мектептер 70-80 ж көпшілігі қазақ жерінің әр жерінде салына бастады.
Х.Досмұхамедұлы ХІХ ғасыр әдебиетінің бір қыры ретінде: ...Қазақтың жазба әдебиетінің негізін мұсылманша оқыған, сауатты ақындар салғаны сөзсіз. Сондықтан да жазба әдебиеттің алғашқы үлгілерін халық поэзиясының діни және ғибраттық түрлерінен іздеу қажет,-деп көрсете келе, тағы бір ерекшелігі - халық әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жүйелі түрде хатқа түсе бастады. Оны қызығушылар Радлов, Потанин, Ильминский, Мелиоранский сияқты шығыстанушы мамандар жазып алған. Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этнограф Әбубәкір Ахметжанұлы Диваев болды. Қырық жылдан астам уақыт бойы ол шаршамай-талмай қазақ халық әдебиеті үлгілерін жинады,жүйеледі және орыс тіліне аударды,-деп білді.[16,5].
ХІХ ғасырдың аяғындағы Қазақстанның саяси-тарихи бастаулары орын алды.Оқиғалар қоғамның айнасы - әдебиетте әр қырынан, әртүрлі мазмұндағы, идеямен пайда болды. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ әдебиетіндегі ұлттық әдебиетті қызықты еткен, қазақтың дәстүрлі өмірін, тұрмысын мадақтағандар, қара халықты өнер - білім алуға шақырған, жаңа, тың мәдениет пен өнерді үйретуге насихаттаған ағартушылық бағыттағылар, сонымен бірге өнер, білім алуды жақсылықтың белгісі деп түсінген, қазақтың бұрынғы әдебиетіне де тілектес әнші, композитор, ақындар қоғам туралы түрлі пікір қалдырды.
А.Құнанбаев (1845-1904) - алғашқы қазақтың ұлттық, халықтық әдебиетін жасаушы ақын. Ы. Алтынсарин (1841-1889) халық болашағы үшін басқа халықпен білімі тең деңгейде жарқын болатынын түсініп, алғаш жаңа үлгіде мектеп ашты. Ш. Уәлиханов (1835-1865) қазақ халқының білім алып, сол кезеңдегі дамыған мәдениетті елдер қатарына қосылуын қалады және сол жолда аянбай еңбек етті.
Қазақ елінен де тереңнің сырын ашар, тіршіліктің мәніне бойлар ғалым шығатындығын дәлелдеді. Абай, Ыбырай, Шоқан сияқты ұлы тұлғалар қазақтың еркіндігін, өз білімімен, ақыл -ойымен, парасат, адамгершілігімен өзгелермен теңдей, тіпті озық болуын арман етті.
Мұрат Мөңкеұлы(1843-1906), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Әбубәкір Шоқанұлы (1858-1912) өмір тынысына айналып бара жатқан байлыққа деген құмарлық, билікке деген талас, халықты езгіге ұшырату, халықтың арасында тұрмыс тіршілігі төмендеген қазақтар санының көбейіп келе жатқанын көріп, заманның, елдің азғаны деп ашына, кешегі елдің өз билігі өзінде, қазақ құрмет тұтқан билер мен хандар дәуренін аңсай отырып өлең-жыр жазды.
Мұрат Мөңкеұлы, Әубәкір Шоқанұлы сынды ақындар елдің тұрмыс қалпына сыналап ене бастаған орысша киім үлгілерін, халық салтын, әдетін бұзушы деп танып, мұндай елден безіп, жанға дауа болатын, ел бірлігін сақтайтын орта іздеу идеяларын баса айтты.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетінде айтыстың да небір маржан үлгілері дүниеге келді. Біржан Сал, Сара, Сүйінбай, Үмбетәлі, Кемпірбай, Нұрила, Шөже, Орынбай, Жамбыл т.б ақындар қазақ қоғамының жақсы -жаманын жырға қосты.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап кең тынысты сюжетті дастандар көптеп жазылды. Әсет Найманбайұлының Сәмен - Салиха, Мағауия Абайұлының Кавказ, Ақтан Керейұлының Қырымның қырық батыры сынды дастандары ауыз әдебиетіндегі жырлардың жалғасындай болды. С.Мұқанов ХІХ ғасыр әдебиетінің өзгешеліктерін айта келіп, мынадай тұжырым жасайды: ХІХ ғасырдың одан бұрынғы ғасырлардан өзгешелігі - бұл ғасырда шын мағынасындағы жазба әдебиет туды[18,8]. Қоғамдық дамудың қай кезеңінде болмасын әдебиет нақты тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты қалыптасады.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ қоғамындағы түбегейлі өзгерістер бір жағынан Қоқан хандығының, екінші жағынан Ресей империясының отарлау саясатына байланысты болды.
1814-1815 жылдары хан елі Түркістан мен Жетісуды күштеп басып алды. Сондықтан Жетісу мен Сырдария аралығы 19 ғасырдың екінші жартысына дейін оның қарамағында болды. Шамадан тыс салық жинау және жергілікті тұрғындардың қаржылық қысымы. Ол адамдарды құл ретінде қанаумен қатар, шетелге сатуды да кәсіпке айналдырған. Елдің Коканды басып алуға наразылық білдіруінен кейін қарулы қақтығыс болды.
1821 жылы оңтүстік аймақта Тентек төрe басқарған қозғалыс болды, оған 10 000-ға жуық адам қатысты. 1840-1860 жылдар аралығында Сaурық пен Сұраншы бастаған Қоқан үкіметіне қарсы күрес Қордай, Шу, Меркі аймақтарына да тарады. Бұл кезең сол кездегі әдебиетте үлкен із қалдырды. Осындай шарада өмір сүріп, қатысқан Жанкісі Қоқан әкімшілігінің елге берген ауруын қатты айыптады.
Өзіңіз қосқан зекетші
Біздің елде Жүзбай бар.
Жүзбай жүрген жерінде
Жылау және ойбай бар.
Және мұның жолдасы, --
Қаратамыр Дадан бар.
Еріп жүрген соңында
Қырық отыз адам бар.
Шоңмұрын деген молда бар.
Төлеген деген жорға бар.
Атына жемді салуға
Алты еннен қылған дорба бар...
"Келі түбім" деп алады,
"Кеусенім" деп алады,
"Орта зекет" деп алады
"Құшақ зекет" деп алады...-
деп, қазақтың өз ішінен шыққан пысықайлардың да елді жаумен жағаласып бірге қосылып, тонап жатқанын аса ауыр күйінішпенен суреттейді.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінен бастап Ресей империясының отарлау және феодалдық езгісіне қарсы күрес пен қозғалыс басталды. 1830 жылдардағы Исатай-Махамбет көтерілісіне байланысты туған Махамбет, Шернияз, т.б. Ақындардың жалынды жырлары әдебиетіміздегі күрес мазмұнын дамытты.
Нысанбай жырау, Күдері, Досқожа, Арыстан т.б. Ақын науқандық әнші болған. Олар қазақтың азап шегушілері Кенесары, Нұрысбайлардың ерлік істерін жырлады.
ХІХ ғасырда әдебиетті оқу ұзақ және қиын жұмыс болды. Қазақ әдебиеті тарихының 4-томында қазақ әдебиетінің сипаттары тарихи шындық тұрғысынан, ХІХ ғасырдағы ішкі қайта құру заңдылықтары, идеология дәуірі мен өнердің шарықтау шегінде талданады. Көркем әдебиет пен қоғамдық құбылыстардың сабақтастығы, қазақ әдебиетінің халықтық сипаты алғаш рет ғылыми тұрғыда көрсетіліп, негізгі сипаттары мен заңдылықтары бекітілді. Талай ақынның мұрасына қайта шолу жасалып, мұрағат қорында сақталған деректерге жаңаша көзқараспен баға берілді. Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды Тәуелсіздікке дейінгі әдебиет тарихындағы ұстанымдары толық саралалмаған бірнеше ұлы ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шернияз Жарылғасұлы, Махамбет Өтемісұлы сынды көптеген танымал тұлғалардың еңбектері арнайы сараланды. ХІХ ғасырда жаңа қазақ әдебиеті қалыптаса бастады, жанрлық, көркемдік шеберлігі артып, тақырып аясы кеңейіп, қоғамның тарихи құбылыстарына қатысты күрделі көркемдік сипатқа ие болды. Мұндай әдеби процестің заңдылығы қазақ қауымының әлеуметтік жағдайында үздіксіз қарастырылады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті атты шолу осы дәуір әдебиетінің тынысын талдауға арналып, негізгі бағыттары мен көркемдік ерекшеліктерін көрсетеді. А.Қ.Егеубаев 19 ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму заңдылығы, Көтеш Райымбекұлы, тіл ғылымының докторы, профессор Ж. Ысмағұлов Шал ақын Құлекейұлы ғалым, филолог С.А., Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы. Профессор Қасқабасов Махамбет Өтемісұлы Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының ғалымы, филологы, Қ. Профессор Жұмалиев Шернияз Жарылғасұлы атты еңбегін ұсынды.
Қазақ әдебиеті тарихының 4-томында 19-ғасырдың бірінші жартысындағы әдеби үдеріс талданса, 5-томында осы ғасырдың екінші жартысына арналған. Сол дәуірдің әдеби даму ерекшеліктері талданып, атақты сөз зергерінің мұрасы қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеледі. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің жай-күйі мен жаңа әдебиеттің даму заңдылықтарын ескере отырып, халық әдебиеті мен жырау поэзиясы құнарлы өлке болып саналады.
ХІХ ғасырдағы қазақ халқы әдебиетінің шынайы рухы, азаттық пен тәуелсіздік ошағы болған елдің бүгінгі мүддесі Ресей империясының отаршылдық дәуірі мен кеңестік саясат дәуірінде толық ашылған жоқ. Көптеген ақындардың шығармашылығына кеңестік идеализм қате баға берді. Бұл кітапта ХІХ ғасыр - қазақ әдебиетінің идеалистік және көркемдік шарықтау дәуіріндегі ішкі жандану заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан талданады. Көркем әдебиет пен қоғамдық құбылыстардың сабақтастығы, жапон әдебиетінің халықтық сипаты алғаш рет ғылыми тұрғыда көрсетіліп, негізгі сипаттары мен заңдылықтары бекітілді. Талай ақынның мұрасы қайта қаралып, мұрағатта жасырылған деректер назарға алынып, жаңа қырынан бағаланды. Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды Тәуелсіздікке дейінгі әдебиет тарихындағы ұстанымдары толық саралалмаған бірнеше ұлы ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шал Құлекейұлы, Махамбет Өтемісұлы сынды көптеген танымал тұлғалардың еңбектері арнайы сараланды.
ХІХ ғасыр - қазақ әдебиетінің ең құнарлы, құдіретті дәстүрлерінің бірі және бай тарихы бар. Дүниежүзілік тарих парағынан бұл ғасыр ғажайып оқиғалар мен күрделі де шиеленісті әлеуметтік тартыстарға толы болғаны белгілі. Мұндай тарихи дәуірдің құбылысы қазақ даласында да назардан тыс қалған жоқ. Бұл кезеңде қазақ халқы да күресті. Ақтабан шұбырынды атанған Қазақстан халқы Қазақ хандығының тағы бір қиын-қыстау кезеңіне аяқ басты. Сол дәуірде орын алған оқиғалар мен тарихи шындықтың ең көп бөлігі негізінен қазақ әдебиеті шығармаларында көрініс тапты. ХІХ ғасырдағы қазақ халықының әдебиетін сол дәуір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес жағдай. Бұл кезеңде қазақтың әдебиеті пен халық тарихы тоғысқандай болды. Соның нәтижесінде әдебиет жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Қазіргі әдебиеттану ғылымында жаңа дәуір әдебиеті деп атала бастаған бұл дәуір әдебиеті тарихи алғышарттары мен себептеріне байланысты дәстүрлі арналарды артқа тастап, шын мәнінде жаңа сипат ала бастады. Әдеби дәстүр - жыраулық әдебиет мектебі уақыт талабына сай көркемдік жолға түсті. Әлеуметтік-қоғамдық мәселелер, саяси мәселелер, күнделікті өмірдің жақсы-жаман көріністері әдеби шығармалардың әуезділігіне, тақырып сөзіне тікелей байланысты болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет тынысын зерттеуге арналған 5-томда көптеген әдеби мұралар бұрынғы зерттеулерге әдістемелік бағытта жаңаша көзқараспен бағаланды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған бір жыл ішінде рухани дүниені жаңғыртып, жаңа ұлттық таным аясындағы әдебиетті тануға деген ұмтылыс өріс алғаны анық. Осы мақсатта көптеген атақты шығармалар мен жазушылардың дүниетанымы тарихи деректерге сүйене отырып сараланды. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен қазақ қоғамы тарихының жанды байланысы, соның нәтижесінде көркемдік пен тарихи шындық арасындағы айырмашылыққа баса назар аударылды. Ол жаңа әдебиет пен дәстүрлі әдебиеттің үндестігі мен көркемдік-эстетикалық бағыттағы айырмашылықтарды ескереді. Ғасырдан кейінгі кезеңде пайда болып, ұлттық әдебиетті әлемдік мәдени үдерістердің биігіне көтерген Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уалиханов, Абай Құнанбаев тұлғаларына, олардың әдебиеттегі беделді реформаторлық қызметіне ерекше назар аударылды. Сондықтан қазақ әдебиетінің өрісін кеңейтіп, тереңдете түскен осынау ұлы да жаңашыл дарындардың дәстүрі ХХ ғасырда да жалғасын тапты.
Абай мектебі, аббаттық дәстүрі мен дүниетанымы ХІХ ғасырдың аяғынан бастап жаңа қазақ әдебиетінің алтын діңгегіне айналды. Бұл кезеңде қазақ әдебиеті жанрлық, мазмұндық, ұлттық мұрат жағынан қарқынды өсті. Әдебиеттің поэтикасы бай, тәжірибелі,кең қанат жая бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары мен әдебиеттің байланысы артып келеді. Қоғам мен әдебиеттің байланысы ашық бола түсті. Әдеби байланыс дамыды. Жалпы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен аяғына қарай әдебиет жаңа сипаттармен толығып, ұлттық сананың пайда болуына жол ашты. Қазақ әдебиеті тарихының 5-томы осындай әдебиеттің даму жолының негізгі белгілеріне тоқталуымен ерекшеленеді. Бұл осы кезеңнің әдебиет тарихындағы зор маңызын көрсетеді.
ХІХ ғасырда қазақ қоғамының бастан кешкен өмір суреттерін осы кезеңдегі ақындардың шығармаларынан тікелей көре аламыз. Бірқатар ақындардың шығармашылықтарындағы күйінішті сөздерден адамдықтың, ақиқаттың бұзылғаны, әлде бұзылатындығы жайында күйінішті леп, күрсінген болжам жиірек байқалады. Шернияз, Шортанбай, Махамбет, Дулаттардың ақындық мектебі дәл осы кезең тұсында күшейіп, қазақтардың сол ғасырдағы ауыр мұңын толғады. Бұл кезеңдегі әдеби нұсқалар өксіген өзектен шыққан қасіретті сөзге, азаттық жайлы ұлттық арманға, тәуелсіздік жайлы тәтті тілекке толы еді.
ХІХ ғасырдағы әдебиет пен мәдени өмірден үш ерекше құбылыс ерекшеліктерін байқауға болады. Оның біріншісі, қоғам тарихындағы саяси-әлеуметтік жағдайлар және мемлекеттік құрылымдағы өзгеріс болған жаңалықтар болса, екіншсі, қазақ кітаптарының алғашқы рет баспадан жарық көріп, таныла бастауы болатын.
ХІХ ғасырдан бастау алған әдебиеттің жаңа шыңы болған қазақтың жазба әдебиеті бұрынғыша елдегі сауықтар мен қызықтарды ғана емес, елдің, халықтың тілі мен кеудесінде тұншыққан жан-айқайды саяси пікір ретінде мақсат, мұң, тілек сынды сезімдерін ұштастыра отырып, жаңа серпіліс негізінде халықтың салт-санасын құруға кірісті. Осы уақытқа дейін болмаған әлеуметтік сарын мен азаматтық нысан ақын шығармаларында көрініс таба бастады. Отаршылдық езгінің саяси көріністері, Ресей империясының бодандығында болу, Қазақ халқына жасалған қанау мен ұлттық салтымыздың тапталуына өз наразылығын білдірген ақындардың көш басын Махамбет Өтемісұлы бастамақ. Оның өлеңдерінен жаңа бастамаларға қарсы екендігін анық байқауға болады. Өзгерістерге қарсы наразылық туындылары әлі күнге дейін әдебиет тарихында өлшеусіз орын алмақ.
Ресей империясына бодан болу,сонымен байланысты туған ел ішіндегі өзгерістер,қанаудың күшеюуі,халықтың тіршілік ету аясының тарылуы,ұлттық намыстың тапталуы қазақ ақындары шығармаларында кеңінен бейнеледі.Осы өзгеріске қарсы анық наразылық Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде анық байқалады.
1836-1837 жылдары Истай бастаған көтерілістің ұранына,үніне айналған Махамбет Өтемісұлының өр рухты жырлары болатын. Оның жырларында ереуіл атқа ер салмай, көтеріліске өлеңдерін рух еткен, оның мақсат мұраты, соғыстың бейнелері, Исатай батырдың ерліктері мен қатар батырға алналған жоқтау, ақынның өз жайы,көңіл күйіне байланысты жазылған өлеңдерін қарастыра аламыз. Махамбеттің Исатайды жоқтауы, қызғыш құсша жан-айқайы сол кезеңдегі қазақ халқының үнін икөрсеткен бір көрініс болатын. Осы кезеңдегі Исатай-Махамбет көтерілісіне тілектес, сарындас болған ақындар қатарындағы Шернияз Жарылқасынұлының Исатaйды мақтап, Бaймағамбетті даттaйтын өлеңдeрді бaтылдығымен , тaпқырлығымен бағалы болмақ.
Исатай мен Махамбеттің көтерілісінен кейін жалғас туған Кенесары-Наурызбай бастаған ұлт азаттық қозғалысы да (1837-47) өзіне тіілектес әдебиет тудырды. Наурызбай-Қаншайым ,Топ жарған,Жасауыл қырғыны, Нысанбай Жаманқұлдың Кенесары-Наурызбай жыры.Сыр бойында,Батыс Қазақстанда өткен патша отаршылығына қарсы көтерілістер кезінде жаңа жырлар туды (Бекет батыр,Жанқожа батыр).Отаршылыққа қарсы күрес поэзиясы қазақ көркем сөзінің дамуында өзық идеясымен,халықтық мазмұнымен жаңа белес саналады.Билеушілерге қарсы наразылықты ашық айтқан шыншыл поэзия туды,адамды суреттеудің жаңа тәсілдері қолданылады.Осы ақындар ішіндегі Жанақ Сағындықұлы ,Шөже Қаржаубайұлы, Сүйінбай Аронұлы елеулі орын алды.
Отаршылық дәуір әдебиетінің ақындары шығармаларында өз байлығының талауға түсіп, халықтың кедейшілігіне ұрынып,қоныстың тарылуы,зорлық зомбылықтың күшеюі,парақорлықтың етек жаюуы,адамдар мінез құлқының өзгеріп, ұсақталып,берекесіздіке түсуі, дін шарттарының еленбеуі,т.б жағдайлар қамтылып көркем бейнеледі.
Оларды заман қайғысы,өткенді ойлап торығу, алдағы өмірден шошыну зары біріктірді.Бұл сарынның көрнекті ақындары -- Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердері Әбубәкір Шоқан ұлы т.б халықтық поэзияның түрлерін жетілдірді.Оны заман шындығын бейнелеумен шебер байланыстыруда,реализмді байытып,адам психологисяындағы өзгерісті жарқын суреттуде,тіл өрнегінде сан алуан жаңалықтар табуда осы топптағы ақындардың еңбегі үлкен.Олардың біразы отарлаушыларға шошына қарады,дегенмен шығыс әдебиетімен,діни әдебиет үлгілерімен жете таныс болуы арқасында көркемдік құндылығы жоғары туындылар жасады.
Зар заман ақындарының шығармашылығындағы отаршылыққа қарсы күрес, ерлік, еркіндік сарыны шығармашылығындағы реализм мен халықтық сипат.
Зар заман ақындары-қазақ әдебиеттану ғылымына алғаш рет 1927 жылғы Әдебиет тарихы оқулығына енген М.Әуезов енгізген термин,зар заман кезеңінде ғұмыр кешіп,отарлық езгіге түскен қазақ халқының тағдыдырын мұң зармен жырлаған ақындар шоғыры.
Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілдері: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері, Албан Асан, заман ақындары дәуірін Абылай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып Нармағамбетпен аяқтайды. Зар заман тұсындағы қазақ әдебиеті жазбаша сипат алатындығын атап көрсетеді.Дәстүрлі қазақ қоғамында бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы отаршылдықтың белең алуы халықтың қатты күйзелуі Зар заман ақындарын тарих сахнасына шығарған.
Б.Кенжебаев пен Х.Сүйіншәлиев құрастырған 1980 жылғы Қазақ әдебиеті тарихы бағдарламасында Шортанбай мұрасы ХІХ ғасыр әдебиетіндегі халықтық шығыстық сарындар атты бөлімде қарастырылады. Ол сарында толғаған ақындар Мәделі, Майлықожа, Құлыншақ, Мұрат, Бұдабай, Базар деп аталған[20,11].
Қазақ әдебиеті ХІХ ғасырда елеулі,құнарлы кемелденіп , түрленуді, түлеуді бастан кешірді, бел асты.Бұл кезеңде қазақ көркем сөзінің сан салада көрініп,өзгеруіне себеп болған құбылыс көп.
ХІХ ғасыр қазақ әдебиетінің сан түрлі саласы, оны дүниеге әкелушілердің өмірбаяны, шығармашылық қазынасы, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында ғылым назарына ілікті.Өкінішке орай,түрлі саяи қаулы-қарар,әдеби мұраны әрі-бері тарататын саясаттан,идеологиялық ықпалдар аз болған жоқ ,тіпті сол уақыттарда көркемдік әлем,сөз өнері жайлы ғылым жасандыққа,жалаңдыққа барды.Ол құбылыстардың ХІХ ғасыр әдебиетін танып,таратуда кері әсерін тигізіп жатқан кездері де болды.
Тіпті соның өзінде әдебиеттану ғылымы әдеби мұраны жинап, теріп, жариялап, бастырып, зерттеу жұмыстарын бір сәтте болса тоқтатқан емес. Қазіргі күнде бұл дәуір әдебиеті үлгілерінің қыруар мұрасы бар,ақын-жазушылардың өмірбаяны,шығармашылық ғұмыры туралы көптеген құнды деректер жиналды.
ХІХ ғасырдағы әдебиеттің өзіне дейінгі әдебиетпен сабақтастығыбола тұра,көркемдік жөнінен де,басылым,шығармашылық,тақырып,маз мұн жөнінен де ерекшелігі,айырмасы бар.Негізінен, бұл кезге дейінгі ауыз әдебиеті немесе жыраулар поэзиясы деп аталып келсе, енді әдебиет сыртқы түр үлгісі жағынан, көркемдік сан-сапасы жағынан көп өзгеріске ,жаңалыққа барды.
Халық әдебиетін көркемдік жағынан жіктеп,ғасыр әдебиетінің бір қырын көрсеткен Х.Досмұхамедұлы Кейбір мәліметтерге қарағанда мұндай авторлық ХІХ ғасырдың алғашқы ширек жартысынан басталады деп жобалауға да болады. Бұл негізінен қазақтың жазба әдебиетінің басталуы болып саналады. Қазақ жазба әдебиетінің негізін мұсылманша оқып, ел арасында көзге түскен, сауатты ақындар салғаны сөзсіз. Сол себепті де қазақ жазба әдебиетінің алғашқы үлгілерін халық поэзиясының діни және ғибраттық түрлерін іздеу қажет болады.[21,37].
Қазақ халқы әдебиетін жинаушысы, этнограф Әбубәкір Диваев болды. Ол қырық жылдан астам уақыт бойы әдебиет үлгілерін жинап, жүйелеп, орыс тіліне аударды. Бұл іске Шыңғыс және Шоқан Уәлихановтар да өз үлестерін қосты.
Сол ғасыр соңына қарай қазақ тіліндегі баспасөзде Түркістан уалаятының газетінде әдебиет мұралары,сыни ойлар жарияланды.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті ,тарихи әдебиеті жазба әдебиеттерінің мазмұн байлығы мен көркемдік құндылықтары кітап шығаруды ертерек қолға алған татар оқығандарының назарын аудара бастады. Олар хат білетін Жүсіпбек Шайхисламов,Ахылбек Сабалов т.б арқылы әдебиет нұсқаларын жинап,кітап шығарды.
Бұл құбылыстардың барлығы әдеби өмірдегі сырт факторлар ғана емес, әдебиеттің ішкі ісінде, көркемдік шеберлігінде де өзгеріс,жаңалық,даму текденцияларын өмірге әкелді. Қазақ өнері жаңа, тың түрлер жасай бастады. Оның әуел басында Маханбет, Дулат тұрса, бұл құбылыс Абай сынды ақындармен жалғасты. Жаңа жанрлар дүниеге келді. Еуропалық мәндегі жаңа әдебиет қалыптасты. Мысалы, сықақ, сатира жанры жаңғырды, жанданды. Өмірге поэма келді. Сал-серілер шарықтап, айтыстың мазмұны тереңдеді.
ХІХ ғасырдағы жазба әдебиеті жөніндегі академик М.Әуезов былай дейді: Біздің білуіміізше, зар-заман ақындарынан бастап, біздің әдебиет екінші бір жікке ауысады...Мыналарды жазба әдебиеттің басы деп атау керек.[21,71].
М.Әуезов сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz