Сезім мен эмоцияны білдіретін тіл бірлігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факyльтeтi
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі одағайлардың эмоцияны білдірудегі прагматикалық әлеуеті
5B0011700 - Қазақ тiлi мeн әдeбиeтi
Орындаған: ________________________________ Тойбазар А.М
Ғылыми жeтeкшi,
филол.ғыл.канд. ____________________________ Иманалиева Ғ.Қ
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , ___ _________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі _______________________ Саткенова Ж.Б.
(қолы және мөрі)
Норма бақылаушы ________________________ Әміров Ә.Ж.
(қолы)
Алматы, 2022 ж.
Рeфeрат
Дипломдық жұмыстың көлемі: 65 бет, 6 кесте, 61 дереккөздерден тұрады.
Мақсаты: Эмоция арқылы берілетін одағай атаулардың құрылымын, одағай сөздердің қолданыс ерекшелігі мен прагматикалық қолданыстарын анықтау.
Нысаны - Қазақ тіліндегі түсіндірмелі сөздіктер мен көркем әдебиеттерден алынған одағай сөздер. Олардың салғастырмалы прагматикалық қолданысы зерттеу жұмысымыздың басты пәні болып табылады.
Пән - Қазақ тілі білімі.
Қазіргі уақытта тіл мамандарының алдында зерттелуі тиіс тың тақырыптар жетерлік. Солардың бірі одағай сөздердің тіл білімінде алатын орны мен эмоцияны білдірудегі прагматикалық әлеуеті, түрленімдік жүйеге қатысын теориялық негізден шығарып көрсете білу болып табылмақ. Эмоцияның тіл арқылы бейнеленуі, тілдік құралдар арқылы берілуі әрдайым қиындық тудырады. Себебі бір эмоция түрлі тәсілдермен берілуі немесе бірнеше эмоция бір дыбыспен, бір сөзбен, бір қимылмен білдірілуі мүмкін. Эмоцияның туу себебінің өзі сыртқы дүниенің субъектіге тигізетін әсері болып табылады. Сол әсердің нәтижесінде субъект күледі, ашуланады, ызаланады, ләззат алады немесе тамсанады. Осы әсердің негізінде адамдардың түрлі дыбыстар шығаруынан пайда болған сөздер тобына қазіргі қазақ тілінде одағайлар деп танылып жүрген сөздердің негізгі бөлігі жатады. Одағайлар - ең эмоционалды сөздер тобы, өйткені эмоционалдық өрнек олардың негізгі қызметі болып табылады.
Нәтижелері:
дәстүрлі пікірлер мен жаңа көзқарасты саралай келе, одағай сөздердің лингвистикалық статусы анықталды;
тіл ғылымында эмоционалды-экспрессивті тілдік бірліктері одағай сөз категориясында зерттелді;
одағай сөздердің прагматикалық мағынасының салмақ үлесі көрсетілді;
қазақ тіліндегі эмоционалды, волюнтативті, фатикалық қызмет атқаратын одағай сөздердің прагматикалық қолданысына салғастырмалы талдау жасап, өзіне тән ерекшеліктері сараланды;
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ЭМОЦИЯ МЕН ЭКСПРЕССИЯ ТІЛ БІЛІМІ АЯСЫНДА 7
oo Тілдің сезімді жеткізудегі рөлі және оның зерттелуі 7
oo Тіл біліміндегі экспрессия мен эмоцияның зерттелу жайы 14
1. Одағай сөздер: дәстүрлі пікірлер мен жаңа көзқарастар 27
oo Прагмалингвистика: одағай сөздер - прагматикалық компонеттерінің бірі 34
1. ОДАҒАЙЛАРДЫҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫ 43
oo Эмоционалды қызмет атқаратын одағайлардың прагматикалық қызметі 43
oo Одағай түрлерінің әртүрлі қызмет аясындағы прагматикалық қолданысы 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КIРICПE
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүгінгі ғаламдастыру, жаһандандыру саясатының аясында әлемдік ғылымдардың даму көкжиегін жаңа бағыттармен кеңейту, кайсыбір ғылым саласы болмасын, оны адами факторлармен, адами құндылыктармен бірлікте карастыру - адамзат өркениеті мен замана керуенінің алға тартып отырған кезекті талабы. Әлемдік қолданбалы және теориялық ғылымдардың ішіндегі негізгі қоғамдық, әлеуметтік коммуникацияның жетекші идеяларын жүзеге асырулы мақсат еткен тіл ғылымының казіргі бағыт-бағдары ғасыр талабына толык жаvап бере отырып, субъект - тіл - өркениет үштігінің аясындағы тың міндеттердің шешілуін көздейді. Соңғы жылдары тіл біліміндегі прагматика саласы субъект факторына ерекше мән беріп, коммуникативті актідегі сөйлеушінің тілдік бірліктерді ұтымды қолдану мәселесін жиі сөз ете бастады. Субъект мәселесіне қатысты тұлғаның эмоционалды жай-күйіне, ерігіне байланысты ұғымдарды таңбалауды жүзеге асыратын одағай сөздер линтвистика ғылымында әлі де тұғырлы зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Сондықтан, тілдік бірліктер жекелеген сөз, сөйлем деңгейінде формальдық жақтан емес, мәтін, контекст, дискурс, сөйлеу жағдаяты, сойлеудің диалогтық формасы, коммуникативтік акт үрдісінде карастырылып отырған кезеңде, одағай сөздерді тікелей қатысым актісіне байланысты прагматикалық түрғыдан зерттеу аса маңызды. Қазіргі уақытта тіл мамандарының алдында зерттелуі тиіс тың тақырыптар жетерлік. Солардың бірі одағай сөздердің лингвистикадағы орны мен оның эмоциямен берілудегі прагматикалық әлеуетін, түрленімдік жүйеге қатысын теориялық негізден шығарып көрсете білу болып табылмақ. Аталған мәселе осы күнге дейін көп зерттелмеген. Тек тіл білімінің ішінде жалпылама түрде ғана айтылып келген.
Эмоцияның тіл арқылы бейнеленуі, тілдік құралдар арқылы берілуі әрдайым қиындық тудырып келеді. Оның басты себебі бір эмоция түрлі тәсілдермен берілуі немесе бірнеше эмоция бір дыбыспен, не болмаса бір ғана сөзбен, бір ғана қимылмен білдіруі мүмкін. Эмоцияның туу себебінің өзі сыртқы дүниенің субъектіге тигізетін әсері болып табылады. Сол әсердің нәтижесінде субъект күледі, ашуланады, ызаланады, ренжиді немесе тамсанады. Осы әсерлердің негізінде адамдардың түрлі дыбыстар шығаруынан пайда болған сөздер тобына қазіргі қазақ тілінде одағайлар деп танылып жүрген сөздердің негізгі бөлігі жатады.
Одағайлар - ең эмоционалды сөздер тобы, өйткені эмоционалдық өрнек олардың негізгі қызметі болып табылады. Олардың ешқандай ақпараттық жүктемесі жоқ, тек қана эмоционалды және экспрессияны білдіреді.
Одағайлардың тілдік табиғатын, олардың жеке сөз табы ретінде қалыптасуын қарастыруда бірқатар шетелдік, кеңестік ғалымдардың, түрколог мамандар мен қазақстандық зерттеушілердің (А. Шахматов, В.Виноградов, Е. Корди, Л. Тенъер, Ф. Бруно, М. Балақаев, С. Иманалиев, Ш. Сарыбаев т.б. еңбектері ерекше орын алады.
А. Байтұрсынов одағайлар жөнінде: Кей сөздер басқа сөздермен оңаша, одағай айтылады. Мәселен, апырым-ай, шошып кеттім ғой. Айқай-қай! Жаным жаңа райыс тапты ғой. Ай-қай! Менің өз-үйім, кең сарайым бос үйім. Әлди-әлди! Ақ бөпем. Пай-пай! Қалай аяңдайды? ... .Осылай айтылған сөздерді одағай сөздер дейміз. Одағай сөздер қазақ тілінде көп. Қуаныш, реніш, күйініш, уайым, қайғы жан күйзелгенде, тән күйзелгенде, жан рахат тапқанда шығатын дыбыстар, дауыстар, айтылатын сөздер, - деп жазады.
Сонымен, адамның түрлі эмоцияларын білдіруде одағайлар арқылы жасалған экспрессивті құрылымдардың рөлі зор. Адам эмоциясының түрлі реңкін бере алатын көпмәнділік қасиетке одағайлар сөйлеу жағдаяты, сөйлемдегі контекст және екпін арқылы ие болады. Көпмәнді одағайлардың әрбіреуі жұмсалу ерекшеліктеріне қарай әр түрлі екпінмен айтылады. Бірде созылыңқы, бірде баяу, бірде тез т.б. Беретін мағынасына байланысты екпін бірде алғашқы буынға түссе, бірде соңғы буынға түседі.
Бітіру жұмысының өзектілігі бірнеше факторлармен белгіленеді:
Біріншіден, Қазақстан тәуелсіздігін алып, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынастардың ұлғайып, халықаралық саяси, мәдени, экономикалық байланыстардың нығайып-дамуы, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алып әлеуметтік қызмет өрісінің жанданып-жаңғыруы ана тілімізді зерттеу өзекті мәселелер қатарына шығарды. Алайда қазақ тілінің бай тілдік қорын зерттеген ғылыми ізденістер некен саяқ. Осыған орай, қазақ тіліндегі одағай сөздерді зерттеу жұмыстың өзектілігінің бір қыры болып табылады.
Екіншіден, тіл ғылымында эмоционалды-экспрессивті тілдік бірліктерді зерттеуге аса үлкен қызығушылық артып отырған кезде эмоция мен экспрессияға бай одағай сөз категориясын зерттеудің маңызы зор.
Үшіншіден, лингвистика саласындағы қарқынды дамып келе жатқан прагматика бағыты қарым-қатынас актісіндегі өнімді үрдіс болып табылатын одағай сөздерді зерттеудің қажеттілігін алға тартады. Сөз болып отырған мәселе осы күнге дейін көп зерттелмеген. Тек тіл білімінің ішінде жалпылама түрде ғана айтылып келген.
Бітіру жұмысының негізгі зерттеу нысаны: қазақ тіліндегі түсіндірмелі сөздіктер мен көркем әдебиеттерден алынған одағай сөздер. Олардың салғастырмалы прагматикалық қолданысы зерттеу жұмысымыздың басты пәні болып табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты: Эмоция арқылы берілетін одағай атаулардың құрылымын, одағай сөздердің қолданыс ерекшелігін, прагматикалық қолданыстарын анықтау.
Бітіру жұмысының мен міндеті: Зерттеу мақсатына жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
тіл ғылымында эмоционалды-экспрессивті тілдік бірліктерді одағай сөз категориясында зерттеу;
дәстүрлі пікірлер мен жаңа көзқарасты саралай келе, одағай сөздердің лингвистикалық статусын анықтау;
лингвистика саласында қарқынды дамып келе жатқан прагматика бағыты қарым-қатынас актісінде өнімді үрдіс болып табылатын одағай сөздерді зерттеу;
қазақ тіліндегі одағай сөздердің семантика-құрылымдық ерекшеліктерін саралау;
одағай сөздердің прагматикалық мағынасының салмақ үлесін көрсету;
қазақ тіліндегі эмоционалды, волюнтативті, фатикалық қызмет атқаратын одағай сөздердің прагматикалық қолданысына салғастырмалы талдау жасап, өзіне тән ерекшеліктерін саралау;
одағайлардың коммуникативті-прагматикалық типтерін анықтау;
Бітіру жұмысын жазуда негізге алынған теориялық еңбектер: Бітіру жұмысына А.Байтұрсыновтың 1992 жылы жарық көрген Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері), Ш. Сарыбаевтың 2014 жылы баспадан шыққан Қазақ тіл білімінің мәселелері еңбегі,
Д. Әлкебаеваның прагмастилистиканың қалыптасу деректері мен коммуникативті-прагматикалық қызметі, тілдік бірліктердің табиғаты және стилистикалық мүмкіндіктерге қатысты мәселелері қарастырылған Қазақ тілінің прагмастилистикасы оқу құралы, А. Салқынбайдың Қазіргі қазақ тілі, Б. Сағындықұлының Қазіргі қазақ тілі оқу құралы мен Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер еңбегі, Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. құрастыруымен шыққан Қазіргі қазақ тілі еңбегі және т.б. пайдаланылды.
Бітіру жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: жұмыста
құрылымдық әдіс, салыстырмалы әдіс, анализ әдісі, мәнмәтіндік талдау әдістәсілдері және лингвистикалық сипаттамалы, одағай мен одағайлы сөйлемдерге прагматикалық интерпретация жасау, анкеталық сауалнама жүргізу нәтижесі мен еңбектер негізінде мәтіндер мен сөйлемдерді салғастыру әдістері қолданылады.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы: Одағайлардың лингвистикалық статусы айқындалады. Одағай сөздердің эмоцияны білдірудегі прагматикалық қолданысы кешенді түрде талданып, эмоция білдіруге қатысатын эмотивтілік, экспрессивтілік ұғымдары салыстырылады.
1 ЭМОЦИЯ МЕН ЭКСПРЕССИЯ ТІЛ БІЛІМІ АЯСЫНДА
Тілдің сезімді жеткізудегі рөлі және оның зерттелуі
Адам эмоциясының тіл арқылы бейнеленуін сөз етпес бұрын жалпы эмоция мен оның табиғатын түсініп алған жөн. Эмоция - ақиқаттың көрінісі, сол себепті адамның эмоционалдық-сезімдік өрісі жалпы танымдық өріске жатады. Эмоцияны адамның ішкі жан-дүниесінің көріністерінің бірі деп те атауға болады. Психология ғылымын толық түсіну үшін психикалық құбылыстардың мағынасы мен ұғымын ашу керек. Сезім мен ойлау, эмоция - адамның ішіндегі болатын толқыныстар ретінде саналады. М. Жұмабаев өзінің еңбегінде: Психология сөзі жан туралы ілім [1,146-б], - дей келе, бұл жердегі жанды сезімге саяды.
Адам дүниеге келген күннен бастап оның өмірінде әртүрлі жаңалықтар, қуаныш пен қайғы, жеңіс пен жеңіліс, құлау мен қайта тұру сияқты түрлі көріністер орын алады. Айтылған құбылыстарға назар аудармау мүмкін емес. Күрделі психикалық немесе адамның рухани күйі және ішкі сезімі құбылыстардың өзіне тән ерекшелігі бар, әсер (реакция) тудырушы сезімдік толқындардың жиынтығы. Бұл ұғымды психология саласында Эмоция деп атайды. Эмоция (француз тілінен emotion, ал латын тілінен enoveo - толғану) - қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау кезінде пайда болатын құбылыс. Эмоция ұғымының латын тіліндегі емовера сөзінен аударсақ қобалжу, қозу дегенді білдірсе, француз тіліндегі эмоция сөзінің беретін мағынасы - толқу, тітіркену.
Эмоция терминінің беретін негізгі мағынасы - толғандырамын, күйзелтемін деген сөз. Эмоция құбылысына әлемдік ғалымдар ерте кезден-ақ назар аударған. Алайда осы уақыт аралығына дейін ғалымдар эмоция туралы дәл анықтамалар мен оның сипаты мен дамуы жөнінде ортақ пікірде болған емес. Тіпті адам сезімі әр түрлі көріністе болатыны соншалық, оған нақты анықтама беру өте қиын. Адам эмоциясын бір сөзбен айтатын болсақ, сыртқы және ішкі жағдайларда пайда болатын құбылыстарға адамның жауабы ретінде қарауға болады. 1962 жылы шыққан К.С.Станиславскийдің Әдіс және эмоциялар физиологиясы оқулығында эмоция туралы осылай делінген: Эмоция - адам өміріндегі әлеуметтік қоғам және рухани мәні зор табиғи құбылыс. Әрине адам жанына әсер ете алатын - тек ұнамды-ұнамсыз, жағымды-жағымсыз оқиға, іс-әрекет, құбылыстармен қатар жанды-жансыз заттар ғана емес, сондай-ақ сөздің де қызметі ерекше. Ол физикалық факторлардан гөрі әлдеқайда күшті әсер етіп, адамды аса күрделі өзгерістерге түсіреді,-деп жазады [2, 93-б].
Эмоцияны адам өмірінде орын алатын жағдайларды білдіретін әрекет реттеушісі деп қана пайымдауға болады. Яғни, адамның эмоциялары, мәселен, қуаныш, рақаттану, қайғыру, қорқыныш немесе мүлдем басқа сезімдермен айқындалады. Адамның эмоциясы өз-өзінен сезім тудырмайды, себебі олардың атқаратын басты міндетінің бірі - әрекетті іштей дұрыстау, реттеу.
Эмоциясыз адам өз-өзін бос қуыс ретінде сезінеді, әр жасаған істерінің ешқандай маңызы болмай, өмірден түңілген адам сияқты сезінеді. Кейбір сәттерде адам өзін толықтай босатып жіберіп, қызығушылықтарының бәсеңдеу себебінен, селқостық деңгейге де жетуі мүмкін. Алайда бірер сәттерден кейін немесе аздаған уақыттардан кейін есін жиып, қайта оралып, көңіл-күйі көтеріліп, тұлғаны алға жетелейді. Жалпылай айтқанда, эмоцияның адам өміріндегі маңызын сөзбен жеткізу қиын. Мәселен, таңғалу, қуану, қорқыныш сияқты эмоциялар адамның дене әрекеттері арқылы жүзеге асады. Олар - ым-ишарат, бет әлпеттің немесе тері түсінің басқа реңкке өзгеруі.
Эмоцияның өзіне тән артықшылықтары да бар. Ең басты артықшылығы - адам бойындағы ішкі қуатты біршама үнемдеу арқылы сақтап отырады. Әр құбылыс бір нәрсені білдіреді. Мәселен адам күйзеліске ұшыраса, оның бет әлпеті бозарып, белсенділігі өзгереді. Ең бірінші эмоция түйсікке әсерін тигізеді. Жағымды эмоцияға толы адам қоршаған ортасына көтеріңкі көңіл-күймен қарайды. Ал көңіл-күйі мүлдем жоқ адамның әр сәті келеңсіз жағдайларға толы және айналасынан тек жамандық көреді.
Ғалымдардың пікірі бойынша эмоция тек лингвистикада ғана емес, сонымен қатар психология мен физиологияда да әлі толық зерттелмеген, сол себепті оның лингвистикалық сипатын анықтау оңайға соқпайтыны белгілі. Ендеше, ғалымдардың тұжырымдамасын салыстыра келе, адамның ішкі сезімдерін білдіретін сыртқы ортадан алған әсері нәтижесінде қалыптасатын құбылысты эмоция немесе көңіл-күй деп атауға болады. Айта кеткеніміздей, эмоция адамның бет әлпеті мен дене қалпын, қозғалысын, дауыс ырғағы мен сөйлеу кезіндегі интонациясының басым болуы, мимикасының өзгеруі арқылы байқалады.
Ғылыми анықтамалардың мазмұнында сезім мен эмоция кейде бірге келсе, кейде бөлек айтылады. Бұл - екі психикалық процестің мағынасы тереңінен зерттелмегенінің айғағы. Осыған орай, В.В.Богословский Эмоция мен сезім - адамның өзін қоршаған ортаға, өз-өзіне деген өзгеше жеке қатынасы деп бірге берсе, А.Темірбековтың Психология атты еңбегінде: Дұрысында, бұл ұғымдардың ішкі сырын талдап қарасақ, екеуінің арасында айырма бар, - деген пікір білдіреді [3,170-б].
Психолог Қ.Жарықбаев сезімнің түрлерін атап, оларды үш түрге бөледі. Олар:
адамгершілік (моральдық) сезім - жеке адамның өздерімен қарым-қатынасқа түскен басқа адамдарға, өзіне деген эмоционалдық қатынас, басқаша айтсақ, Отанға, достыққа, борышқа деген патриоттық көзқарас;
интеллектуалдық сезім - ақыл-ой процесінде пайда болған адамның жеке-дара сезімін, терең ішкі толқыныстар мен толғаныстарды, қанағат, юмор, ирония және жаңалық атаулыға ұмтылыстырады;
эстетикалық сезім - әсемдікті қабылдау мен жасау кезінде пайда болған жан рахатын жатқызады [4, 303-304-б].
Байқағанымыздай, бұл тұжырымда сезім мен эмоцияның өздеріне тән ерекшелігі ажыратылмаған. Бітіру жұмысында осы екеуінің айырым жігіне аса назар аудардық. Күнделікті тіршілікте адамды қатты толқытатын құбылыстар жетерлік, олар адамды ерекше әсерлендіріп қана қоймай, қуантады, кейде мұңайтады, көңілге жалғыздық сезімін сезіндіреді. Демек, бұл - орныққан сезім, ол - адамның жан дүниесінің тебіренісі болып табылады.
Эмоция мәселесі толықтай зерттелмегендіктен, әр автордың берген анықтамалары да әртүрлі болып келеді. 1962 жылы жарыққа шыққан Психология оқулығында: Эмоция мен сезім - адам қажетіне сай келу-келмеуіне байланысты шындық заттар мен құбылыстарына деген қатынастың ерекше түрі...Адам ақиқат дүниедегі заттар мен құбылыстарға эмоциялы түрде қарайды. Кез келген зат пен құбылыс адамда қандай да болмасын сезім туғыза бермейді, - деп жазады [5, 92-б]. Сонда эмоция мен сезім бір мағынада жиі қолданылып жүргенін, ал шын мәнінде олардың ара-жігін ашу керектігін айтады. Осыған байланысты 1977 жылы психология туралы қазақ тілінде тұңғыш жарық көрген Эмоция: пайдасы мен зияны атты еңбекте эмоцияға былай деп анықтама беріледі: Эмоция деп тамаққа, сусынға, ауаға мұқтаждану, суықтан қорғануға, өзін сақтауға, тағы да осы секілді органикалық мұқтаждықдарды я қанағаттанбаумен байланысты жан-күйлерді айтады. Денедегі нервтік процестердің қызметінің ауыр, жеңілдігін бейнелейтін субъективтік қалыпты эмоция дейміз Соңғы уақыттары эмоция мен сезім бір мағынада қолданылып жүргені белгілі. Алайда дұрысында олардың ара-жігін ашу керектігі айқындалады [5, 93-б].
Бұл берілгендердің алқашқы анықтамасында эмоция-сезім дегенді тар ұғымда, яғни сезіммен тепе-теңдікте қолданғанын байқаймыз. Ал екінші анықтамада әлі де болсын айқындылықтың керектігі айтылады. Мәселен, С.Торайғыровтың Қамар сұлу романынан мына бір көрініске назар аударайық:
Бір бұрышта, әкесі өлгендей бозарып, жауап та жоқ, сөз де жоқ, төмен қарап алған, жермен-жер болған Омар отыр. Бір қыздың қолтығына тығылып алған, қарлығып тұрған дауыспен ызалана, зарлана түскен Қамар жатыр. Қамардың жаны замандастарына толы.
Бұл барлық адамдарға таныс жағдайдың бірі - қайғы мен түңілу сезімі. Толқыныс сезімдері кейіпкерлердің жан дүниесінде болып жатқан көрініс.
Қамар-ай, расымен-ақ сол бір жауызға кететін секілдісің деген кейіп танытып, біреуі аяғында, біреуі басында отыр.
Бұл жерден ішкі сезімнің көрінісі ретінде эмоцияны байқауға болады, алайда ол әлі де аяушылық сезімімен аралас күйде қолданылып тұр.
Ар жақта Қамарды құшақтап алып:
Асылым, туған қарындасым! Қанша жерден басым дауға
таланса да, малым жауға кетсе де, сенің көңіліңді түсірмеймін! Ешкімге бермеймін, жүрегім менің, бермеймін! Қарағым, құлыншағым менің!... - деп өкірген Омар көзінен жас аққан, сорғалаған күйінде жатыр.
Бұл - сезімнің сыртқа шыққандағы сәті мен эмоциялық көрінісі. Үзіндіде бастапқы көріністен-ақ ашу мен ыза, перзентіне деген махаббат пен қимастық сезімі тілдік бірліктер арқылы сыртқа шықты. Яғни, сезім мен эмоция әрдайым бірлесіп келмей, кейде алшақ, кейде аралас күйінде адамның әртүрлі қалпы мен жайын білдіретін психикалық процесі екеніне көз жеткізе аламыз. Сезім мен эмоцияның ара жігінің бар екенін осы берілген көріністен байқадық.
Адам бойындағы сезімнен белгілі уақыт бойы арыла алмайтыны анық. Ал эмоция сол сезімнен туып, сезім күйінің қысқаша ғана айқын көрінісі болғандықтан, оны қысқа мерзімді психикалық процесс деп топшылауға болады.
Эмоция - жалт етіп көрінетін, тез жойылып кететін сезім. Ал сезім - эмоциялардың жиі-жиі қайталануынан пайда болатын процестердің бірі. Мәселен, адам баласы қандай да бір адамды ұнатпаған жағдайда, жақтырмай тыжырынып, жиырылып жүреді де, бұл уақыт өте келе жек көру сезіміне айналады. Ал керісінше, біреуді ұнатса, оның жақсы жақтарын байқап, жақсы көру сезімі пайда болады. Эмоциялар мен сезімдер дегеніміз адамның қажеттілігін қанағаттандыратын әлде қанағаттандыруына байланысты заттарға, адамдарға не құбылыстарға бағытталған әртүрлі көңіл-күйін , тебіреніс-толғанысын көрсететін қарым-қатынасы, - дейді Н.Итбаев [6, 135-б].
Шынында да, арайлап атқан таң мен жүрекке жылулық сыйлайтын әуен, маужыраған қараңғы түн, тау бөктеріндегі сылдырған өзен үні мен көптен бері көріспеген доспен жүздесу, туған анаңды сағыну сияқты сәттер кез келген адамның бойына ерекше сезім ұялатып, ерекше әсерлендіреді. Бұл сәттерді көрген адам оларды тек танып-білумен ғана шектелмей, оларды сезіну арқылы түрлі көңіл күйін білдіреді, шаттанады, қуанады, сүйсінеді, мұңаяды. Осы күйдің барлығын сыртқа эмоция тудырып, оны эмоцияның адам қажеттілігіне орай туатын әсерлердің бейнесі деп беріледі.
Сонда, эмоцияның сезімнен ерекшелігі - адам оны өзіне бағындыра алса, сезімде мұндай мүмкіндік жоқ. Сезімдерді адам өзіне кез келген уақытта тудыра білгенімен, оны сақтап отыру мүмкіндігі жоқ. Бұл қасиет арқылы сезімнің эмоциядан айырмашылғын анықтауға болады.
Күрделі эмоциялардың бірі - көңіл. Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңілге кірбің кіру, ызалы, түсі суық т.б. деп ажыратады. Адамның көңіліне айналасындағы қоршаған ортасы әсер етіп отырады. Егер оның қызметі жақсы жүріп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы жағдайы жарасымды болса, көңілі де көтеріңкі болады. Көңілге адамның денсаулық жағдайы, жүйке жүйелерінің ерекшеліктері де әсер етеді. Өмір тіршілігі үшін елеулі маңызы бар оқиға да адамның көңіліне үлкен із қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген ісі оңға басса, немесе бір нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу орнын бітіру, диссертация қорғау т.б.), шат- шадыман күйге түседі. Керісінше, ол ылғи да сәтсіздікке ұшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай қиналады. Мұндайда қабағы қатыңқы, ренішті күйде жүреді. Сондықтан да Көңілсізден күлкі шықпас, Адам көңілден азады деген мақалдар тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік-жігері күшті, рухани өмірінің мазмүны бай адамдар, тіпті ауыр жағдайларда да көңілді жүреді. Оптимистік, жарқын болашаққа сену, қиыншылыққа мойымау ерік-жігері күшті, қажырлы адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін олар іс жүзінде көрсете білуі тиіс. Осы айтылғандардан өмір сүруге қолайсыз кездерде де көңілді ыркына жібермеуге болатындығы, көңілдің тұрақты болуы жүмыс қабілетін арттыруға, адамның жекс қасисетінің жақсы сапаларына байланысты екені жақсы аңғарылады [7, 127-б].
Эмоцияның туындау себептері әртүрлі, тікелей әсер ету барысында немесе бара-бара басқа себептермен қосылып әсер етуі де мүмкін. Түрткі болатын жалғыздықтан, өзімшілдіктен немесе басқа да себептерден туындауы да мүмкін. Мәселен, қауіптілік эмоциясы алдымен адам ағзасының белсенділігін көтергеннен кейін әлжуаздандырады. Содан кейін біртіндеп қорқу, шошыну, фобия көріністері пайда болады. Бұл құбылыстардың басталу себептері ретінде дабыл, үрей немесе т.б әсерлерді де атауға болады.
Қ. Жарықбаевтың эмоцияларды бірнеше топқа бөледі:
жағымды, ұнамды эмоциялар;
жағымсыз, ұнамсыз эмоциялар;
қарапайым эмоциялар.
Ғалымның пікірінше, жағымды эмоциялар: адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік т.б. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар - белсенді әрекетке азды-көпті нұсқан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады...Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, олардың күрделі түрлеріне көңіл-күйі, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді [4, 194-б].
Сонда, жағымды эмоция көңіл-күйдің көтеріліп, денсаулыққа қолайлы әсер етсе, жағымсыз эмоция адамды депрессияға ұшыратып, түрлі ауруларға душар еткізеді. Мәселен, қан қысымының көтерілуі, қантты диабет, асқазан жолдарының мәселелерін тудыртады, ағза қызметінің бұзылуы, жүрек және т.б.
Жағымсыз эмоциялар:
...Қазақстанда қазақ тілі бәленбай жылдан бері додаға түсіп,
көкпардағы тулақтай таланып, мемлекеттік тіл дәрежесіне жету жолында талапайға түсіп, сан алуан кедергіге кезікті [8, 90-б]; Аборттан қырылған балалар, тастанды балалар, экологиялық опаттан, аштықтан ауру-сырқаттан балалар - осының бәрі біздің ертеңімізді қынадай қырып жатыр [8, 99-б]; Темір-терсек өлердей қымбат [8, 148-б].
Шет елде жүрген бауырлардың Қазақстанға, ата жұртқа деген құштарлығын маңдайына ат тепкендей тұқыртып тастады ғой біздің үкімет [75,100] деген сөйлемде берілген маңдайына ат тепкендей мағынасы - бетін қайтарып тастау деген мағынаны білдіреді. Бұл сөйлемге өзіндік жағымсыз экспрессивті реңк беріп тұр.
Жағымды эмоциялар:
Ол орыстың ұлы классик ақын-жазушыларын піріндей сыйлайды. Ал өз халқын, өз қазағын ағынан жарыла жанындай жақсы көрді [9, 7-б].
Елімізге белгілі жазушылардың бірі Б.Момышұлының елін сүйетін ұлтжанды, патриот адам екенін, еліндегі алдыңғы қатарлы деген ұлы ойшылдарын сыйлау мақсатында пір, жан сөздерімен әсемдеп, әсерлі түрде жеткізген. Піріндей құрметтеу мен жанындай жақсы көре білу адамдарға жасалатын адами қасиет пен шынайы махаббаттың көрінісі.
Қарапайым эмоция:
Шетелдік байғсатылған өндіріс немесе өнеркәсіп алыптарының санын бес саусағыңдай білесің [8, 134-б]; Сенбесең, теледидарыңның тілін басып көр. Көз алдау қылып қазақша бір елтең-селтең би, татымсыз әнсымақтар беріп қояды. Баланы алдағандай [8, 122-б]; Бюро мүшесі - озат сауыншы орыс әйел бар еді, ол от басқандай шошып түсті [Ш.М., Талаптының]; Енді өздеріне ғана сенуі керек екені кетпеннің сабындай маңдайына тиген [8, 127-б];
Жоғарыда көрсетілген үзінділердегі қою қара жазумен жазылған теңеу арқылы жасалған тіркестер қарапайым, яғни бейтарап эмоцияны білдіріп тұр. Себебі бұл жерде адам эмоциясына қарағанда оқиғаны сипаттау басым түрде көрініс тапқан. Алайда оқиға дәл және нақты түрде бейнеленген. Мәселен, адам баласының өзінің қолының бес саусақтан тұратынын, баланың алдауға түсіп қалатынын, от басқанда шошитынымыз айқын.
Эмоциялардың жағымды әрі пайдалы жақтарын зиянды жақтардан ажырата білу керек. Пайдалы жақтарына неғұрлым көп ұмтылған сайын адам бойындағы қорқыныштары бәсеңдей түсіп, кез келген мәселені оңтайлы шешуге барынша көмектеседі.
Адам эмоциясын сыртқа шығару барысында экстралингвистикалық
құбылыстардың орны айрықша зор. Осыған байланысты өзінің пікірін білдірген Қ.Жарықбаев: Ашуланғанда адамның қабағын түйіп булығуы, жұдырығын түюі, жүрегінің тарс-тарс соғуы т.б. көріністер. Эмоциялық жағдайлар адамның қан айналу, дем алу органдарына өзгеріс түсіреді, бет әлпетінде көрініс табатын мимикалары мен бүкіл дене қимылдары (пантомимика), сөздің интонациясы мен тембріне, дикциясы мен паузасына өзгерістер енгізеді [4, 195-б]. Расында да, бет адам денесінің ең қозғалысқа жиі ұшырайтын мүшесі. Адам ажарында әр ой сезім қимылы ретінде болып, сол бір ойдың не болмаса сезімнің сипатына сай қимылдың өзі де әрқашан адам физиологиясын өзгеріске ұшыратып отырады. Демек, психикалық әрекеттің еріксіз түрде серіктерін құрайтын дәл осы секілді қимылдардың жиынтығын бет мимикасы деген тұжырым жасаймыз.
Сан түрлі эмоция сыртқа тіл арқылы шығады. Тіл тек қатынас құралының қызметін ғана емес, ойды жарыққа шығарумен қатар, адамның әртүрлі жан тебіреністерін білдіріп, бейнелеуші қызметін атқарады. Адам тіл арқылы жақсы көру, жек көру, тамсану, рақаттану, қуану мен қайғыру құбылыстарын сыртқа шығарады. Бүгінгі даму кезеңінде адам факторының тілдегі көрінісі, тілдік тұлғасы - өте маңызды мәселелер. Тіл - маңызды құрал. Ол адамзатқа тікелей байланысты болғаннан кейін, қызмет еткендіктен, адамның дүниетанымы мен ішкі сезімдері тікелей тілден бастау алады. Қоғамда кездесетін биологиялық, мәдени, тарихи сияқты түрлі салаладан пайда болатын қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында түрлі сезімдік күй мен әсер туады. Демек, тұлға бойында әр түрлі эмоциялар
пайда болады. Осының негізінде адам қуанады, қайғырады, шаттанады, ызаланады, ашуланады, рақаттанады т.б. Эмоция - психологиялық категория. Ал лингвистика оның тілде қалай берілетіндігі жайлы мәселе қозғайды. Тіл білімі мен психологияның түйісуінен психолингвистика дүниеге келді. Оның атқаратын қызметі - тілдік жүйе мен оның құрылымдары.Психолингвистика - психология іліміне жақын саналатын, түрлі әсердің тіл арқылы берілу жолдарымен қатар, сөйлеуші адамның тілдік көріністегі мінезін зерттейтін лингвистиканың бір бөлігі. Жалпы алғанда, қатынас барысында екі адамның әрекетіндегі эмоция функцияларын қарастырады.
Көркем шығармаларға әсемділік беретін әрбір ойды сыртқа шығаратын - тілдік құрал. Тілдік құралдар көп жағдайда одағай сөз табы арқылы беріледі. Мысалы:
Уай, екпінің қатты ғой, көкпар алып келе жатырсың ба?
Жоға, қызыңды ... жаңа бір дуайпат кездесіп...
Е, не дейді?
Есегіңді сатасың ба дейді.
Сатпадың ба? Әлгі жалтырақ мәшинелі ме?
Иә, дәл өзі! Есекті итіме сойып беремін дейді [10].
Диалогта берілген уай, е одағайлары аяқталмаған және лепті сөйлемдердің берілуімен автордың толықтай эмоциясын оқырманға анық жеткізіп тұр.
Сөйтіп, эмоция тек психологиялық процесс қана емес, сондай-ақ адам өмірінде әлеуметтік-қоғамдық, әрі рухани маңызы басым табиғи құбылыстардың бірі. Эмоция - адамның ішкі дүниесінің айнасы. Тіл тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сондай ақ ішкі сезімдерді сыртқа шығарушы, бейнелеуші құрал. Тіл білімінде эмоционалдылықты білдіретін тілдік құбылыстарды зерттеудің өзіне тән машақаттары бар. Ең бастысы эмоция мен сезім, көңіл күй сияқты сөз мағыналарының айырмашылығы, эмоционалды лексика туралы дәйектемелердің толық зерттелмеуі, эмоционалдылылық пен экспрессивтіліктің ара-жігін ажырату мәселелерінің ашылмауы әлі де болсын зерттеу жұмыстарына зәру екенін алға тарта кету керек. Қазақ тіл білімінде эмоционалдылық тек бір құбылыс ретінде саналғанмен, әлі толықтай ашылмаған, зерттелмеген көріністердің бірі.
Тіл біліміндегі экспрессия мен эмоцияның зерттелу жайы
Қазақ тіл білімінде эмоционалдық лексика ұғымы бар. Бұл жайлы алғаш жазған зерттеушілер І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев сөздердің эмоционалдық мәні жөнінен аз зерттелгенін айта келіп, сөздердің эмоционалдық мәні сөздің лексикалық мағынасына сүйенеді, ал кейде лексиканың эмоционалдығы сөздердің тіркесіне байланысты болады. Кейде оның бұл эмоционалдығы сөз тудырғыш жұрнақтар арқылы да жүзеге асады. Бұған заттардың аса артық-кемін я сапа дәрежесін көрсететін жұрнақтар жатады. Осы жағдайларды ескерсек, оларды ең алдымен екі топқа бөлген жөн. Олар: эмоционалдық мәні бар сөздер, сөздердің эмоционалдық мәнін лексикалық жағынан емес, морфологиялық жағынан көрсететін сөз тудырғыш аффикстердің қосылуы арқылы жасалған сөздер, - деп береді [11, 184-б].
Эмоционалдық мағынаны білдіруде одағайлар айрықша көзге бірден түседі. Шынайы өмірде кездесетін зат пен құбылысты, қимыл-әрекетті білдіруде ешқандай байланысы болмаса да, сөйлем құрамындағы сөйлем мүшелерімен байланысқа түспегенімен де, олар адамның ішкі сезімі мен көңіл-күйін өз деңгейінде жеткізе алатын мүмкіндігі бар. Мысалы: риза болу мағынасындағы бәрекелді, бәсе, ал қуану мағынасында еһе, оһо, алақай, үрейлену мәніндегі аһ, оһ, ойбай, өкіну мәніндегі қап, әттең, түу, таңдану мағынасындағы оһо, пай-пай, пәлі, тоқтату немесе тежеу мағынасындағы тәйт, жә, тек сияқты тағысын тағылар.
Сондай-ақ фразеологизмдердің көпшілігі эмоционалды-экспрессивті мәнге ие болып келеді. Мысалы, тас бауыр, шіріген жұмыртқа, екі қолы алдына сыймау, ит терісін басына қаптау, ағаш атқа отырғызу, тақырға отырығызып кету, т.б. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Тілші ғалымдар эмоционалды сөздердің барлығында экспрессивті сипаттың жарыса жүретіндігін бірауыздан мойындайды. Сондықтан мұндай сөздерді эмоционалды-экспрессивті сөздер деп атайды. Алайда соңғы кезде кейбір зерттеушілер эмоционалды сөздерде көңіл-күй, ішкі сезім, бағалауыштық қасиет басым болса, таза экспрессивті сөздерде мәнерлілік, көркемдік, әртүрлі рең, өң, әр, суреттілік ерекше байқалатынын пайымдай бастады. Мысалы, іс-әрекетті, қимылды білдіретін сыңқылда, еңкілде, қарқылда, қыңқылда, ажырай, ожырай, шұқ- ши, бақши, зымыра, кердеңде, дедектет, дырылдат, т.б., қалыпты білдіретін алшай, қоқи, мелши, шалжи, делди, қазди, қақи, қалши, т.б. толып жатқан сөздер суреттілігімен, мәнерлілігімен ерекшеленеді. Қызыл шұнақ қыс деген тіркестегі метафора - қызыл шұнақ. Қала күңіреніп, дала күрсінді деген сөйлемдегі метонимия - күрсіну, күңірену, эпитеттер - алма мойын, бота көз, қолаң шаш, қос сөздер - кемпіршал, ат-мат, жалт-жалт, тарс-тарс бірыңғай экспрессивті рең білдіріп, ерекше топ жасай алады. Мәнерлі, бейнелі қабылданатын жеке сөз, сөз тіркестері экспрессивті сөздер деп аталады. Тілімізде эмоционалды-экспрессивті мән-мағына беруге -еке,-қа, -ке, -й, -тай, -жан, -қан, -ақан, -қай, -кей, -шақ, -шке, -шық, -шік, -ша, -ше, -ш, -мақ, -ғай, -гей, -ыңқыра, -іңкіре жұр- нақтары, -сымақ, -шығаш, -шігеш, -екеш шылаулары қатысады. Бұл жұрнақтар мен шылаулар арқылы пайда болған туынды мағыналардың барлығы түбір сөздерге эмоционалды яки экспрессивті өң бере алады [12, 171-172-б].
А. Байтұрсынов еңбегінде экспрессивтілік сөзін тіл көрнекілігі деп берген. Шығарма сөзі өңді, ұнамды болу туралы талғаудың қоятын шарттары мынау, - деп Сөз талғау еңбегінде 5 түрлі шартты көрсетеді:
1. Тіл тазалығы.
2. Тілдің көрнекілігі.
3. Тілдің тазалығы.
4. Тілдің тура айтылуы немесе дәлдігі.
5. Тілдің анықтығы.
Ғалым тіл көрнекілігі жайлы: Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл, айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде сөзі толық түсінікті болу үшін дерексіз заттарды деректі затша, бернесіз заттарды бернелі затша сипаттайды, жансыз затты жанды заттай ғималайды. ... Осы сияқты өң берілген сөздер, көрнекі тіл делінеді, - екендігін атап көрсетеді [13, 154-б].
А. Байтұрсынов тіл көрнекі құралдарға толы болу үшін түрлі әдістердің қолданыста болатынын айта отыра, оларды үш тапқа жиыстырады. Олар: көріктеу, меңзеу, әсерлеу. Бұның ішіндегі әсерлеу тіл біліміндегі эмоционалдық-экспрессивтілік термині болып табылады.
Қазақ тілінде эмоционалдық пен экспрессивтілік тілдік көркемдегіш құралдардан шыққан ұғымдар. Экспрессивтіліктің жалпы атқаратын міндеті бар. Ол айтылған жайға субъективті қатынасты анықтап көрсетеді. Айтушы не болмаса жазушы жағынан алып қарағанда, сезім мен көңіл-күйді, эмоцияны білдіруде тілдік жағынан, баяндау кезінде эмоцияның шығуы, образдылықтың пайда болуын айтады. Ал оқушы немесе тыңдарман тарапынан алатын болсақ, эмоция мен сезімді білдіру, назарды күшейту, рефлексияның басым болуының пайда болуы.
Тілдің атқаратын бірнеше қызметтері бар. Олар:
- когнитивтік;
- эмоционалды және экспрессивті;
- коммуникативтік;
- прагматикалық;
- ақпаратты жеткізу.
Тілдің эмоционалдық және экспресивтілік қызметін анықтау - қазақ тіл білімінің соңғы уақыттардағы зерттелген жемісі. Айталық, бұл айтылған ұғымдардың қызметі туралы жазған қазақ ғалымдарының еңбектері мен пікірлері бар. Мәселен, Серғалиев М.С., Әміров Р.С., Қайдаров А.Т., Шарыбаев Ш.Ш., Мұсабаев Ғ.Ғ., Кеңесбаев І.К., Балақаев М.Б ғалымдарын атап өтуге болады.
Тілдің эмоционалды-экспрессивті қызметі ең маңызды қызмет ретінде саналады. Себебі, тіл тек байланысу құралы, ой мен пікірді сыртқа шығару мақсатында ғана қолданылмайды, сондай-ақ тіл тұлғаның эмоциялық көңіл-күйін және ойын жеткізу әрекетін басты назарға ала отырып, сезіммен тікелей байланыста болады.
Е.М Галкин-Федорук айтқандай: Тілдегі эмоционалды элементтер ерікті білдіруде де, ойды білдіруде де мәнерлілік пен суреттілікті күшейтуге қызмет етеді, - деп жазады [14, 108-б].
Сезімге толы өлеңдердің авторы М. Жұмабаев бір өлеңнің өзіне 50-ге жуық экспрессивті-эмоционалды реңктегі сөздерді кіргізіп, барынша эмоцияға салғандығы көрінеді. Мысалы: қиқылдап, шиқылдап, қылжаңдап, қалжындап, ыржыңдап, едірейіп, ербиіп, делдиіп, ентелесті, жағаласты, зытты, гүжілдеп, безілдеп, құжырайып, қорылдады, маңырады, мырылдады т.б Бұлардың барлығы тек бір өлеңнің ішінде етістік ретінде келіп, экспрессивті- эмоционалды мәнге ие болып тұр.
Эмоция мен сезімдер тіл арқылы көрініс табады. Ендеше тілдің атқаратын нақты міндеттеріне тоқтала кетейік. А. Байтұрсынұлы: Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәрін жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша жарайды [15, 141-б].
Айта кеткеніміздей, қазіргі кезде тіл білімінде эмоционалды лексиканың эмоционалды және экспрессивті түрлері бар. Тіл білімі ғылымында осы екі терминді атауда реттіліктің жоқтығы білінеді. Тіл біліміндегі эмоция туралы қарама-қайшы келетін талас пікірлер де біршама кездеседі. Осы күнге дейін аталған мәселеге арналған зерттеулердің басым бөлігінде эмоционалды, экспрессивті, эмоция, эмоционалды-экспрессивті деген секілді бірінің орнына бірі қолданыла беретін, көп шатастырылатын сөздер қатары бар екені белгілі. Тіпті эмоционалды, экспрессивті сөздерін бір дәрежеде қолдану дәстүрге айналған. Н.А.Лукьянова өзінің еңбегінде: Экспрессия мен эмоция өзара байланысты, осы негізде эмоция экспрессив негізінде пайда болған, ол екінші деп түсіндіре келе, тілде экспрессивтілік бірінші, ал эмоционалдылық соның категориясы болатынын айтып, экспрессивтілікті кең үғым ретінде есептейді.
Тіл біліміндегі оқу құралдары мен ғылыми әдебиеттерде, мақалаларда эмоционалдық пен экспрессивтілік терминдері бірде бірыңғай мүшелер болып келсе, бірде бір мағына үстейтін қос сөз ретінде қолданылады. Осы екеуінің ара-жігі ажыратылмау себебінен осылай қолданылып жатады. Бұған дәлел ретінде А.Ысқақовтың Эмоционалды-экспрессивті реңкті есімдер деп қойған тақырыпшасынан байқай аламыз [16, 142-б]. Сонымен қатар М.Серғалиевтің мынадай тұжырымындағы тіркестерді де келтіруге болады: Одағайлар ойға эмоционалды-экспрессивті мән берудің амал-тәсілдерінің бірі ретінде қолданылады [17, 160-б].
Экспрессив пен эмоционалды терминін бір деңгейде қарайтын ғалымдар да кездеседі. Мәселен, Е.М. Галкина-Федорук пен Н.М.Павлова ғалымдарын атауға болады. Эмоция сөзі француздықтардың emotion сөзі мен латын тілінің emovere сөздерінен аударылған қыздыру, толқыту деген мағына береді. Эмоционалды сөздер - сезім жетегінде шыққан эмоциялар жиынтығы. Алайда тіл ғылымы біліміндегі еңбектерде осы екі термин жиі шатастырылады. Эмоционалды сөздер 50-60 жылдардан бері зерттелгеніне қарамастан, эспрессивті сөздердің нақты анықтамасы, эмоция мен экспрессия аралығындағы айырмашылық, экспрессияның тілде көрініс табуы секілді мәселелер әлі де болсын зерттелуге тиіс тақырыптардың бірі.
Экспрессияны білдірген кезде тек адамның сөйлеу кезінде емес, сонымен қатар ым, дене, бет қимылдары мен адамның жұмыс барысында барлық мінезінде пайда бола алады. Зерттеушілердің басым бөлігінің есептеуінше, тіл білімі ғылымында экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда ауқымы кең, әрі экспрессия арқылы оның нақтылық пен көріністің күшейтілуі сөздің адамға ықпал ету кезіндегі күшін арттыра түседі. Демек, қолданыс кезіндегі әсер етуші күші басым және қатты таңғалуға дейін апаратын сөздер экспрессиялы сөздерге жатады. Сонымен қатар эмоционалды сөздер әрдайым экспрессивті бола алады.
Тіл білімі сөздігінде Эмоционалдық - (лат. Emovere - еліктіру, толқыту) фр. emation - қоршаған болмысқа деген адамның әртүрлі көңіл-күйі, сезімі, әсері. Эмоционалдылық - адамның сөйлеу әрекетімен тығыз байланысты. Халықтың өзімен бірге жасасып келе жатқан эмоционалды сөздер үш түрлі жағдайда көрініс береді: 1) кейбірі жеке тұрып-ақ эмоционалдық мағына береді немесе оған атау бола алады: ғажап, керемет, жарықтық, зерек, саңлақ, пырақ, сұмырай, пәлекет, әбілет, сұм, делқұлы, дарақы, зұлмат, жауыз, есалаң, масқара, сайқал, жексұрын, тамаша, қуаныш, сағыныш, қорқыныш, үрей, үміт, қызғаныш, мақтаныш, тағы басқалар; 2) логикалық-заттық, эмоционалдық мағынасы жарысып жүреді: өлім, табыт, марқұм, кір, әдемі, жақсы, көңілді, қатты, арамза, алаяқ, тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факyльтeтi
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫC
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі одағайлардың эмоцияны білдірудегі прагматикалық әлеуеті
5B0011700 - Қазақ тiлi мeн әдeбиeтi
Орындаған: ________________________________ Тойбазар А.М
Ғылыми жeтeкшi,
филол.ғыл.канд. ____________________________ Иманалиева Ғ.Қ
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , ___ _________ 20___ ж.
Кафедра меңгерушісі _______________________ Саткенова Ж.Б.
(қолы және мөрі)
Норма бақылаушы ________________________ Әміров Ә.Ж.
(қолы)
Алматы, 2022 ж.
Рeфeрат
Дипломдық жұмыстың көлемі: 65 бет, 6 кесте, 61 дереккөздерден тұрады.
Мақсаты: Эмоция арқылы берілетін одағай атаулардың құрылымын, одағай сөздердің қолданыс ерекшелігі мен прагматикалық қолданыстарын анықтау.
Нысаны - Қазақ тіліндегі түсіндірмелі сөздіктер мен көркем әдебиеттерден алынған одағай сөздер. Олардың салғастырмалы прагматикалық қолданысы зерттеу жұмысымыздың басты пәні болып табылады.
Пән - Қазақ тілі білімі.
Қазіргі уақытта тіл мамандарының алдында зерттелуі тиіс тың тақырыптар жетерлік. Солардың бірі одағай сөздердің тіл білімінде алатын орны мен эмоцияны білдірудегі прагматикалық әлеуеті, түрленімдік жүйеге қатысын теориялық негізден шығарып көрсете білу болып табылмақ. Эмоцияның тіл арқылы бейнеленуі, тілдік құралдар арқылы берілуі әрдайым қиындық тудырады. Себебі бір эмоция түрлі тәсілдермен берілуі немесе бірнеше эмоция бір дыбыспен, бір сөзбен, бір қимылмен білдірілуі мүмкін. Эмоцияның туу себебінің өзі сыртқы дүниенің субъектіге тигізетін әсері болып табылады. Сол әсердің нәтижесінде субъект күледі, ашуланады, ызаланады, ләззат алады немесе тамсанады. Осы әсердің негізінде адамдардың түрлі дыбыстар шығаруынан пайда болған сөздер тобына қазіргі қазақ тілінде одағайлар деп танылып жүрген сөздердің негізгі бөлігі жатады. Одағайлар - ең эмоционалды сөздер тобы, өйткені эмоционалдық өрнек олардың негізгі қызметі болып табылады.
Нәтижелері:
дәстүрлі пікірлер мен жаңа көзқарасты саралай келе, одағай сөздердің лингвистикалық статусы анықталды;
тіл ғылымында эмоционалды-экспрессивті тілдік бірліктері одағай сөз категориясында зерттелді;
одағай сөздердің прагматикалық мағынасының салмақ үлесі көрсетілді;
қазақ тіліндегі эмоционалды, волюнтативті, фатикалық қызмет атқаратын одағай сөздердің прагматикалық қолданысына салғастырмалы талдау жасап, өзіне тән ерекшеліктері сараланды;
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ЭМОЦИЯ МЕН ЭКСПРЕССИЯ ТІЛ БІЛІМІ АЯСЫНДА 7
oo Тілдің сезімді жеткізудегі рөлі және оның зерттелуі 7
oo Тіл біліміндегі экспрессия мен эмоцияның зерттелу жайы 14
1. Одағай сөздер: дәстүрлі пікірлер мен жаңа көзқарастар 27
oo Прагмалингвистика: одағай сөздер - прагматикалық компонеттерінің бірі 34
1. ОДАҒАЙЛАРДЫҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫ 43
oo Эмоционалды қызмет атқаратын одағайлардың прагматикалық қызметі 43
oo Одағай түрлерінің әртүрлі қызмет аясындағы прагматикалық қолданысы 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КIРICПE
Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. Бүгінгі ғаламдастыру, жаһандандыру саясатының аясында әлемдік ғылымдардың даму көкжиегін жаңа бағыттармен кеңейту, кайсыбір ғылым саласы болмасын, оны адами факторлармен, адами құндылыктармен бірлікте карастыру - адамзат өркениеті мен замана керуенінің алға тартып отырған кезекті талабы. Әлемдік қолданбалы және теориялық ғылымдардың ішіндегі негізгі қоғамдық, әлеуметтік коммуникацияның жетекші идеяларын жүзеге асырулы мақсат еткен тіл ғылымының казіргі бағыт-бағдары ғасыр талабына толык жаvап бере отырып, субъект - тіл - өркениет үштігінің аясындағы тың міндеттердің шешілуін көздейді. Соңғы жылдары тіл біліміндегі прагматика саласы субъект факторына ерекше мән беріп, коммуникативті актідегі сөйлеушінің тілдік бірліктерді ұтымды қолдану мәселесін жиі сөз ете бастады. Субъект мәселесіне қатысты тұлғаның эмоционалды жай-күйіне, ерігіне байланысты ұғымдарды таңбалауды жүзеге асыратын одағай сөздер линтвистика ғылымында әлі де тұғырлы зерттеу нысаны бола қойған жоқ. Сондықтан, тілдік бірліктер жекелеген сөз, сөйлем деңгейінде формальдық жақтан емес, мәтін, контекст, дискурс, сөйлеу жағдаяты, сойлеудің диалогтық формасы, коммуникативтік акт үрдісінде карастырылып отырған кезеңде, одағай сөздерді тікелей қатысым актісіне байланысты прагматикалық түрғыдан зерттеу аса маңызды. Қазіргі уақытта тіл мамандарының алдында зерттелуі тиіс тың тақырыптар жетерлік. Солардың бірі одағай сөздердің лингвистикадағы орны мен оның эмоциямен берілудегі прагматикалық әлеуетін, түрленімдік жүйеге қатысын теориялық негізден шығарып көрсете білу болып табылмақ. Аталған мәселе осы күнге дейін көп зерттелмеген. Тек тіл білімінің ішінде жалпылама түрде ғана айтылып келген.
Эмоцияның тіл арқылы бейнеленуі, тілдік құралдар арқылы берілуі әрдайым қиындық тудырып келеді. Оның басты себебі бір эмоция түрлі тәсілдермен берілуі немесе бірнеше эмоция бір дыбыспен, не болмаса бір ғана сөзбен, бір ғана қимылмен білдіруі мүмкін. Эмоцияның туу себебінің өзі сыртқы дүниенің субъектіге тигізетін әсері болып табылады. Сол әсердің нәтижесінде субъект күледі, ашуланады, ызаланады, ренжиді немесе тамсанады. Осы әсерлердің негізінде адамдардың түрлі дыбыстар шығаруынан пайда болған сөздер тобына қазіргі қазақ тілінде одағайлар деп танылып жүрген сөздердің негізгі бөлігі жатады.
Одағайлар - ең эмоционалды сөздер тобы, өйткені эмоционалдық өрнек олардың негізгі қызметі болып табылады. Олардың ешқандай ақпараттық жүктемесі жоқ, тек қана эмоционалды және экспрессияны білдіреді.
Одағайлардың тілдік табиғатын, олардың жеке сөз табы ретінде қалыптасуын қарастыруда бірқатар шетелдік, кеңестік ғалымдардың, түрколог мамандар мен қазақстандық зерттеушілердің (А. Шахматов, В.Виноградов, Е. Корди, Л. Тенъер, Ф. Бруно, М. Балақаев, С. Иманалиев, Ш. Сарыбаев т.б. еңбектері ерекше орын алады.
А. Байтұрсынов одағайлар жөнінде: Кей сөздер басқа сөздермен оңаша, одағай айтылады. Мәселен, апырым-ай, шошып кеттім ғой. Айқай-қай! Жаным жаңа райыс тапты ғой. Ай-қай! Менің өз-үйім, кең сарайым бос үйім. Әлди-әлди! Ақ бөпем. Пай-пай! Қалай аяңдайды? ... .Осылай айтылған сөздерді одағай сөздер дейміз. Одағай сөздер қазақ тілінде көп. Қуаныш, реніш, күйініш, уайым, қайғы жан күйзелгенде, тән күйзелгенде, жан рахат тапқанда шығатын дыбыстар, дауыстар, айтылатын сөздер, - деп жазады.
Сонымен, адамның түрлі эмоцияларын білдіруде одағайлар арқылы жасалған экспрессивті құрылымдардың рөлі зор. Адам эмоциясының түрлі реңкін бере алатын көпмәнділік қасиетке одағайлар сөйлеу жағдаяты, сөйлемдегі контекст және екпін арқылы ие болады. Көпмәнді одағайлардың әрбіреуі жұмсалу ерекшеліктеріне қарай әр түрлі екпінмен айтылады. Бірде созылыңқы, бірде баяу, бірде тез т.б. Беретін мағынасына байланысты екпін бірде алғашқы буынға түссе, бірде соңғы буынға түседі.
Бітіру жұмысының өзектілігі бірнеше факторлармен белгіленеді:
Біріншіден, Қазақстан тәуелсіздігін алып, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынастардың ұлғайып, халықаралық саяси, мәдени, экономикалық байланыстардың нығайып-дамуы, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алып әлеуметтік қызмет өрісінің жанданып-жаңғыруы ана тілімізді зерттеу өзекті мәселелер қатарына шығарды. Алайда қазақ тілінің бай тілдік қорын зерттеген ғылыми ізденістер некен саяқ. Осыған орай, қазақ тіліндегі одағай сөздерді зерттеу жұмыстың өзектілігінің бір қыры болып табылады.
Екіншіден, тіл ғылымында эмоционалды-экспрессивті тілдік бірліктерді зерттеуге аса үлкен қызығушылық артып отырған кезде эмоция мен экспрессияға бай одағай сөз категориясын зерттеудің маңызы зор.
Үшіншіден, лингвистика саласындағы қарқынды дамып келе жатқан прагматика бағыты қарым-қатынас актісіндегі өнімді үрдіс болып табылатын одағай сөздерді зерттеудің қажеттілігін алға тартады. Сөз болып отырған мәселе осы күнге дейін көп зерттелмеген. Тек тіл білімінің ішінде жалпылама түрде ғана айтылып келген.
Бітіру жұмысының негізгі зерттеу нысаны: қазақ тіліндегі түсіндірмелі сөздіктер мен көркем әдебиеттерден алынған одағай сөздер. Олардың салғастырмалы прагматикалық қолданысы зерттеу жұмысымыздың басты пәні болып табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты: Эмоция арқылы берілетін одағай атаулардың құрылымын, одағай сөздердің қолданыс ерекшелігін, прагматикалық қолданыстарын анықтау.
Бітіру жұмысының мен міндеті: Зерттеу мақсатына жету үшін мынадай міндеттер қойылады:
тіл ғылымында эмоционалды-экспрессивті тілдік бірліктерді одағай сөз категориясында зерттеу;
дәстүрлі пікірлер мен жаңа көзқарасты саралай келе, одағай сөздердің лингвистикалық статусын анықтау;
лингвистика саласында қарқынды дамып келе жатқан прагматика бағыты қарым-қатынас актісінде өнімді үрдіс болып табылатын одағай сөздерді зерттеу;
қазақ тіліндегі одағай сөздердің семантика-құрылымдық ерекшеліктерін саралау;
одағай сөздердің прагматикалық мағынасының салмақ үлесін көрсету;
қазақ тіліндегі эмоционалды, волюнтативті, фатикалық қызмет атқаратын одағай сөздердің прагматикалық қолданысына салғастырмалы талдау жасап, өзіне тән ерекшеліктерін саралау;
одағайлардың коммуникативті-прагматикалық типтерін анықтау;
Бітіру жұмысын жазуда негізге алынған теориялық еңбектер: Бітіру жұмысына А.Байтұрсыновтың 1992 жылы жарық көрген Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері), Ш. Сарыбаевтың 2014 жылы баспадан шыққан Қазақ тіл білімінің мәселелері еңбегі,
Д. Әлкебаеваның прагмастилистиканың қалыптасу деректері мен коммуникативті-прагматикалық қызметі, тілдік бірліктердің табиғаты және стилистикалық мүмкіндіктерге қатысты мәселелері қарастырылған Қазақ тілінің прагмастилистикасы оқу құралы, А. Салқынбайдың Қазіргі қазақ тілі, Б. Сағындықұлының Қазіргі қазақ тілі оқу құралы мен Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер еңбегі, Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. құрастыруымен шыққан Қазіргі қазақ тілі еңбегі және т.б. пайдаланылды.
Бітіру жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер: жұмыста
құрылымдық әдіс, салыстырмалы әдіс, анализ әдісі, мәнмәтіндік талдау әдістәсілдері және лингвистикалық сипаттамалы, одағай мен одағайлы сөйлемдерге прагматикалық интерпретация жасау, анкеталық сауалнама жүргізу нәтижесі мен еңбектер негізінде мәтіндер мен сөйлемдерді салғастыру әдістері қолданылады.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы: Одағайлардың лингвистикалық статусы айқындалады. Одағай сөздердің эмоцияны білдірудегі прагматикалық қолданысы кешенді түрде талданып, эмоция білдіруге қатысатын эмотивтілік, экспрессивтілік ұғымдары салыстырылады.
1 ЭМОЦИЯ МЕН ЭКСПРЕССИЯ ТІЛ БІЛІМІ АЯСЫНДА
Тілдің сезімді жеткізудегі рөлі және оның зерттелуі
Адам эмоциясының тіл арқылы бейнеленуін сөз етпес бұрын жалпы эмоция мен оның табиғатын түсініп алған жөн. Эмоция - ақиқаттың көрінісі, сол себепті адамның эмоционалдық-сезімдік өрісі жалпы танымдық өріске жатады. Эмоцияны адамның ішкі жан-дүниесінің көріністерінің бірі деп те атауға болады. Психология ғылымын толық түсіну үшін психикалық құбылыстардың мағынасы мен ұғымын ашу керек. Сезім мен ойлау, эмоция - адамның ішіндегі болатын толқыныстар ретінде саналады. М. Жұмабаев өзінің еңбегінде: Психология сөзі жан туралы ілім [1,146-б], - дей келе, бұл жердегі жанды сезімге саяды.
Адам дүниеге келген күннен бастап оның өмірінде әртүрлі жаңалықтар, қуаныш пен қайғы, жеңіс пен жеңіліс, құлау мен қайта тұру сияқты түрлі көріністер орын алады. Айтылған құбылыстарға назар аудармау мүмкін емес. Күрделі психикалық немесе адамның рухани күйі және ішкі сезімі құбылыстардың өзіне тән ерекшелігі бар, әсер (реакция) тудырушы сезімдік толқындардың жиынтығы. Бұл ұғымды психология саласында Эмоция деп атайды. Эмоция (француз тілінен emotion, ал латын тілінен enoveo - толғану) - қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау кезінде пайда болатын құбылыс. Эмоция ұғымының латын тіліндегі емовера сөзінен аударсақ қобалжу, қозу дегенді білдірсе, француз тіліндегі эмоция сөзінің беретін мағынасы - толқу, тітіркену.
Эмоция терминінің беретін негізгі мағынасы - толғандырамын, күйзелтемін деген сөз. Эмоция құбылысына әлемдік ғалымдар ерте кезден-ақ назар аударған. Алайда осы уақыт аралығына дейін ғалымдар эмоция туралы дәл анықтамалар мен оның сипаты мен дамуы жөнінде ортақ пікірде болған емес. Тіпті адам сезімі әр түрлі көріністе болатыны соншалық, оған нақты анықтама беру өте қиын. Адам эмоциясын бір сөзбен айтатын болсақ, сыртқы және ішкі жағдайларда пайда болатын құбылыстарға адамның жауабы ретінде қарауға болады. 1962 жылы шыққан К.С.Станиславскийдің Әдіс және эмоциялар физиологиясы оқулығында эмоция туралы осылай делінген: Эмоция - адам өміріндегі әлеуметтік қоғам және рухани мәні зор табиғи құбылыс. Әрине адам жанына әсер ете алатын - тек ұнамды-ұнамсыз, жағымды-жағымсыз оқиға, іс-әрекет, құбылыстармен қатар жанды-жансыз заттар ғана емес, сондай-ақ сөздің де қызметі ерекше. Ол физикалық факторлардан гөрі әлдеқайда күшті әсер етіп, адамды аса күрделі өзгерістерге түсіреді,-деп жазады [2, 93-б].
Эмоцияны адам өмірінде орын алатын жағдайларды білдіретін әрекет реттеушісі деп қана пайымдауға болады. Яғни, адамның эмоциялары, мәселен, қуаныш, рақаттану, қайғыру, қорқыныш немесе мүлдем басқа сезімдермен айқындалады. Адамның эмоциясы өз-өзінен сезім тудырмайды, себебі олардың атқаратын басты міндетінің бірі - әрекетті іштей дұрыстау, реттеу.
Эмоциясыз адам өз-өзін бос қуыс ретінде сезінеді, әр жасаған істерінің ешқандай маңызы болмай, өмірден түңілген адам сияқты сезінеді. Кейбір сәттерде адам өзін толықтай босатып жіберіп, қызығушылықтарының бәсеңдеу себебінен, селқостық деңгейге де жетуі мүмкін. Алайда бірер сәттерден кейін немесе аздаған уақыттардан кейін есін жиып, қайта оралып, көңіл-күйі көтеріліп, тұлғаны алға жетелейді. Жалпылай айтқанда, эмоцияның адам өміріндегі маңызын сөзбен жеткізу қиын. Мәселен, таңғалу, қуану, қорқыныш сияқты эмоциялар адамның дене әрекеттері арқылы жүзеге асады. Олар - ым-ишарат, бет әлпеттің немесе тері түсінің басқа реңкке өзгеруі.
Эмоцияның өзіне тән артықшылықтары да бар. Ең басты артықшылығы - адам бойындағы ішкі қуатты біршама үнемдеу арқылы сақтап отырады. Әр құбылыс бір нәрсені білдіреді. Мәселен адам күйзеліске ұшыраса, оның бет әлпеті бозарып, белсенділігі өзгереді. Ең бірінші эмоция түйсікке әсерін тигізеді. Жағымды эмоцияға толы адам қоршаған ортасына көтеріңкі көңіл-күймен қарайды. Ал көңіл-күйі мүлдем жоқ адамның әр сәті келеңсіз жағдайларға толы және айналасынан тек жамандық көреді.
Ғалымдардың пікірі бойынша эмоция тек лингвистикада ғана емес, сонымен қатар психология мен физиологияда да әлі толық зерттелмеген, сол себепті оның лингвистикалық сипатын анықтау оңайға соқпайтыны белгілі. Ендеше, ғалымдардың тұжырымдамасын салыстыра келе, адамның ішкі сезімдерін білдіретін сыртқы ортадан алған әсері нәтижесінде қалыптасатын құбылысты эмоция немесе көңіл-күй деп атауға болады. Айта кеткеніміздей, эмоция адамның бет әлпеті мен дене қалпын, қозғалысын, дауыс ырғағы мен сөйлеу кезіндегі интонациясының басым болуы, мимикасының өзгеруі арқылы байқалады.
Ғылыми анықтамалардың мазмұнында сезім мен эмоция кейде бірге келсе, кейде бөлек айтылады. Бұл - екі психикалық процестің мағынасы тереңінен зерттелмегенінің айғағы. Осыған орай, В.В.Богословский Эмоция мен сезім - адамның өзін қоршаған ортаға, өз-өзіне деген өзгеше жеке қатынасы деп бірге берсе, А.Темірбековтың Психология атты еңбегінде: Дұрысында, бұл ұғымдардың ішкі сырын талдап қарасақ, екеуінің арасында айырма бар, - деген пікір білдіреді [3,170-б].
Психолог Қ.Жарықбаев сезімнің түрлерін атап, оларды үш түрге бөледі. Олар:
адамгершілік (моральдық) сезім - жеке адамның өздерімен қарым-қатынасқа түскен басқа адамдарға, өзіне деген эмоционалдық қатынас, басқаша айтсақ, Отанға, достыққа, борышқа деген патриоттық көзқарас;
интеллектуалдық сезім - ақыл-ой процесінде пайда болған адамның жеке-дара сезімін, терең ішкі толқыныстар мен толғаныстарды, қанағат, юмор, ирония және жаңалық атаулыға ұмтылыстырады;
эстетикалық сезім - әсемдікті қабылдау мен жасау кезінде пайда болған жан рахатын жатқызады [4, 303-304-б].
Байқағанымыздай, бұл тұжырымда сезім мен эмоцияның өздеріне тән ерекшелігі ажыратылмаған. Бітіру жұмысында осы екеуінің айырым жігіне аса назар аудардық. Күнделікті тіршілікте адамды қатты толқытатын құбылыстар жетерлік, олар адамды ерекше әсерлендіріп қана қоймай, қуантады, кейде мұңайтады, көңілге жалғыздық сезімін сезіндіреді. Демек, бұл - орныққан сезім, ол - адамның жан дүниесінің тебіренісі болып табылады.
Эмоция мәселесі толықтай зерттелмегендіктен, әр автордың берген анықтамалары да әртүрлі болып келеді. 1962 жылы жарыққа шыққан Психология оқулығында: Эмоция мен сезім - адам қажетіне сай келу-келмеуіне байланысты шындық заттар мен құбылыстарына деген қатынастың ерекше түрі...Адам ақиқат дүниедегі заттар мен құбылыстарға эмоциялы түрде қарайды. Кез келген зат пен құбылыс адамда қандай да болмасын сезім туғыза бермейді, - деп жазады [5, 92-б]. Сонда эмоция мен сезім бір мағынада жиі қолданылып жүргенін, ал шын мәнінде олардың ара-жігін ашу керектігін айтады. Осыған байланысты 1977 жылы психология туралы қазақ тілінде тұңғыш жарық көрген Эмоция: пайдасы мен зияны атты еңбекте эмоцияға былай деп анықтама беріледі: Эмоция деп тамаққа, сусынға, ауаға мұқтаждану, суықтан қорғануға, өзін сақтауға, тағы да осы секілді органикалық мұқтаждықдарды я қанағаттанбаумен байланысты жан-күйлерді айтады. Денедегі нервтік процестердің қызметінің ауыр, жеңілдігін бейнелейтін субъективтік қалыпты эмоция дейміз Соңғы уақыттары эмоция мен сезім бір мағынада қолданылып жүргені белгілі. Алайда дұрысында олардың ара-жігін ашу керектігі айқындалады [5, 93-б].
Бұл берілгендердің алқашқы анықтамасында эмоция-сезім дегенді тар ұғымда, яғни сезіммен тепе-теңдікте қолданғанын байқаймыз. Ал екінші анықтамада әлі де болсын айқындылықтың керектігі айтылады. Мәселен, С.Торайғыровтың Қамар сұлу романынан мына бір көрініске назар аударайық:
Бір бұрышта, әкесі өлгендей бозарып, жауап та жоқ, сөз де жоқ, төмен қарап алған, жермен-жер болған Омар отыр. Бір қыздың қолтығына тығылып алған, қарлығып тұрған дауыспен ызалана, зарлана түскен Қамар жатыр. Қамардың жаны замандастарына толы.
Бұл барлық адамдарға таныс жағдайдың бірі - қайғы мен түңілу сезімі. Толқыныс сезімдері кейіпкерлердің жан дүниесінде болып жатқан көрініс.
Қамар-ай, расымен-ақ сол бір жауызға кететін секілдісің деген кейіп танытып, біреуі аяғында, біреуі басында отыр.
Бұл жерден ішкі сезімнің көрінісі ретінде эмоцияны байқауға болады, алайда ол әлі де аяушылық сезімімен аралас күйде қолданылып тұр.
Ар жақта Қамарды құшақтап алып:
Асылым, туған қарындасым! Қанша жерден басым дауға
таланса да, малым жауға кетсе де, сенің көңіліңді түсірмеймін! Ешкімге бермеймін, жүрегім менің, бермеймін! Қарағым, құлыншағым менің!... - деп өкірген Омар көзінен жас аққан, сорғалаған күйінде жатыр.
Бұл - сезімнің сыртқа шыққандағы сәті мен эмоциялық көрінісі. Үзіндіде бастапқы көріністен-ақ ашу мен ыза, перзентіне деген махаббат пен қимастық сезімі тілдік бірліктер арқылы сыртқа шықты. Яғни, сезім мен эмоция әрдайым бірлесіп келмей, кейде алшақ, кейде аралас күйінде адамның әртүрлі қалпы мен жайын білдіретін психикалық процесі екеніне көз жеткізе аламыз. Сезім мен эмоцияның ара жігінің бар екенін осы берілген көріністен байқадық.
Адам бойындағы сезімнен белгілі уақыт бойы арыла алмайтыны анық. Ал эмоция сол сезімнен туып, сезім күйінің қысқаша ғана айқын көрінісі болғандықтан, оны қысқа мерзімді психикалық процесс деп топшылауға болады.
Эмоция - жалт етіп көрінетін, тез жойылып кететін сезім. Ал сезім - эмоциялардың жиі-жиі қайталануынан пайда болатын процестердің бірі. Мәселен, адам баласы қандай да бір адамды ұнатпаған жағдайда, жақтырмай тыжырынып, жиырылып жүреді де, бұл уақыт өте келе жек көру сезіміне айналады. Ал керісінше, біреуді ұнатса, оның жақсы жақтарын байқап, жақсы көру сезімі пайда болады. Эмоциялар мен сезімдер дегеніміз адамның қажеттілігін қанағаттандыратын әлде қанағаттандыруына байланысты заттарға, адамдарға не құбылыстарға бағытталған әртүрлі көңіл-күйін , тебіреніс-толғанысын көрсететін қарым-қатынасы, - дейді Н.Итбаев [6, 135-б].
Шынында да, арайлап атқан таң мен жүрекке жылулық сыйлайтын әуен, маужыраған қараңғы түн, тау бөктеріндегі сылдырған өзен үні мен көптен бері көріспеген доспен жүздесу, туған анаңды сағыну сияқты сәттер кез келген адамның бойына ерекше сезім ұялатып, ерекше әсерлендіреді. Бұл сәттерді көрген адам оларды тек танып-білумен ғана шектелмей, оларды сезіну арқылы түрлі көңіл күйін білдіреді, шаттанады, қуанады, сүйсінеді, мұңаяды. Осы күйдің барлығын сыртқа эмоция тудырып, оны эмоцияның адам қажеттілігіне орай туатын әсерлердің бейнесі деп беріледі.
Сонда, эмоцияның сезімнен ерекшелігі - адам оны өзіне бағындыра алса, сезімде мұндай мүмкіндік жоқ. Сезімдерді адам өзіне кез келген уақытта тудыра білгенімен, оны сақтап отыру мүмкіндігі жоқ. Бұл қасиет арқылы сезімнің эмоциядан айырмашылғын анықтауға болады.
Күрделі эмоциялардың бірі - көңіл. Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңілге кірбің кіру, ызалы, түсі суық т.б. деп ажыратады. Адамның көңіліне айналасындағы қоршаған ортасы әсер етіп отырады. Егер оның қызметі жақсы жүріп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы жағдайы жарасымды болса, көңілі де көтеріңкі болады. Көңілге адамның денсаулық жағдайы, жүйке жүйелерінің ерекшеліктері де әсер етеді. Өмір тіршілігі үшін елеулі маңызы бар оқиға да адамның көңіліне үлкен із қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген ісі оңға басса, немесе бір нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу орнын бітіру, диссертация қорғау т.б.), шат- шадыман күйге түседі. Керісінше, ол ылғи да сәтсіздікке ұшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай қиналады. Мұндайда қабағы қатыңқы, ренішті күйде жүреді. Сондықтан да Көңілсізден күлкі шықпас, Адам көңілден азады деген мақалдар тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік-жігері күшті, рухани өмірінің мазмүны бай адамдар, тіпті ауыр жағдайларда да көңілді жүреді. Оптимистік, жарқын болашаққа сену, қиыншылыққа мойымау ерік-жігері күшті, қажырлы адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін олар іс жүзінде көрсете білуі тиіс. Осы айтылғандардан өмір сүруге қолайсыз кездерде де көңілді ыркына жібермеуге болатындығы, көңілдің тұрақты болуы жүмыс қабілетін арттыруға, адамның жекс қасисетінің жақсы сапаларына байланысты екені жақсы аңғарылады [7, 127-б].
Эмоцияның туындау себептері әртүрлі, тікелей әсер ету барысында немесе бара-бара басқа себептермен қосылып әсер етуі де мүмкін. Түрткі болатын жалғыздықтан, өзімшілдіктен немесе басқа да себептерден туындауы да мүмкін. Мәселен, қауіптілік эмоциясы алдымен адам ағзасының белсенділігін көтергеннен кейін әлжуаздандырады. Содан кейін біртіндеп қорқу, шошыну, фобия көріністері пайда болады. Бұл құбылыстардың басталу себептері ретінде дабыл, үрей немесе т.б әсерлерді де атауға болады.
Қ. Жарықбаевтың эмоцияларды бірнеше топқа бөледі:
жағымды, ұнамды эмоциялар;
жағымсыз, ұнамсыз эмоциялар;
қарапайым эмоциялар.
Ғалымның пікірінше, жағымды эмоциялар: адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мәселен, қуаныш, сүйіспеншілік т.б. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бұлар - белсенді әрекетке азды-көпті нұсқан келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады...Қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады. Мысалы, олардың күрделі түрлеріне көңіл-күйі, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді [4, 194-б].
Сонда, жағымды эмоция көңіл-күйдің көтеріліп, денсаулыққа қолайлы әсер етсе, жағымсыз эмоция адамды депрессияға ұшыратып, түрлі ауруларға душар еткізеді. Мәселен, қан қысымының көтерілуі, қантты диабет, асқазан жолдарының мәселелерін тудыртады, ағза қызметінің бұзылуы, жүрек және т.б.
Жағымсыз эмоциялар:
...Қазақстанда қазақ тілі бәленбай жылдан бері додаға түсіп,
көкпардағы тулақтай таланып, мемлекеттік тіл дәрежесіне жету жолында талапайға түсіп, сан алуан кедергіге кезікті [8, 90-б]; Аборттан қырылған балалар, тастанды балалар, экологиялық опаттан, аштықтан ауру-сырқаттан балалар - осының бәрі біздің ертеңімізді қынадай қырып жатыр [8, 99-б]; Темір-терсек өлердей қымбат [8, 148-б].
Шет елде жүрген бауырлардың Қазақстанға, ата жұртқа деген құштарлығын маңдайына ат тепкендей тұқыртып тастады ғой біздің үкімет [75,100] деген сөйлемде берілген маңдайына ат тепкендей мағынасы - бетін қайтарып тастау деген мағынаны білдіреді. Бұл сөйлемге өзіндік жағымсыз экспрессивті реңк беріп тұр.
Жағымды эмоциялар:
Ол орыстың ұлы классик ақын-жазушыларын піріндей сыйлайды. Ал өз халқын, өз қазағын ағынан жарыла жанындай жақсы көрді [9, 7-б].
Елімізге белгілі жазушылардың бірі Б.Момышұлының елін сүйетін ұлтжанды, патриот адам екенін, еліндегі алдыңғы қатарлы деген ұлы ойшылдарын сыйлау мақсатында пір, жан сөздерімен әсемдеп, әсерлі түрде жеткізген. Піріндей құрметтеу мен жанындай жақсы көре білу адамдарға жасалатын адами қасиет пен шынайы махаббаттың көрінісі.
Қарапайым эмоция:
Шетелдік байғсатылған өндіріс немесе өнеркәсіп алыптарының санын бес саусағыңдай білесің [8, 134-б]; Сенбесең, теледидарыңның тілін басып көр. Көз алдау қылып қазақша бір елтең-селтең би, татымсыз әнсымақтар беріп қояды. Баланы алдағандай [8, 122-б]; Бюро мүшесі - озат сауыншы орыс әйел бар еді, ол от басқандай шошып түсті [Ш.М., Талаптының]; Енді өздеріне ғана сенуі керек екені кетпеннің сабындай маңдайына тиген [8, 127-б];
Жоғарыда көрсетілген үзінділердегі қою қара жазумен жазылған теңеу арқылы жасалған тіркестер қарапайым, яғни бейтарап эмоцияны білдіріп тұр. Себебі бұл жерде адам эмоциясына қарағанда оқиғаны сипаттау басым түрде көрініс тапқан. Алайда оқиға дәл және нақты түрде бейнеленген. Мәселен, адам баласының өзінің қолының бес саусақтан тұратынын, баланың алдауға түсіп қалатынын, от басқанда шошитынымыз айқын.
Эмоциялардың жағымды әрі пайдалы жақтарын зиянды жақтардан ажырата білу керек. Пайдалы жақтарына неғұрлым көп ұмтылған сайын адам бойындағы қорқыныштары бәсеңдей түсіп, кез келген мәселені оңтайлы шешуге барынша көмектеседі.
Адам эмоциясын сыртқа шығару барысында экстралингвистикалық
құбылыстардың орны айрықша зор. Осыған байланысты өзінің пікірін білдірген Қ.Жарықбаев: Ашуланғанда адамның қабағын түйіп булығуы, жұдырығын түюі, жүрегінің тарс-тарс соғуы т.б. көріністер. Эмоциялық жағдайлар адамның қан айналу, дем алу органдарына өзгеріс түсіреді, бет әлпетінде көрініс табатын мимикалары мен бүкіл дене қимылдары (пантомимика), сөздің интонациясы мен тембріне, дикциясы мен паузасына өзгерістер енгізеді [4, 195-б]. Расында да, бет адам денесінің ең қозғалысқа жиі ұшырайтын мүшесі. Адам ажарында әр ой сезім қимылы ретінде болып, сол бір ойдың не болмаса сезімнің сипатына сай қимылдың өзі де әрқашан адам физиологиясын өзгеріске ұшыратып отырады. Демек, психикалық әрекеттің еріксіз түрде серіктерін құрайтын дәл осы секілді қимылдардың жиынтығын бет мимикасы деген тұжырым жасаймыз.
Сан түрлі эмоция сыртқа тіл арқылы шығады. Тіл тек қатынас құралының қызметін ғана емес, ойды жарыққа шығарумен қатар, адамның әртүрлі жан тебіреністерін білдіріп, бейнелеуші қызметін атқарады. Адам тіл арқылы жақсы көру, жек көру, тамсану, рақаттану, қуану мен қайғыру құбылыстарын сыртқа шығарады. Бүгінгі даму кезеңінде адам факторының тілдегі көрінісі, тілдік тұлғасы - өте маңызды мәселелер. Тіл - маңызды құрал. Ол адамзатқа тікелей байланысты болғаннан кейін, қызмет еткендіктен, адамның дүниетанымы мен ішкі сезімдері тікелей тілден бастау алады. Қоғамда кездесетін биологиялық, мәдени, тарихи сияқты түрлі салаладан пайда болатын қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында түрлі сезімдік күй мен әсер туады. Демек, тұлға бойында әр түрлі эмоциялар
пайда болады. Осының негізінде адам қуанады, қайғырады, шаттанады, ызаланады, ашуланады, рақаттанады т.б. Эмоция - психологиялық категория. Ал лингвистика оның тілде қалай берілетіндігі жайлы мәселе қозғайды. Тіл білімі мен психологияның түйісуінен психолингвистика дүниеге келді. Оның атқаратын қызметі - тілдік жүйе мен оның құрылымдары.Психолингвистика - психология іліміне жақын саналатын, түрлі әсердің тіл арқылы берілу жолдарымен қатар, сөйлеуші адамның тілдік көріністегі мінезін зерттейтін лингвистиканың бір бөлігі. Жалпы алғанда, қатынас барысында екі адамның әрекетіндегі эмоция функцияларын қарастырады.
Көркем шығармаларға әсемділік беретін әрбір ойды сыртқа шығаратын - тілдік құрал. Тілдік құралдар көп жағдайда одағай сөз табы арқылы беріледі. Мысалы:
Уай, екпінің қатты ғой, көкпар алып келе жатырсың ба?
Жоға, қызыңды ... жаңа бір дуайпат кездесіп...
Е, не дейді?
Есегіңді сатасың ба дейді.
Сатпадың ба? Әлгі жалтырақ мәшинелі ме?
Иә, дәл өзі! Есекті итіме сойып беремін дейді [10].
Диалогта берілген уай, е одағайлары аяқталмаған және лепті сөйлемдердің берілуімен автордың толықтай эмоциясын оқырманға анық жеткізіп тұр.
Сөйтіп, эмоция тек психологиялық процесс қана емес, сондай-ақ адам өмірінде әлеуметтік-қоғамдық, әрі рухани маңызы басым табиғи құбылыстардың бірі. Эмоция - адамның ішкі дүниесінің айнасы. Тіл тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сондай ақ ішкі сезімдерді сыртқа шығарушы, бейнелеуші құрал. Тіл білімінде эмоционалдылықты білдіретін тілдік құбылыстарды зерттеудің өзіне тән машақаттары бар. Ең бастысы эмоция мен сезім, көңіл күй сияқты сөз мағыналарының айырмашылығы, эмоционалды лексика туралы дәйектемелердің толық зерттелмеуі, эмоционалдылылық пен экспрессивтіліктің ара-жігін ажырату мәселелерінің ашылмауы әлі де болсын зерттеу жұмыстарына зәру екенін алға тарта кету керек. Қазақ тіл білімінде эмоционалдылық тек бір құбылыс ретінде саналғанмен, әлі толықтай ашылмаған, зерттелмеген көріністердің бірі.
Тіл біліміндегі экспрессия мен эмоцияның зерттелу жайы
Қазақ тіл білімінде эмоционалдық лексика ұғымы бар. Бұл жайлы алғаш жазған зерттеушілер І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев сөздердің эмоционалдық мәні жөнінен аз зерттелгенін айта келіп, сөздердің эмоционалдық мәні сөздің лексикалық мағынасына сүйенеді, ал кейде лексиканың эмоционалдығы сөздердің тіркесіне байланысты болады. Кейде оның бұл эмоционалдығы сөз тудырғыш жұрнақтар арқылы да жүзеге асады. Бұған заттардың аса артық-кемін я сапа дәрежесін көрсететін жұрнақтар жатады. Осы жағдайларды ескерсек, оларды ең алдымен екі топқа бөлген жөн. Олар: эмоционалдық мәні бар сөздер, сөздердің эмоционалдық мәнін лексикалық жағынан емес, морфологиялық жағынан көрсететін сөз тудырғыш аффикстердің қосылуы арқылы жасалған сөздер, - деп береді [11, 184-б].
Эмоционалдық мағынаны білдіруде одағайлар айрықша көзге бірден түседі. Шынайы өмірде кездесетін зат пен құбылысты, қимыл-әрекетті білдіруде ешқандай байланысы болмаса да, сөйлем құрамындағы сөйлем мүшелерімен байланысқа түспегенімен де, олар адамның ішкі сезімі мен көңіл-күйін өз деңгейінде жеткізе алатын мүмкіндігі бар. Мысалы: риза болу мағынасындағы бәрекелді, бәсе, ал қуану мағынасында еһе, оһо, алақай, үрейлену мәніндегі аһ, оһ, ойбай, өкіну мәніндегі қап, әттең, түу, таңдану мағынасындағы оһо, пай-пай, пәлі, тоқтату немесе тежеу мағынасындағы тәйт, жә, тек сияқты тағысын тағылар.
Сондай-ақ фразеологизмдердің көпшілігі эмоционалды-экспрессивті мәнге ие болып келеді. Мысалы, тас бауыр, шіріген жұмыртқа, екі қолы алдына сыймау, ит терісін басына қаптау, ағаш атқа отырғызу, тақырға отырығызып кету, т.б. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Тілші ғалымдар эмоционалды сөздердің барлығында экспрессивті сипаттың жарыса жүретіндігін бірауыздан мойындайды. Сондықтан мұндай сөздерді эмоционалды-экспрессивті сөздер деп атайды. Алайда соңғы кезде кейбір зерттеушілер эмоционалды сөздерде көңіл-күй, ішкі сезім, бағалауыштық қасиет басым болса, таза экспрессивті сөздерде мәнерлілік, көркемдік, әртүрлі рең, өң, әр, суреттілік ерекше байқалатынын пайымдай бастады. Мысалы, іс-әрекетті, қимылды білдіретін сыңқылда, еңкілде, қарқылда, қыңқылда, ажырай, ожырай, шұқ- ши, бақши, зымыра, кердеңде, дедектет, дырылдат, т.б., қалыпты білдіретін алшай, қоқи, мелши, шалжи, делди, қазди, қақи, қалши, т.б. толып жатқан сөздер суреттілігімен, мәнерлілігімен ерекшеленеді. Қызыл шұнақ қыс деген тіркестегі метафора - қызыл шұнақ. Қала күңіреніп, дала күрсінді деген сөйлемдегі метонимия - күрсіну, күңірену, эпитеттер - алма мойын, бота көз, қолаң шаш, қос сөздер - кемпіршал, ат-мат, жалт-жалт, тарс-тарс бірыңғай экспрессивті рең білдіріп, ерекше топ жасай алады. Мәнерлі, бейнелі қабылданатын жеке сөз, сөз тіркестері экспрессивті сөздер деп аталады. Тілімізде эмоционалды-экспрессивті мән-мағына беруге -еке,-қа, -ке, -й, -тай, -жан, -қан, -ақан, -қай, -кей, -шақ, -шке, -шық, -шік, -ша, -ше, -ш, -мақ, -ғай, -гей, -ыңқыра, -іңкіре жұр- нақтары, -сымақ, -шығаш, -шігеш, -екеш шылаулары қатысады. Бұл жұрнақтар мен шылаулар арқылы пайда болған туынды мағыналардың барлығы түбір сөздерге эмоционалды яки экспрессивті өң бере алады [12, 171-172-б].
А. Байтұрсынов еңбегінде экспрессивтілік сөзін тіл көрнекілігі деп берген. Шығарма сөзі өңді, ұнамды болу туралы талғаудың қоятын шарттары мынау, - деп Сөз талғау еңбегінде 5 түрлі шартты көрсетеді:
1. Тіл тазалығы.
2. Тілдің көрнекілігі.
3. Тілдің тазалығы.
4. Тілдің тура айтылуы немесе дәлдігі.
5. Тілдің анықтығы.
Ғалым тіл көрнекілігі жайлы: Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл, айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде сөзі толық түсінікті болу үшін дерексіз заттарды деректі затша, бернесіз заттарды бернелі затша сипаттайды, жансыз затты жанды заттай ғималайды. ... Осы сияқты өң берілген сөздер, көрнекі тіл делінеді, - екендігін атап көрсетеді [13, 154-б].
А. Байтұрсынов тіл көрнекі құралдарға толы болу үшін түрлі әдістердің қолданыста болатынын айта отыра, оларды үш тапқа жиыстырады. Олар: көріктеу, меңзеу, әсерлеу. Бұның ішіндегі әсерлеу тіл біліміндегі эмоционалдық-экспрессивтілік термині болып табылады.
Қазақ тілінде эмоционалдық пен экспрессивтілік тілдік көркемдегіш құралдардан шыққан ұғымдар. Экспрессивтіліктің жалпы атқаратын міндеті бар. Ол айтылған жайға субъективті қатынасты анықтап көрсетеді. Айтушы не болмаса жазушы жағынан алып қарағанда, сезім мен көңіл-күйді, эмоцияны білдіруде тілдік жағынан, баяндау кезінде эмоцияның шығуы, образдылықтың пайда болуын айтады. Ал оқушы немесе тыңдарман тарапынан алатын болсақ, эмоция мен сезімді білдіру, назарды күшейту, рефлексияның басым болуының пайда болуы.
Тілдің атқаратын бірнеше қызметтері бар. Олар:
- когнитивтік;
- эмоционалды және экспрессивті;
- коммуникативтік;
- прагматикалық;
- ақпаратты жеткізу.
Тілдің эмоционалдық және экспресивтілік қызметін анықтау - қазақ тіл білімінің соңғы уақыттардағы зерттелген жемісі. Айталық, бұл айтылған ұғымдардың қызметі туралы жазған қазақ ғалымдарының еңбектері мен пікірлері бар. Мәселен, Серғалиев М.С., Әміров Р.С., Қайдаров А.Т., Шарыбаев Ш.Ш., Мұсабаев Ғ.Ғ., Кеңесбаев І.К., Балақаев М.Б ғалымдарын атап өтуге болады.
Тілдің эмоционалды-экспрессивті қызметі ең маңызды қызмет ретінде саналады. Себебі, тіл тек байланысу құралы, ой мен пікірді сыртқа шығару мақсатында ғана қолданылмайды, сондай-ақ тіл тұлғаның эмоциялық көңіл-күйін және ойын жеткізу әрекетін басты назарға ала отырып, сезіммен тікелей байланыста болады.
Е.М Галкин-Федорук айтқандай: Тілдегі эмоционалды элементтер ерікті білдіруде де, ойды білдіруде де мәнерлілік пен суреттілікті күшейтуге қызмет етеді, - деп жазады [14, 108-б].
Сезімге толы өлеңдердің авторы М. Жұмабаев бір өлеңнің өзіне 50-ге жуық экспрессивті-эмоционалды реңктегі сөздерді кіргізіп, барынша эмоцияға салғандығы көрінеді. Мысалы: қиқылдап, шиқылдап, қылжаңдап, қалжындап, ыржыңдап, едірейіп, ербиіп, делдиіп, ентелесті, жағаласты, зытты, гүжілдеп, безілдеп, құжырайып, қорылдады, маңырады, мырылдады т.б Бұлардың барлығы тек бір өлеңнің ішінде етістік ретінде келіп, экспрессивті- эмоционалды мәнге ие болып тұр.
Эмоция мен сезімдер тіл арқылы көрініс табады. Ендеше тілдің атқаратын нақты міндеттеріне тоқтала кетейік. А. Байтұрсынұлы: Тілдің міндеті - ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәрін жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша жарайды [15, 141-б].
Айта кеткеніміздей, қазіргі кезде тіл білімінде эмоционалды лексиканың эмоционалды және экспрессивті түрлері бар. Тіл білімі ғылымында осы екі терминді атауда реттіліктің жоқтығы білінеді. Тіл біліміндегі эмоция туралы қарама-қайшы келетін талас пікірлер де біршама кездеседі. Осы күнге дейін аталған мәселеге арналған зерттеулердің басым бөлігінде эмоционалды, экспрессивті, эмоция, эмоционалды-экспрессивті деген секілді бірінің орнына бірі қолданыла беретін, көп шатастырылатын сөздер қатары бар екені белгілі. Тіпті эмоционалды, экспрессивті сөздерін бір дәрежеде қолдану дәстүрге айналған. Н.А.Лукьянова өзінің еңбегінде: Экспрессия мен эмоция өзара байланысты, осы негізде эмоция экспрессив негізінде пайда болған, ол екінші деп түсіндіре келе, тілде экспрессивтілік бірінші, ал эмоционалдылық соның категориясы болатынын айтып, экспрессивтілікті кең үғым ретінде есептейді.
Тіл біліміндегі оқу құралдары мен ғылыми әдебиеттерде, мақалаларда эмоционалдық пен экспрессивтілік терминдері бірде бірыңғай мүшелер болып келсе, бірде бір мағына үстейтін қос сөз ретінде қолданылады. Осы екеуінің ара-жігі ажыратылмау себебінен осылай қолданылып жатады. Бұған дәлел ретінде А.Ысқақовтың Эмоционалды-экспрессивті реңкті есімдер деп қойған тақырыпшасынан байқай аламыз [16, 142-б]. Сонымен қатар М.Серғалиевтің мынадай тұжырымындағы тіркестерді де келтіруге болады: Одағайлар ойға эмоционалды-экспрессивті мән берудің амал-тәсілдерінің бірі ретінде қолданылады [17, 160-б].
Экспрессив пен эмоционалды терминін бір деңгейде қарайтын ғалымдар да кездеседі. Мәселен, Е.М. Галкина-Федорук пен Н.М.Павлова ғалымдарын атауға болады. Эмоция сөзі француздықтардың emotion сөзі мен латын тілінің emovere сөздерінен аударылған қыздыру, толқыту деген мағына береді. Эмоционалды сөздер - сезім жетегінде шыққан эмоциялар жиынтығы. Алайда тіл ғылымы біліміндегі еңбектерде осы екі термин жиі шатастырылады. Эмоционалды сөздер 50-60 жылдардан бері зерттелгеніне қарамастан, эспрессивті сөздердің нақты анықтамасы, эмоция мен экспрессия аралығындағы айырмашылық, экспрессияның тілде көрініс табуы секілді мәселелер әлі де болсын зерттелуге тиіс тақырыптардың бірі.
Экспрессияны білдірген кезде тек адамның сөйлеу кезінде емес, сонымен қатар ым, дене, бет қимылдары мен адамның жұмыс барысында барлық мінезінде пайда бола алады. Зерттеушілердің басым бөлігінің есептеуінше, тіл білімі ғылымында экспрессивтілік эмоционалдылыққа қарағанда ауқымы кең, әрі экспрессия арқылы оның нақтылық пен көріністің күшейтілуі сөздің адамға ықпал ету кезіндегі күшін арттыра түседі. Демек, қолданыс кезіндегі әсер етуші күші басым және қатты таңғалуға дейін апаратын сөздер экспрессиялы сөздерге жатады. Сонымен қатар эмоционалды сөздер әрдайым экспрессивті бола алады.
Тіл білімі сөздігінде Эмоционалдық - (лат. Emovere - еліктіру, толқыту) фр. emation - қоршаған болмысқа деген адамның әртүрлі көңіл-күйі, сезімі, әсері. Эмоционалдылық - адамның сөйлеу әрекетімен тығыз байланысты. Халықтың өзімен бірге жасасып келе жатқан эмоционалды сөздер үш түрлі жағдайда көрініс береді: 1) кейбірі жеке тұрып-ақ эмоционалдық мағына береді немесе оған атау бола алады: ғажап, керемет, жарықтық, зерек, саңлақ, пырақ, сұмырай, пәлекет, әбілет, сұм, делқұлы, дарақы, зұлмат, жауыз, есалаң, масқара, сайқал, жексұрын, тамаша, қуаныш, сағыныш, қорқыныш, үрей, үміт, қызғаныш, мақтаныш, тағы басқалар; 2) логикалық-заттық, эмоционалдық мағынасы жарысып жүреді: өлім, табыт, марқұм, кір, әдемі, жақсы, көңілді, қатты, арамза, алаяқ, тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz