Көшпелі мал шаруашылығы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Картинки по запросу әл фараби университет

Факультеті «Экономика және бизнес жоғарғы мектебі»

Кафедрасы «Экономика К1»

СӨЖ

Тақырыбы: Ұлы Дала

аумағындағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен көшпелі және

отырықшы мәдени аймақтардың өзара қатынастарының

алғашқы кезеңдері (б. з. д. III ғасыр - б. з. II ғасыры) .

Орындаған:Бакытбек Расул Дарханұлы

Тексерген: Ноянов Еділ Ноянұлы

Алматы, 2023ж

Жоспар:

I. Ұлы Дала туралы түсінік

II. «Ұлы Дала» ұғымы - ұлы ұғым (Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев)

III. Сақтар

IV. Ғұндар

I. Ұлы Дала ұғымы - ежелден бері келе жатқан тарих. Ұлы дала ұғымы ең алдымен географиялық орнымызға сипат береді. Сонау жатқан Алтайдан Қара теңізге дейінгі үлкен кең байтақ даланы “Ұлы дала” деп атаған. Бұл ұғым қазіргі күнге дейін жеткен жыр, дастандар, түркітілдес халықтар туралы деректерде, орыс әдебиеттерінде, Қытай жазбаларында және Лев Гумилев сынды көрнекті тарихшы-ғалымдар еңбектерінде көп кездеседі. Ұлы дала негізінен Қазақстан жерін қамтыған. Сол себепті Қазақстан бейресми түрінде “Ұлы дала елі” деген атауға лайық.

Ұлы дала көшпелілер өмір тұрмысында негізінде тек қана көшпелі мал шаруашылығы ғана емес, сонымен қатар отырықшы, жартылай отырықшы, жартылай көшпелі тұрмыс тіршілігі негізінде болған. Дала өркениетінде жер өңдеу, қалалық өмір, қоныстану сияқты шаруашылықтар тарап отырған. Дала өркениетінде Қазақстан жерінде отырықшы және қалалық тұрмыс тіршілігі де ежелден ерекшелінген. Қала мен көшпелі өмір салты өзара байланысып, біртұтас экономикалық жүйе ретінде жұмыс жасаған. Түркі халқы қалаларын Сырдария, Талас, Шу, Іле, Ертіс, Есіл, Жайық сияқты ірі өзендер бойына салған.

Көшпелі тұрмыстың ерекшелігінде Ұлы даланың кез-келген көшпелі қоғамында негізгі мал шаруашылығынан бастап жер өңдеу, қалалар мен қоныстар және т. б. мәдени- шаруашылықтың бірнеше түрлері болды. Жалпы көшпелі шаруашылығы толыққанды қоғамға айналды деуге дәлелдер жеткілікті. Негізінде таза көшпелі қоғам болған емес, ол үнемі жартылай көшпелі және жартылай отырықшы сипатта өтті. Сондықтан да ғылыми әдебиеттердегі қолданылып жүрген «көшпелі қоғам» мен «көшпелі мемлекет» деген ұғымдардағы «көшпелі» сөзі шартты мағынаға ие. Дала өркениетінде Қазақстанның кең байтақ жерінде отырықшылық және қала мәдениетінің дамуы ежелден ерекшеленген. Түркі көшпенділер қоғамда қалалар мен қамалдар Сырдария, Талас, Шу, Іле, Ертіс, Есіл, Жайық өзендерінің аңғарында, көлдердің жағасында, таулардың бөктерінде, сауда жолдардың бойында жайғасқан. Қала мен дала біртұтас экономикалық тұрмыстың өзара байланыстағы салаларына айналды.

Ұлы Дала Алтайдан Қара теңізге дейінгі даланы қамтыған.

II. «Ұлы Дала» ұғымы - ұлы ұғым

Осындай тарихи кезеңде елімізді әлем таныған өркениетті мемлекеттер қатарына қосып, халқымыздың еңсесін көтеріп, мерейін үстем еткен - Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Тәуелсіз Қазақстанды «Ұлы Дала елі» деп атауды ұсынуы ұлтымызды тағы бір тарихи белеске шығарды. Бұл ұсыныс қазақстандықтармен қоса алыс-жақын шет мемлекеттерде тұратын қандастарымыздың тарапынан да айрықша қолдауға ие болды.

«Ұлы Дала» ұғымы - баяғыдан бар ұғым. Дешті Қыпшақ деген сөз қыпшақтың даласы деген сөз. Ұлы Дала ұғымына мынау Алтайдан Қара теңізге дейінгі даланы атайтын болған. Оның негізгі аумағы - біздің қазақтың жері. Біздің даламызда кен де болған, темір де болған, қолөнер де болған, бәрі болған», - деп атап өтті мемлекет басшысы.

Осы орайда президент мұндай ұғымның көптеген елдерде бар екендігін атап өтіп, жапондар күншығыс еліміз, қытайлықтар аспан асты еліміз, кәрістер таңғы шық еліміз деп санайтындығын мысалға келтірді.

«Бізде де сондай ұғыммен теңестіретін болсақ, бізге «Ұлы Дала еліміз» деп айтқан келеді. «Ұлы Дала» мен «Көк аспан» деп те айтуға болар еді. Кең дала - біздің жеріміз. Осы жерде біз тұрып жатырмыз, өсіп жатырмыз, өркендеп жатырмыз, ұрпақ асырап жатырмыз. Осы жерде мемлекетімізді құрып, оны шаңырағын биік қылып, көк тудың астына жиналып жатырмыз. Біздің байрағымыздың өзінде көк аспан, жарқырған күн бейнеленген», - деді Назарбаев.

Президент Қазақстан атауы бүгінгі күні барша әлем халқына танылған атау болып отырғандығын баса атап өтті.

«Бірақ біз халықтың ішінде ұлы даланың ұрпағымыз десек, келіп тұрған сияқты. Ол халықтық атау болуы керек», - деді елбасы.

Тамырын тереңнен алған бұл ерекше атау егемен еліміздің дүниежүзіне бұдан да артық таныла түсуіне, мемлекеттік, ұлттық имиджіміздің көтерілуіне орасан ықпал етпек.

III. Сақтар

Б. з. б. I мыңжылдықта Жетісудан және Түркістаннан Қаратеңіз бойына, Алтай тауларынан Хорезмге дейінгі аумакты көптеген көшпелі тайпалар мекендеді. «Тарих атасы» Геродот оларды «скифтер»деп жазады. Ирандыктар «сақтар» деп атады. Скиф атауымен ерте көшпелілер Еуропага белгілі болды. Тарихи өдебиеттерде бұл дөуір «ерте темір дәуірі», «ерте көшпелілер дәуірі», «сақ дәуірі» деп аталады. Сақтардың этномөдени ареалына көптеген тайпалар кіреді. Олардың нақты санын белгілеу мүмкін емес, грек деректерінде - даилар, массагеттер, исседондар, т. б., парсы деректерінде - сақ-хаомоварга, сақ-тиграхауда, сақ-парадарайа деп аталады.

Көшпелі мал шаруашылығы. Деректер бойын- ша сақтар мал шаруашылығымен айналысқан. Олар негізінен жылқы, қой, түйе өсірген. Бүлар көшпелілердің алыс жерлерге көшіп-қонып жүру салтына төзімді еді. Сақтарда мал шаруашылығының көшпелілік, жартылай көшпелі, отьірықшы түрлері кеңінен тарады. Көшпелі мал шаруашылығы негізінен Батыс және Орталық Қазақстанда жақсы дамыды. Олар мал бағып қыс қыстауға, жаз жайлауға көшіп-қонып отырған. Еуразия даласында көшпелі мал шаруашылығының пайда болуының бірнеше кешенді себеіггері болды. Оның алғашқы шарттарының бірі географиялық ортаның тікелей әсері. Сақтар қоныстанған далалық және шөлейт аймақтарда жер өндеу ірі, суландыру жүйелерінің арқасында ғана мүмкін еді. Сақтарда табиғат жағдайына, далалық аймаққа бейімделген бақташылық мал құрамы қалыптасты. Сақ заманында отырықшы мал шаруашылығы Шығыс Қазақстанның, Жетісудың таулы аймақтарына тарады. Мұнда адамдар қыста тұру үшін жертөле, жеркепелер салды. Отырықшы мал шаруашылығы негізінен Қазақстанның оңтүстігінде, Сырдария, Шу, Келес өзендері аңғарында дамыды. Себебі, бұл өңірдің суы мол, жайылымы кең еді. Антикалық тарихшылар Қара теңіздің солтүстік-шығыс құнарлы алқаптарын мекендеген скиф егіншілері туралы жазады. Батыс елдері олармен тығыз сауда қарым-қатынасын орнатты.

Сақтар көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы мал шаруашылығымен айналысты. Батыс және Оңтүстік Қазақстандағы сақтар түйе өсірді. Олар аттың құлағында ойнаған, садақ атуды өте жақсы меңгерген болатын. Сақ дәуірінде Қазақстан территориясында мал шаруашылығының негізгі үш түрі пайда болды. Оның біріншісі - шөлейт аймақтарда орналасқан, астық өсіруге, шөп шабуға мүмкіндігі жоқ көшпелі мал шаруашылығы. Бұл аймақтарда негізінен жылқы, түйе, қой өсірілді, ірі қара мал саны аз болды. Темір дәуірінің басында халықтың басым бөлігі жыл бойы далада өмір сүрді, бұған Орталық және Батыс Қазақстан далаларынан табылған көптеген тайпалық қорымдар мен құнды деректер куә. Мал шаруашылығының екінші дамыған түрі - жартылай көшпелі мал шаруашылығы . Мұндағы көші-қон радиусы соншалықты үлкен болмады, өйткені жайылым жақын орналасқан. Тұрақты тұрғын үйлер мен қосалқы құрылыстар салынды. Соның нәтижесінде мал шаруашылығына жол ашылды. Мал шаруашылығының үшінші түрі - отырықшы мал шаруашылығы Қаратаудың оңтүстік жоталарында кең тарады. Бұл аймақ Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығында, Талас, Арыс, Шу, Іле өзендерінің жағасында орналасқан. Бұл аудандардың тұрғындары отырықшы өмір салтына көшіп, әсіресе егіншілік пен бау-бақшаны жақсы көретін. Кейбір скиф-сақ тайпалары мал шаруашылығы мен егіншілікпен қатар аңшылық пен балық аулауды да дамытқан.

Сақтардың діни наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптары.

Антикалық және көне парсы тіліндегі деректерде сақ тайпаларының сыйынатын басты құдайы «күн» деп көрсетіледі.

Сақ тайпаларының діни түсініктері туралы сауалнама аз әзірленген. Жерлеу рәсімі Қазақстанның малшыларының дүниетанымының бір жағын - нанымдар мен культтерді ғана жарықтандырады.

Жерлеу материалдарына сүйенсек, сақтарда өлгендер мен ата-бабаларға табыну болған. Бұл культтердің шығу тегі қайтыс болған туыстарының өлмейтіндігіне деген сенімге, өлгендер өздерінің рулық қауымдастығының әдет-ғұрыптары, әдеттері мен ережелері бойынша өмір сүруді жалғастыратын басқа әлемнің бар екендігіне негізделген. Демек, жерлеу марқұммен бірге оның беделіне және қоғамдастықтағы орнына сәйкес келетін мүлікті, әр тайпаға немесе тайпалар тобына тән күрделі жерлеу рәсімін, рулық зиратта, қауымдастыққа тиесілі аумақта орындалады. Малшылар үшін бұл негізінен қыстайтын аймақтар. Мұнда, әдетте, барлық қайтыс болғандар жыл мезгіліне және қайтыс болған жердің аумақтық қашықтығына қарамастан жеткізілді. Мұндай әдет - ғұрып уақытша жерлеуді, содан кейін қалдықтарды рулық зиратқа көшіруді немесе мәйіттің сақталуына ықпал ететін кейбір шараларды қажет етті.

Таулы Алтай мен Қазақстан аумағындағы сақ жерлеулерін қазу сақ қоғамының аса асыл өкілдері үшін мәйіттерді бальзамдау және мумиялау қолданылғанын көрсетеді.

Сақтар тарихи түрде отты, жылқыны, күнді және басқа да шамдарды құрметтеуге байланысты культтермен куәландырылған. Ежелгі және ежелгі иран дереккөздері кейбір сақ тайпаларының басты құдайы көктегі оттың бейнесі тығыз байланысты күн болғанын көрсетеді. Орталық Қазақстанның және басқа аудандардың сақ жерлеу орындарында күн құдайына жылқыларды құрбандыққа шалу салты бірнеше рет белгіленді, әр түрлі нұсқалар белгілі: жылқының мәйіті мен оның тұлыптарын жерлеу, басы мен аяқ-қолдары бар жылқы терісін жерлеу, жылқы тізгінін немесе оның жекелеген бөлшектерін жерлеу.

Геродоттың «Тарих» шығармасында мынадай жайт баяндалады. Кезінде парсы патшасы Кир қартайған шағында казіргі Жетісу жерін мекендеген массагеттерге шабуыл жасайды. Алайда массагетттер ашық шайқасқа түспей қашқақтайды. Сол кезде Кир өзінің кеңесшісі Крездің кеңесімен массагеттер патшайымы Томиристің ұлы Спаргаписті алдап тұтқынға түсіреді. Өзінің баласын қайтарып алмақ болып Кирге елші жіберген Томирис өз сөзінде: «қанқұмар Кир, атқарған ісіңді мақтан тұтатын шығарсың. Сен менің ұлымды ашық шайқаста емес, қулық әрекетпен қолға түсірдің. Саған айтар ақылым менің ұлымды қайтар да еш жазасыз еліңе қайта бер. Егер менің айтқанымды орындамасаң массагеттердің қамқоршысы - Күн атынан ант беремін. Сені қанға бөктіремін», - деген сөздер берілген.

IV. Ғұндар

Ғұндар дәуірі б. з. д. IV ғасырды қамтиды. б. з. д. I мыңжылдықта Моңғолияның оңтүстігінен Каспийге дейінгі Орталық Азияның кең кеңістігін әртүрлі тайпалар мекендеді, олардың бірі ғұндар. Қытай дереккөздерінің мәліметтері бойынша "хунну" немесе "хунну", яғни "ғұн" сөзі қазіргі Моңғолияда орналасқан Орхон өзенінің атауынан шыққан.

Қытай шежіресінің мәліметтері бойынша, б. з. д. IV-III ғасырларда ғұн тайпалары өздерінің бірлестігін құрды. Б. з. д. III ғасырда мұнда өмір сүрген көшпелі тайпалар Моде біріктірді. Қытайлықтар ғұн билеушісін "шанью"деп атады. Қытай дереккөздерінде ғұндардың тарихы туралы былай делінген: "хуннудың Шығыс көршілері, дунхудың басшылары оларға соғыс жариялауға шешім қабылдады. "Олар сәнге елшілер жіберді, олар алдымен билеуші донгхуды ең жақсы атқа, содан кейін сәнге әйелге беруді талап етті. Моде бұл талаптарды орындады. Шекара аумағының шағын шөлді бөлігін сәнге беру туралы талапқа ғана "жер-мемлекеттің негізі" деп жариялап, әскер жинап, дунхуды талқандап, олардың аумағын қосып, ғұндар державасын құрды. Бұл оқиға әйгілі шығыстанушы ғалым Л. Н. Гумилевтің айтуынша, біздің эрамызға дейінгі 209 жылы болған.

Ғұндардың қоғамдық құрылымы.

Ғұндар - көшпелі халық. Ғұндар тәңіршілдік дінді ұстанып, түркі жазуын пайдаланған. Сөйлеу тілі де түркі тілі болған. Шығыста Мөде «шығыс қу» тайпаларын бағындырды, ал оның құрамына, шамамен алғанда, Керулен және Онон алқаптарында мекендеген сәнби және ұқуан тайпалары кірген. Мөде батыста юеди (юечжи) тайпаларына қарсы жорықтар жасаған. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан аумақ ғұн шаңюйлерінің қол астына түскен, ал солтүстікте ғұн конфедерациясына біріккен тайпалар Байкөлден арғы оңтүстік аудандарға дейінгі аумақты алып жатты. Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай тайпаларына жасаған жорықтары туралы да айтылады. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сүннулердің солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын жалғастырып, Қуңюй, Түсүйше, Динлин, Гекүң және Сіңлі елдерін бағындырғанын хабарлайды. Мәтінде берілген түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің сүннулердің солтүстік жағында жатқаны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле алқабына дейін созылып жатса керек. Б. з. б. 201 жылғы жорық кезінде ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік бағындырған, бірақ олар бұл аумақты толық қол астына қаратқан жоқ. Қалай дегенмен де, сол кезде осылай болғанын жазбаша деректемелер де, археологиялық материалдар да көрсете алмады.

Ғұндардың алғашқы тарихы.

Ғұндар дәуірі: б. з. д. IV ғ. -б. з. д. III ғ.

Аумағы: Моңғолияның оңтүстігінен б. з. д. I мыңжылдықта Каспийге дейін

Жазбаша дереккөздер : Қытай, "ғұндар" (ғұндар) термині б. з. д. IV(III) ғасырда пайда болды.

Ғұн империясының негізін қалаушы: Мөде

ғұндардың көшпелі тайпаларын б. з. д. III-ге біріктірді, Дунхуға шабуыл жасады және жеңді, ғұндардың "Еуразиядағы ең күшті" мемлекеті пайда болды.

Л. Н. Гумилев былай деп жазды: "Мөде-сенгир бастаған ғұндардың бірігуі (ғұндар империясының құрылуы) біздің эрамызға дейінгі 209 жылы болған. Біздің эрамызға дейінгі 202 жылы Мөде Қытайды талқандады, Қытаймен "бейбітшілік пен туыстық туралы" келісімге қол қойды, Қытайды алым төлеуге мәжбүр етті (100 бума Жібек) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.