Бастауыштың педагогикалық үдерісін пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырудың әдістемелік ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Шымкент университеті
Қилыбай Гүлбану Байларқызы
ЖАҢАРТЫЛҒАН БАСТАУЫШТЫҢ БІЛІМ МАЗМҰНЫ АЯСЫНДА ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Шымкент, 2021
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Шымкент университеті
Педагогикалық ғылымдар факультеті
Педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
________ Алпейсова Н.А.
қолы аты - жөні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттары
5В010200 Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Орындаған: ________ Қилыбай Гүлбану Байларқызы
қолы аты - жөні
Ғылыми жетекші
_____________ ________ _____________________
Ғылыми дәрежесі қолы аты - жөні
Норма бақылаушы ________ _____________________
қолы аты - жөні
Шымкент, 2021
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
Мамандығы__________________________ _______________________________
Кафедрасы__________________________ ________________________________
Диплом жұмысын (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке__________________________ _________________________________
(тегі, аты, әкесінің аты)
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ______
Жоғары оқу орнының____________________________ ____________ бұйрығымен бекітілген.
Жұмыстың (жобаның) негізгі деректер көздері
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ __________
Диплом жұмысын (жобаны) дайындау кестесі
№
Тараулардың аттары.
Зерттелетін мәселелер тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескерту
Тапсырма берілген күн________________________________ _____________
Кафедра меңгерушісі ______________ _______________________________
қолы (аты, әкесінің аты, тегі)
Жұмыс (жоба) жетекшісі ____________ _______________________________
қолы (аты, әкесінің аты, тегі)
Тапсырманы орындауға қабылдады
Студент ___________ _________________________________
қолы (аты, әкесінің аты, тегі)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бастауыштағы пәнаралық байланысты жаңартылған
білім мазмұны жағдайында жүзеге асырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Педагогика ғылымында пәнаралық байланыс мәселесіне қалыптасқан
ғылыми-қағидалық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнының құрылымдық жүйесін
педагогика теориясы тұрғысынан тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жаңартылған білім мазмұнының жағдайында пәнаралық байланыстың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАСТАУЫШТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҮДЕРІСІНДЕ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК- ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыштың педагогикалық үдерісін пәнаралық байланыс негізінде
ұйымдастырудың әдістемелік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыштағы пәнаралық байланыстарды жаңа буынды оқулықтар
жүйесімен жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланысты
жүргізудегі тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Білім туралы Заңда Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделген [1].
Жаңартылған бағдарлама Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсат-міндеттерімен үйлеседі, ал мемлекеттік бағдарламаның басымдықтары, өз кезегінде білім беру саласында көш бастап келетін Франция, Сингапур және Ұлыбритания секілді прогресшіл елдерге тән заманауи мақсаттармен және құндылықтар жүйесімен барабар [2].
Бағдарламаның жетекші мақсаты әрбір ел үшін маңызды болып табылатын рухани, мәдени және адамгершілік құндылықтардың негізінде жастарды өз елінің мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу; екіншіден (бұл да маңызды аспект) - жастарды жылдам өзгеріп жатқан әлемде өзіне сенімді және табысты болуға мүмкіндік беретін дағдылары мен түсініктерін дамытуға, өмірлік жағдайларда өз білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сын тұрғысынан ойлауға үйретуді қамтиды.
2016-2017 оқу жылынан бастап Қазақстандағы барлық мектептерде Назарбаев зияткерлік мектептерінің тәжірибесіне сәйкес жаңартылған білім мазмұны бірінші сыныптарға енгізілді.
Қазіргі кезеңдегі оқытудың негізгі мақсаты - болашақ мамандығына байланысты әрбір балаға тереңірек білім беру, білімді өзгермелі өмір жағдайларына пайдалана білу дағдысын қалыптастыру. Жаңа технологияларды сабақта қолданудың тиімділігін әрдайым арттырып отыру қажет. Осы жерде жеке пәндердің оқу материалдарын өзара байланыстырып немесе кіріктіре оқытудың жайына сипаттама берудi және оны оқытуды жетiлдiрудiң бағыттарын анықтау орынды [3].
Бастауыш сыныптарда пәнаралық байланыс негізінде оқытудың мақсаты мен мiндетiн анықтауда жаңартылған оқу бағдарламасында жаңа әдіс- тәсілдерді пайдалану, сол арқылы оқу бағдарламаларының бөліктері мен оқулықтағы ортақ тақырыптар мазмұны арқылы танымдық және тілдік қарым- қатынасты меңгерту, iс-әрекет пен өздiгiнен бiлiм алуға және еңбекке бейiмдеу, бастауыш сынып оқушысын тұлға ретiнде қалыптастыру және жеке болмыстық бітімін өмiрде болып жатқан нақты құбылыстарды жалпылауға және қоршаған ортаны ғылыми таным тұрғысынан танып-бiлуге дайындап, дамыту қажеттiгi айтылған.
Бүгінгі таңда алға қойылған мақсаттарды іске асырушы басты тұлға - мұғалім екені ақиқат. Білім беру саласында жүргізілген әлемдік зерттеулер нәтижелері тиісті кәсіптік қасиеттерге ие, оқыту және оқу үдерістерінің қажетті дағдылары мен терең түсініктерін игерген мұғалімдер жастардың білімін сапалық тұрғыдан өзгерте алатынын көрсетіп отыр.
Бастауышта білім беру мазмұнын ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
- оқушылардың ақыл-ойын, дене күш-қуатын жан-жақты дамыту, дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыптастыру және оларды қоғамдық өмірге, еңбекке дайындауға негіз болатын білімдер мен іскерліктердің және дағдылардың көлемі мен бағытын айтамыз. Білім берудің мазмұны ең алдымен қоғамның, мектептің алдына қоятын мақсаттары мен міндеттерімен анықталады. Сонымен бірге оқудың мазмұнын анықтауда дидактиканың талаптары да ескеріледі, себебі соның негізінде ғана қай жаста, қандай көлемде, қандай пәндерді оқуға болатындығын дұрыс шешуге болады.
Бастауыш сыныптардағы пәнаралық байланыс негізіндегі педагогикалық үдерісті жүргізу - жаңа білім мазмұнын оқытуды теориялық жағынан негіздеп, мазмұны мен шарттарын анықтап, әдістемесімен қамтамасыз ету болып табылады. Осының нәтижесінде еліміздің білім беру жүйесіне өзгерістер енгізіліп, білім мазмұны жаңа бағдарламалар аясында жүзеге асырылуда. Бүгінгі қазақстандық қоғам дамуында жаңартылған білім мазмұнының мектеп тәжірибесіндегі педагогикалық үдеріске енуі - қазіргі кездегі ел экономикасының дамуымен тікелей байланысты болып табылады.
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік жаңартылған бағдарламасы бекітілді. 2016 жылдан бастап 1-сыныптар жаңартылған білім беру бағдарламасымен оқытыла бастады. Осыған орай бастауыш сыныпқа арналған оқу бағдарламаларындағы оқу мақсаттары оқушылардан шынайы өзекті мәселелерді анықтап, зерттей білуді талап етеді. Жаңартылған білім жүйесі - бастауыш сынып оқушыларына білім, білік дағдыны қалыптастыру мен дамыту арқылы құзыреттілікке және сапаға бағытталған бағдарлама. Мәселенің бүгінгі күнге дейін ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда арнайы зерттеулер арқылы қарастырылмауын ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттары деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыштың жаңартылған білім мазмұны аясында пәнаралық байланыстың педагогикалық шарттарын, теориялық және әдістемелік негізін анықтау және оны оқу-тәрбие үдерісіне ендіру.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыштың жаңартылған білім мазмұны бойынша оқыту мәселесіне арналған нормативті-құқықтық құжаттарды, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерді талдау арқылы пәнаралық байланыс ұғымын ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу, анықтама беру;
- бастауыш сыныптарда жаңартылған білім мазмұнына көшуде пәнаралық байланыс ұйымдастыру мен өткізудің бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеудің нысаны: Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сыныптарының оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: Жаңартылған білім мазмұны жүйесіндегі ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістегі пәнаралық байланыс сабақтары.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: бастауыш сыныптарда жаңартылған білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттарына сәйкес оқыту тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық аспектілері анықталып, бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуындағы таным теориясы мен оқушылардың ерекшеліктерін ескере отырып, дүниені біртұтастық тұрғыдан шынайы қабылдау туралы ой-пікірлердің заңдылықтары жөнінде философиялық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдамалар негізге алынып, олардың қазіргі жағдайдағы қолдану ерекшеліктері пайдаланылды. Сондай-ақ, жаңартылған білім бағдарламасының мазмұнында пәнаралық байланысты жүзеге асыруға байланысты бөлімдер мен оқулықтардың оқу материалдарын топтастыруға негізделген ортақ тақырыптар жүйесімен оқытуда педагогиканың жаңашылдық әдіс-тәсілдерін тиімді пайдалануға әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
oo жаңартылған білім мазмұнын беретін оқу бағдарламалары негізінде жүзеге асырылатын пәнаралық байланыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру негізінде жеке тұлғалық болмысын дамытудың теориялық негіздері ғылыми тұрғыдан дәлелденді.
Пәнаралық байланыс ұғымына анықтама беріліп, педагогикалық құбылыс атаулық тіркесіне сипаттама берілді;
oo бастауыштың жаңартылған білім мазмұны негізінде жүзеге асырылатын пәнаралық байланыста оқушылардың ғылыми-танымдық әрекеттері, олардың жеке тұлғалық болмысының қалыптасуы мен дамуының барысы, қазіргі жағдайы мен мүмкіндіктері қарастырылды;
oo бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде жаңартылған білім мазмұны арқылы оқушы тұлғасын дамытудың тәжірибелік-эксперименттен өткізілуі, ғылыми-әдістемелік тұрғыдан дәлелденуі.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қаласы, №91 жалпы орта білім беру мектебі, бастауыш сыныптар.
Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы қамтылған. Жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері көрсетіліп, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, деректі көздері, зерттеу кезеңдері мен базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы сипатталады. Сонымен бірге, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі, негізділігі, сынақтан өткізілуі, тәжірибеге енгізілуі мен диплом тақырыбының құрылымы қамтылып, көрсетілді.
Бастауыштағы пәнаралық байланысты жаңартылған білім мазмұны жағдайында жүзеге асырудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық зерттеулердегі ғалымдар ой-пікірлері, идеялары мен тұжырымдары талданды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың құралы ретінде пәнаралық байланыстың мазмұны мен мәні қарастырылып, зерттелді. Пәнаралық байланыстың теориялық негізі анықталып, жаңартылған білім мазмұны арқылы оқушылардың пәнаралық байланыстар негізінде ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері айқындалып, бүгінгі жағдай тұрғысынан сипатталды.
Бастауыштың педагогикалық үдерісінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың тәжірибелік-әдістемелік жолдары атты екінші бөлімінде бастауыш сынып оқулықтарына, оқу бағдарламасы мен әдістемелік нұсқауларға талдау жасалынды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын пәнаралық байланыстар негізінде қалыптастыру үшін жүргізілген тәжірибелік- эксперимент жұмыстарының қорытындылары шығарылды. Бастауыш оқу- тәрбие үдерісіндегі пәнаралық байланысты жаңа білім беру мазмұнындағы ортақ бөлімдер мен ортақ тақырыптар жүйесінде пайдаланудың педагогикалық шарттары айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда пәнаралық байланыстың мәні мен маңыздылығы анықталып, оларды ұйымдастырудың жолдары, әдістері көрсетілді.
Қорытындыда жаңартылған білім мазмұны негізінде бастауыш сыныптарда пәнаралық байланыстар жүзеге асырылған теориялық және тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері мен қорытындылары негізінде тұжырымдар жасалынды және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
1. БАСТАУЫШТАҒЫ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ МАЗМҰНЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Пәнаралық байланысқа педагогика ғылымында қалыптасқан теориялық көзқарастар
Біздің қарастырып отырған пәнаралық байланыс мәселесіне бару үшін оның өмірмен байланысы неде және әлемді танудағы ғылымилығына яғни, философиялық мазмұнына жалпы негізде мән беріп қарайық. Адам - сананың ең жоғарғы деңгейіне ие болған тіршілік иесі. Адам өзін қоршаған әлемді тануы мен меңгеруде, түрлі ой операцияларын өз бойынан өткізе отырып, сол кезең мен жағдайға байланысты өзінің білім мен тәжірибесі және түсінік, танымы деңгейінен баға береді немесе іс-әрекетін жасайды. Ғылыми білімдерді беруде білім алушының немесе игерушінің жас ерекшеліктері мен танымдық болмысының деңгейіне қарай лайықты және олардың білім алу деңгейлеріне үйлесімді түрде берілуін пәнаралық байланыстар негізінде жүзеге асатын танымдық үдеріс деп түсінуіміз керек. Қазіргі уақытта ғылымда, жеке пәндерді оқытуда қамтылған оқу материалдарының жүйесінде пәнаралық байланыс негізінде білім беру мен тәрбиенің түрлі салаларын түрлерін жүзеге асыруда ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістер кешенділік сипатқа ие болуының қажеттілігі орын алып отыр.
Мәселен, Ж.Аймауытұлы ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ, кешенді оқыту мәселесіне мән беріп, төмендегідей ой-тұжырымдарын мұғалімдер қауымына ұсынған болатын: Пәлен күнге бір тақырып алынсын, одан артық та, кем болмасын ...
1. Материал тізгенде, тұрмыс пен ғылым айқасып, астасып тізілсін.
2. Жұмыстайтын материалдар даяр түрінде емес, балалар тәжірибе қылып, зерттеп, өз бетімен шешкендей, тұрмыс жұмбақ түрінде берілсін.
3. Жұмыстау негізінде баланың бұрынғы өз тәжірибесі, перне қоры, мағлұматы салынсын; дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталсын - деп негіздеп берген [25].
Ғалым, педагог-психологтың пайымдауынша, пәнаралық байланыс белгілі бір жүйемен кешенді түрде жүзеге асырылуы қажет екендігі негізделеді. Оқу пәндері мен ондағы материалдардың мазмұндық, құрылымдық жүйесін
өзара байланыстыру мен қабыстыру және олардың өзара айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып жақын немесе ортақ тақырыптар жүйесімен бағытталған білімдерді ұйымдастыру, беру қажеттілігін айта келе, пәндерді оқытудың әдістемелік жағын басшылыққа алынып, өмірлік тәжірибемен байланысты болуын ескертеді.
Жеке пәндерді оқытуға негізделген әдістеме атаулының бәрі білімдерді толығырақ, тереңірек меңгертуге септігін тигізетін амалдардың жиынтығы болып табылса, осы амал-тәсілдер оқу материалдарының мазмұндық құрылымын өмірлік тәжірибемен және басқа да білімдер жиынтығымен ұштастыруға негізделген қызметтерді атқаруы да тиіс және соған бағытталуы керек. Сондықтан пәнаралық байланыс педагогика ғылымында білім философиясы, психологиялық, дидактикалық және жеке пәндерді оқытудың әдістемесі тұрғысынан қарастырылатын күрделі мәселе.
Психология ғылымы тұрғысынан пәнаралық байланыстың мазмұндық сипатын ашуға классикалық педагогиканың негізін қалаушылардың бірі И.Ф.Гербарт ұмтылыс жасаған болатын. И.Ф.Гербарт еңбектерінде тәрбиелеудегі ауқымдылықты және білім беруде пәндердің өзара және пәнішілік күрделі байланыстар бар екендігін айта келе, оларды біртұтастықта қарау қажеттілігін айтқан. Сондай-ақ, оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде көрсетеді:
көрсету;
байланыстыру;
үйрету;
философиялық негіздеу;
Сезімге әсер етуі жағынан мына үлгіде болуын айтады:
көрнекілік;
байланыстылық;
көтеріңкілік;
қызығушылығын арттыру [26].
Классикалық педагогика көрнекті өкілдерінің бірі - И.Г.Песталоцци білім беру мен оқытуды жүзеге асыруда пәнаралық байланыстың өзіндік орны бар екендігіне мән берген және оның тәжірибелік жақтарына басымдық беріп,өмірлік жағдайда жүзеге асыру маңызды, себебі оқушы алған білімін күнделікті іс-әрекетінде пайдалана білуге тиіс деген ойларын білім беру мен оқытудағы дидактикалық заңдылықтардың бірі ретінде түсінгеніміз жөн. Себебі, ол Өз санаңызға пәндердің арасындағы шын мәніндегі табиғи байланысты көрсетіңіз, - деп түйіндеуі оқу пәндерінің мазмұндық және құрылымдық жүйелерінде өзара байланыстардың болуын, әрі олар өмірлік тәжірибеде іске асыруға боларлықтай оқушының жас және жеке танымдық болмысына үйлесімді болуын басшылыққа алып отыруды негіздейді. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларына геометриялық фигураларды таныстырып, білім беру барысында тіл пәнімен байланысты орнату қажет, себебі, оқушы таныған және білген геометриялық фигуралардың бейнеленуі мен суреттелуін, олардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айтып бере отырып, сөз байлығының қоры артады, түрлі фигураларды сыза отырып, өлшем бірліктердің аталуын өз сөзімен түсіндіріп жазып отыруы арқылы бастауышта оқылатын пәндердің өзара байланыстарының қарапайым үлгісін көрсеткен болатын [27].
Ал, Джон Локтің пікірінше, оқушының алған білімдері құрғақ жаттандылық тұрғысында болмауы керек. Алған білімін өмірде пайдалана білуге үйретіп, дағдыландыру оқытудың басты бағыты мен мақсаты болу қажет, - деген ой-пікірін айта келе, ол үшін бір пәннің мазмұнындағы оқу материалдарында кездесетін деректер және оның негіздемелік үлгілері келесі бір пәнді оқытуда толықтырушы құрамалық бөліктер ретінде пайдалануы қажет екендігін алға тартқан болатын.
Джон Локтің пәнаралық байланыстар негіздегі ой-пікірлері И.Г.Песталоццидің пікірлерімен астасып, ұштасып жатыр. Мәселен, оқушы өзінің ана тілінен басқа шет тілін меңгеруде ауызекі сөйлеу мен тілдік қарым- қатынасты дамыту үшін, оқылатын басқа пәндердің мысалы, география және тарих пәндерінің оқу материалы бойынша оқушымен сөйлесу, пікір алысу, әңгіме өткізу қажет екендігін айтады. Д.Локк өзіндік ой-түйіндеуін төмендегідей: Шындықты табатын ақыл ғана - барлық бөліктерді жеке-жеке анық, ажырата біліп және қажеттіздерге мән бермей, бар мәліметтерге сүйене отырып, өзіндік қорытынды жасап, қайткенде де оған ықпал жасайды, - деп негіздеген болатын [28].
Я.А.Коменский өз еңбектерінде оқушыларда тиянақты білімнің қалыптасуының кейбір себептерін ашып, көрсетеді. Мәселен, ол оқушылардың мазмұндас пәндерден алған білімдеріне сүйенбейтініне, оқушы әр пәннен алып отырған білімдерінің бір-бірімен байланысты екендігіне назар аудармайтынына арнайы тоқтала келіп, жалпы дидактикалық мынадай ереже шығарады: Всегда и везде брать то, что связано одно с другим.
Мұнан әрі Я.А.Коменский оқушыларға берілетін білім міндетті түрде оларға бұрыннан таныс, түсінікті материалдармен ұштастырыла жүргізілу қажеттігін, бұл талап тек бастауыштағы білімге ғана емес, жоғары сыныптағы оқушылардың алатын біліміне де қойылатындығын айта келе, грамматика мен философия, философия мен әдебиет бір-бірімен байланысты оқытылуы тиіс екендігін айтады. Сондай-ақ оқытудағы кейбір схоластикалық әдістердің ізімен қажетті, қажетсіз көптеген фактілерді, олардың арасындағы байланыстылықты түсінбей, бір жерге жинақтай берудің кері нәтиже беретіндігін ескертеді [31].
Кейінгі кездегі кеңес педагогтары М.А.Данилов [33], В.В.Давыдов [34], Н.А.Лошкарева [35,36] еңбектерінде де пәнаралық байланыс туралы тұжырымды пікірлер айтылды.
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейде қарастырған И.Д.Зверев [37] Р.Г. Лемберг [38], В.Н. Максимова [39], т.б. ғалымдар болды.
Бастауыштағы оқылатын пәндердің ортақ тақырыптық жүйемен берілуі - оқушыға берілетін білімдердің өзара байланысы негізінде дүниені танып-білу құбылыстарының өзара байланысын, оның заңдылықтарын ашуға негізделген.
Білім беру бағытында жаңа пәндердің пайда болу жағдайы дифференциялану сандық салалану үдерісіне ғана емес түрлі ғылым салаларының интеграциялануына алып келетінін көре аламыз. Ғылымның дифференциялануы сандық салалануы қай кезде болмасын интеграциялану үдерісін жүзеге асырушы негізгі тетік ретінде, межеленген нәтижеге жеткізетін құрал қызметін атқарады.
Интеграция - қандай да бір жекелеген элементердің біртұтас болып бірігуі, қандай да бір бірліктің қайта құрылуы [47].
С.К.Сейітқалиев: Қазақстандағы білім беру интеграциясының пайда болуы келесі факторларға байланысты: заңнамалық база жеткіліксіз және қарама-қайшылықтар болғанда, экономикадағы дағдарыстарда жүзеге асырылады, бірақ ол балалардың құқығын шектемейді [48].
Ғылымдардың интеграциялану мәселесінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан шешу жолдарымен бірқатар отандық ғалымдар да айналысқан болатын. Мәселен, А.А.Бейсенбаева, А.Д.Болтаев, Н.А.Оразахынова - пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру мәселелерін, А.Р.Бектеньярова, Р.К.Аббасова, Н.Жапанбаева, О.К.Шайхеслямова - жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие үдерісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін қарастырса, М.А.Абсатованың еңбектерінде интеграция идеясының қалыптасуы мен даму тарихы баяндалады, ал Ғ.К.Шолпанқұлова, Г.А.Меңдіғалиева жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының педагогикалық негізін, Ә.Мұханбетжанова бастауыш білім мазмұнын интеграциялау мәселесін зерттеу нысанына алған. Бұл еңбектер республикадағы қазіргі білім берудегі және педагогика ғылымындағы интеграция құбылысын ғылыми тәжірибелік тұрғыдан айқындауға бағытталған зерттеу жұмыстары болып табылады [49].
П.Ф.Федосов интеграцияны ғылыми танымның әдіснамалық негізінің жалпылығы және оның әрдайым, үздіксіз даму үстіндегі органикалық сұрыпталуы деп дәлелдейді [50].
М.Г.Чепиков интеграцияны - ғылым мен ғылыми білімдердің өзара қарқынды, әсерлі байланысы, жалпы идеялардың, әдістер мен тәсілдердің және құрылымдық мазмұндарының кеңінен қолданылуы арасындағы олардың өзара ықпалды әсер етулері, қоршаған дүние шындығын танудағы ақиқаттыққа жету барысындағы зерттеу: белгілі бір қалыптасқан, үнемі жетіліп отыратын таным нысандарын және оны айқындау негізінде білімді баянды ету деген [51].
Интеграциялану атаулық ұғымына Б.М.Кедровтың берген теориялық анықтамасы: интегративтілік - қазіргі ғылымның маңызды белгісі: бұл оның жаңаша ұйымдасуын ғана көрсетпейді, сонымен бірге, ішкі мазмұнын, жаңа зерттеу пәнін және оның барлық қырларын, өзара іштей байланыстары негізінде бір уақытта біртұтас беріктікті көрсететін басты шарттың бірі болып табылады - деп түсіндіреді [52].
Интеграция ұғымының мазмұнын бір объектіні зерттеуге қолданылатын әдістердің, қағидалар мен идеялардың мүлдем басқа объектілерді зерттеу үшін қажетті және тиімді болатын әртүрлі ғылымдармен байланысы, - деп И.Г. Герасимов түсіндіреді [53].
Түрлі білімдер жүйесіндегі біртектілік негізіндегі зерттеушілік міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асырудағы бірыңғай әдістер жүйесін таңдауды көздейтін ғылымдардың өзара ықпалдасу әсерінің нысанын қарастыруды интеграциялық үдеріс деп түсінуіміз керек, - дейді Рудольф Урбанек чех философы.
Рудольф Урбанектің айтуынша, ғылыми танымдағы интеграция үдерісі - дифференциялану сандық салалану нәтижесінде ғылыми пәндердің өзара әсерлесу барысында жүзеге асырылатын сұрыптауды қамтамасыз ететін күрделі, түрлі зерттеу әдістердің жүргізілу заңдылықтарына сүйенетін, жаңаша тәсілдер мен амалдары, технологиялар кешені [46].
В.А.Энгельгардт интеграция ұғымдық атауын ашуды үш құрам тұрғысынан түсіндіреді.
Біріншіден, бұл түрлі ғылымдардың дүниені тану бейнесіндегі ұқсастық немесе жақындық бөліктерінің арасындағы өзара ықпалды байланыстың орын алуы.
Екіншіден, танымды танудағы біртұтастық бейне құрамына енуде кейбір бөліктердің өзіне тән қасиеттерінен айырылуы.
Үшіншіден, ғылымды интеграциялау негізіндегі пәнаралық байланыстар арқылы дүниені танудағы білімдер топтамасы арқылы біртұтастық жүйеде пайда болған жаңаша құрама бөліктер мен оның қасиеттерін тәртіпке келтіру, кеңістік пен танымдық әрекеттер жағдайында өзара байланыстығын ашу деп пайымдайды.
А.А.Бейсенбаева өзінің ғылыми диссертациялық жұмысында: ғылымдар интеграциясы дегеніміз - бұл екі ғылыми элементтерінің жай қосылуы емес, ол табиғат заңдарын тереңірек түсінуге мүмкіндік беретіндей дәрежеде олардың жаңаша жүйеленген ішкі бірлігі, - деген анықтамасын береді [54].
Яғни, интеграциялық үдерістің жеке даралығы ғана емес, олардың топтасу, тоғысу, өзара ықпалдасулары мен байланыстарын зерттеу оң нәтиже береді деп тұжырымдауға негіз болады. Біз зерттеуімізде адамға берілетін жаңаша білімдердің мазмұндық нысандары мен әдістерінің жаңа құбылыстық үдерістерге тән бейімделуі мен сипат алуын интеграциялану құбылысының мәнді және маңызды белгілері деп атай аламыз. Ю.С.Тюнниковтың ғылыми көзқарасында интеграциялану үдерістерінің бес белгісі аталады:
1. Интеграция бұрын әртүрлі элементтердің өзара әсерлесу негізінде құрылады.
2. Интеграция өзара әсерлесуші элементтердің сапалық және сандық өзгерістерімен байланысты болады.
3. Интегративтік үдерістің өзіндік логикалық-мазмұндық негізінің болуы.
4. Интегративтік үдерістің өзіндік құрылымының жасалуы.
5. Интегративтік үдерістің педагогикал ық бағыттылығы және
салыстырмалы даралығы [55].
К.П.Королева интеграциялық үдерістер шарттарын үш бөлікке бөліп қарастырған болатын:
1. Әр ғылымның өзіне тән тәуелсіз құрылым дары арасында өзара байланысқа ие болуы негізінде біртұтастық жүйенің пайда болуы.
2. Түрлі құрылымдар арасында жаңа тұрғыдағы байланыстардың орын алуы.
3. Бұрыннан бар болған құрылымдық құра малар арасындағы
байланыстардың күшеюі, яғни, жаңа деңгейге ие болуы [56].
Қазақтың ғалым-психологы Ж.Аймауытов бастауыш сынып оқушыларына білім беру мен оқытудың жолдарын қарастыру барысында педагогика ғылымының негізгі бөліктерінің бірі - дидактика мәселесіне ерекше көңіл бөліп, қарастырған болатын. Мәселен, Баланы оқытудың ережелерін, заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін таңдап, білімді тез меңгеру жолдарын көрсететін педагогиканың саласы - дидактика, - деп, қазақ тілінде алғашқы болып анықтама берген ғалым болды. Ж.Аймауытов білім беру мен оқытуда пәнаралық байланысты басшылыққа алу қажет екендігін айтады. Бірақ, жеке пәндердің оқу материалдарындағы білім мазмұндарын қалай болса, солай араластыра беру болмайтындығына да мән беру керектігін ескертеді. Пәнаралық байланысты жүзеге асыруда ортақ тақырыптардың болуын және осы негізде іске асыру мен білім беру тиімді нәтиже беретіндігіне баса назар аударған. Ғалым-психологтың негіздеуі бойынша, пәнаралық байланыстағы білім берудің негізгі пәні ретінде ана тілі басшылыққа алынады, себебі оқушының ғылыми дүниетанымын дамытуға ұсынылатын немесе оқылатын оқу материалдары бала-оқушының өмір табиғатына жақын болуы маңызды болатынын түсіндіре келе, Мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл дүниеге, өзгенің және өзінің өміріне саналы көзімен қарай білсе, міне, білім берудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта баланың келешекте жетіліп, толысуына берік негіз салуы керек. Адамның тәрбие әлемінде тілдің орны ерекше: адам ойы тіл арқылы бейнеленеді, демек, тілді үйрену, терең меңгеру арқылы кемелдендіреді, әр халықтың дүние тануы тілінен көрінеді. Жат жұрттың тілін үйренумен бірге адам сол жұрттың рухани дүниесімен таныс болады. Бөгде жұрттың дүниеге көзқарасын, өзге сыр-сипаттарын білу ақылды байытады. Жат пікірді білу - жат пікір, жат сезім, жат ым дариясына жүзумен тең... . Оқылатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып орап алатын пән - ана тілі екендігі даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай өзге пәндерді түсіну мүмкін емес... - деуі, ана тілі арқылы меңгерген білімдері арқылы оқушы жеке ғылымдарда кездесетін ұғымдардың мәнін түсінеді, сырын ашады, түрлі ғылымнан білім беретін оқу пәндерінің материалдарына терең бойлай отырып ойланады, дамиды, өздігінен логикалық құрылым жасай алады, оларды толық меңгеруде ана тілі пәнінің өзек болатындығын дәлелдейді [58].
Уақыт өте келе, педагогика ғылымының бағытында пәнаралық байланысқа ерекше мән беріліп, көптеген зерттеуші ғалымдар интеграцияны дидактиканың принциптерінің бірі ретінде қарастырып, түсіндіруді де басшылыққа алған болатын. Ондағы ғылыми негіздегі ой-тұжырымдамалар:
Пәнаралық байланыс оқу үдерісінің нақты шындықтың байланысын көрсете отырып, объективті дүние заңдылығын көрсету және өзінің философиялық мазмұны, әдісі мен нысанын анықтайды... Сондықтан да пәнаралық байланысты кеңестік педагогика (дидактиканың) принциптерінің бірі деп есептеуге толық негіз бар [59].
Қазақстандық білім берудің жаңартылған бағдарламасындағы әсіресе, бастауыш сыныптардағы оқыту және оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі басымдықтардың бірі - ол пәнаралық байланысты ортақ тақырыптар негізінде жүзеге асыру болып табылады. Бастауыш сыныптарда ортақ тақырыптар негізінде түрлі пәндерді байланыстырудың басты мақсат-міндеттері - оқушылардың қоршаған орта жөніндегі дүниетанымын ғылыми тұрғыдан дамытуда берілетін білімдер жүйесін жеке-жеке, шашыраңқылықта емес, жүйелеп береді, яғни, оқушылардың танымдық дамуына кешендік білімдер жүйесі арқылы ықпал жасау болып табылады.
Қaзaқ педaгoгы М.Жұмaбaев өзiнiң Педaгoгикa деген еңбегiнде бaлaлapдa cұлyлық cезiмдеpiн қaлыптacтыpy жөнiнде былaй жaзaды: Бaлaның мaңaйындa cөйленетiн cөздеp әдептi, cұлy бoлyғa тиicтi. Бaлaны cұлy иcкyccтвoмен теpең тaныcтыpy кеpек. Бaлa неше түpлi cұлy үндеpдi еcтiciн, неше түpлi cұлy түpлеpдi, түcтеpдi көpciн, cұлy cөздеp, cұлy өлеңдеp жaттacын. Түpлi мyзыкa құpaлдapының үндеpiн тыңдacын, cypет caлып үйpенciн. Ән caлып, мyзыкa құpaлдapындa oйнaп үйpенciн. Мiне, ocылapды icтеcе, бaлaның cұлyлық cезiмдеpi өpкендейдi - деп,пәнаралық байланыстың бастауыш сынып оқушылары үшін қаншалықты керек екендігін негіздеп берген [61].
Бүгінгі жаңартылған білім беру мазмұнының ерекшелігі - ғылымның, мәдениеттің, дүниені ақиқаттық пен шындық тұрғысынан танудағы ғылыми танымдық үдерісінің жаңа сапалық деңгейімен қатар, ғылыми техниканың қарқынды даму деңгейіне сәйкес келуін талап ететіні. Білім беру мазмұнының бағыты ғылымдардың өзара байланысқан жүйесін басшылыққа ала отырып, қоғамдық өндіріс пен әлеуметтік сана дамуының жаңаруына тікелей ықпал жасайды, ал бұндай құбылыстың бастау өзегі болатын саты - бастауыш білім беру жүйесі.
Пәнаралық байланыс - түрлі пәндердің оқу материалдары арасындағы өзара байланыстылығында, оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес берілетін білім мазмұнының жүйесін анықтау шарты және білім беру мен оқыту әрі оқу іс-әрекетін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың талабы болып табылады.
А.А.Бейсенбаева пәнаралық іскерліктің ұғымын былай тұжырымдайды: Пәнаралық іскерлік оқушылардың бір пәннен меңгерген білім, іскерлік, ептілік, дағдыларын екінші пәндерді меңгеруде пайдалана, қолдана білу қабілетін анықтайды [64].
Бұл пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларында орта, ал жоғарғы сынып оқушыларымен салыстырғанда өзінше қалыптасып дамиды. Яғни, пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес және олардың өзіндік даму сипатына орай жасалынады. Мәселен, философтар, қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық, эстетикалық білім мен тәрбие беру бағыты саласымен айналысатын ғалымдар мен педагог-психологтар және жеке пән әдіскерлері бірлесе отырып ғылыми еңбектер жазып, қарастырған және замануи талаптарға негізделген білім беру мазмұнындағы ерекшеліктерге негізделген жаңаша көзқарастағы озық ойлы пікірлерін айтуда. Пәнаралық байланысты жүзеге асырудың өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары мәселесінде психологиялық, педагогикалық пәндерді топтастырудың құрылымдық жүйесіндегі әдіснамалық қызметінде қарастырған. Пәндерге ортақ мәліметтерге, түсініктер, идеялар, іскерліктер мен дағдыларға орай қалыптастырылуы қажет. Сондай-ақ пәнаралық байланыстар кең танымдыққа бағыттайтын жан-жақтылық сипатта болады. Өйткені, олардың қызметі мен ықпалы барлық пәндерге жалпы, ортақ, оқушылардың танымдық болмысын тұтастық ғылыми тұрғыдан дамыту болып келеді.
Қорытындылай келе, бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды қарастырып өттік. Біріншіден, ғылымдардың интеграциялануы негізінде пәнаралық байланыстың туындауы ғылыми заңдылық. Екіншіден, педагогикалық үдерісте пәнаралық байланыстар негізінде білім беруді жүзеге асыру барысында оқушылардың танымдық болмысының дамуына кешенді түрде ықпал ету арқылы дүниені тұтастай тануды қарастыратындығы және олардың өзара ішкі байланыстағы заңдылықтарын сақтай отырып, тізбектеліп берілуі, үшіншіден, оқушының танымдық болмысының дамуындағы сана, ақыл-ой жүйесінің қызметтерін психология ғылымының заңдылықтарына бағынатын күрделі үдеріс ретінде қарастыра келіп, оның мәнін ашу, төртіншіден, пәнаралық байланыстар негізінде оқушының тұлғалық болмысының даму деңгейінің көрсеткіштерінің бірі ретінде тілдік қарым-қатынастың орын алуы - мұғалім мен оқушы арасындағы байланыстың білімдердің берік бекуінің негізі екендігіне мән беру.
Осы негізден пәнapaлық бaйлaныcтың мaңызынa мынaлap жaтaды:
1. Oқy пәндеpі apacындaғы өзapa бaйлaныcтың бoлyы - ғылымдap негiзiн меңгеpyдiң және бiлiм жүйеciнiң дaмyының қaжеттi шapты.
2. Дүниені ақиқаттық және шындық тұрғысынан танудағы танымдық көзқapacтың қaлыптacyы бiлiм мaзмұнының бapлық құpaмды бөлiктеpiнiң бaйлaныcын тaлaп етедi.
3. Пәнapaлық бaйлaныc жaн-жaқты тәpбие беpy жүйеciнiң бapлық caлaлapын кешенді жүзеге acыpyғa ықпaл жacaйды.
4. Пәнapaлық бaйлaныc педaгoгикaлық еңбектiң ғылыми негiзiнде тиiмдi ұйымдacтыpылyынa көмектеcедi.
5. Педaгoгикaлық ұжымның бapлық ic-әpекетiнiң бip-бipiмен келiciмдi және демoкpaтиялық негiздегі қарым-қатынасына әcеp етедi.
Бастауыш сыныптардағы білім беру мен оқыту, оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы оқушылардың тәрбиелік және ғылыми танымдық түсініктерін дамыту мен дүниетанымдық көқарастарын қалыптастырудағы теориялық және өмірлік тәжірибелік әрекеттерді үйлестіруде пәнаралық байланыстың басым бағыттарын көрсетсек:
оқушылардың педагогикалық үдерістегі орын алатын пәнаралық байланысты түсінуін, саналы қабылдауын, ғылыми дүниетанымдық жұмыстарында белсенділіктерін арттыруға бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру мен жүргізу;
жаңартылған оқу бағдарламаларының мазмұнына талдау жасау және мектеп мұғалімдерінің пәнаралық байланыстың тәжірибелік қызметін басшылыққа алып, пайдалану;
пәнаралық байланыстар негізінде берілетін ғылыми білімдердің берік болуының тағы бір қыры ол - мектептен және сыныптан тыс жұмыстарында да жүзеге асырылуы тиіс. Өйткені, жаңашыл әдістер мен озық тәжірибелерді жинақтау мен теориялық білімдерді өмірлік тәжірибемен ұштастыра пайдалануға алып келеді;
оқушыларға пәнаралық негізінде берілетін білімдер жүйесі мен олардың ғылыми дүниетанымын тәрбиелеуді жүзеге асыратын жұмыстарға яғни, педагогикалық үдерістерді ұйымдастыруға мұғалімдердің дайындық деңгейін білу.
Бастауыш білім беру кезеңіндегі оқытуда оқушылардың білім, білік, дағдыларын дамыту жұмыстарының бағытында пәнаралық байланыстар маңызды мәнге ие болатындығын төмендегідей көріністер дәйектейді:
пәнаралық байланыс әр түрлі оқу пәндерінің бір-бірімен өзара ішкі заңдылықта әсерлесулері негізінде дамуына ықпал жасайды және оқушылардың ғылыми дүниетанымдық болмысының ауқымын кеңейтеді, олардың танымдық жолдағы белсенді іс-әрекеттеріне өзек болады;
оқу материалдарындағы берілетін білім мазмұнындағы барлық құрамалық бөліктердің өзара байланыста болуы - бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғалық дамуына, ғылыми-танымдық дүниесінің қалыптасуына оң ықпалын тигізеді;
пәнаралық байланыс бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық үдерістерді оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми негізде ұйымдастыруға және өткізуге ұйтқы болады;
пәнаралық байланыстар бастауыш сыныптарда оқытылатын оқу пәндерінің аясындағы атаулық-ұғымдар мен жетекші идеялық қағидалар, деректер, т.б. ортақ тақырыптар жүйесімен беріле отырып, ғылыми таным әдіс- тәсілдерінің өзара байланысын орнатады және дидактикалық талаптар тұрғысынан оқушылардың дамуына, өзіндік көзқарастарының қалыптасуына негіз болады.
Ғылымдардың интеграциялану негізінде пайда болған атаулық-ұғымдардың мазмұндық мәнін түсіну мен оқу міндеттерін шешу жолындағы пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жаңашылдық әдіс-тәсілдерінің технологиялары ілгерлік сатылау жолдары:
бастауыш сыныптарда сатылық деңгейге орай берілетін білім мазмұнының қарапайымнан күрделіге қарай өсуі және оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес оқу міндеттерінің қойылуы мен оны меңгеруі, әлем, қоршаған орта жайындағы ғылыми ұғымдарды түсіну мен игерудегі жеке танымдық талпыныстарының пайда болуы;
берілген атаулық-ұғымдар негізінде әлем, қоршаған орта заңдылықтары мен құбылыстарын ақиқат пен шындық тұрғысынан зерделеп, танытудағы жеке іс-әрекеттері мен жүргізетін жұмыстарының бағыты;
қолданылатын құралдар мен әдіс-тәсілдерді таңдауы;
оқушының жеке өзіндік танымы және іс-әрекетінің жиынтығы;
игерген білімдері негізінде әлемнің, қоршаған ортаның бейнеленуін жүйелеу барысында логикалық тізбектілік нұсқасын жасай білуі;
әлем және қоршаған ортаның заңдылық құбылыстарын ғылыми білімдерге сүйене отырып, ақиқаттық және шындық тұрғысынан тануда олардың өзара байланысын бақылау, байқау, анықтау, салыстыру, сипаттау және нәтижелерін түсіндіру, оқу міндеттері негізінде жеке басының дамуын бақылау, өзін-өзі бағалау [67, 68].
5.1. Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнының құрылымдық жүйесін педагогика теориясы тұрғысынан тану
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес, мемлекеттік жалпыға міндетті жаңа стандарты оқушылардың дайындық деңгейіне, орта және бастауыш білім берудің мазмұнына, оқушылардың оқу жүктемесінің ең жоғарғы көлеміне қойылатын талаптарды белгілейді. Жаңартылған стандарт орта білім беруде жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің келісілген мүддесін танытады. Стандарт негізінде мемлекет жалпыға мүмкін болатын, тегін орта білім беруге кепілдік береді [70].
Білім берудің жаңа стандарты келесідей мақсаттарға бағытталған:
білім беру саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қамтамасыз етуге;
күтілетін нәтиже түрінде белгіленген оқу жетістіктерін меңгеру деңгейіне міндетті талаптар қою арқылы білім сапасын арттыруға;
білім беру саласындағы барлық субъектілерінің міндеттері мен құқықтарын реттеуге;
балалардың денсаулығын қорғауды, тұлғаның жан-жақты дамуына, оның ішінде білім алушының қосымша білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы жағдай туғызуды қамтамасыз етуге;
орта білім беру ұйымдарының меншік нысанына, типіне және түріне қарамастан бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің сабақтастығын қамтамасыз етуге;
орта білім беруді ұйымдастыру жұмысының тиімділігіне бақылау жүйесін құруға;
білім беруді басқару ұйымдарының білім беру сапасын қамтамасыз ету жөніндегі іс-әрекеттеріне қажетті жағдай жасау үшін ұтымды бағалау ұйымдастыруға;
орта білім беруді қаржыландыруға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражатты ұтымды және тиімді пайдалануға;
орта білім беру ұйымын дамыту үшін бюджеттен тыс бөлінетін қаржыны тағайындау мақсатын анықтауға бағытталған.
Жаңа стандартта қарастырылған негізгі аспектілер:
қазақстандық мектептің озық дәстүрлерін сақтау мен орта білім беруді ұйымдастырудағы әлемдік тенденцияларды кіріктіру;
білім берудің нәтижелерін пәндік бі лім, білік
және дағдыдан құзыреттілік деңгейіне дейін кеңейту;
барлық балаларға бірдей дәрежеде мүмкіндік жасау ұстанымын жүзеге асыру;
орта білім беру құрылымын жас кезеңдеріне сәйкес ұйымдастыру;
білім беру ұйымдарындағы инновациялық тәжірибені дамыту.
Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті жаңа стандарты келесі жалпы принциптерді ескере отырып жасалған:
оқыту мен тәрбиелеудің ұштастығы;
ұлттық және адамзатқа ортақ құндылықтарды ескеру;
білім берудің тұлғаны қалыптастыруға, оның рухани адамгершілігі және зияткерлік дамуын қамтамасыз етуге бағдарлануы;
білім берудің оқу нәтижелеріне жетуге бағдарлануы;
оқушылардың оқу қызметінің жемістілігін бағалаудың айқын және әділетті жүйесін қалыптастыру;
білім берудің барлық деңгейлеріндегі білім беру бағдарламаларының сабақтастығын қамтамасыз ету;
барлық оқушылар үшін қолайлы оқу ортасын құру;
қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде білім беру үдерісін ұйымдастыру үшін қажетті жағдайларды жасау жолымен үштілді білім беру саясатын іске асыруға бағдарлану.
Сурет 1. Орта білім беру мазмұнын жаңартудың тұжырымдамалық идеяларының бейнелік көрінісі.
Жоғарыдағы баяндалған мәселелерді талдай келе, жаңа бағдарлама жүйесімен педагогикалық үдерістерді ұйымдастыру мен өткізуде мұғалімдер үшін төменде сипатталып берілетін қасиеттер ерекше мәнді болып табылады:
сабаққа тың ойлар мен ынталандырушы материалдарды енгізу;
оқушылар өзінің ойлауы мен оқуы туралы ойлана алуына жағдай жасау үшін логикалық ойлау мен зерттеу дағдыларын енгізу;
оқушыларға өздеріне қызықты салаларда сұрақ құрастыруға көмектесу;
топтық жұмыс жүргізуді көздейтін жаттығуларды енгізу;
оқушыларды бір-бірімен қарым-қатынас жасап, диалог құруға ынталандыру;
оқушылардың қызығушылықтарын қанағаттандыру;
оқушыларды өз бетінше ойлануға жетелеу;
оқушылардың логикалық ойлау дағдыларын дамытуға көмектесетін сұрақ қою;
оқушыларға өздерінің ойлау дағдылары мен ғылыми-зерттеу дағдыларын қолдануды ескертіп отыру;
жекелеген оқушылармен көзбе-көз кездесу ұйымдастыру;
оқушыларға өзіндік жұмыстарда жетістікке жетуге мүмкіндік беру. бер етін жобаларды жоспарлау және ұйымдастыру [72].
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде мынадай жағдайлардан көруге болады: пәнаралық байланыстар теориялық білімді іс жүзінде қолдануға, ғылымның түрлі салалары жөнінде кең ұғымы бар адамды тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде оқушыларға білім беру және олардың танымдық қызметін өркендетуге жағдай жасайды.
Бүгінгі замандағы ғылым мен техниканың қарқындап дамуы - мектеп өміріндегі білім берудің мазмұнына да өз ықпалын тигізуде. Мектепте берілетін білім мазмұнының күрделі өзгерістерге ұшырауы да осының себеп-салдары екендігін ескеру қажет. Оқылатын пәндердің құрылымдық жүйесі де өзгерістерге ұшырай отырып, білім берудегі оқу материалдарының мазмұндық сипаттары ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысымен үйлесімділік тұрғыдан кіріктіріліп, ықпалдасуы арқылы пәнаралық байланыстың жаңа дәрежеге құру негіздерін талап етіп отыр.
Қазіргі бастауыш білім беру кезеңінде оқыту үдерісін ұйымдастыруда басшылыққа алатын құжаттарда, бағдарламалық материалдарда қарастырылған пәнаралық байланысты жүзеге асыруға ерекше мән берілуде.
Білімдердің ықпалдасуы бастауыш білім берудің жаңа оқу жоспарындағы ғылыми пәндердің орналасу тәртібіне, материалдардың блоктарға немесе бөлімдер мен бөлімшелерге нығыздалуына және оқуды ұйымдастырудағы сабақ кестесінің құрылуына тәуелді болып, блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесіп берілу тәртіптері өз кезегінде оқу апталықтары мен оқу барысын ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігін сипаттайды. Бұл бастауыш сыныпта оқылатын түрлі ғылыми саладағы пәндердің және жеке пәндердің ішкі білімдік бөліктерінің ықпалдастығын көп деңгейлікке бағыттайды. Мәселен, 1,2,3 сыныпқа дейінгі оқылатын пәндердің оқу мазмұнында орын алатын ортақ тақырыптар оқушылардың игеретін білімдер жүйесін логикалық ілгерілік тізбектестігімен уақыттар арасындағы өзара қатынастық үйлесімділіктің сәйкестікте берілуін құрайды.
Сондықтан да бастауыштағы блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесуі негізінде білім берудің жүзеге асырылуы және ондағы пәнаралық байланыстағы білімдердің ықпалдасуын: 1. Тіл және әдебиет: Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу, Қазақ тілі (Т2), Орыс тілі (Я2), Ағылшын тілі; 2. Математика және АКТ: Математика: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ); 3.Жаратылыстану: Жаратылыстану; 4. Адам және қоғам: Дүниетану, Өзін-өзі тану: 5. Өнер: Музыка, Бейнелеу өнері, Еңбекке баулу; 6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шымкент университеті
Қилыбай Гүлбану Байларқызы
ЖАҢАРТЫЛҒАН БАСТАУЫШТЫҢ БІЛІМ МАЗМҰНЫ АЯСЫНДА ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Шымкент, 2021
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Шымкент университеті
Педагогикалық ғылымдар факультеті
Педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
________ Алпейсова Н.А.
қолы аты - жөні
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттары
5В010200 Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
Орындаған: ________ Қилыбай Гүлбану Байларқызы
қолы аты - жөні
Ғылыми жетекші
_____________ ________ _____________________
Ғылыми дәрежесі қолы аты - жөні
Норма бақылаушы ________ _____________________
қолы аты - жөні
Шымкент, 2021
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
Мамандығы__________________________ _______________________________
Кафедрасы__________________________ ________________________________
Диплом жұмысын (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке__________________________ _________________________________
(тегі, аты, әкесінің аты)
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ______
Жоғары оқу орнының____________________________ ____________ бұйрығымен бекітілген.
Жұмыстың (жобаның) негізгі деректер көздері
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ __________
Диплом жұмысын (жобаны) дайындау кестесі
№
Тараулардың аттары.
Зерттелетін мәселелер тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескерту
Тапсырма берілген күн________________________________ _____________
Кафедра меңгерушісі ______________ _______________________________
қолы (аты, әкесінің аты, тегі)
Жұмыс (жоба) жетекшісі ____________ _______________________________
қолы (аты, әкесінің аты, тегі)
Тапсырманы орындауға қабылдады
Студент ___________ _________________________________
қолы (аты, әкесінің аты, тегі)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бастауыштағы пәнаралық байланысты жаңартылған
білім мазмұны жағдайында жүзеге асырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Педагогика ғылымында пәнаралық байланыс мәселесіне қалыптасқан
ғылыми-қағидалық көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнының құрылымдық жүйесін
педагогика теориясы тұрғысынан тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Жаңартылған білім мазмұнының жағдайында пәнаралық байланыстың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАСТАУЫШТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҮДЕРІСІНДЕ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК- ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1 Бастауыштың педагогикалық үдерісін пәнаралық байланыс негізінде
ұйымдастырудың әдістемелік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бастауыштағы пәнаралық байланыстарды жаңа буынды оқулықтар
жүйесімен жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнында пәнаралық байланысты
жүргізудегі тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша (лар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Білім туралы Заңда Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделген [1].
Жаңартылған бағдарлама Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсат-міндеттерімен үйлеседі, ал мемлекеттік бағдарламаның басымдықтары, өз кезегінде білім беру саласында көш бастап келетін Франция, Сингапур және Ұлыбритания секілді прогресшіл елдерге тән заманауи мақсаттармен және құндылықтар жүйесімен барабар [2].
Бағдарламаның жетекші мақсаты әрбір ел үшін маңызды болып табылатын рухани, мәдени және адамгершілік құндылықтардың негізінде жастарды өз елінің мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу; екіншіден (бұл да маңызды аспект) - жастарды жылдам өзгеріп жатқан әлемде өзіне сенімді және табысты болуға мүмкіндік беретін дағдылары мен түсініктерін дамытуға, өмірлік жағдайларда өз білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сын тұрғысынан ойлауға үйретуді қамтиды.
2016-2017 оқу жылынан бастап Қазақстандағы барлық мектептерде Назарбаев зияткерлік мектептерінің тәжірибесіне сәйкес жаңартылған білім мазмұны бірінші сыныптарға енгізілді.
Қазіргі кезеңдегі оқытудың негізгі мақсаты - болашақ мамандығына байланысты әрбір балаға тереңірек білім беру, білімді өзгермелі өмір жағдайларына пайдалана білу дағдысын қалыптастыру. Жаңа технологияларды сабақта қолданудың тиімділігін әрдайым арттырып отыру қажет. Осы жерде жеке пәндердің оқу материалдарын өзара байланыстырып немесе кіріктіре оқытудың жайына сипаттама берудi және оны оқытуды жетiлдiрудiң бағыттарын анықтау орынды [3].
Бастауыш сыныптарда пәнаралық байланыс негізінде оқытудың мақсаты мен мiндетiн анықтауда жаңартылған оқу бағдарламасында жаңа әдіс- тәсілдерді пайдалану, сол арқылы оқу бағдарламаларының бөліктері мен оқулықтағы ортақ тақырыптар мазмұны арқылы танымдық және тілдік қарым- қатынасты меңгерту, iс-әрекет пен өздiгiнен бiлiм алуға және еңбекке бейiмдеу, бастауыш сынып оқушысын тұлға ретiнде қалыптастыру және жеке болмыстық бітімін өмiрде болып жатқан нақты құбылыстарды жалпылауға және қоршаған ортаны ғылыми таным тұрғысынан танып-бiлуге дайындап, дамыту қажеттiгi айтылған.
Бүгінгі таңда алға қойылған мақсаттарды іске асырушы басты тұлға - мұғалім екені ақиқат. Білім беру саласында жүргізілген әлемдік зерттеулер нәтижелері тиісті кәсіптік қасиеттерге ие, оқыту және оқу үдерістерінің қажетті дағдылары мен терең түсініктерін игерген мұғалімдер жастардың білімін сапалық тұрғыдан өзгерте алатынын көрсетіп отыр.
Бастауышта білім беру мазмұнын ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
- оқушылардың ақыл-ойын, дене күш-қуатын жан-жақты дамыту, дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыптастыру және оларды қоғамдық өмірге, еңбекке дайындауға негіз болатын білімдер мен іскерліктердің және дағдылардың көлемі мен бағытын айтамыз. Білім берудің мазмұны ең алдымен қоғамның, мектептің алдына қоятын мақсаттары мен міндеттерімен анықталады. Сонымен бірге оқудың мазмұнын анықтауда дидактиканың талаптары да ескеріледі, себебі соның негізінде ғана қай жаста, қандай көлемде, қандай пәндерді оқуға болатындығын дұрыс шешуге болады.
Бастауыш сыныптардағы пәнаралық байланыс негізіндегі педагогикалық үдерісті жүргізу - жаңа білім мазмұнын оқытуды теориялық жағынан негіздеп, мазмұны мен шарттарын анықтап, әдістемесімен қамтамасыз ету болып табылады. Осының нәтижесінде еліміздің білім беру жүйесіне өзгерістер енгізіліп, білім мазмұны жаңа бағдарламалар аясында жүзеге асырылуда. Бүгінгі қазақстандық қоғам дамуында жаңартылған білім мазмұнының мектеп тәжірибесіндегі педагогикалық үдеріске енуі - қазіргі кездегі ел экономикасының дамуымен тікелей байланысты болып табылады.
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік жаңартылған бағдарламасы бекітілді. 2016 жылдан бастап 1-сыныптар жаңартылған білім беру бағдарламасымен оқытыла бастады. Осыған орай бастауыш сыныпқа арналған оқу бағдарламаларындағы оқу мақсаттары оқушылардан шынайы өзекті мәселелерді анықтап, зерттей білуді талап етеді. Жаңартылған білім жүйесі - бастауыш сынып оқушыларына білім, білік дағдыны қалыптастыру мен дамыту арқылы құзыреттілікке және сапаға бағытталған бағдарлама. Мәселенің бүгінгі күнге дейін ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда арнайы зерттеулер арқылы қарастырылмауын ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жаңартылған бастауыштың білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттары деп алдық.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыштың жаңартылған білім мазмұны аясында пәнаралық байланыстың педагогикалық шарттарын, теориялық және әдістемелік негізін анықтау және оны оқу-тәрбие үдерісіне ендіру.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыштың жаңартылған білім мазмұны бойынша оқыту мәселесіне арналған нормативті-құқықтық құжаттарды, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерді талдау арқылы пәнаралық байланыс ұғымын ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу, анықтама беру;
- бастауыш сыныптарда жаңартылған білім мазмұнына көшуде пәнаралық байланыс ұйымдастыру мен өткізудің бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін айқындау.
Зерттеудің нысаны: Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сыныптарының оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: Жаңартылған білім мазмұны жүйесіндегі ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістегі пәнаралық байланыс сабақтары.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: бастауыш сыныптарда жаңартылған білім мазмұны аясында пәнаралық байланысты жүзеге асырудың педагогикалық шарттарына сәйкес оқыту тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық аспектілері анықталып, бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуындағы таным теориясы мен оқушылардың ерекшеліктерін ескере отырып, дүниені біртұтастық тұрғыдан шынайы қабылдау туралы ой-пікірлердің заңдылықтары жөнінде философиялық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдамалар негізге алынып, олардың қазіргі жағдайдағы қолдану ерекшеліктері пайдаланылды. Сондай-ақ, жаңартылған білім бағдарламасының мазмұнында пәнаралық байланысты жүзеге асыруға байланысты бөлімдер мен оқулықтардың оқу материалдарын топтастыруға негізделген ортақ тақырыптар жүйесімен оқытуда педагогиканың жаңашылдық әдіс-тәсілдерін тиімді пайдалануға әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
oo жаңартылған білім мазмұнын беретін оқу бағдарламалары негізінде жүзеге асырылатын пәнаралық байланыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыру негізінде жеке тұлғалық болмысын дамытудың теориялық негіздері ғылыми тұрғыдан дәлелденді.
Пәнаралық байланыс ұғымына анықтама беріліп, педагогикалық құбылыс атаулық тіркесіне сипаттама берілді;
oo бастауыштың жаңартылған білім мазмұны негізінде жүзеге асырылатын пәнаралық байланыста оқушылардың ғылыми-танымдық әрекеттері, олардың жеке тұлғалық болмысының қалыптасуы мен дамуының барысы, қазіргі жағдайы мен мүмкіндіктері қарастырылды;
oo бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үдерісінде жаңартылған білім мазмұны арқылы оқушы тұлғасын дамытудың тәжірибелік-эксперименттен өткізілуі, ғылыми-әдістемелік тұрғыдан дәлелденуі.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қаласы, №91 жалпы орта білім беру мектебі, бастауыш сыныптар.
Диплом жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы қамтылған. Жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері көрсетіліп, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, деректі көздері, зерттеу кезеңдері мен базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы сипатталады. Сонымен бірге, қорғауға ұсынылған негізгі қағидалары, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі, негізділігі, сынақтан өткізілуі, тәжірибеге енгізілуі мен диплом тақырыбының құрылымы қамтылып, көрсетілді.
Бастауыштағы пәнаралық байланысты жаңартылған білім мазмұны жағдайында жүзеге асырудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық, психологиялық, педагогикалық зерттеулердегі ғалымдар ой-пікірлері, идеялары мен тұжырымдары талданды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың құралы ретінде пәнаралық байланыстың мазмұны мен мәні қарастырылып, зерттелді. Пәнаралық байланыстың теориялық негізі анықталып, жаңартылған білім мазмұны арқылы оқушылардың пәнаралық байланыстар негізінде ғылыми дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері айқындалып, бүгінгі жағдай тұрғысынан сипатталды.
Бастауыштың педагогикалық үдерісінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың тәжірибелік-әдістемелік жолдары атты екінші бөлімінде бастауыш сынып оқулықтарына, оқу бағдарламасы мен әдістемелік нұсқауларға талдау жасалынды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын пәнаралық байланыстар негізінде қалыптастыру үшін жүргізілген тәжірибелік- эксперимент жұмыстарының қорытындылары шығарылды. Бастауыш оқу- тәрбие үдерісіндегі пәнаралық байланысты жаңа білім беру мазмұнындағы ортақ бөлімдер мен ортақ тақырыптар жүйесінде пайдаланудың педагогикалық шарттары айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми дүниетанымын қалыптастыруда пәнаралық байланыстың мәні мен маңыздылығы анықталып, оларды ұйымдастырудың жолдары, әдістері көрсетілді.
Қорытындыда жаңартылған білім мазмұны негізінде бастауыш сыныптарда пәнаралық байланыстар жүзеге асырылған теориялық және тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері мен қорытындылары негізінде тұжырымдар жасалынды және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
1. БАСТАУЫШТАҒЫ ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ МАЗМҰНЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Пәнаралық байланысқа педагогика ғылымында қалыптасқан теориялық көзқарастар
Біздің қарастырып отырған пәнаралық байланыс мәселесіне бару үшін оның өмірмен байланысы неде және әлемді танудағы ғылымилығына яғни, философиялық мазмұнына жалпы негізде мән беріп қарайық. Адам - сананың ең жоғарғы деңгейіне ие болған тіршілік иесі. Адам өзін қоршаған әлемді тануы мен меңгеруде, түрлі ой операцияларын өз бойынан өткізе отырып, сол кезең мен жағдайға байланысты өзінің білім мен тәжірибесі және түсінік, танымы деңгейінен баға береді немесе іс-әрекетін жасайды. Ғылыми білімдерді беруде білім алушының немесе игерушінің жас ерекшеліктері мен танымдық болмысының деңгейіне қарай лайықты және олардың білім алу деңгейлеріне үйлесімді түрде берілуін пәнаралық байланыстар негізінде жүзеге асатын танымдық үдеріс деп түсінуіміз керек. Қазіргі уақытта ғылымда, жеке пәндерді оқытуда қамтылған оқу материалдарының жүйесінде пәнаралық байланыс негізінде білім беру мен тәрбиенің түрлі салаларын түрлерін жүзеге асыруда ұйымдастырылатын педагогикалық үдерістер кешенділік сипатқа ие болуының қажеттілігі орын алып отыр.
Мәселен, Ж.Аймауытұлы ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ, кешенді оқыту мәселесіне мән беріп, төмендегідей ой-тұжырымдарын мұғалімдер қауымына ұсынған болатын: Пәлен күнге бір тақырып алынсын, одан артық та, кем болмасын ...
1. Материал тізгенде, тұрмыс пен ғылым айқасып, астасып тізілсін.
2. Жұмыстайтын материалдар даяр түрінде емес, балалар тәжірибе қылып, зерттеп, өз бетімен шешкендей, тұрмыс жұмбақ түрінде берілсін.
3. Жұмыстау негізінде баланың бұрынғы өз тәжірибесі, перне қоры, мағлұматы салынсын; дәл айтқанда, балаға танымал жақын нәрседен басталсын - деп негіздеп берген [25].
Ғалым, педагог-психологтың пайымдауынша, пәнаралық байланыс белгілі бір жүйемен кешенді түрде жүзеге асырылуы қажет екендігі негізделеді. Оқу пәндері мен ондағы материалдардың мазмұндық, құрылымдық жүйесін
өзара байланыстыру мен қабыстыру және олардың өзара айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып жақын немесе ортақ тақырыптар жүйесімен бағытталған білімдерді ұйымдастыру, беру қажеттілігін айта келе, пәндерді оқытудың әдістемелік жағын басшылыққа алынып, өмірлік тәжірибемен байланысты болуын ескертеді.
Жеке пәндерді оқытуға негізделген әдістеме атаулының бәрі білімдерді толығырақ, тереңірек меңгертуге септігін тигізетін амалдардың жиынтығы болып табылса, осы амал-тәсілдер оқу материалдарының мазмұндық құрылымын өмірлік тәжірибемен және басқа да білімдер жиынтығымен ұштастыруға негізделген қызметтерді атқаруы да тиіс және соған бағытталуы керек. Сондықтан пәнаралық байланыс педагогика ғылымында білім философиясы, психологиялық, дидактикалық және жеке пәндерді оқытудың әдістемесі тұрғысынан қарастырылатын күрделі мәселе.
Психология ғылымы тұрғысынан пәнаралық байланыстың мазмұндық сипатын ашуға классикалық педагогиканың негізін қалаушылардың бірі И.Ф.Гербарт ұмтылыс жасаған болатын. И.Ф.Гербарт еңбектерінде тәрбиелеудегі ауқымдылықты және білім беруде пәндердің өзара және пәнішілік күрделі байланыстар бар екендігін айта келе, оларды біртұтастықта қарау қажеттілігін айтқан. Сондай-ақ, оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде көрсетеді:
көрсету;
байланыстыру;
үйрету;
философиялық негіздеу;
Сезімге әсер етуі жағынан мына үлгіде болуын айтады:
көрнекілік;
байланыстылық;
көтеріңкілік;
қызығушылығын арттыру [26].
Классикалық педагогика көрнекті өкілдерінің бірі - И.Г.Песталоцци білім беру мен оқытуды жүзеге асыруда пәнаралық байланыстың өзіндік орны бар екендігіне мән берген және оның тәжірибелік жақтарына басымдық беріп,өмірлік жағдайда жүзеге асыру маңызды, себебі оқушы алған білімін күнделікті іс-әрекетінде пайдалана білуге тиіс деген ойларын білім беру мен оқытудағы дидактикалық заңдылықтардың бірі ретінде түсінгеніміз жөн. Себебі, ол Өз санаңызға пәндердің арасындағы шын мәніндегі табиғи байланысты көрсетіңіз, - деп түйіндеуі оқу пәндерінің мазмұндық және құрылымдық жүйелерінде өзара байланыстардың болуын, әрі олар өмірлік тәжірибеде іске асыруға боларлықтай оқушының жас және жеке танымдық болмысына үйлесімді болуын басшылыққа алып отыруды негіздейді. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларына геометриялық фигураларды таныстырып, білім беру барысында тіл пәнімен байланысты орнату қажет, себебі, оқушы таныған және білген геометриялық фигуралардың бейнеленуі мен суреттелуін, олардың өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айтып бере отырып, сөз байлығының қоры артады, түрлі фигураларды сыза отырып, өлшем бірліктердің аталуын өз сөзімен түсіндіріп жазып отыруы арқылы бастауышта оқылатын пәндердің өзара байланыстарының қарапайым үлгісін көрсеткен болатын [27].
Ал, Джон Локтің пікірінше, оқушының алған білімдері құрғақ жаттандылық тұрғысында болмауы керек. Алған білімін өмірде пайдалана білуге үйретіп, дағдыландыру оқытудың басты бағыты мен мақсаты болу қажет, - деген ой-пікірін айта келе, ол үшін бір пәннің мазмұнындағы оқу материалдарында кездесетін деректер және оның негіздемелік үлгілері келесі бір пәнді оқытуда толықтырушы құрамалық бөліктер ретінде пайдалануы қажет екендігін алға тартқан болатын.
Джон Локтің пәнаралық байланыстар негіздегі ой-пікірлері И.Г.Песталоццидің пікірлерімен астасып, ұштасып жатыр. Мәселен, оқушы өзінің ана тілінен басқа шет тілін меңгеруде ауызекі сөйлеу мен тілдік қарым- қатынасты дамыту үшін, оқылатын басқа пәндердің мысалы, география және тарих пәндерінің оқу материалы бойынша оқушымен сөйлесу, пікір алысу, әңгіме өткізу қажет екендігін айтады. Д.Локк өзіндік ой-түйіндеуін төмендегідей: Шындықты табатын ақыл ғана - барлық бөліктерді жеке-жеке анық, ажырата біліп және қажеттіздерге мән бермей, бар мәліметтерге сүйене отырып, өзіндік қорытынды жасап, қайткенде де оған ықпал жасайды, - деп негіздеген болатын [28].
Я.А.Коменский өз еңбектерінде оқушыларда тиянақты білімнің қалыптасуының кейбір себептерін ашып, көрсетеді. Мәселен, ол оқушылардың мазмұндас пәндерден алған білімдеріне сүйенбейтініне, оқушы әр пәннен алып отырған білімдерінің бір-бірімен байланысты екендігіне назар аудармайтынына арнайы тоқтала келіп, жалпы дидактикалық мынадай ереже шығарады: Всегда и везде брать то, что связано одно с другим.
Мұнан әрі Я.А.Коменский оқушыларға берілетін білім міндетті түрде оларға бұрыннан таныс, түсінікті материалдармен ұштастырыла жүргізілу қажеттігін, бұл талап тек бастауыштағы білімге ғана емес, жоғары сыныптағы оқушылардың алатын біліміне де қойылатындығын айта келе, грамматика мен философия, философия мен әдебиет бір-бірімен байланысты оқытылуы тиіс екендігін айтады. Сондай-ақ оқытудағы кейбір схоластикалық әдістердің ізімен қажетті, қажетсіз көптеген фактілерді, олардың арасындағы байланыстылықты түсінбей, бір жерге жинақтай берудің кері нәтиже беретіндігін ескертеді [31].
Кейінгі кездегі кеңес педагогтары М.А.Данилов [33], В.В.Давыдов [34], Н.А.Лошкарева [35,36] еңбектерінде де пәнаралық байланыс туралы тұжырымды пікірлер айтылды.
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық, психологиялық жағынан зерттеумен қатар, философиялық тұрғыдан да көптеген ғалымдар зор көңіл бөлуде. Философиялық деңгейде қарастырған И.Д.Зверев [37] Р.Г. Лемберг [38], В.Н. Максимова [39], т.б. ғалымдар болды.
Бастауыштағы оқылатын пәндердің ортақ тақырыптық жүйемен берілуі - оқушыға берілетін білімдердің өзара байланысы негізінде дүниені танып-білу құбылыстарының өзара байланысын, оның заңдылықтарын ашуға негізделген.
Білім беру бағытында жаңа пәндердің пайда болу жағдайы дифференциялану сандық салалану үдерісіне ғана емес түрлі ғылым салаларының интеграциялануына алып келетінін көре аламыз. Ғылымның дифференциялануы сандық салалануы қай кезде болмасын интеграциялану үдерісін жүзеге асырушы негізгі тетік ретінде, межеленген нәтижеге жеткізетін құрал қызметін атқарады.
Интеграция - қандай да бір жекелеген элементердің біртұтас болып бірігуі, қандай да бір бірліктің қайта құрылуы [47].
С.К.Сейітқалиев: Қазақстандағы білім беру интеграциясының пайда болуы келесі факторларға байланысты: заңнамалық база жеткіліксіз және қарама-қайшылықтар болғанда, экономикадағы дағдарыстарда жүзеге асырылады, бірақ ол балалардың құқығын шектемейді [48].
Ғылымдардың интеграциялану мәселесінің теориялық және тәжірибелік тұрғыдан шешу жолдарымен бірқатар отандық ғалымдар да айналысқан болатын. Мәселен, А.А.Бейсенбаева, А.Д.Болтаев, Н.А.Оразахынова - пәнаралық байланыс негізінде оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастыру мәселелерін, А.Р.Бектеньярова, Р.К.Аббасова, Н.Жапанбаева, О.К.Шайхеслямова - жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие үдерісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін қарастырса, М.А.Абсатованың еңбектерінде интеграция идеясының қалыптасуы мен даму тарихы баяндалады, ал Ғ.К.Шолпанқұлова, Г.А.Меңдіғалиева жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының педагогикалық негізін, Ә.Мұханбетжанова бастауыш білім мазмұнын интеграциялау мәселесін зерттеу нысанына алған. Бұл еңбектер республикадағы қазіргі білім берудегі және педагогика ғылымындағы интеграция құбылысын ғылыми тәжірибелік тұрғыдан айқындауға бағытталған зерттеу жұмыстары болып табылады [49].
П.Ф.Федосов интеграцияны ғылыми танымның әдіснамалық негізінің жалпылығы және оның әрдайым, үздіксіз даму үстіндегі органикалық сұрыпталуы деп дәлелдейді [50].
М.Г.Чепиков интеграцияны - ғылым мен ғылыми білімдердің өзара қарқынды, әсерлі байланысы, жалпы идеялардың, әдістер мен тәсілдердің және құрылымдық мазмұндарының кеңінен қолданылуы арасындағы олардың өзара ықпалды әсер етулері, қоршаған дүние шындығын танудағы ақиқаттыққа жету барысындағы зерттеу: белгілі бір қалыптасқан, үнемі жетіліп отыратын таным нысандарын және оны айқындау негізінде білімді баянды ету деген [51].
Интеграциялану атаулық ұғымына Б.М.Кедровтың берген теориялық анықтамасы: интегративтілік - қазіргі ғылымның маңызды белгісі: бұл оның жаңаша ұйымдасуын ғана көрсетпейді, сонымен бірге, ішкі мазмұнын, жаңа зерттеу пәнін және оның барлық қырларын, өзара іштей байланыстары негізінде бір уақытта біртұтас беріктікті көрсететін басты шарттың бірі болып табылады - деп түсіндіреді [52].
Интеграция ұғымының мазмұнын бір объектіні зерттеуге қолданылатын әдістердің, қағидалар мен идеялардың мүлдем басқа объектілерді зерттеу үшін қажетті және тиімді болатын әртүрлі ғылымдармен байланысы, - деп И.Г. Герасимов түсіндіреді [53].
Түрлі білімдер жүйесіндегі біртектілік негізіндегі зерттеушілік міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асырудағы бірыңғай әдістер жүйесін таңдауды көздейтін ғылымдардың өзара ықпалдасу әсерінің нысанын қарастыруды интеграциялық үдеріс деп түсінуіміз керек, - дейді Рудольф Урбанек чех философы.
Рудольф Урбанектің айтуынша, ғылыми танымдағы интеграция үдерісі - дифференциялану сандық салалану нәтижесінде ғылыми пәндердің өзара әсерлесу барысында жүзеге асырылатын сұрыптауды қамтамасыз ететін күрделі, түрлі зерттеу әдістердің жүргізілу заңдылықтарына сүйенетін, жаңаша тәсілдер мен амалдары, технологиялар кешені [46].
В.А.Энгельгардт интеграция ұғымдық атауын ашуды үш құрам тұрғысынан түсіндіреді.
Біріншіден, бұл түрлі ғылымдардың дүниені тану бейнесіндегі ұқсастық немесе жақындық бөліктерінің арасындағы өзара ықпалды байланыстың орын алуы.
Екіншіден, танымды танудағы біртұтастық бейне құрамына енуде кейбір бөліктердің өзіне тән қасиеттерінен айырылуы.
Үшіншіден, ғылымды интеграциялау негізіндегі пәнаралық байланыстар арқылы дүниені танудағы білімдер топтамасы арқылы біртұтастық жүйеде пайда болған жаңаша құрама бөліктер мен оның қасиеттерін тәртіпке келтіру, кеңістік пен танымдық әрекеттер жағдайында өзара байланыстығын ашу деп пайымдайды.
А.А.Бейсенбаева өзінің ғылыми диссертациялық жұмысында: ғылымдар интеграциясы дегеніміз - бұл екі ғылыми элементтерінің жай қосылуы емес, ол табиғат заңдарын тереңірек түсінуге мүмкіндік беретіндей дәрежеде олардың жаңаша жүйеленген ішкі бірлігі, - деген анықтамасын береді [54].
Яғни, интеграциялық үдерістің жеке даралығы ғана емес, олардың топтасу, тоғысу, өзара ықпалдасулары мен байланыстарын зерттеу оң нәтиже береді деп тұжырымдауға негіз болады. Біз зерттеуімізде адамға берілетін жаңаша білімдердің мазмұндық нысандары мен әдістерінің жаңа құбылыстық үдерістерге тән бейімделуі мен сипат алуын интеграциялану құбылысының мәнді және маңызды белгілері деп атай аламыз. Ю.С.Тюнниковтың ғылыми көзқарасында интеграциялану үдерістерінің бес белгісі аталады:
1. Интеграция бұрын әртүрлі элементтердің өзара әсерлесу негізінде құрылады.
2. Интеграция өзара әсерлесуші элементтердің сапалық және сандық өзгерістерімен байланысты болады.
3. Интегративтік үдерістің өзіндік логикалық-мазмұндық негізінің болуы.
4. Интегративтік үдерістің өзіндік құрылымының жасалуы.
5. Интегративтік үдерістің педагогикал ық бағыттылығы және
салыстырмалы даралығы [55].
К.П.Королева интеграциялық үдерістер шарттарын үш бөлікке бөліп қарастырған болатын:
1. Әр ғылымның өзіне тән тәуелсіз құрылым дары арасында өзара байланысқа ие болуы негізінде біртұтастық жүйенің пайда болуы.
2. Түрлі құрылымдар арасында жаңа тұрғыдағы байланыстардың орын алуы.
3. Бұрыннан бар болған құрылымдық құра малар арасындағы
байланыстардың күшеюі, яғни, жаңа деңгейге ие болуы [56].
Қазақтың ғалым-психологы Ж.Аймауытов бастауыш сынып оқушыларына білім беру мен оқытудың жолдарын қарастыру барысында педагогика ғылымының негізгі бөліктерінің бірі - дидактика мәселесіне ерекше көңіл бөліп, қарастырған болатын. Мәселен, Баланы оқытудың ережелерін, заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін таңдап, білімді тез меңгеру жолдарын көрсететін педагогиканың саласы - дидактика, - деп, қазақ тілінде алғашқы болып анықтама берген ғалым болды. Ж.Аймауытов білім беру мен оқытуда пәнаралық байланысты басшылыққа алу қажет екендігін айтады. Бірақ, жеке пәндердің оқу материалдарындағы білім мазмұндарын қалай болса, солай араластыра беру болмайтындығына да мән беру керектігін ескертеді. Пәнаралық байланысты жүзеге асыруда ортақ тақырыптардың болуын және осы негізде іске асыру мен білім беру тиімді нәтиже беретіндігіне баса назар аударған. Ғалым-психологтың негіздеуі бойынша, пәнаралық байланыстағы білім берудің негізгі пәні ретінде ана тілі басшылыққа алынады, себебі оқушының ғылыми дүниетанымын дамытуға ұсынылатын немесе оқылатын оқу материалдары бала-оқушының өмір табиғатына жақын болуы маңызды болатынын түсіндіре келе, Мектеп бітіріп шыққан соң бала бүкіл дүниеге, өзгенің және өзінің өміріне саналы көзімен қарай білсе, міне, білім берудің көздейтін түпкі мақсаты осы. Мектеп осы бағытта баланың келешекте жетіліп, толысуына берік негіз салуы керек. Адамның тәрбие әлемінде тілдің орны ерекше: адам ойы тіл арқылы бейнеленеді, демек, тілді үйрену, терең меңгеру арқылы кемелдендіреді, әр халықтың дүние тануы тілінен көрінеді. Жат жұрттың тілін үйренумен бірге адам сол жұрттың рухани дүниесімен таныс болады. Бөгде жұрттың дүниеге көзқарасын, өзге сыр-сипаттарын білу ақылды байытады. Жат пікірді білу - жат пікір, жат сезім, жат ым дариясына жүзумен тең... . Оқылатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып орап алатын пән - ана тілі екендігі даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай өзге пәндерді түсіну мүмкін емес... - деуі, ана тілі арқылы меңгерген білімдері арқылы оқушы жеке ғылымдарда кездесетін ұғымдардың мәнін түсінеді, сырын ашады, түрлі ғылымнан білім беретін оқу пәндерінің материалдарына терең бойлай отырып ойланады, дамиды, өздігінен логикалық құрылым жасай алады, оларды толық меңгеруде ана тілі пәнінің өзек болатындығын дәлелдейді [58].
Уақыт өте келе, педагогика ғылымының бағытында пәнаралық байланысқа ерекше мән беріліп, көптеген зерттеуші ғалымдар интеграцияны дидактиканың принциптерінің бірі ретінде қарастырып, түсіндіруді де басшылыққа алған болатын. Ондағы ғылыми негіздегі ой-тұжырымдамалар:
Пәнаралық байланыс оқу үдерісінің нақты шындықтың байланысын көрсете отырып, объективті дүние заңдылығын көрсету және өзінің философиялық мазмұны, әдісі мен нысанын анықтайды... Сондықтан да пәнаралық байланысты кеңестік педагогика (дидактиканың) принциптерінің бірі деп есептеуге толық негіз бар [59].
Қазақстандық білім берудің жаңартылған бағдарламасындағы әсіресе, бастауыш сыныптардағы оқыту және оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі басымдықтардың бірі - ол пәнаралық байланысты ортақ тақырыптар негізінде жүзеге асыру болып табылады. Бастауыш сыныптарда ортақ тақырыптар негізінде түрлі пәндерді байланыстырудың басты мақсат-міндеттері - оқушылардың қоршаған орта жөніндегі дүниетанымын ғылыми тұрғыдан дамытуда берілетін білімдер жүйесін жеке-жеке, шашыраңқылықта емес, жүйелеп береді, яғни, оқушылардың танымдық дамуына кешендік білімдер жүйесі арқылы ықпал жасау болып табылады.
Қaзaқ педaгoгы М.Жұмaбaев өзiнiң Педaгoгикa деген еңбегiнде бaлaлapдa cұлyлық cезiмдеpiн қaлыптacтыpy жөнiнде былaй жaзaды: Бaлaның мaңaйындa cөйленетiн cөздеp әдептi, cұлy бoлyғa тиicтi. Бaлaны cұлy иcкyccтвoмен теpең тaныcтыpy кеpек. Бaлa неше түpлi cұлy үндеpдi еcтiciн, неше түpлi cұлy түpлеpдi, түcтеpдi көpciн, cұлy cөздеp, cұлy өлеңдеp жaттacын. Түpлi мyзыкa құpaлдapының үндеpiн тыңдacын, cypет caлып үйpенciн. Ән caлып, мyзыкa құpaлдapындa oйнaп үйpенciн. Мiне, ocылapды icтеcе, бaлaның cұлyлық cезiмдеpi өpкендейдi - деп,пәнаралық байланыстың бастауыш сынып оқушылары үшін қаншалықты керек екендігін негіздеп берген [61].
Бүгінгі жаңартылған білім беру мазмұнының ерекшелігі - ғылымның, мәдениеттің, дүниені ақиқаттық пен шындық тұрғысынан танудағы ғылыми танымдық үдерісінің жаңа сапалық деңгейімен қатар, ғылыми техниканың қарқынды даму деңгейіне сәйкес келуін талап ететіні. Білім беру мазмұнының бағыты ғылымдардың өзара байланысқан жүйесін басшылыққа ала отырып, қоғамдық өндіріс пен әлеуметтік сана дамуының жаңаруына тікелей ықпал жасайды, ал бұндай құбылыстың бастау өзегі болатын саты - бастауыш білім беру жүйесі.
Пәнаралық байланыс - түрлі пәндердің оқу материалдары арасындағы өзара байланыстылығында, оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес берілетін білім мазмұнының жүйесін анықтау шарты және білім беру мен оқыту әрі оқу іс-әрекетін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың талабы болып табылады.
А.А.Бейсенбаева пәнаралық іскерліктің ұғымын былай тұжырымдайды: Пәнаралық іскерлік оқушылардың бір пәннен меңгерген білім, іскерлік, ептілік, дағдыларын екінші пәндерді меңгеруде пайдалана, қолдана білу қабілетін анықтайды [64].
Бұл пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларында орта, ал жоғарғы сынып оқушыларымен салыстырғанда өзінше қалыптасып дамиды. Яғни, пәнаралық іскерлік бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес және олардың өзіндік даму сипатына орай жасалынады. Мәселен, философтар, қоғамдық-гуманитарлық, жаратылыстану-математикалық, эстетикалық білім мен тәрбие беру бағыты саласымен айналысатын ғалымдар мен педагог-психологтар және жеке пән әдіскерлері бірлесе отырып ғылыми еңбектер жазып, қарастырған және замануи талаптарға негізделген білім беру мазмұнындағы ерекшеліктерге негізделген жаңаша көзқарастағы озық ойлы пікірлерін айтуда. Пәнаралық байланысты жүзеге асырудың өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары мәселесінде психологиялық, педагогикалық пәндерді топтастырудың құрылымдық жүйесіндегі әдіснамалық қызметінде қарастырған. Пәндерге ортақ мәліметтерге, түсініктер, идеялар, іскерліктер мен дағдыларға орай қалыптастырылуы қажет. Сондай-ақ пәнаралық байланыстар кең танымдыққа бағыттайтын жан-жақтылық сипатта болады. Өйткені, олардың қызметі мен ықпалы барлық пәндерге жалпы, ортақ, оқушылардың танымдық болмысын тұтастық ғылыми тұрғыдан дамыту болып келеді.
Қорытындылай келе, бастауыш білім беру кезеңінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды қарастырып өттік. Біріншіден, ғылымдардың интеграциялануы негізінде пәнаралық байланыстың туындауы ғылыми заңдылық. Екіншіден, педагогикалық үдерісте пәнаралық байланыстар негізінде білім беруді жүзеге асыру барысында оқушылардың танымдық болмысының дамуына кешенді түрде ықпал ету арқылы дүниені тұтастай тануды қарастыратындығы және олардың өзара ішкі байланыстағы заңдылықтарын сақтай отырып, тізбектеліп берілуі, үшіншіден, оқушының танымдық болмысының дамуындағы сана, ақыл-ой жүйесінің қызметтерін психология ғылымының заңдылықтарына бағынатын күрделі үдеріс ретінде қарастыра келіп, оның мәнін ашу, төртіншіден, пәнаралық байланыстар негізінде оқушының тұлғалық болмысының даму деңгейінің көрсеткіштерінің бірі ретінде тілдік қарым-қатынастың орын алуы - мұғалім мен оқушы арасындағы байланыстың білімдердің берік бекуінің негізі екендігіне мән беру.
Осы негізден пәнapaлық бaйлaныcтың мaңызынa мынaлap жaтaды:
1. Oқy пәндеpі apacындaғы өзapa бaйлaныcтың бoлyы - ғылымдap негiзiн меңгеpyдiң және бiлiм жүйеciнiң дaмyының қaжеттi шapты.
2. Дүниені ақиқаттық және шындық тұрғысынан танудағы танымдық көзқapacтың қaлыптacyы бiлiм мaзмұнының бapлық құpaмды бөлiктеpiнiң бaйлaныcын тaлaп етедi.
3. Пәнapaлық бaйлaныc жaн-жaқты тәpбие беpy жүйеciнiң бapлық caлaлapын кешенді жүзеге acыpyғa ықпaл жacaйды.
4. Пәнapaлық бaйлaныc педaгoгикaлық еңбектiң ғылыми негiзiнде тиiмдi ұйымдacтыpылyынa көмектеcедi.
5. Педaгoгикaлық ұжымның бapлық ic-әpекетiнiң бip-бipiмен келiciмдi және демoкpaтиялық негiздегі қарым-қатынасына әcеp етедi.
Бастауыш сыныптардағы білім беру мен оқыту, оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы оқушылардың тәрбиелік және ғылыми танымдық түсініктерін дамыту мен дүниетанымдық көқарастарын қалыптастырудағы теориялық және өмірлік тәжірибелік әрекеттерді үйлестіруде пәнаралық байланыстың басым бағыттарын көрсетсек:
оқушылардың педагогикалық үдерістегі орын алатын пәнаралық байланысты түсінуін, саналы қабылдауын, ғылыми дүниетанымдық жұмыстарында белсенділіктерін арттыруға бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру мен жүргізу;
жаңартылған оқу бағдарламаларының мазмұнына талдау жасау және мектеп мұғалімдерінің пәнаралық байланыстың тәжірибелік қызметін басшылыққа алып, пайдалану;
пәнаралық байланыстар негізінде берілетін ғылыми білімдердің берік болуының тағы бір қыры ол - мектептен және сыныптан тыс жұмыстарында да жүзеге асырылуы тиіс. Өйткені, жаңашыл әдістер мен озық тәжірибелерді жинақтау мен теориялық білімдерді өмірлік тәжірибемен ұштастыра пайдалануға алып келеді;
оқушыларға пәнаралық негізінде берілетін білімдер жүйесі мен олардың ғылыми дүниетанымын тәрбиелеуді жүзеге асыратын жұмыстарға яғни, педагогикалық үдерістерді ұйымдастыруға мұғалімдердің дайындық деңгейін білу.
Бастауыш білім беру кезеңіндегі оқытуда оқушылардың білім, білік, дағдыларын дамыту жұмыстарының бағытында пәнаралық байланыстар маңызды мәнге ие болатындығын төмендегідей көріністер дәйектейді:
пәнаралық байланыс әр түрлі оқу пәндерінің бір-бірімен өзара ішкі заңдылықта әсерлесулері негізінде дамуына ықпал жасайды және оқушылардың ғылыми дүниетанымдық болмысының ауқымын кеңейтеді, олардың танымдық жолдағы белсенді іс-әрекеттеріне өзек болады;
оқу материалдарындағы берілетін білім мазмұнындағы барлық құрамалық бөліктердің өзара байланыста болуы - бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғалық дамуына, ғылыми-танымдық дүниесінің қалыптасуына оң ықпалын тигізеді;
пәнаралық байланыс бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық үдерістерді оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми негізде ұйымдастыруға және өткізуге ұйтқы болады;
пәнаралық байланыстар бастауыш сыныптарда оқытылатын оқу пәндерінің аясындағы атаулық-ұғымдар мен жетекші идеялық қағидалар, деректер, т.б. ортақ тақырыптар жүйесімен беріле отырып, ғылыми таным әдіс- тәсілдерінің өзара байланысын орнатады және дидактикалық талаптар тұрғысынан оқушылардың дамуына, өзіндік көзқарастарының қалыптасуына негіз болады.
Ғылымдардың интеграциялану негізінде пайда болған атаулық-ұғымдардың мазмұндық мәнін түсіну мен оқу міндеттерін шешу жолындағы пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жаңашылдық әдіс-тәсілдерінің технологиялары ілгерлік сатылау жолдары:
бастауыш сыныптарда сатылық деңгейге орай берілетін білім мазмұнының қарапайымнан күрделіге қарай өсуі және оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес оқу міндеттерінің қойылуы мен оны меңгеруі, әлем, қоршаған орта жайындағы ғылыми ұғымдарды түсіну мен игерудегі жеке танымдық талпыныстарының пайда болуы;
берілген атаулық-ұғымдар негізінде әлем, қоршаған орта заңдылықтары мен құбылыстарын ақиқат пен шындық тұрғысынан зерделеп, танытудағы жеке іс-әрекеттері мен жүргізетін жұмыстарының бағыты;
қолданылатын құралдар мен әдіс-тәсілдерді таңдауы;
оқушының жеке өзіндік танымы және іс-әрекетінің жиынтығы;
игерген білімдері негізінде әлемнің, қоршаған ортаның бейнеленуін жүйелеу барысында логикалық тізбектілік нұсқасын жасай білуі;
әлем және қоршаған ортаның заңдылық құбылыстарын ғылыми білімдерге сүйене отырып, ақиқаттық және шындық тұрғысынан тануда олардың өзара байланысын бақылау, байқау, анықтау, салыстыру, сипаттау және нәтижелерін түсіндіру, оқу міндеттері негізінде жеке басының дамуын бақылау, өзін-өзі бағалау [67, 68].
5.1. Бастауыштың жаңартылған білім мазмұнының құрылымдық жүйесін педагогика теориясы тұрғысынан тану
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес, мемлекеттік жалпыға міндетті жаңа стандарты оқушылардың дайындық деңгейіне, орта және бастауыш білім берудің мазмұнына, оқушылардың оқу жүктемесінің ең жоғарғы көлеміне қойылатын талаптарды белгілейді. Жаңартылған стандарт орта білім беруде жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің келісілген мүддесін танытады. Стандарт негізінде мемлекет жалпыға мүмкін болатын, тегін орта білім беруге кепілдік береді [70].
Білім берудің жаңа стандарты келесідей мақсаттарға бағытталған:
білім беру саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты қамтамасыз етуге;
күтілетін нәтиже түрінде белгіленген оқу жетістіктерін меңгеру деңгейіне міндетті талаптар қою арқылы білім сапасын арттыруға;
білім беру саласындағы барлық субъектілерінің міндеттері мен құқықтарын реттеуге;
балалардың денсаулығын қорғауды, тұлғаның жан-жақты дамуына, оның ішінде білім алушының қосымша білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыруға қолайлы жағдай туғызуды қамтамасыз етуге;
орта білім беру ұйымдарының меншік нысанына, типіне және түріне қарамастан бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім берудің сабақтастығын қамтамасыз етуге;
орта білім беруді ұйымдастыру жұмысының тиімділігіне бақылау жүйесін құруға;
білім беруді басқару ұйымдарының білім беру сапасын қамтамасыз ету жөніндегі іс-әрекеттеріне қажетті жағдай жасау үшін ұтымды бағалау ұйымдастыруға;
орта білім беруді қаржыландыруға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражатты ұтымды және тиімді пайдалануға;
орта білім беру ұйымын дамыту үшін бюджеттен тыс бөлінетін қаржыны тағайындау мақсатын анықтауға бағытталған.
Жаңа стандартта қарастырылған негізгі аспектілер:
қазақстандық мектептің озық дәстүрлерін сақтау мен орта білім беруді ұйымдастырудағы әлемдік тенденцияларды кіріктіру;
білім берудің нәтижелерін пәндік бі лім, білік
және дағдыдан құзыреттілік деңгейіне дейін кеңейту;
барлық балаларға бірдей дәрежеде мүмкіндік жасау ұстанымын жүзеге асыру;
орта білім беру құрылымын жас кезеңдеріне сәйкес ұйымдастыру;
білім беру ұйымдарындағы инновациялық тәжірибені дамыту.
Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті жаңа стандарты келесі жалпы принциптерді ескере отырып жасалған:
оқыту мен тәрбиелеудің ұштастығы;
ұлттық және адамзатқа ортақ құндылықтарды ескеру;
білім берудің тұлғаны қалыптастыруға, оның рухани адамгершілігі және зияткерлік дамуын қамтамасыз етуге бағдарлануы;
білім берудің оқу нәтижелеріне жетуге бағдарлануы;
оқушылардың оқу қызметінің жемістілігін бағалаудың айқын және әділетті жүйесін қалыптастыру;
білім берудің барлық деңгейлеріндегі білім беру бағдарламаларының сабақтастығын қамтамасыз ету;
барлық оқушылар үшін қолайлы оқу ортасын құру;
қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде білім беру үдерісін ұйымдастыру үшін қажетті жағдайларды жасау жолымен үштілді білім беру саясатын іске асыруға бағдарлану.
Сурет 1. Орта білім беру мазмұнын жаңартудың тұжырымдамалық идеяларының бейнелік көрінісі.
Жоғарыдағы баяндалған мәселелерді талдай келе, жаңа бағдарлама жүйесімен педагогикалық үдерістерді ұйымдастыру мен өткізуде мұғалімдер үшін төменде сипатталып берілетін қасиеттер ерекше мәнді болып табылады:
сабаққа тың ойлар мен ынталандырушы материалдарды енгізу;
оқушылар өзінің ойлауы мен оқуы туралы ойлана алуына жағдай жасау үшін логикалық ойлау мен зерттеу дағдыларын енгізу;
оқушыларға өздеріне қызықты салаларда сұрақ құрастыруға көмектесу;
топтық жұмыс жүргізуді көздейтін жаттығуларды енгізу;
оқушыларды бір-бірімен қарым-қатынас жасап, диалог құруға ынталандыру;
оқушылардың қызығушылықтарын қанағаттандыру;
оқушыларды өз бетінше ойлануға жетелеу;
оқушылардың логикалық ойлау дағдыларын дамытуға көмектесетін сұрақ қою;
оқушыларға өздерінің ойлау дағдылары мен ғылыми-зерттеу дағдыларын қолдануды ескертіп отыру;
жекелеген оқушылармен көзбе-көз кездесу ұйымдастыру;
оқушыларға өзіндік жұмыстарда жетістікке жетуге мүмкіндік беру. бер етін жобаларды жоспарлау және ұйымдастыру [72].
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде мынадай жағдайлардан көруге болады: пәнаралық байланыстар теориялық білімді іс жүзінде қолдануға, ғылымның түрлі салалары жөнінде кең ұғымы бар адамды тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде оқушыларға білім беру және олардың танымдық қызметін өркендетуге жағдай жасайды.
Бүгінгі замандағы ғылым мен техниканың қарқындап дамуы - мектеп өміріндегі білім берудің мазмұнына да өз ықпалын тигізуде. Мектепте берілетін білім мазмұнының күрделі өзгерістерге ұшырауы да осының себеп-салдары екендігін ескеру қажет. Оқылатын пәндердің құрылымдық жүйесі де өзгерістерге ұшырай отырып, білім берудегі оқу материалдарының мазмұндық сипаттары ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысымен үйлесімділік тұрғыдан кіріктіріліп, ықпалдасуы арқылы пәнаралық байланыстың жаңа дәрежеге құру негіздерін талап етіп отыр.
Қазіргі бастауыш білім беру кезеңінде оқыту үдерісін ұйымдастыруда басшылыққа алатын құжаттарда, бағдарламалық материалдарда қарастырылған пәнаралық байланысты жүзеге асыруға ерекше мән берілуде.
Білімдердің ықпалдасуы бастауыш білім берудің жаңа оқу жоспарындағы ғылыми пәндердің орналасу тәртібіне, материалдардың блоктарға немесе бөлімдер мен бөлімшелерге нығыздалуына және оқуды ұйымдастырудағы сабақ кестесінің құрылуына тәуелді болып, блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесіп берілу тәртіптері өз кезегінде оқу апталықтары мен оқу барысын ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігін сипаттайды. Бұл бастауыш сыныпта оқылатын түрлі ғылыми саладағы пәндердің және жеке пәндердің ішкі білімдік бөліктерінің ықпалдастығын көп деңгейлікке бағыттайды. Мәселен, 1,2,3 сыныпқа дейінгі оқылатын пәндердің оқу мазмұнында орын алатын ортақ тақырыптар оқушылардың игеретін білімдер жүйесін логикалық ілгерілік тізбектестігімен уақыттар арасындағы өзара қатынастық үйлесімділіктің сәйкестікте берілуін құрайды.
Сондықтан да бастауыштағы блоктардың немесе бөлімдер мен бөлімшелердің тізбектесуі негізінде білім берудің жүзеге асырылуы және ондағы пәнаралық байланыстағы білімдердің ықпалдасуын: 1. Тіл және әдебиет: Сауат ашу, Қазақ тілі, Әдебиеттік оқу, Қазақ тілі (Т2), Орыс тілі (Я2), Ағылшын тілі; 2. Математика және АКТ: Математика: Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ); 3.Жаратылыстану: Жаратылыстану; 4. Адам және қоғам: Дүниетану, Өзін-өзі тану: 5. Өнер: Музыка, Бейнелеу өнері, Еңбекке баулу; 6. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz