Экономикалық дамудың жолдарын қарастыру
Егемен Қазақстанның дамуының онжылдығы елдің әлеуметтік.экономикалық жүйесінің кең көлемді және түпкілікті қайта құрылуымен ерекшеленеді. Осы жылдары радикалды реформалар мемлекеттіліктің орнығуы мен КСРО кезеңінде пайда болған терең экономикалық дағдарысты жеңіп шығуы жағдайында жүзеге асты. Өткен ғасырдың 70.80 жылдары шаруашылық механизмін жетілдіру, командалық.бөлініс жүйесін әлсірету мен тауар өндірушілердің құқықтарын кеңейту, шаруа ісін жүргізудің рыноктық принциптеріне өтудің алғашқы бағдарламаларын іске қосу бойынша қолданылған шаралардың нәтижесі сәтсіз болғаны белгілі. 90 жылдардың басындағы экономикалық өндірістің құлдырауы, кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланыстардың үзілуі, қаржы.несиелік жүйенің бұзылуы, рубльге деген сенімнің жоғалуы, дүкендердің бос сөрелері мен тауар бөлудің талапдық жүйесі тән болды.
Елдегі жүйелік экономикалық қайта құру жолындағы өткен онжылдықты белгілі бір кезеңдерге бөліп қарауға болады. Алғашқы кезең 1992—1993жж. яғни экономиканы түпкілікті реформалаудан өз төл ақшамызды шығаруға дейінгі уақытты қамтиды. Бұл кезеңде макроэкономикалық саясат Ресейде белгіленетін еді. Жалпы республиканың бүкіл экономикасы көрші елді қабылданған шешімдерге тәуелді болатын. Инфляция бұрын болмаған қарқынмен өсті. Өткен жылдың желтоқсанының басындағы процентке шаққандағы тұтынушылық құн индексі 1992ж. соңында — 3060.ты, 1993ж. — 2265.ті құрады.
Елдегі нарықтық қайта құрулардың екінші кезеңі 1993ж. қарашадағы ұлттық валютаның енуімен және дербес макроэкономикалық саясаттың қалыптасуымен басталды. Ол салық салу, бюджеттік және банктік салалардағы, сыртқы экономикалық жұмыстардағы, оның ішінде шетел капиталын тарту мен кеден ісі, нарықтарды дамыту мен нарықтың инфра.құрылымдардағы қатынастарды қалпына келтіріп отыратын нормативтік.құқықтық базаның құрылуымен ерекшеленеді. Инфляцияға қарсы қатаң саясат жүргізілуінің нәтижесінде қаржы тұрақтылығы бойынша алғашқы айтулы нәтижелерге қол жетті, тұтынушылық құн индексі 1994ж. 1258.ге, 1995ж. 160,3.ке, 1996ж. 128,7.ге түсіп, теңгенің валюталық бағамы тұрақталды, бюджеттегі жетіспеушілік азайды, бірқатар экспортқа бағытталған өнеркәсіп салаларындағы өндіріс тұрақты күйге түсіп, біраз жандана түсті.
Реформаның екінші кезеңінің ең басты нәтижесі жаңа экономикалық ахуал болды. Осы ахуалдың нәтижесінде әкімшілік.командалық экономиканы рыноктық экономикаға көшіру процесі маңызды жүйелік қайта құрулардың негізінде қарқынды сипатқа ие болды. Олардың ішіндегі ең негізгілеріне мыналарды жатқызуға болады.
Экономиканы либерализациялау. Нарықтық регуляторлардың іске қосылу, шаруашылық өмірдегі мемлекеттік регламентация формаларының қысқаруы, сыртқы экономикалық жұмыстардың либерализациялануы, шетел капиталына есік ашылуы, тұрақты валюталық режимге қатысты қамсыздандыру
Елдегі жүйелік экономикалық қайта құру жолындағы өткен онжылдықты белгілі бір кезеңдерге бөліп қарауға болады. Алғашқы кезең 1992—1993жж. яғни экономиканы түпкілікті реформалаудан өз төл ақшамызды шығаруға дейінгі уақытты қамтиды. Бұл кезеңде макроэкономикалық саясат Ресейде белгіленетін еді. Жалпы республиканың бүкіл экономикасы көрші елді қабылданған шешімдерге тәуелді болатын. Инфляция бұрын болмаған қарқынмен өсті. Өткен жылдың желтоқсанының басындағы процентке шаққандағы тұтынушылық құн индексі 1992ж. соңында — 3060.ты, 1993ж. — 2265.ті құрады.
Елдегі нарықтық қайта құрулардың екінші кезеңі 1993ж. қарашадағы ұлттық валютаның енуімен және дербес макроэкономикалық саясаттың қалыптасуымен басталды. Ол салық салу, бюджеттік және банктік салалардағы, сыртқы экономикалық жұмыстардағы, оның ішінде шетел капиталын тарту мен кеден ісі, нарықтарды дамыту мен нарықтың инфра.құрылымдардағы қатынастарды қалпына келтіріп отыратын нормативтік.құқықтық базаның құрылуымен ерекшеленеді. Инфляцияға қарсы қатаң саясат жүргізілуінің нәтижесінде қаржы тұрақтылығы бойынша алғашқы айтулы нәтижелерге қол жетті, тұтынушылық құн индексі 1994ж. 1258.ге, 1995ж. 160,3.ке, 1996ж. 128,7.ге түсіп, теңгенің валюталық бағамы тұрақталды, бюджеттегі жетіспеушілік азайды, бірқатар экспортқа бағытталған өнеркәсіп салаларындағы өндіріс тұрақты күйге түсіп, біраз жандана түсті.
Реформаның екінші кезеңінің ең басты нәтижесі жаңа экономикалық ахуал болды. Осы ахуалдың нәтижесінде әкімшілік.командалық экономиканы рыноктық экономикаға көшіру процесі маңызды жүйелік қайта құрулардың негізінде қарқынды сипатқа ие болды. Олардың ішіндегі ең негізгілеріне мыналарды жатқызуға болады.
Экономиканы либерализациялау. Нарықтық регуляторлардың іске қосылу, шаруашылық өмірдегі мемлекеттік регламентация формаларының қысқаруы, сыртқы экономикалық жұмыстардың либерализациялануы, шетел капиталына есік ашылуы, тұрақты валюталық режимге қатысты қамсыздандыру
Экономикалық дамудың жолдарын қарастыру
Егемен Қазақстанның дамуының онжылдығы елдің әлеуметтік-экономикалық
жүйесінің кең көлемді және түпкілікті қайта құрылуымен ерекшеленеді. Осы
жылдары радикалды реформалар мемлекеттіліктің орнығуы мен КСРО кезеңінде
пайда болған терең экономикалық дағдарысты жеңіп шығуы жағдайында жүзеге
асты. Өткен ғасырдың 70-80 жылдары шаруашылық механизмін жетілдіру,
командалық-бөлініс жүйесін әлсірету мен тауар өндірушілердің құқықтарын
кеңейту, шаруа ісін жүргізудің рыноктық принциптеріне өтудің алғашқы
бағдарламаларын іске қосу бойынша қолданылған шаралардың нәтижесі сәтсіз
болғаны белгілі. 90 жылдардың басындағы экономикалық өндірістің құлдырауы,
кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланыстардың үзілуі, қаржы-несиелік
жүйенің бұзылуы, рубльге деген сенімнің жоғалуы, дүкендердің бос сөрелері
мен тауар бөлудің талапдық жүйесі тән болды.
Елдегі жүйелік экономикалық қайта құру жолындағы өткен онжылдықты
белгілі бір кезеңдерге бөліп қарауға болады. Алғашқы кезең 1992—1993жж.
яғни экономиканы түпкілікті реформалаудан өз төл ақшамызды шығаруға дейінгі
уақытты қамтиды. Бұл кезеңде макроэкономикалық саясат Ресейде белгіленетін
еді. Жалпы республиканың бүкіл экономикасы көрші елді қабылданған
шешімдерге тәуелді болатын. Инфляция бұрын болмаған қарқынмен өсті. Өткен
жылдың желтоқсанының басындағы процентке шаққандағы тұтынушылық құн индексі
1992ж. соңында — 3060-ты, 1993ж. — 2265-ті құрады.
Елдегі нарықтық қайта құрулардың екінші кезеңі 1993ж. қарашадағы
ұлттық валютаның енуімен және дербес макроэкономикалық саясаттың
қалыптасуымен басталды. Ол салық салу, бюджеттік және банктік салалардағы,
сыртқы экономикалық жұмыстардағы, оның ішінде шетел капиталын тарту мен
кеден ісі, нарықтарды дамыту мен нарықтың инфра-құрылымдардағы қатынастарды
қалпына келтіріп отыратын нормативтік-құқықтық базаның құрылуымен
ерекшеленеді. Инфляцияға қарсы қатаң саясат жүргізілуінің нәтижесінде қаржы
тұрақтылығы бойынша алғашқы айтулы нәтижелерге қол жетті, тұтынушылық құн
индексі 1994ж. 1258-ге, 1995ж. 160,3-ке, 1996ж. 128,7-ге түсіп, теңгенің
валюталық бағамы тұрақталды, бюджеттегі жетіспеушілік азайды, бірқатар
экспортқа бағытталған өнеркәсіп салаларындағы өндіріс тұрақты күйге түсіп,
біраз жандана түсті.
Реформаның екінші кезеңінің ең басты нәтижесі жаңа экономикалық ахуал
болды. Осы ахуалдың нәтижесінде әкімшілік-командалық экономиканы рыноктық
экономикаға көшіру процесі маңызды жүйелік қайта құрулардың негізінде
қарқынды сипатқа ие болды. Олардың ішіндегі ең негізгілеріне мыналарды
жатқызуға болады.
Экономиканы либерализациялау. Нарықтық регуляторлардың іске қосылу,
шаруашылық өмірдегі мемлекеттік регламентация формаларының қысқаруы, сыртқы
экономикалық жұмыстардың либерализациялануы, шетел капиталына есік ашылуы,
тұрақты валюталық режимге қатысты қамсыздандыру шаралары негізінде
трансформациялық жүйенің осы ең маңызды саласын жете келтіруде көңіл
толарлықтай ілгерілеу пайда болды. Мемлекет өз қажетін өтеу үшін рыноктың
басқа субъектілерімен тең дәрежеде бірігіп жұмыс істей бастады және
форвардтың, фъючерстік және т.с.с. шарттарды пайдалана отырып, биржалық
сауданы дамытты. Өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің барынша шектелген
шеңбері бойынша мемлекеттік қадағалау механизмін сақтай отырып, еркін баға
қою және сұраныс пен ұсынысқа жауап бере алатындай олардың құрылымдарын
қалыптастыру принциптерін жүзеге асыру басталды.
Жеке секторы басым көп қырлы экономика негізінің қалануы. Ортақ
экономикалық орта өзгерді, нарыққа бағытталған шаруашылық құрылымдарының
дамуы, көп қырлы экономика негізінің орнауы және кеңеюі, іскер және
жауапкершілікті мойнына алатын меншік иелерінің қалыптасуы үшін жағдай
жасала бастады. Едәуір кідірістерге қарамастан жекешелендірудің кең көлемді
процесі аяқталды. Мемлекет меншігінен айыру және жекешелендіру,
жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті қайта жасау бағдарламаларын жүзеге
асыру, кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру және монополиясыздандырудың өткен
кезеңдерінің заңды салдары ретінде экономикадағы дамыған жеке сектордың
қалыптасуы, тәртіптің рыноктық үлгілеріне мойын бұрған меншік иесінің
аяғынан тік тұруы басталды, сондай-ақ кәсіпкерліктің, шағын және орта
бизнестің дамуы, рыноктың бәсекеге қажет базаларды кеңейту мен қолайлы
жағдайлар жасау өріс алды.
Нарықтық экономика мен инфрақұрылымда институттарының дамуы. Рыноктық
инфрақұрылымның негізі қаланды. Оған банктер желісі, инвестициялық және
сақтандыру компаниялары, биржалар, аудиторлық фирмалар және басқа да
шаруашылық субъектілеріне қызмет ететін, олардың өнім өндіру ісіне,
қызметтеріне деген сенімділіктерін арттырып, коммерциялық тәуекелді
азайтуға септігін тигізетін объектілер кіреді.
Еңбек, капитал және тауар рыноктарындағы қатынастарды қадағалап
отыратын заң шығару ісі кеңейіп, тереңдей түсті. Сауданың, қаржылай-
несиелік және басқа да рыноктық экономика институттарының дамуы елдегі ВВП
(внутр. валов. продукт. Каз.) өндірісінің құрылымында айтулы ілгерілеулерге
жағдай жасады. Қызмет көрсету бағасының да үлес салмағы өсті.
Сәйкес тепе-тең тұтынушылар рыногының құрылуы. Экономикалық жүйені
ауыстыру қысқа уақыт ішінде сұраныс пен ұсыныстың ара салмағын жөнге
келтіруге және тұтынушылар рыногындағы белгілі бір тепе-теңдікке қол
жеткізуге мүмкіндік берді. Халық тұтынатын тауарлардың басым көпшілігіне
деген ұсыныс төлемге қабілетті сұраныстан асып кетті. Бірақ мұның өзі де
көңілге медеу ұялатар факт. Алайда ішкі өнім артты десек те, импорттың
интенсивтілігі мен халықтың басым бөлігінің жинақ қорларының құнсыздануына
байланысты төлемге қабілеттілігі төмендеді, өндірістің тоқтауы, тұтынушылық
құндардың аспандап шарықтау орын алды.
Қаржылық тұрақтылық. Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуде бірқатар
табыстарға қол жетті. Инфляция қарқыны мен қаржы рыногының проценттік
салымдарының төмендеу динамикасы соның бір айғағы болды. Мемлекеттің алтын-
валюталық резервтерін жасау қолға алынды. Теңгенің валюталық курсы біршама
тұрақталып қалды. Сыртқы сауда айналымының ақсауы мен қаржыландырылуы
инфляциялық әдістерсіз жүзеге асырыла бастаған мемлекеттік бюджет
жетіспеушілігіне қатысты оң өзгерістер байқала бастады. Өнеркәсіптің
бірқатар салаларында өндірістің тұрақталу тенденциялары көрінді.
Атап өтілген жетістіктермен қатар, ел экономикасын реформалаудың екінші
кезеңінде біраз өткір проблемалар да орын алды. Атап айтқанда, экономикалық
қайта құрулардың алғашқы жылдары өндірістің айтарлықтай құлдырауымен есте.
Бұл әлеуметтік саладағы бірқатар проблемалардың ұшығуына әкеп соқты —
халықтың таза ақшалай кірісі осы кезеңде 5 есе төмендеді. Халықтың кіріс
көлемі жөнінен таптарға бөліне бастауы етек алды. 1995ж. халықты кіріс
көлемі бойынша топтарға бөліп қараудан мынадай қорытынды шықты. Халықтың
10%-інің кірісі бір ең төменгі азық-түлік алымына жетпейді, 42%-ң кірісі —
сондай алымның бірден екіге дейінгі бағасындай, 39%-ікі екіден төртке
дейінгі бағасындай және 9%-інің алымның төрттен жоғары бағасындай кірісі
бар болған.
Ең ауқатты және ең тұрмысы төмен таптардың кірістерінің арасындағы
алшақтық 11 ден 30 есеге дейін жетті. Бұл әлемдік практикада қабылданған
(10 еселік) ең жоғары көрсеткіштен асып түсті. Жұмысқа орналасу
проблемалары да ұшыға түсті. Ресми тіркелген жұмыссыздар саны 1996ж.
экономикалық ынталы (активы) халықтың 4,1%-ін құрады. Есепте тұрған
жұмыссыздар саны елдің жұмыспен қамту қызметтеріне түскен жұмысшыларға
деген сұраныстардан 25 есе көп болды. Мәжбүрліктен ұзақ демалыста және
толық емес жұмыс уақтысы режимінде жұмыс істеп жатқандардың саны 1996ж.
соңында экономикалық ынталы халықтың шамамен 7%-н құрады.
Өндірістің құлдырауы мен соған байланысты туындаған әлеуметтік
проблемалардан бөлек республика бірқатар спецификалық дағдарыс тұғызушы
факторларға тап болды. Біріншіден, ең көкейтесті проблемалардың бірі бір-
біріне әсер етуші факторлардың жиынтығынан пайда болған төлем дағдарысы
болды. Бұл факторлардың ішінде бәрінен бұрын өздерінің айналым құралдарын
тауысқан және өздеріне ауадай қажет несиелік ресурстар алуға мүмкіндіктері
болмаған кәсіпорындардың нашар қаржылық ахуал көп қиындықтар тудырды.
Екіншіден, инвестиция саласындағы проблемалар ұшығын тұрды. Инвестицияны
қысқартудың көлемі экономикалық басқа салаларындағы құлдырау деңгейлерінен
асып кетті. 1993—1995жж. өзінде ғана капиталдық салым көлемі екі еседен
асаға дейін кеміді.
Орын алған олқылықтарға қарамастан, экономиканы реформалаудың екінші
кезеңінде түркілікті институционалдық қайта құрулар жүзеге асырылып, көңіл
көншітерлік макроэкономикалық тенденциялардың қалыптасуы мен тұрақталуына
негіз қаланды. Бұл ілгерілеу 1997—2000жж. елдің ұлттық экономикасының
дамуының үшінші кезеңінде айқын көрінді. Бұл жылдарды негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасының ерекшелігіне сәйкес жеке этап
ретінде қарастыруға болады. 1997—2000ж. аралығында ВВП-ның, өнеркәсіп
өндірісінің, инвестиция көлемінің және басқа да маңызды көрсеткіштердің
өсуі басталды. Алайда экономика дамуының динамикасын біртіндеп өзінің
таралу географиясын кеңейте түскен, сол жылдары болған әлемдік қаржы
дағдарысы біраз тежеп тастады. 1997ж. Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде
басталған дағдарыс, 1998ж. Ресейге жетті және Қазақстан экономикасына да
кері әсерін тигізді: осылайша, 1998 жыл елдің ВВП-сын төмендеуі байқалған
осы кезеңнің жалғыз жылы болды. Ал 1999ж. ұлттық валюта айтарлықтай
девальвацияға ұшырады. Республика экономикасының әлемдік рыноктор
конъюктурасының ықпалына түсуі және оның елде өндірілетін өнімдер бағасына
тәуелділігі реформалардың аталмыш кезеңінің негізгі сабақтарының бірі
болды. Өңдеу өнеркәсібін дамыту, отандық тауарөндірушілер мен шағын
бизнеске қолдау жасау, экономиканың шаруашылық комплекстің шикізат көзі
ғана болуын жоюға бағытталған құрылымдың реформаларын тереңдету мәселелері
көкейтесті сипат алды.
Аталмыш проблемалардың шешімін табуы реформалардың үшінші кезеңіндегі
институционалдық қайта құрулардың айтарлықтай тереңдеуінен көрініс тапты.
Экономикалық процестердің нормативтік-құқықтық базасы едәуір кеңейіп,
толықтырыла түсті, экономиканың ең маңызды салаларын дамытуға жағдай
жасайтын бірқатар бағдарламалық құжаттар қабылданды, шаруашылық ортаның
дамыған рынок стандарттарына жақындастырылуы бойынша шаралар жасалды. Осы
кезеңде жасалған көптеген қадамдардан ең прогрессивті қадамдар ретінде
төмендегі макроэкономикалық деңгейдегі шараларды ерекше атап өтуге болады:
жинақтаушылар қорлар жүйесі бойынша азаматтардың зейнетақыларын
тұлғаландыруға (персонализация) бағытталған, сонымен бірге қуатты ұлттық
инвестициялық институттардың қызметін атқаратын зейнетақы реформаларын
жүргізу;
жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқару процестерін жетілдіру;
өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарын қалпына келтіруді бастауға мүмкіндік
берген отандық тауарөндірушілер мен импорттың орнын басуға қолдау көрсету
бойынша бірқатар шаралар қабылдау;
отандық банк секторының ары қарайғы нығаюына және инвестициялық
процестерге халықты тартуға бағытталған қаржы саласындағы реформаларды
тереңдету;
елдің әлемдік рыноктардағы баға конъюктурасының залалды өзгерістеріне
тәуелділігін азайтуға мүмкіндік беретін ҚР Ұлттық Қорын құру туралы шешім
қабылданды.
Жалпы алғанда онжылдықтың соңғы жылдарын Қазақстандағы экономикалық
реформалардың негізгі бөлігінің аяқталу кезеңі деп қараған жөн. Елдің
макроэкономикалық дамуының аталмыш кезеңінің негізгі нәтижесі деп мыналарды
атауға болады.
1. 1. Негізінен бұрынғы шаруашылық жүйенің және әлеуметтік-
экономикалық формацияның радикалды трансформациясының күйреуінен туған
қиындықтар жойылды. 90-жылдардың басында еліміз тап болған көптеген
көкейтесті проблемалар азды-көпті шешілді, елдегі қаржылық-экономикалық
ахуалдың жетілген тұрақталуы негізінде болашақтағы дамуға жол ашқан
рыноктың типтегі экономика құрылысы болды.
2. 2. Өткен кезеңдерде басталған қазіргі заманғы рыноктың
шаруашылықты жүргізу стандарттарына сай нормативтік-құқықтың базалардың
құрылуы аяқталды. Құнды қағаздар рыногы, қаржы жүйесі, еңбек, рыногы,
салық салу, бухгалтерлік есеп, акционерлік қатынастар және басқа да
көптеген экономика салаларында дамыған заңдар қабылданды және іске асып
жатыр.
3. 3. Мемлекеттен бөлу және жекешелендіру процестерінің негізгі
бөлігі аяқталып, аралас типті экономика қалыптасты, жеке бизнестің
қуатты табы пайда болды. Осылай, 01.01.2001ж. Қазақстанда жалпы саны
138549 заңды тұлғалардан 111400-і меншіктің жеке түрімен жұмыс істеді,
жеке секторда елдің ВПП-сының шамамен 70%-і өндіріледі. Өткізілген
институционалдық қайта құрулардың негізінде рыноктық және өндірістік
инфрақұрылым компанияларының қарқынды дамып келеді. Ел ВВП-сындағы
үлесі үнемі өсіп отыратын қызмет көрсету саласының дамуы есебінен ел
экономикасының құрылымында орын алып келген диспропорциялар жойылды.
Экономиканың көптеген салалары мен шеңберлерінде бәсекелестік орта
қалыптасты.
4. Мемлекеттің қаржы саласында барлық негізгі бағыттар бойынша
берік тұрақтылыққа қол жетті: мемлекеттік қаржы, ұлттық валютаның бағасы,
банк жүйесінің тұрақтылығы мен беріктігі, Ұлттық банктің алтын-валюталық
резервтері, инфляция динамикасы, ақша нарықы мен мемлекеттік құнды қағаздар
нарықындағы проценттік салымдар бойынша ілгерілеу байқалды. Осылайша 2000ж.
тұтынушылық баға орта есеппен айына 0,8%-ке, мемлекеттік бюджет 01.12.2000
жылы ВВП-ға 2,2%-ке орындалды, Ұлттық банкті қайта қаржыландыруға салым
2001ж. ақпанда 12,5-ке төмендеді, мемлекеттік құнды қағаздардың кірісі
қосалқы нарықта жылына 11,4%-тен айналды. Қаржылық тұрақтылық халықтың
айтарлықтай бос бөлігін тартуға және банктердің экономиканың маңызды
секторларына беретін несиелерінің көлемін едәуір ұлғайтты.
4. 5. Экономикада инвестициялық-өндірістік процестер қарқын ала
бастады. Онжылдық соңында ВВП көлемдерінің, өнеркәсіп өндірісінің,
инвестициялық жұмыстардың динамикасында және бірқатар маңызды
көрсеткіштерде айтарлықтай ілгерілеу байқалды. Өсім іс жүзінде
экономиканың барлық салаларында — өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында,
транспорт пен байланыста, саудада және т.б. орын алды. Бұл елдің
дамуының тұтастай (жалпылама) және жүйелік сипаты жайында әңгіме
қозғауға мүмкіндік береді. 1999ж. бастап, реформа жылдары алғаш рет
сауда тепе-теңдігі көңіл көншітерлік белгілері байқалды.
5. 6. Реформалардың үшінші кезеңінің ең маңызды ерекшелігі олардың
шынайы құрылымдық қайта құруларға жүйелік түрде бағытталуы болды. Нарық
институттары мен шаруа жүргізу механизмдерін қалыптастыру саласында
бірқатар батыл қадамдардың жасалуының нәтижесінде Қазақстан экономиканы
реформалаудың қарқыны бойынша ТМД елдерінің көбін басын озды. Атап
айтқанда Қазақстан ТМД елдері арасында бірінші болып зейнетақы
реформасы, банктік салымдарға кепілдік беру жүйесі, Ұлттық банк арқылы
Бүкіләлемдік банкке қарызды мерзімінен бұрын өтеу, Ұлттық қор құру,
банктер мен зейнетақы қорларының салымшыларына ұлттық валютаны
девальвациялаудан туған бағамдық шығындар үшін мемлекеттік өтемақы
төлеу, экспорттерлардың валюталық көмекті міндетті түрде сатудан бас
тартуы, автокөлік иелерінің жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру
сияқты шаралар қабылдады. Қазақстанның ТМД елдері арасында шетел
инвестицияларын тартудың жан басына шаққандағы көлемі жөнінен ең
алдыңғы орында екені даусыз Мемлекет пен шаруашылық субъектілері
қаржыны басқару оптимизациясының әдістерін табысты қолданып келеді:
құнды қағаздар шетел рыноктарына шығарылуда қайта қамсыздандыру
механизмдері іске қосылуда. Үшінші кезеңдегі ел Экономикасын реформалау
ісі 90-жылдардың басында орын алған келеңсіз тенденцияларды өзгертуге
жол ашты. Онжылдықтың үшінші бөлігінен бастап макроэкономикалық
көрсеткіштердің басым бөлігі тұрақтылықты немесе өсімді көрсетіп
келеді. Соңғы жылдары жүргізілген қайта қалыптастырулар елдің
әлеуметтік саласына да бірқатар игі ықпалын тигізді: халықтың кірісі
өсе бастады, жаңа жұмыс орындары ашылды, мемлекеттік бюджеттің
әлеуметтік мұқтаждылыққа шығысы артты.
Елдің шаруашылық комплексін реформалау процестерінде, оның жүйелік
қайта қалыптасуында жетекші рольді мемлекеттің экономикалық саясаты
атқарды. Тәуелсіздік алған соң Қазақстан экономикалық процестерді
ұйымдастырудың ең қиын жүйесін іс жүзінде басынан бастап құру
қажеттілігімен бетпе-бет келді, ол сонымен бірге шаруашылық ортаны
түпкілікті реформалау ісімен күрделілене түскен қажеттілік еді. Өтпелі
кезеңнің бұл объективті қиындықтары экономиканы басқару саласында
жеткілікті дұрыс шешімдер қабылдауға әрқашан жағдай жасай бермейтін. Алайда
жалпы алғанда өткен онжылдықтың қорытындысы бойынша елде экономикалық
саясат жүргізудің рыноктық қоғам принциптеріне лайық жүйесі қалыптасты.
Қазіргі уақытта елдің экономикалық саясатын бірнеше шешуші бөліктерге
бөлуге болады: қаржы-несиелік, салықтық-бюджеттік, сыртқы экономикалық,
инвестициялық, нарықтық блоктар және монополияға қарсы саясат.
Реформалардың басынан аяғына дейінгі кезеңдеріндегі экономиканы
тұрақтандырудың шешуші бағыты қаржы-несиелік саясат болды.
Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету көбіне Қазақстан Ұлттық
Банкінің 1994 жылдың шілдесінен бері жүргізіп келе қатаң ақша саясатының
жүзеге асырылуы байланысты. Ақша саясатын жүргізу инфляцияның төмендеуіне
ықпал ететін ақшаны көлемін сомасы бойынша басқаруға, сондай-ақ
өнеркәсіптің өсе түсуіне арналған тұрақты айырбастау бағамын қалыптастыруға
бағытталды. Қайта қаржыландыруға иек арту инфляцияның іс жүзіндегі
қарқынына байланысты туындады. Ал мемлекеттік құнды қағаздарға деген сенім
аукциондық әдіспен анықталды, бұл шынына келгенде, олардың маңызын ашып
берді. Екінші дәрежедегі банктерге қосымша талаптардың бекітілу жолын
қадағалау өте сәтті жүзеге асырылды.
1995ж. ортасынан бастап Қазақстанның қаржы-несиелік саясатының
құралдары дамыған елдерде дәстүрге айналған тағы бір шарамен — Ұлттық Банк
өзінің құнды қағаздарға арналған жеке қоржынын жасай бастаған кездегі ашық
рынокта жүргізілген операциялармен толықты. Осы мақсатта шығарылу көлемі
ақшалай агрегаттар бойынша бағыттарға байланысты белгіленген арнайы құнды
қағаздар — Ұлттық банк ноталарын шығару қолға алына бастады. Сонымен қатар
ақша көлемін стерилизациялау және теңгенің айырбас құнының тұрақсыздығын
жою мақсатында валюталық рыноктағы интервенция сияқты рыноктың экономикаға
тән регулятор іске қосылды.
1996 жылдан бастап екінші дәрежедегі банктердің несие саясаты біршама
өзгерді. Мұндай банктердің қатары кеміп қалған еді. Ал аталмыш
операциялардың негізгі бағыты банк жүйесінің беріктігін сақтау болып қалды.
Жеңілдік несиелерін беру мен кәсіпорындардың Ұлттық Банкке несие сұраған
тікелей өтініштерін қарау тоқтатылды. Несиелердің бөлінуі аукциондар,
банкіаралық рынок, сондай-ақ ломбардтық негізде жүзеге асты.
1997ж. бастап қаржы-несиелік саясаттық жүзеге асырылу әдістемесі
дамыған елдердің осыған ұқсас стандарттарына сәйкес түпкілікті қалыптасын
бітті және Ұлттық банктің ресми салымының өзгеруін, міндетті түрдегі
резервтерге нормалар белгілеуді, ашық нарықтағы операцияларды және ішкі
валюталық нарықтағы интервенцияларды қамтыды. Инфляция қарқынының бәсеңдеуі
артынан пропорционалды негізде сыйақы түріндегі ресми ставкалар —
қаржыландырудың ресми ставкасы, ломбардты несие бойынша сыйақы түріндегі
ставка, “овернайт” несиелері бойынша сыйақы түріндегі ставкалар төмендеді.
1998ж. қаржы-несиелік саясат әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында
жүргізілді және орын алған жағдайдағы қадағалаудың спецификалық
қажеттілігін көрсетті. Бұл оған Қазақстанның қаржы секторын қорғауға
бағытталған қатаң сипат берді. Сонда да 1999ж. ұлттық валютаның еркін жүзіп
жүрген айырбас бағамының режимі қабылданды, және ол біршама девальвацияға
ұшырады. Осы жағдайда қаржы-несиелік саясаттың ең басты міндеті инфляция
қарқынының өсуіне тоқтату болды. Сонымен бірге, бұрынғыдай екінші
дәрежедегі банктердің кредиттік қабілетінің артуы да көкейтесті мәселе
Бүйінде қалды. Осыған байланысты Ұлттық Банк бір жыл ішінде қайта
қаржыландыру салымының деңгейін 18%-ке дейін төмендетті. Кейін ол көрсеткіш
2000 жылғы қаржылық ахуалдың түркілікті тұрақталуына қарай 14%-ке, ал 2001
жылдың ақпанында 12,5%-ке түсті.
Экономикалық процестерді қадағалаудың тағы бір негізгі бағыты салықтық-
бюджеттік саясат болып табылды. Қазақстан экономикасын реформалаудың
бірінші кезеңінде осы салада басты назар негізінен рыноктық стандарттарға
сай заңдарды қарастыруға аударылған еді. Нормативтік база салық салу
саласында да, нарыққа бағытталған бюджеттік жүйе құру бойынша да құрылған
болатын. Бюджеттік саладағы ахуал республиканың рубль аймағында тұрған
кезінің өзінде өте қиын еді. Бюджеттік процесс эммисиялық жұмыстарды
бақылап отырған Ресейге тікелей тәуелді болатын. Реформалардың алғашқы
жылдары Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің өте үлкен диспропорциялары
байқалды. Ұлттық валюта енгеннен кейін бюджеттік жүйені жетілдіруге
ұмтылыстар жасалды. Алайда инфляцияның жоғары қарқыны бюджетті
қалыптастыруды барынша жетілдіруге мүмкіндік бермеді. Бюджет
жетіспеушілігін Ұлттық банк несиелері есебінен жабу кең көлемде қолданысқа
енді. Бұл да инфляцияның өсуіне, ақыр аяғында бюджет балансының бұзылуына
ықпал етті.
Бюджет саласындағы өзгерістер 90 жылдардың орта шенінде мемлекеттік
бюджеттің жетіспейтін тұстарының инфляциялық емес әдістермен
қаржыландырылуы жүзеге аса бастап, ал осы көрсеткіштің көлемі кірістер мен
шығыстар арасындағы алшақтықтарды болдырмау мақсатында бақылауға алынған
кезде басталды. Осы кезеңнің салық жүйесі де белгілі бір өзгерістерге
ұшырады. Салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың тиімді әдісі ретінде
ғана емес сонымен бірге инвестициялық-өндірістік жұмыстарды жөнге
келтірудің құралы ретінде қарастырыла басталды. Бір жағынан бұл өзгерістер
осы уақытта жүргізілген ірі кәсіпорындарды жеке проекттар бойынша
жекешелендірумен де байланысты болды. Осы проекттар аясында инвесторлар
едәуір салық жеңілдіктеріне ие болды.
Реформалардың үшінші кезеңі бюджеттік-салықтық саясат саласында
мемлекеттік бюджетті орындаудың тұрақталуы, мемлекет жетіспеушілігі
көлемнің кемуі, салық заңдарының отандық тауарөндірушілерге қолдау жасауға
бағытталуы сияқты негізгі ерекшеліктерді қамтыды. Салық механизмдері
белгілі бір салалардың дамуын жөнге келтіруге бағыттала отырып, қолданыла
бастады. Осылайша, 1999ж. машина жасау, химия және жеңіл өнеркәсіп
өнімдерінің бәсекелестікке қабілетін арттыру мақсатында машина жасау мен
химия өнеркәсібі үшін НДС төлеу мерзімін 90 күнге ауыстыру бойынша салық
заңына өзгерістер енгізілді. Ал жеңіл өнеркәсіп үшін бұдан бөлек НДС-тің
нөлдік ставкасы енгізілді. 2000ж. салық уақының жекелеген ережелеріндегі
өзгерістерді орнықтыруға дайындық бойынша жұмыс жалғасын тапты. Ол ережелер
ең алдымен машина жасау кәсіпорындарына, ішкі рынокқа бағытталған химиялық,
мұнай-химиялық және ағаш өңдеу өнеркәсіптеріне арналған қатаң емес салық
режимін қарастырады.
Экспортқа бағытталған экономикалы ел ретіндегі Қазақстанның экономикалық
дамуында реформалардың бүкіл өн бойында сыртқы экономикалық саясат үлкен
роль атқарды. Елдің сыртқы экономикалық байланыстарындағы реформалар сыртқы
сауданы жаңарта түсуге бағытталды. Бұл жаңарту қадағалаудың әкімшілік
әдістерін экономикалық әдістермен алмастыруға жол аштты.
90 жылдардың ортасы сыртқы сауданы жаңартумен ерекшеленді. Мұндай
жаңарту онжылдықтың басында рыноктың экономикалық талаптарына сай келмейтін
қадағаланғандықтың жоғары дәрежесімен ерекшеленді. Атап айтқанда
1994—1995жж. бастап сыртқы сауданы жаңарту тауар экспортына квоталауды жою,
лицензияланған өнімдер санын қысқарту, экспорттық кеден салықтарын жою
сынды бағыттар бойынша жүрді. Республикада жүргізілген сыртқы экономикалық
саясаттың негізінде республиканың сауда тепе-теңдігінің көрсеткіштері
біршама жақсарды.
1995ж. шілдеде кедендік бақылау жүйесін қалыптастырған жаңа Кедендік
кодекс қабылданды. Сол жылдың қаңтар айында Кедендік одақ туралы Ресей
Федерациясымен, Белорусь және Қырғызстанмен келісім-шарт жасалды.
Елдің сыртқы экономикалық саясаты 1998-99жж. әлемдік экономикадағы
дағдарысты құбылыстардың өрлеуі мен Қазақстанның негізгі саудалық әріптесі
— Ресейдегі қаржы дағдарысынан кейін қарқын алуға маңызды қадам жасады.
Қазақстан экспортының негізгі тауарларына әлемдік бағаның түсуі мен рубль
девальвациясы экспорттың 15%-ке және импорттың 7%-ке кемуінен туындаған
сыртқы сауда айналымының 11%-ке төмендеуіне әкеп соқты. Қазақстанның
әріптестері: Ресей, Украина, Өзбекістан, ЕО елдері сияқты негізгі елдерге
экспорттық үлес салмағы азайды. Аталмыш келеңсіз тенденциялардың соңы
сыртқы сауда саясатына үлкен прагматизм мен отандық тауарөндірушілерді
қорғау құралы ретінде жетілдіруге тиіс шаралар енгізуге ұласты. Атап
айтқанда заң, шығару базасы кеңейтілді, ҚР энергетика, индустрия және сауда
министрлігі жанында бақылау жөніндегі комитет деп аталатын өкілеті орган
құрылды. Қазақстандық компартиялардың шетел рыноктарындағы мүдделерін
қорғау басталды.
Ұйымдастырылу аясы бойынша сыртқы сауда саясатын жүргізудің қазіргі
кезеңі Армения мен Түркіменстанды қоспағанда, ТМД-ның барлық елдерімен
еркін сауда режимімен және Қазақстанның ВТО құрамына енуіне күш салудың
артуымен ерекшеленеді.
Өтпелі кезең жағдайындағы инвестициялық саясатта алғашында елде
қажетті қаржы ресурстарының болмауы салдарынан күрделі сипатқа ие болды.
Аталмыш факторға байланысты инвестициялық саясаттың негізгі бағыты шетел
инвестицияларын тартуға және соған сәйкес елге жайлы инвестициялар ахуал
қалыптастыруға ұмтылу болды. Инвестициялық саясаттық таңдалған бағытын
қолданудың нәтижесінде Қазақстанда елдің шаруашылық комплексіне қаржы
ресурстарын тартуды жетілдіру үшін институциональды және нормативтік-
құқықтық алғышарттар жасалды. Атап айтқанда, құнды қағаздар рыногының
инфрақұрылымы қалыптастырылды, бір ғана өкіметті орган — ҚР инвестициялар
жөніндегі Мемлекеттік Комитеті құрылды кесін бұл орган ҚР инвестициялар
жөніндегі Агенттігі болып қайта құрылды. Сондай-ақ ҚР Президенті жанында
Шетел инвесторларының кеңесі құрылды. Бірқатар инвестицияларға қолдау
көрсету және бірігіп қорғау туралы үкіметаралық келісімдер жасалды.
Елдің инвестициялық саясаты инвестициялық жұмыстар приоритетерінің
бағытын, ел экономикасының дамуы үшін ең маңызды салалар мен бөлімдерді
анықтайды. Аталмыш салаларды қаржыландыруды жөнге келтіру мақсатында 1997ж.
ҚР Президенті Жарлығымен тікелей отандық және шетелдік инвестицияларды
тарту үшін ҚР экономикасының приоритетті секторларының Тізімі бекітілді.
Елдің инвестициялық саясаты сонымен бірге мемлекеттік бюджет: сыртқы
займдар мен гранттар, сондай-ақ мемлекеттік кепілдікпен берілетін
мемлекеттер емес сыртқы займдар есебінен құралатын қаржыларды қосқандағы
республикалық бюджет есебінен бірқатар бағыттарды қаржыландыру ісін жүзеге
асыруды алдын ала қарастыруда. Мемлекеттік инвестицияларды бөлу және
пайдалану үш жылға жасалатын Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасын (МИБ)
жасаудың көмегімен жүргізілуде.
МИБ-тің алғашқы құжаты 1996—1998жж.-ға арнап жасалды. Үкіметтің 1999ж.
15-шілдедегі №772 Қаулысымен 1999—2001 жылдарға МИБ бекітілді. Оның негізгі
ресурстары ауыл шаруашылығы, су ресурстары, транспорт пен байланыс
секторына бөлінді.
Республиканың деңгейден бөлек Қазақстанның инвестициялық саясаты
аймақтардың атқарушы органдарының займы есебінен қаржыландырылатын негізде
жергілікті деңгейдегі инвестициялық жобалардың сәйкестігін ұйымдастыруға
жағдай жасауда.
Қазақстанның жағдайындағы мемлекеттің макроэкономикалық саясатының тағы
бір маңызды тұсы бағалық және антимонополиялық саясат. Оның маңызы
монополист-компаниялардың көбеюіне жағдай жасайтын өнеркәсіпке капиталдық
тығыз шоғырлануының нәтижесінде артып отыр. Экономикалық процестердің
мемлекеттік қадағалануының аталмыш бағытын жүзеге асырудағы ең алғашқы
айтулы шаралар 1994-1995 жж. Мемлекеттік акционерлік және холдингтік
компаниялардың қайта ұйымдастырылуы болды. Осы процестің нәтижесінде бұрын
аталмыш құрылымның құрамында болған кәсіпорындар дербес заңды тұлғаларға
айналды, сөйтіп экономиканың көптеген салаларында бәсекелестік орта
қалыптаса бастады. Бұдан басқа, 1995ж. бастап тұрмыстық-коммуналдық
шаруашылық пен қалалық жолаушылар тасымалдау салаларының кәсіпорындарын
қайта ұйымдастыруға қадамдар жасалды.
Монополияға қарсы саясаттың ең маңызды элементі табиғи монополистер
қызметіне тарифті қадағалау болды. Қазақстандағы табиғи монополистер
тарифының қадағалануы құрылымдардың көрсететін қызметтерінің бағасының
көтерілу мүмкіндігінің дәйектілігі дәрежесін анықтау мақсатында шығын
құрылымдарын айқындауға жол ашады. Қадағалаудың аталмыш механизмдері 1999ж.
сәуірдегі теңгенің девальвациялануынан кейін ерекше маңызға ие болды.
Монополистер қызметіне бағаның тарифтер бойынша тыңдау механизмін қолдану,
қызмет көрсету бағасына ықпал ететін өндірістік көрсеткіштерді талдау
негізінде бағаның бірден көтерілуіне жол бермеу елде іске қосылған
монополияға қарсы қадағалаудың барынша жетілгендігін көрсетті.
Егемендік жағдайындағы Қазақстан экономикасын онжылдық реформалауды
қорытындылау ел алдында тұрған көптеген күрделі жұмыстардың табысты жүзеге
асқандығын дәлелдейді. Кең көлемді қайта қалыптастырудың нәтижесінде
толықтай шаруашылық жүйесі реформаланды, либералды ашық нарықтық экономика
принциптеріне негізделген экономикалық қатынастардың жүйесі қалыптасты,
дамыған нарық стандарттарына да, ұлттық экономикалық ортаның
ерекшеліктеріне де сай жалпылама басқару жүйесі құрылып, даму үстінде.
Нарықтық реформалары: қиыншылықтары мен табыстары
Соңғы онжылдықтағы Қазақстан экономикасының негізгі бағыты жүргізілген
реформалар мен оның орындалуымен байқалды. Экономика реформасы терең
дағдарыс жағдайында жүргізілді.
Бірінші кезең (1992—1994) реформалар экономиканы либерализациялау,
нарықтық қатынастың заң шығарушылығы мен институциональды базасын құруға
бағытталды.
Жекеменшік, салық, бюджет, сыртқы экономика қызметтері мен банк
істерінде нормативті құқықтық базалар негізі салынып құрыла бастады.
Сонымен қатар шет елдік капиталдар мен кеден ісі, банкротқа ұшыраған
мемлекеттік өндірісті нарықтыққа көшіру істері алға қойылды.
Осы кезеңде өндіріс өнімдерінің барлық салаларында қысқартулар
байқалды. Бұрынғы өндірістің құнын инфляция аз уақыт ішінде төменге
құлдыратты. Өндіріс орындары сыртқы және ішкі рынокқа қажет емес өнімдерді
шығаруын тоқтатқан жоқ. Дайын өнімдер өндіріс қоймаларын мен өндіріс
ғимараттары ішінде толып қалды. Өндірістің сыртқы және ішкі рынокқа төмен
дәрежеде болу — оның негізгі себебі болды.
1994жылы 1990 жылға қарағанда өнеркәсіптердің өндіріс өнімдерінің
көлемі 47,7% кеміді. Жеңіл, химия және машина құрылысы өнеркәсіптерімен
қатар құрлыс материалдары өнеркәсіп өнімдері тез қысқартылды.
1994 ж. бастап өнеркәсіп орындарына шетелдік компаниялардың келуінен
бастап, инвестицияның өсуі байқалды. Инвестицияның негізгі капиталда өсуі
мұнай-газ саласында структуралық өсуіне әкелді. Мысалы 1991ж. 31%-тен
1994ж. 51% көтерілді. Металлургия өндірісінің инвестициялық үлесі 17%
деңгейінде қалды.
Екінші кезең (1995—1999жж.) нарықтық реформалар өндірісте жүргізілуі,
өндіріс салаларының тұрақталануы мен экспорт өнімдерінің ішкі рынокты
қамтамасыз ету болып табылады.
Экономикалық реформалар экономика секторының негізіне айналды, елдің
ішкі өнімі жалпы 25,6% болды.
Өндірістерді реформалау оларды реструктуризация жолымен және қаржы
жағдайы төмен өнеркәсіптердің банкроттануы Қазақстанның стратегиялық
экономика саласында шетелдік инвесторлар келуіне жағдайлар жасалды.
1996—1997жж. реформалануы негізінде өнеркәсіп өндірістерінің дамуы
қамтамасыз етілді. 1999—2000жж. бұл өсу 2,7 және 14,6% жетті.
Қазіргі кезең өндіріс саясатында отандық өнімдерді қолдау, отандық
нарық өнімдерін шет елге шығару және оны сапасыз өнімдерден сақтау
жұмыстары жүргізілді.
Салалы бағдарлама бойынша ұлттық компанияларға қолдау көрсету.
Оның негізгі мақсаты экономикалық өсу негізін өнеркәсіптерді дамыту,
жоғары технологиялы өнімдердің сапасын көтеру.
Өнеркәсіптік өндіріс динамикасы
Соңғы 10 жыл уақытында Қазақстанның экономикалық картасында маңызды
өзгерістер болды деп айтуға болады.
Өндірістік кәсіпорындар саны 19769 дан 14781-ге дейін қысқартылды; оның
ішінде 92,1% жеке мемлекеттік 5,1%, шет елдік меншік 2,8% болды.
Таукен өнеркәсібінің мұнай өндіру саласы 85%-ті қамтиды. Қазіргі таңда
Қазақстан ТМД елдері арасында Ресейден кейінгі мұнай өндіруде екінші
орында, ал әлемдік бірлестіктегі 90 мемлекеттің ішінде алғашқы 30
мемлекеттің қатарында. “Тенгиз” және “Қарашығанақ” мұнай көздерінен жақын
арада 40 млн. тонна мұнай және 30 млрд.куб.м. газ жыл сайын беру көзделуде.
Қазақстан әлемдік рынокта көмір өндіру саласы бойынша ең ірі ондыққа
кіреді. (2000ж. 74,8 млн.тонна, немесе жалпы әлемдік көлемде 2,0%
шамасында).
Қазақстандағы қара металлургия негізін темір, хром, марганец өндіру
орындарынан көруге болады. Темір рудасының қоры бойынша Қазақстан әлемде
сегізінші орында. Темір рудасының негізгі аудандары Қостанай мен Қарағанды
облыстары болып табылады. Рудаларды шығару мен өңдеу Қостанай облысында ААҚ
“ССГПО” және ААҚ “Лисаковский ГОК”, сонымен қатар Қарағанды облысындағы ААҚ
“Атасуруда” болып табылады.
Қазақстан марганец рудасы қоры бойынша ЮАР, Украинадан кейін үшінші
орында, бұл руданы өндіруде әлемдік стандарт бойынша 7 орынды иеленеді.
Түсті металл өндіруде, барлық металл түрлері қысқартылды, тек мыс
өңдіруді қысқарту жай жүргізілді, оған себеп бұл металдың әлемдік бағасының
жоғарылығы мен нақты шикізат көз болып табылды.
Қорғасын өндірісін өндіруді қысқарту жоғарғы шапшаңдықпен жүргізілді.
1994ж. Павлодар глинозем заводы, Өскемен титаномагний комбинаты және
Шығыс Орталық пен Оңтүстік Қазақстанның барлық өндіріс орындары тоқтатылуға
шақ қалды.
Қара металл өндіру ісінің төмен түсуі өте терең болды. Оған себептер
болған жағдайлар өндірісті сату рыногін жоғалту, өндіріс технологиясын
жаңартуда инвесторлардың жоқтығы және өндіріс басшыларының орынан көп
ауыстылуы болды.
Өнеркәсіп орындарының структурасы.
1994 жылы 1990 жылға қарағанда; электроэнергия 1990ж. — 8,3%, 1994ж.
18,9%, отын өндірісі 10,2% және 21,9%, металлургия 15,6% және 24%. Жеңіл
өндіріс 1990ж. 15,6%, 1994ж 3,8%, машина жасау 15,9%, 1994ж. 7,3%, тамақ
өндірісі 1990ж. 15,9%, 1994ж. 9,9%, химия өнеркәсібі 1990ж. 6,3%, 1994ж.
3,7% болды.
1995ж. бастап металл өнеркәсібі мен мұнай өндіру іс жоғарылады.
Әлеуметтік даму
Тәуелсіздік негізінде Қазақстан халықтарының мәдениеті мен дәстүрі
өрледі, ұлттық сана-сезімі өсті. Қазақ ұлты топтаса бастады; қазақ тілі
мемлекеттік тіл болды; қазақ халқының таңдаулы өкілдерінің есімдері орала
бастады, тарихи топонимика қалпына келтірілуде; ұлттық мәдениеттің
гүлденуі үшін жағдай жасалды, көші-қон және азаматтық туралы заң
қабылданды. 1992ж. күзде Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы өткізіліп, оған
10 миллион қазақ халқының өкілдері жиналды.
Экономикалық дағдарыс жағдайында республикада табиғи байлықтардың аса
мол қоры барлығы негізге алатын, экономикалық қайта құрлыс пен нарықтық
қатынастарға өтудің өзіндік үлгісін жүзеге асыруға региондар мен шаруашылық
қызметі субъектілерінің баламалы меншік түрлерін қалыптастыру қажеттігі,
қорғаныс комплекстерін конверсиялау және ғылыми-техникалық, өндірістік
потенциалды неғұрлым тиімді пайдалану бағытын ұстанды. Республика
экономикасының мемлекеттік емес секторы белсенді дамытылуда. 1992ж.
ортасында оның қатарында 35 акционерлік қоғам, 76 салааралық және сыртқы
экономикалық ассоциациялар, 30 концерндер мен концерциумдар болды.
Республикада 120 коммерциялық банк, 60 биржа, 40 қамсыздандыру және 20
лизингалық компания, екі ірі аудиторлық орталық болды. 230 орташа өнеркәсіп
орны, 11 мыңдай кооператив, 5,5 мыңнан астам шағын кәсіпорын бар, оларда
халық шаруашылығында істейтіндердің 15% жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығында
8 мыңдай шаруа қожалығы бар. 1806 кәсіпорын мен ұйым жекешелендірілді,
олардың үштен екі бөлігі ұжымдық меншікке, төрттен бір бөлігі жеке меншікке
өтті.
Бұрынғы Кеңес экономикасының ыдырауы салдарынан әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың шешеленіскен жағдайында нарықтың реформа қиындықпен жүріп жатты.
Алайда қазақстандықтардың жалпы ұлттық татулықтың жақсы болатына
үміттендірді, бұл татулық Қазақстан Республикасының жаңа мемлекеттік
жалауында бейнеленген, онда көк жасыл түс бірлік пен ашық аспанды,
бейбітшілік пен игілікті бейнелейді, алтын күн — тыныштық пен байлықты,
дала қыраны — кеңпейілдік пен қырағылықты, асқақ ой-парасатты, шаңырақ —
ата мекенді бейнелейді.
1993ж. 28 қаңтарда Республика Жоғары Кеңесі құқықтық мемлекет құрудың
ірге тасы, оның мемлекеттілігінің, тәуелсіздігін қамтамасыз етудің,
экономикалық, мәдени және ғылыми-техникалық прогресс жолымен алға басуының
кепілі болып табылатын тәуелсіз Қазақстан Республикасы Конституциясын
қабылдады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасы өзінің барлық
азаматтарына бірдей құқық қамтамасыз ететін демократиялық, зиялы және
біртұтас мемлекет. Оның аумағының тұтастығы, бөлінбейтіндігі және қол
сұғуға болмайтындығы атап көрсетілген. Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік өкімет билігі оның заң шығарушысы, атқарушысы және сот билігіне
бөлінетін принципіне негізделінген, мемлекеттік өкімет билігінің бірден-бір
қайнар көзі — Қазақстан халқы. Қазақстан Республикасы адамды, оның өмірін,
бостандығы мен тәуелсіздігін, оның ажырамас құқықтарын ең қымбат қазына
деп санайды және өз қызметін азамат пен қоғамның мүдделері үшін жүзеге
асырады. Солай Қазақстан халқы өз тарихын жасай бастады.
Сыртқы саяси байланыстар
Қазақстан ТМД шеңберінде
Қазақстанның басты және өзгермес мақсаты — тәуелсіздікті, егемендік пен
мемлекеттілікті нығайту. Қазақстан мүдделеріне халықаралық құқықтың берік
негізіне орныққан көпполюстік жүйе құру мен көпжақты дипломатия
институттарын нығайту. Сөйтіп, Қазақстан бүгінгі күні — көптеген
халықаралық және аймақтық ұйымдардың мүшесі.
Бірақ оның саясатында басты көңіл ТМД мемлекеттерімен қарым-
қатынастарға бөлінеді.
Тәуіелсіз мемлекет Достық жұмыстарына көз жүгірте отырып, шартты түрде
бірнеше кезеңдерге бөліп қарауға болады. Олардың әрқайсысында қатынастардың
жаңа түрін қалыптастырудың спецификалық мәселелері шешіліп отырды.
1992ж. мен 1993 жылдың басындағы алғашқы кезеңде халықаралық
қатынастардың негізін қалау жұмысы басталды.
Қысқа уақыт ішінде ынтымақтастықтың ұйымдасқан құрылымы — Мемлекет
басшыларының кеңесі, Үкімет басшыларының кеңесі, ТМД-ның парламентаралық
ассамблеясы қалыптасты. 1993ж. бері Минскіде Достастықтың штаб-пәтері —
Атқарушы Секретариат (ТМД Атқару комитеті) жұмыс істеуде. Сыртқы істер
министрлері кеңесі, сондай-ақ салалық ынтымақтастық органдары құрылды.
ТМД мемлекеттерінің экономикалық интеграция жолындағы өзара қарым-
қатынастарындағы маңызды сәт 1993ж. интеграцияға мерзімінен бұрын қол
жеткізу — тауарлар, қызметтер, қаражат және жұмысшы күштерінің ортақ
рыногын кезеңдерге бөліп құруды айқындаған Экономикалық одақ құру туралы
Келісімге қол қойылу болды. Оның мүшелері осындай рынокқа қарай талпынысты
еркін сауда аймағын, кезеңдік және төлемдік одақтарды құру арқылы байқады.
Экономикалық одақтың (ТМД экономикалық кеңесі) Мемлекетаралық экономикалық
комитеті жұмысшы ұжымдық органға айналды.
Осыған байланысты 1994ж. Қазақстанның ұсынысымен ТМД мемлекеттері
басшылары еркін сауда аймағын құру туралы Келісімге ал 1999ж. 2 сәуірде
Келісімде көрсетілген нәрселерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Протоколға қол қойды.
1997ж. Достастықтық дамуының жаңа кезеңі басталды. Бұл уақытта ТМД-ға
мүше елдер өз егемендіктері мен тәуелсіздіктерін нығайтып, халықаралық
және аймақтық ұйымдардың жұмысына атсалысудан тәжірибе жинақтап қалған еді.
Мемлекеттердің әрқайсысы ТМД шеңберіндегі ынтымақтастықты қоса алғанда екі
жақты да, көп жақты да деңгейде өз қажеттерін айқындап алды.
Сонымен бірге Достастық жұмыстарында ТМД-ға мүше мемлекеттердің өзара
бірігіп саяси қимылдар жасаудың аса жоғары деңгейімен экономикалық
ынтымақтастық қарқыны арасындағы алшақтық байқалды. Қол жеткізілген
келісімдердің, әсіресе экономикалық саладағы шартардың жүзеге асуы
көкейтесті мәселеге айналды.
Экономика саласында құқықтық негізі 1994ж. сәуірде қол қойылған тиісті
келісімде қаланған еркін сауда аймағын қалыптастыру бойынша жұмыстарды
жандандыру туралы пікірлер бір жерден шықты.
Осыған байланысты Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998ж. жылғы 28
сәуірдегі ТМД Саммитінде реформалау мен ТМД-ң стратегиялық мақсаттары
мәселелері бойынша негізгі баяндамасын оқыды. Н.Назарбаев толық көлемді
Келісім жөніндегі ТМД-ны дамытуға байланысты ұсыныстардың бәрін қамтиды,
ТМД-да ортақ экономикалық кеңістік құру жөніндегі мәселені құрастыруды
ұсынды.
1999ж. 2 сәуірде өткен аталған Форум жұмысының қорытындысы бойынша
Достастықтың жарғылық және басқа да органдарының жұмыстарын жандандыру
мақсатында, Қазақстан жағының ұсынысымен мемлекет басшылары Достастық пен
ТМД-ның Атқарушы Секретариатының жаңа схемасын бекітті, Мемлекетаралық
экономикалық Комитет аппараты үздіксіз жұмыс істейтін атқарушы, әкімшілік
және біріктіруші орган — ТМД Атқару Комитеті болып қайта құрылды. Сонымен
қатар Атқару Комитеті қызметкерлерінің штаттық саны қысқартылды,
Достастықтың кейбір салалық кеңестері жойылып, олардың өкілеттіктері
Достастықтың Атқару комитетіне берілді.
Алайда Достастық органдарының қазіргі жай-күйін талдай келіп, өзара
қимыл жасау деңгейінің іс жүзінде барлық өмірлік маңызы бар салаларда өзара
тиімді ынтымақтастықты қалпына келтіріп, дамытуда айтарлықтай нәтиже
бермегенін айта кету керек.
ТМД елдеріндегі әлеуметтік-экономикалық ахуалдың қазіргі жағдайы
тұрақсыз Қаржы дағдарысы интеграция жолындағы үлкен бөгет болды және кейбір
Достастық елдері экономикалық қатынастарының алыс шет елдерге бағыт алуына
түрткі болды.
Сондай-ақ, Достастық елдерінде пайда болып келе жатқан күрделі
жағдайдың ұлғаюы мен дағдарысты ахуалдар барлық мүше-мемлекеттердің ұлттық
қауіпсіздігіне қауіп төндіруде. Осыған байланысты үстіміздігі жылдың 21
маусымындағы Достастыққа мүше мемлекеттер көлемдерінің отырысында 2003
жылға дейінгі кезеңге арналған халықаралық терроризм мен басқа да
экстремизм құбылыстарымен күрес жөнінде Бағдарламасы қабылданды, ТМД-ң
Терроризмге қарсы орталығын құру туралы шешімге қол қойылды және осы
орталықтың басшысы бекітілді.
Сонымен бірге Достастыққа мүше мемлекеттер көсемдері стратегиялық
тұрақтылыққа қолдау жасау мәселесі бойынша Мәлімдемеге қол қойды. Онда 1972
жылғы 2 мамырдағы зымыранға қарсы қорғаныс жүйесін шектеу туралы келісімнің
тарихи маңызы халықаралық қауіпсіздікті қазіргі жағдайда қамтамасыз етудің
іргетасы ретінде атап өтілді.
Өкінішке орай Достастықтың өзіне артылған үміті толық көлемде ақтай
алмағанын атап өткен жөн.
1991ж. желтоқсанынан 2000 жылғы 5 шілдеге дейінгі кезеңде ТМД
шеңберінде 1085 құжат қабылданды, оның ішінде 404-ін Мемлекет басшылары
кеңесі және 681-ін Үкімет басшылары кеңесі қабылдады.
Осы құжаттардың 917-сі (84,5%) қол қойылған күннен бастап күшіне енді.
Алайда мұнда бұл келісімдердің көпшілігіне қысқарған түрде қол
қойылғандығын, яғни бірқатар мемлекеттердің кейбір құжаттарға қол
қоймағандығын айта кету керек.
168 құжат (15,5%) олардың Достастыққа мүше мемлекеттерде бекітілуін
немесе мемлекет ішіндегі тиісті процедуралардың орындалуын қарастырады. Осы
құжаттар ішінен тек 7-уі ғана ТМД-ға мүше мемлекеттердің барлығы үшін
күшіне енді. ТМД шеңберіндегі нормативтік-құқықтың сипаттағы үлкен блоктың
көпжақты ынтымақтастықтың барлық салаларын жабатынын есепке ала отырып,
қазіргі уақытта Қазақстан тарапы оларды жүзеге асырудың нақты да қозғағыш
механизмдерін құруды ұсынуда.
Ал Достастық жұмысының оптималды схемаға көшуі үшін Қазақстан төмендегі
ұсыныстарды алға тартуда:
— — ТМД мемлекеттері мен үкіметтері басшыларының саммитін жылына
бір рет өткізіп тұру және онда Достастық жұмыстарының өткен
кезеңдегі қорытындыларын қарастыру, алдағы жылға негізгі бағыттарды
белгілеу, ТМД шеңберінде ғана емес, одан да кең көлемде пайда болып
келе жатқан үлкен қауіп-қатерлерге бірігіп жауап беру үшін тиісті
алғышарттар мен жағдайлар туғызатын шешімдер қабылдау
— — ТМД Атқару комитетінің салалық кеңестері, комитеттер мен
комиссияларға мәселелерді дербес қарастырып, өздеріне берілген
өкіметтіктер аясында соған сәйкес шешімдер қабылдау құқығын беру.
Қазіргі уақытта Атқарушы комитет жанында әр түрлі салада әскери
ынтымақтастықты жұмылдыру жөніндегі штаб мүше-мемлекеттердің үлестік
салымдары есебінен жеке қаржыландырылатын құрылымдарды қоспағанда 57
салалық кеңестер, комитеттер мен комиссиялар жұмыс істеуде.
— — Салалық министрлерге Достастықтың Мемлекет басшылары кеңесі
мен Үкімет басшылары кеңесінің отырыстарына енгізілетін халықаралық
құжаттарға қол қою өкілеттігін беру. Өйткені бүгінгі күндері
халықаралық келісімдерге Достастықтың мемлекет басшылары, үкімет
басшылары мен сыртқы істер министрлері қол қоя алады.
Сонымен бірге Достастықтың өткір мәселелерінің бірі Атком қажетіне
бөлінетін қаражаттың жұмсалуының нәтижесіздігі болып отыр. Ол ТМД-ға мүше
мемлекеттер тарапынан тиісті қаржылық бақылаусыз жүріп жатыр. Көптеген
тұрақты өкілдіктер елдердің уставтық органдарды қаржыландыру бойынша өз
міндеттемелерін қалай атқаруларына қарамастан Аткомның ортақ бюджеті
есебінен жұмыс істеуде.
ТМД Атқару комитеті жұмыстарын жандандыру мақсатында Қазақстан мынандай
ұсыныстар жасады:
— — жыл сайын Достастықтың барлық мемлекеттерінің қаржы органдары
өкілдерінің қатысуымен Атком органдарының қаржы жұмыстарын тексеру:
— — қызметкерлердің жалпы санын қосымша қысқарту, Минск пен
Мәскеудегі Атқару комитетінің жұмысшы органдарының жұмыстарын
жандандыру, Төрағаның жұмыстан босаған орынбасарларының санын
мемлекет өкілдерінен тұратын 4 адамға дейін елдердің алфавиттік
реті бойынша қысқарту
— — Минскідегі аппараттың бір бөлігінің ұйымдастырушылық-саяси
мәселелермен және ТМД-ң ортақ бюджетімен, ал Мәскеудегі бөлімнің
еркін сауда аймағын құрып, дамытуды қоса алғанда экономикалық
мәселелермен айналысатындығын көрсете отырып, Аткомдағы
департаменттер санын қысқарту.
— — 1994ж. ТМД Уставының жаңарған нұсқасын дайындау бойынша
құрылған жұмысшы тобының жұмысын жандандыру.
Қазақстанның ТМД Атқару комитетінің жұмысын жандандыруға қатысты
ұсыныстары мен ескертпелері үстіміздегі жылдың 21 маусымында (Мәскеу)
қабылданған ТМД Аткомы туралы Ережелерде көрсетілген.
Жалпы алғанда Қазақстанның ТМД шеңберіндегі интеграция мәселелері
бойынша ұстаған позициясы бұрынғы қалпында қалып отыр. Яғни Қазақстан ТМД-
ның нығаюуын, тұрақтылықтың сақталуын, ТМД және басқа да аймақтық ұйымдар
шеңберіндегі байланыстардың жан-жақты дамуын жақтайды.
Қазақстан қазіргі заман талаптарына жауап беретін және ТМД-ның ортақ
тарихына арқа сүйеген ортақ саяси, экономикалық және әлеуметтік
стандарттарға қол жеткізуге ұмтылуда.
Қазақстан ҰҚК шеңберінде
Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісімге 1992ж. 15 мамырда Ташкентте қол
қойылды. ҰҚК-ға 9 мемлекет мүше болды. Келісім 1999ж. сәуірде күшін жойды.
1999ж. 2 сәуірдегі ТМД мемлекеттері басшыларының Саммитінде Әзербайжан,
Грузия мен Өзбекстаннан басқа мүше-мемлекеттер ҰҚК-ның ұзартылуы туралы
Протоколға қол қойды. Грузия келісімнің қайта жасалуы бойынша жұмыстар
толық аяқталған соң ғана мүшелікке өтуге келісті.
Басқа 6 мемлекет үшін Протокол 2000ж. 22-наурыздан бастап күшіне енді.
Қазіргі күндері ҰҚК Келісімге мүше-мемлекеттердің әскери-саяси
саласындағы интеграция үшін шынайы ядро және негізгі құрылымға айналып
келеді.ҰҚК-ге мүше-мемлекеттер арасындағы әскери-саяси қарым-қатынастарға
Келісімге кірмейтін басқа елдермен саяси байланыстар мен қатынастарға
қарағанда көбірек көңіл бөлінеді.
Сонымен қатар Ұжымдық Қауіпсіздік туралы келісім (ҰҚК) оның мүшелерінің
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің әзірге жалғыз механизмі және Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы көлеміндегі инеграциялық процестерді дамытудың
маңызды әскери-саяси құрамдас бөлігі болып табылады.
Келісім өзіне жүктелген сенімді әскери құрылыс саласындағы
ынтымақтастықты жөнге келтіруге жол ашатын құрал ретінде ғана емес, сондай-
ақ ұлттық қауіпсіздікті, мүше-мемлекеттердің егемендігі мен аумақтық
тұтастығын қамтамасыз етудің маңызды факторы ретінде де ақтады.
Қазақстанның негізгі мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Егемен Қазақстанның дамуының онжылдығы елдің әлеуметтік-экономикалық
жүйесінің кең көлемді және түпкілікті қайта құрылуымен ерекшеленеді. Осы
жылдары радикалды реформалар мемлекеттіліктің орнығуы мен КСРО кезеңінде
пайда болған терең экономикалық дағдарысты жеңіп шығуы жағдайында жүзеге
асты. Өткен ғасырдың 70-80 жылдары шаруашылық механизмін жетілдіру,
командалық-бөлініс жүйесін әлсірету мен тауар өндірушілердің құқықтарын
кеңейту, шаруа ісін жүргізудің рыноктық принциптеріне өтудің алғашқы
бағдарламаларын іске қосу бойынша қолданылған шаралардың нәтижесі сәтсіз
болғаны белгілі. 90 жылдардың басындағы экономикалық өндірістің құлдырауы,
кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланыстардың үзілуі, қаржы-несиелік
жүйенің бұзылуы, рубльге деген сенімнің жоғалуы, дүкендердің бос сөрелері
мен тауар бөлудің талапдық жүйесі тән болды.
Елдегі жүйелік экономикалық қайта құру жолындағы өткен онжылдықты
белгілі бір кезеңдерге бөліп қарауға болады. Алғашқы кезең 1992—1993жж.
яғни экономиканы түпкілікті реформалаудан өз төл ақшамызды шығаруға дейінгі
уақытты қамтиды. Бұл кезеңде макроэкономикалық саясат Ресейде белгіленетін
еді. Жалпы республиканың бүкіл экономикасы көрші елді қабылданған
шешімдерге тәуелді болатын. Инфляция бұрын болмаған қарқынмен өсті. Өткен
жылдың желтоқсанының басындағы процентке шаққандағы тұтынушылық құн индексі
1992ж. соңында — 3060-ты, 1993ж. — 2265-ті құрады.
Елдегі нарықтық қайта құрулардың екінші кезеңі 1993ж. қарашадағы
ұлттық валютаның енуімен және дербес макроэкономикалық саясаттың
қалыптасуымен басталды. Ол салық салу, бюджеттік және банктік салалардағы,
сыртқы экономикалық жұмыстардағы, оның ішінде шетел капиталын тарту мен
кеден ісі, нарықтарды дамыту мен нарықтың инфра-құрылымдардағы қатынастарды
қалпына келтіріп отыратын нормативтік-құқықтық базаның құрылуымен
ерекшеленеді. Инфляцияға қарсы қатаң саясат жүргізілуінің нәтижесінде қаржы
тұрақтылығы бойынша алғашқы айтулы нәтижелерге қол жетті, тұтынушылық құн
индексі 1994ж. 1258-ге, 1995ж. 160,3-ке, 1996ж. 128,7-ге түсіп, теңгенің
валюталық бағамы тұрақталды, бюджеттегі жетіспеушілік азайды, бірқатар
экспортқа бағытталған өнеркәсіп салаларындағы өндіріс тұрақты күйге түсіп,
біраз жандана түсті.
Реформаның екінші кезеңінің ең басты нәтижесі жаңа экономикалық ахуал
болды. Осы ахуалдың нәтижесінде әкімшілік-командалық экономиканы рыноктық
экономикаға көшіру процесі маңызды жүйелік қайта құрулардың негізінде
қарқынды сипатқа ие болды. Олардың ішіндегі ең негізгілеріне мыналарды
жатқызуға болады.
Экономиканы либерализациялау. Нарықтық регуляторлардың іске қосылу,
шаруашылық өмірдегі мемлекеттік регламентация формаларының қысқаруы, сыртқы
экономикалық жұмыстардың либерализациялануы, шетел капиталына есік ашылуы,
тұрақты валюталық режимге қатысты қамсыздандыру шаралары негізінде
трансформациялық жүйенің осы ең маңызды саласын жете келтіруде көңіл
толарлықтай ілгерілеу пайда болды. Мемлекет өз қажетін өтеу үшін рыноктың
басқа субъектілерімен тең дәрежеде бірігіп жұмыс істей бастады және
форвардтың, фъючерстік және т.с.с. шарттарды пайдалана отырып, биржалық
сауданы дамытты. Өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің барынша шектелген
шеңбері бойынша мемлекеттік қадағалау механизмін сақтай отырып, еркін баға
қою және сұраныс пен ұсынысқа жауап бере алатындай олардың құрылымдарын
қалыптастыру принциптерін жүзеге асыру басталды.
Жеке секторы басым көп қырлы экономика негізінің қалануы. Ортақ
экономикалық орта өзгерді, нарыққа бағытталған шаруашылық құрылымдарының
дамуы, көп қырлы экономика негізінің орнауы және кеңеюі, іскер және
жауапкершілікті мойнына алатын меншік иелерінің қалыптасуы үшін жағдай
жасала бастады. Едәуір кідірістерге қарамастан жекешелендірудің кең көлемді
процесі аяқталды. Мемлекет меншігінен айыру және жекешелендіру,
жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті қайта жасау бағдарламаларын жүзеге
асыру, кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру және монополиясыздандырудың өткен
кезеңдерінің заңды салдары ретінде экономикадағы дамыған жеке сектордың
қалыптасуы, тәртіптің рыноктық үлгілеріне мойын бұрған меншік иесінің
аяғынан тік тұруы басталды, сондай-ақ кәсіпкерліктің, шағын және орта
бизнестің дамуы, рыноктың бәсекеге қажет базаларды кеңейту мен қолайлы
жағдайлар жасау өріс алды.
Нарықтық экономика мен инфрақұрылымда институттарының дамуы. Рыноктық
инфрақұрылымның негізі қаланды. Оған банктер желісі, инвестициялық және
сақтандыру компаниялары, биржалар, аудиторлық фирмалар және басқа да
шаруашылық субъектілеріне қызмет ететін, олардың өнім өндіру ісіне,
қызметтеріне деген сенімділіктерін арттырып, коммерциялық тәуекелді
азайтуға септігін тигізетін объектілер кіреді.
Еңбек, капитал және тауар рыноктарындағы қатынастарды қадағалап
отыратын заң шығару ісі кеңейіп, тереңдей түсті. Сауданың, қаржылай-
несиелік және басқа да рыноктық экономика институттарының дамуы елдегі ВВП
(внутр. валов. продукт. Каз.) өндірісінің құрылымында айтулы ілгерілеулерге
жағдай жасады. Қызмет көрсету бағасының да үлес салмағы өсті.
Сәйкес тепе-тең тұтынушылар рыногының құрылуы. Экономикалық жүйені
ауыстыру қысқа уақыт ішінде сұраныс пен ұсыныстың ара салмағын жөнге
келтіруге және тұтынушылар рыногындағы белгілі бір тепе-теңдікке қол
жеткізуге мүмкіндік берді. Халық тұтынатын тауарлардың басым көпшілігіне
деген ұсыныс төлемге қабілетті сұраныстан асып кетті. Бірақ мұның өзі де
көңілге медеу ұялатар факт. Алайда ішкі өнім артты десек те, импорттың
интенсивтілігі мен халықтың басым бөлігінің жинақ қорларының құнсыздануына
байланысты төлемге қабілеттілігі төмендеді, өндірістің тоқтауы, тұтынушылық
құндардың аспандап шарықтау орын алды.
Қаржылық тұрақтылық. Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуде бірқатар
табыстарға қол жетті. Инфляция қарқыны мен қаржы рыногының проценттік
салымдарының төмендеу динамикасы соның бір айғағы болды. Мемлекеттің алтын-
валюталық резервтерін жасау қолға алынды. Теңгенің валюталық курсы біршама
тұрақталып қалды. Сыртқы сауда айналымының ақсауы мен қаржыландырылуы
инфляциялық әдістерсіз жүзеге асырыла бастаған мемлекеттік бюджет
жетіспеушілігіне қатысты оң өзгерістер байқала бастады. Өнеркәсіптің
бірқатар салаларында өндірістің тұрақталу тенденциялары көрінді.
Атап өтілген жетістіктермен қатар, ел экономикасын реформалаудың екінші
кезеңінде біраз өткір проблемалар да орын алды. Атап айтқанда, экономикалық
қайта құрулардың алғашқы жылдары өндірістің айтарлықтай құлдырауымен есте.
Бұл әлеуметтік саладағы бірқатар проблемалардың ұшығуына әкеп соқты —
халықтың таза ақшалай кірісі осы кезеңде 5 есе төмендеді. Халықтың кіріс
көлемі жөнінен таптарға бөліне бастауы етек алды. 1995ж. халықты кіріс
көлемі бойынша топтарға бөліп қараудан мынадай қорытынды шықты. Халықтың
10%-інің кірісі бір ең төменгі азық-түлік алымына жетпейді, 42%-ң кірісі —
сондай алымның бірден екіге дейінгі бағасындай, 39%-ікі екіден төртке
дейінгі бағасындай және 9%-інің алымның төрттен жоғары бағасындай кірісі
бар болған.
Ең ауқатты және ең тұрмысы төмен таптардың кірістерінің арасындағы
алшақтық 11 ден 30 есеге дейін жетті. Бұл әлемдік практикада қабылданған
(10 еселік) ең жоғары көрсеткіштен асып түсті. Жұмысқа орналасу
проблемалары да ұшыға түсті. Ресми тіркелген жұмыссыздар саны 1996ж.
экономикалық ынталы (активы) халықтың 4,1%-ін құрады. Есепте тұрған
жұмыссыздар саны елдің жұмыспен қамту қызметтеріне түскен жұмысшыларға
деген сұраныстардан 25 есе көп болды. Мәжбүрліктен ұзақ демалыста және
толық емес жұмыс уақтысы режимінде жұмыс істеп жатқандардың саны 1996ж.
соңында экономикалық ынталы халықтың шамамен 7%-н құрады.
Өндірістің құлдырауы мен соған байланысты туындаған әлеуметтік
проблемалардан бөлек республика бірқатар спецификалық дағдарыс тұғызушы
факторларға тап болды. Біріншіден, ең көкейтесті проблемалардың бірі бір-
біріне әсер етуші факторлардың жиынтығынан пайда болған төлем дағдарысы
болды. Бұл факторлардың ішінде бәрінен бұрын өздерінің айналым құралдарын
тауысқан және өздеріне ауадай қажет несиелік ресурстар алуға мүмкіндіктері
болмаған кәсіпорындардың нашар қаржылық ахуал көп қиындықтар тудырды.
Екіншіден, инвестиция саласындағы проблемалар ұшығын тұрды. Инвестицияны
қысқартудың көлемі экономикалық басқа салаларындағы құлдырау деңгейлерінен
асып кетті. 1993—1995жж. өзінде ғана капиталдық салым көлемі екі еседен
асаға дейін кеміді.
Орын алған олқылықтарға қарамастан, экономиканы реформалаудың екінші
кезеңінде түркілікті институционалдық қайта құрулар жүзеге асырылып, көңіл
көншітерлік макроэкономикалық тенденциялардың қалыптасуы мен тұрақталуына
негіз қаланды. Бұл ілгерілеу 1997—2000жж. елдің ұлттық экономикасының
дамуының үшінші кезеңінде айқын көрінді. Бұл жылдарды негізгі
макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасының ерекшелігіне сәйкес жеке этап
ретінде қарастыруға болады. 1997—2000ж. аралығында ВВП-ның, өнеркәсіп
өндірісінің, инвестиция көлемінің және басқа да маңызды көрсеткіштердің
өсуі басталды. Алайда экономика дамуының динамикасын біртіндеп өзінің
таралу географиясын кеңейте түскен, сол жылдары болған әлемдік қаржы
дағдарысы біраз тежеп тастады. 1997ж. Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде
басталған дағдарыс, 1998ж. Ресейге жетті және Қазақстан экономикасына да
кері әсерін тигізді: осылайша, 1998 жыл елдің ВВП-сын төмендеуі байқалған
осы кезеңнің жалғыз жылы болды. Ал 1999ж. ұлттық валюта айтарлықтай
девальвацияға ұшырады. Республика экономикасының әлемдік рыноктор
конъюктурасының ықпалына түсуі және оның елде өндірілетін өнімдер бағасына
тәуелділігі реформалардың аталмыш кезеңінің негізгі сабақтарының бірі
болды. Өңдеу өнеркәсібін дамыту, отандық тауарөндірушілер мен шағын
бизнеске қолдау жасау, экономиканың шаруашылық комплекстің шикізат көзі
ғана болуын жоюға бағытталған құрылымдың реформаларын тереңдету мәселелері
көкейтесті сипат алды.
Аталмыш проблемалардың шешімін табуы реформалардың үшінші кезеңіндегі
институционалдық қайта құрулардың айтарлықтай тереңдеуінен көрініс тапты.
Экономикалық процестердің нормативтік-құқықтық базасы едәуір кеңейіп,
толықтырыла түсті, экономиканың ең маңызды салаларын дамытуға жағдай
жасайтын бірқатар бағдарламалық құжаттар қабылданды, шаруашылық ортаның
дамыған рынок стандарттарына жақындастырылуы бойынша шаралар жасалды. Осы
кезеңде жасалған көптеген қадамдардан ең прогрессивті қадамдар ретінде
төмендегі макроэкономикалық деңгейдегі шараларды ерекше атап өтуге болады:
жинақтаушылар қорлар жүйесі бойынша азаматтардың зейнетақыларын
тұлғаландыруға (персонализация) бағытталған, сонымен бірге қуатты ұлттық
инвестициялық институттардың қызметін атқаратын зейнетақы реформаларын
жүргізу;
жекешелендіру мен мемлекеттік мүлікті басқару процестерін жетілдіру;
өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарын қалпына келтіруді бастауға мүмкіндік
берген отандық тауарөндірушілер мен импорттың орнын басуға қолдау көрсету
бойынша бірқатар шаралар қабылдау;
отандық банк секторының ары қарайғы нығаюына және инвестициялық
процестерге халықты тартуға бағытталған қаржы саласындағы реформаларды
тереңдету;
елдің әлемдік рыноктардағы баға конъюктурасының залалды өзгерістеріне
тәуелділігін азайтуға мүмкіндік беретін ҚР Ұлттық Қорын құру туралы шешім
қабылданды.
Жалпы алғанда онжылдықтың соңғы жылдарын Қазақстандағы экономикалық
реформалардың негізгі бөлігінің аяқталу кезеңі деп қараған жөн. Елдің
макроэкономикалық дамуының аталмыш кезеңінің негізгі нәтижесі деп мыналарды
атауға болады.
1. 1. Негізінен бұрынғы шаруашылық жүйенің және әлеуметтік-
экономикалық формацияның радикалды трансформациясының күйреуінен туған
қиындықтар жойылды. 90-жылдардың басында еліміз тап болған көптеген
көкейтесті проблемалар азды-көпті шешілді, елдегі қаржылық-экономикалық
ахуалдың жетілген тұрақталуы негізінде болашақтағы дамуға жол ашқан
рыноктың типтегі экономика құрылысы болды.
2. 2. Өткен кезеңдерде басталған қазіргі заманғы рыноктың
шаруашылықты жүргізу стандарттарына сай нормативтік-құқықтың базалардың
құрылуы аяқталды. Құнды қағаздар рыногы, қаржы жүйесі, еңбек, рыногы,
салық салу, бухгалтерлік есеп, акционерлік қатынастар және басқа да
көптеген экономика салаларында дамыған заңдар қабылданды және іске асып
жатыр.
3. 3. Мемлекеттен бөлу және жекешелендіру процестерінің негізгі
бөлігі аяқталып, аралас типті экономика қалыптасты, жеке бизнестің
қуатты табы пайда болды. Осылай, 01.01.2001ж. Қазақстанда жалпы саны
138549 заңды тұлғалардан 111400-і меншіктің жеке түрімен жұмыс істеді,
жеке секторда елдің ВПП-сының шамамен 70%-і өндіріледі. Өткізілген
институционалдық қайта құрулардың негізінде рыноктық және өндірістік
инфрақұрылым компанияларының қарқынды дамып келеді. Ел ВВП-сындағы
үлесі үнемі өсіп отыратын қызмет көрсету саласының дамуы есебінен ел
экономикасының құрылымында орын алып келген диспропорциялар жойылды.
Экономиканың көптеген салалары мен шеңберлерінде бәсекелестік орта
қалыптасты.
4. Мемлекеттің қаржы саласында барлық негізгі бағыттар бойынша
берік тұрақтылыққа қол жетті: мемлекеттік қаржы, ұлттық валютаның бағасы,
банк жүйесінің тұрақтылығы мен беріктігі, Ұлттық банктің алтын-валюталық
резервтері, инфляция динамикасы, ақша нарықы мен мемлекеттік құнды қағаздар
нарықындағы проценттік салымдар бойынша ілгерілеу байқалды. Осылайша 2000ж.
тұтынушылық баға орта есеппен айына 0,8%-ке, мемлекеттік бюджет 01.12.2000
жылы ВВП-ға 2,2%-ке орындалды, Ұлттық банкті қайта қаржыландыруға салым
2001ж. ақпанда 12,5-ке төмендеді, мемлекеттік құнды қағаздардың кірісі
қосалқы нарықта жылына 11,4%-тен айналды. Қаржылық тұрақтылық халықтың
айтарлықтай бос бөлігін тартуға және банктердің экономиканың маңызды
секторларына беретін несиелерінің көлемін едәуір ұлғайтты.
4. 5. Экономикада инвестициялық-өндірістік процестер қарқын ала
бастады. Онжылдық соңында ВВП көлемдерінің, өнеркәсіп өндірісінің,
инвестициялық жұмыстардың динамикасында және бірқатар маңызды
көрсеткіштерде айтарлықтай ілгерілеу байқалды. Өсім іс жүзінде
экономиканың барлық салаларында — өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында,
транспорт пен байланыста, саудада және т.б. орын алды. Бұл елдің
дамуының тұтастай (жалпылама) және жүйелік сипаты жайында әңгіме
қозғауға мүмкіндік береді. 1999ж. бастап, реформа жылдары алғаш рет
сауда тепе-теңдігі көңіл көншітерлік белгілері байқалды.
5. 6. Реформалардың үшінші кезеңінің ең маңызды ерекшелігі олардың
шынайы құрылымдық қайта құруларға жүйелік түрде бағытталуы болды. Нарық
институттары мен шаруа жүргізу механизмдерін қалыптастыру саласында
бірқатар батыл қадамдардың жасалуының нәтижесінде Қазақстан экономиканы
реформалаудың қарқыны бойынша ТМД елдерінің көбін басын озды. Атап
айтқанда Қазақстан ТМД елдері арасында бірінші болып зейнетақы
реформасы, банктік салымдарға кепілдік беру жүйесі, Ұлттық банк арқылы
Бүкіләлемдік банкке қарызды мерзімінен бұрын өтеу, Ұлттық қор құру,
банктер мен зейнетақы қорларының салымшыларына ұлттық валютаны
девальвациялаудан туған бағамдық шығындар үшін мемлекеттік өтемақы
төлеу, экспорттерлардың валюталық көмекті міндетті түрде сатудан бас
тартуы, автокөлік иелерінің жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру
сияқты шаралар қабылдады. Қазақстанның ТМД елдері арасында шетел
инвестицияларын тартудың жан басына шаққандағы көлемі жөнінен ең
алдыңғы орында екені даусыз Мемлекет пен шаруашылық субъектілері
қаржыны басқару оптимизациясының әдістерін табысты қолданып келеді:
құнды қағаздар шетел рыноктарына шығарылуда қайта қамсыздандыру
механизмдері іске қосылуда. Үшінші кезеңдегі ел Экономикасын реформалау
ісі 90-жылдардың басында орын алған келеңсіз тенденцияларды өзгертуге
жол ашты. Онжылдықтың үшінші бөлігінен бастап макроэкономикалық
көрсеткіштердің басым бөлігі тұрақтылықты немесе өсімді көрсетіп
келеді. Соңғы жылдары жүргізілген қайта қалыптастырулар елдің
әлеуметтік саласына да бірқатар игі ықпалын тигізді: халықтың кірісі
өсе бастады, жаңа жұмыс орындары ашылды, мемлекеттік бюджеттің
әлеуметтік мұқтаждылыққа шығысы артты.
Елдің шаруашылық комплексін реформалау процестерінде, оның жүйелік
қайта қалыптасуында жетекші рольді мемлекеттің экономикалық саясаты
атқарды. Тәуелсіздік алған соң Қазақстан экономикалық процестерді
ұйымдастырудың ең қиын жүйесін іс жүзінде басынан бастап құру
қажеттілігімен бетпе-бет келді, ол сонымен бірге шаруашылық ортаны
түпкілікті реформалау ісімен күрделілене түскен қажеттілік еді. Өтпелі
кезеңнің бұл объективті қиындықтары экономиканы басқару саласында
жеткілікті дұрыс шешімдер қабылдауға әрқашан жағдай жасай бермейтін. Алайда
жалпы алғанда өткен онжылдықтың қорытындысы бойынша елде экономикалық
саясат жүргізудің рыноктық қоғам принциптеріне лайық жүйесі қалыптасты.
Қазіргі уақытта елдің экономикалық саясатын бірнеше шешуші бөліктерге
бөлуге болады: қаржы-несиелік, салықтық-бюджеттік, сыртқы экономикалық,
инвестициялық, нарықтық блоктар және монополияға қарсы саясат.
Реформалардың басынан аяғына дейінгі кезеңдеріндегі экономиканы
тұрақтандырудың шешуші бағыты қаржы-несиелік саясат болды.
Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету көбіне Қазақстан Ұлттық
Банкінің 1994 жылдың шілдесінен бері жүргізіп келе қатаң ақша саясатының
жүзеге асырылуы байланысты. Ақша саясатын жүргізу инфляцияның төмендеуіне
ықпал ететін ақшаны көлемін сомасы бойынша басқаруға, сондай-ақ
өнеркәсіптің өсе түсуіне арналған тұрақты айырбастау бағамын қалыптастыруға
бағытталды. Қайта қаржыландыруға иек арту инфляцияның іс жүзіндегі
қарқынына байланысты туындады. Ал мемлекеттік құнды қағаздарға деген сенім
аукциондық әдіспен анықталды, бұл шынына келгенде, олардың маңызын ашып
берді. Екінші дәрежедегі банктерге қосымша талаптардың бекітілу жолын
қадағалау өте сәтті жүзеге асырылды.
1995ж. ортасынан бастап Қазақстанның қаржы-несиелік саясатының
құралдары дамыған елдерде дәстүрге айналған тағы бір шарамен — Ұлттық Банк
өзінің құнды қағаздарға арналған жеке қоржынын жасай бастаған кездегі ашық
рынокта жүргізілген операциялармен толықты. Осы мақсатта шығарылу көлемі
ақшалай агрегаттар бойынша бағыттарға байланысты белгіленген арнайы құнды
қағаздар — Ұлттық банк ноталарын шығару қолға алына бастады. Сонымен қатар
ақша көлемін стерилизациялау және теңгенің айырбас құнының тұрақсыздығын
жою мақсатында валюталық рыноктағы интервенция сияқты рыноктың экономикаға
тән регулятор іске қосылды.
1996 жылдан бастап екінші дәрежедегі банктердің несие саясаты біршама
өзгерді. Мұндай банктердің қатары кеміп қалған еді. Ал аталмыш
операциялардың негізгі бағыты банк жүйесінің беріктігін сақтау болып қалды.
Жеңілдік несиелерін беру мен кәсіпорындардың Ұлттық Банкке несие сұраған
тікелей өтініштерін қарау тоқтатылды. Несиелердің бөлінуі аукциондар,
банкіаралық рынок, сондай-ақ ломбардтық негізде жүзеге асты.
1997ж. бастап қаржы-несиелік саясаттық жүзеге асырылу әдістемесі
дамыған елдердің осыған ұқсас стандарттарына сәйкес түпкілікті қалыптасын
бітті және Ұлттық банктің ресми салымының өзгеруін, міндетті түрдегі
резервтерге нормалар белгілеуді, ашық нарықтағы операцияларды және ішкі
валюталық нарықтағы интервенцияларды қамтыды. Инфляция қарқынының бәсеңдеуі
артынан пропорционалды негізде сыйақы түріндегі ресми ставкалар —
қаржыландырудың ресми ставкасы, ломбардты несие бойынша сыйақы түріндегі
ставка, “овернайт” несиелері бойынша сыйақы түріндегі ставкалар төмендеді.
1998ж. қаржы-несиелік саясат әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында
жүргізілді және орын алған жағдайдағы қадағалаудың спецификалық
қажеттілігін көрсетті. Бұл оған Қазақстанның қаржы секторын қорғауға
бағытталған қатаң сипат берді. Сонда да 1999ж. ұлттық валютаның еркін жүзіп
жүрген айырбас бағамының режимі қабылданды, және ол біршама девальвацияға
ұшырады. Осы жағдайда қаржы-несиелік саясаттың ең басты міндеті инфляция
қарқынының өсуіне тоқтату болды. Сонымен бірге, бұрынғыдай екінші
дәрежедегі банктердің кредиттік қабілетінің артуы да көкейтесті мәселе
Бүйінде қалды. Осыған байланысты Ұлттық Банк бір жыл ішінде қайта
қаржыландыру салымының деңгейін 18%-ке дейін төмендетті. Кейін ол көрсеткіш
2000 жылғы қаржылық ахуалдың түркілікті тұрақталуына қарай 14%-ке, ал 2001
жылдың ақпанында 12,5%-ке түсті.
Экономикалық процестерді қадағалаудың тағы бір негізгі бағыты салықтық-
бюджеттік саясат болып табылды. Қазақстан экономикасын реформалаудың
бірінші кезеңінде осы салада басты назар негізінен рыноктық стандарттарға
сай заңдарды қарастыруға аударылған еді. Нормативтік база салық салу
саласында да, нарыққа бағытталған бюджеттік жүйе құру бойынша да құрылған
болатын. Бюджеттік саладағы ахуал республиканың рубль аймағында тұрған
кезінің өзінде өте қиын еді. Бюджеттік процесс эммисиялық жұмыстарды
бақылап отырған Ресейге тікелей тәуелді болатын. Реформалардың алғашқы
жылдары Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің өте үлкен диспропорциялары
байқалды. Ұлттық валюта енгеннен кейін бюджеттік жүйені жетілдіруге
ұмтылыстар жасалды. Алайда инфляцияның жоғары қарқыны бюджетті
қалыптастыруды барынша жетілдіруге мүмкіндік бермеді. Бюджет
жетіспеушілігін Ұлттық банк несиелері есебінен жабу кең көлемде қолданысқа
енді. Бұл да инфляцияның өсуіне, ақыр аяғында бюджет балансының бұзылуына
ықпал етті.
Бюджет саласындағы өзгерістер 90 жылдардың орта шенінде мемлекеттік
бюджеттің жетіспейтін тұстарының инфляциялық емес әдістермен
қаржыландырылуы жүзеге аса бастап, ал осы көрсеткіштің көлемі кірістер мен
шығыстар арасындағы алшақтықтарды болдырмау мақсатында бақылауға алынған
кезде басталды. Осы кезеңнің салық жүйесі де белгілі бір өзгерістерге
ұшырады. Салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың тиімді әдісі ретінде
ғана емес сонымен бірге инвестициялық-өндірістік жұмыстарды жөнге
келтірудің құралы ретінде қарастырыла басталды. Бір жағынан бұл өзгерістер
осы уақытта жүргізілген ірі кәсіпорындарды жеке проекттар бойынша
жекешелендірумен де байланысты болды. Осы проекттар аясында инвесторлар
едәуір салық жеңілдіктеріне ие болды.
Реформалардың үшінші кезеңі бюджеттік-салықтық саясат саласында
мемлекеттік бюджетті орындаудың тұрақталуы, мемлекет жетіспеушілігі
көлемнің кемуі, салық заңдарының отандық тауарөндірушілерге қолдау жасауға
бағытталуы сияқты негізгі ерекшеліктерді қамтыды. Салық механизмдері
белгілі бір салалардың дамуын жөнге келтіруге бағыттала отырып, қолданыла
бастады. Осылайша, 1999ж. машина жасау, химия және жеңіл өнеркәсіп
өнімдерінің бәсекелестікке қабілетін арттыру мақсатында машина жасау мен
химия өнеркәсібі үшін НДС төлеу мерзімін 90 күнге ауыстыру бойынша салық
заңына өзгерістер енгізілді. Ал жеңіл өнеркәсіп үшін бұдан бөлек НДС-тің
нөлдік ставкасы енгізілді. 2000ж. салық уақының жекелеген ережелеріндегі
өзгерістерді орнықтыруға дайындық бойынша жұмыс жалғасын тапты. Ол ережелер
ең алдымен машина жасау кәсіпорындарына, ішкі рынокқа бағытталған химиялық,
мұнай-химиялық және ағаш өңдеу өнеркәсіптеріне арналған қатаң емес салық
режимін қарастырады.
Экспортқа бағытталған экономикалы ел ретіндегі Қазақстанның экономикалық
дамуында реформалардың бүкіл өн бойында сыртқы экономикалық саясат үлкен
роль атқарды. Елдің сыртқы экономикалық байланыстарындағы реформалар сыртқы
сауданы жаңарта түсуге бағытталды. Бұл жаңарту қадағалаудың әкімшілік
әдістерін экономикалық әдістермен алмастыруға жол аштты.
90 жылдардың ортасы сыртқы сауданы жаңартумен ерекшеленді. Мұндай
жаңарту онжылдықтың басында рыноктың экономикалық талаптарына сай келмейтін
қадағаланғандықтың жоғары дәрежесімен ерекшеленді. Атап айтқанда
1994—1995жж. бастап сыртқы сауданы жаңарту тауар экспортына квоталауды жою,
лицензияланған өнімдер санын қысқарту, экспорттық кеден салықтарын жою
сынды бағыттар бойынша жүрді. Республикада жүргізілген сыртқы экономикалық
саясаттың негізінде республиканың сауда тепе-теңдігінің көрсеткіштері
біршама жақсарды.
1995ж. шілдеде кедендік бақылау жүйесін қалыптастырған жаңа Кедендік
кодекс қабылданды. Сол жылдың қаңтар айында Кедендік одақ туралы Ресей
Федерациясымен, Белорусь және Қырғызстанмен келісім-шарт жасалды.
Елдің сыртқы экономикалық саясаты 1998-99жж. әлемдік экономикадағы
дағдарысты құбылыстардың өрлеуі мен Қазақстанның негізгі саудалық әріптесі
— Ресейдегі қаржы дағдарысынан кейін қарқын алуға маңызды қадам жасады.
Қазақстан экспортының негізгі тауарларына әлемдік бағаның түсуі мен рубль
девальвациясы экспорттың 15%-ке және импорттың 7%-ке кемуінен туындаған
сыртқы сауда айналымының 11%-ке төмендеуіне әкеп соқты. Қазақстанның
әріптестері: Ресей, Украина, Өзбекістан, ЕО елдері сияқты негізгі елдерге
экспорттық үлес салмағы азайды. Аталмыш келеңсіз тенденциялардың соңы
сыртқы сауда саясатына үлкен прагматизм мен отандық тауарөндірушілерді
қорғау құралы ретінде жетілдіруге тиіс шаралар енгізуге ұласты. Атап
айтқанда заң, шығару базасы кеңейтілді, ҚР энергетика, индустрия және сауда
министрлігі жанында бақылау жөніндегі комитет деп аталатын өкілеті орган
құрылды. Қазақстандық компартиялардың шетел рыноктарындағы мүдделерін
қорғау басталды.
Ұйымдастырылу аясы бойынша сыртқы сауда саясатын жүргізудің қазіргі
кезеңі Армения мен Түркіменстанды қоспағанда, ТМД-ның барлық елдерімен
еркін сауда режимімен және Қазақстанның ВТО құрамына енуіне күш салудың
артуымен ерекшеленеді.
Өтпелі кезең жағдайындағы инвестициялық саясатта алғашында елде
қажетті қаржы ресурстарының болмауы салдарынан күрделі сипатқа ие болды.
Аталмыш факторға байланысты инвестициялық саясаттың негізгі бағыты шетел
инвестицияларын тартуға және соған сәйкес елге жайлы инвестициялар ахуал
қалыптастыруға ұмтылу болды. Инвестициялық саясаттық таңдалған бағытын
қолданудың нәтижесінде Қазақстанда елдің шаруашылық комплексіне қаржы
ресурстарын тартуды жетілдіру үшін институциональды және нормативтік-
құқықтық алғышарттар жасалды. Атап айтқанда, құнды қағаздар рыногының
инфрақұрылымы қалыптастырылды, бір ғана өкіметті орган — ҚР инвестициялар
жөніндегі Мемлекеттік Комитеті құрылды кесін бұл орган ҚР инвестициялар
жөніндегі Агенттігі болып қайта құрылды. Сондай-ақ ҚР Президенті жанында
Шетел инвесторларының кеңесі құрылды. Бірқатар инвестицияларға қолдау
көрсету және бірігіп қорғау туралы үкіметаралық келісімдер жасалды.
Елдің инвестициялық саясаты инвестициялық жұмыстар приоритетерінің
бағытын, ел экономикасының дамуы үшін ең маңызды салалар мен бөлімдерді
анықтайды. Аталмыш салаларды қаржыландыруды жөнге келтіру мақсатында 1997ж.
ҚР Президенті Жарлығымен тікелей отандық және шетелдік инвестицияларды
тарту үшін ҚР экономикасының приоритетті секторларының Тізімі бекітілді.
Елдің инвестициялық саясаты сонымен бірге мемлекеттік бюджет: сыртқы
займдар мен гранттар, сондай-ақ мемлекеттік кепілдікпен берілетін
мемлекеттер емес сыртқы займдар есебінен құралатын қаржыларды қосқандағы
республикалық бюджет есебінен бірқатар бағыттарды қаржыландыру ісін жүзеге
асыруды алдын ала қарастыруда. Мемлекеттік инвестицияларды бөлу және
пайдалану үш жылға жасалатын Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасын (МИБ)
жасаудың көмегімен жүргізілуде.
МИБ-тің алғашқы құжаты 1996—1998жж.-ға арнап жасалды. Үкіметтің 1999ж.
15-шілдедегі №772 Қаулысымен 1999—2001 жылдарға МИБ бекітілді. Оның негізгі
ресурстары ауыл шаруашылығы, су ресурстары, транспорт пен байланыс
секторына бөлінді.
Республиканың деңгейден бөлек Қазақстанның инвестициялық саясаты
аймақтардың атқарушы органдарының займы есебінен қаржыландырылатын негізде
жергілікті деңгейдегі инвестициялық жобалардың сәйкестігін ұйымдастыруға
жағдай жасауда.
Қазақстанның жағдайындағы мемлекеттің макроэкономикалық саясатының тағы
бір маңызды тұсы бағалық және антимонополиялық саясат. Оның маңызы
монополист-компаниялардың көбеюіне жағдай жасайтын өнеркәсіпке капиталдық
тығыз шоғырлануының нәтижесінде артып отыр. Экономикалық процестердің
мемлекеттік қадағалануының аталмыш бағытын жүзеге асырудағы ең алғашқы
айтулы шаралар 1994-1995 жж. Мемлекеттік акционерлік және холдингтік
компаниялардың қайта ұйымдастырылуы болды. Осы процестің нәтижесінде бұрын
аталмыш құрылымның құрамында болған кәсіпорындар дербес заңды тұлғаларға
айналды, сөйтіп экономиканың көптеген салаларында бәсекелестік орта
қалыптаса бастады. Бұдан басқа, 1995ж. бастап тұрмыстық-коммуналдық
шаруашылық пен қалалық жолаушылар тасымалдау салаларының кәсіпорындарын
қайта ұйымдастыруға қадамдар жасалды.
Монополияға қарсы саясаттың ең маңызды элементі табиғи монополистер
қызметіне тарифті қадағалау болды. Қазақстандағы табиғи монополистер
тарифының қадағалануы құрылымдардың көрсететін қызметтерінің бағасының
көтерілу мүмкіндігінің дәйектілігі дәрежесін анықтау мақсатында шығын
құрылымдарын айқындауға жол ашады. Қадағалаудың аталмыш механизмдері 1999ж.
сәуірдегі теңгенің девальвациялануынан кейін ерекше маңызға ие болды.
Монополистер қызметіне бағаның тарифтер бойынша тыңдау механизмін қолдану,
қызмет көрсету бағасына ықпал ететін өндірістік көрсеткіштерді талдау
негізінде бағаның бірден көтерілуіне жол бермеу елде іске қосылған
монополияға қарсы қадағалаудың барынша жетілгендігін көрсетті.
Егемендік жағдайындағы Қазақстан экономикасын онжылдық реформалауды
қорытындылау ел алдында тұрған көптеген күрделі жұмыстардың табысты жүзеге
асқандығын дәлелдейді. Кең көлемді қайта қалыптастырудың нәтижесінде
толықтай шаруашылық жүйесі реформаланды, либералды ашық нарықтық экономика
принциптеріне негізделген экономикалық қатынастардың жүйесі қалыптасты,
дамыған нарық стандарттарына да, ұлттық экономикалық ортаның
ерекшеліктеріне де сай жалпылама басқару жүйесі құрылып, даму үстінде.
Нарықтық реформалары: қиыншылықтары мен табыстары
Соңғы онжылдықтағы Қазақстан экономикасының негізгі бағыты жүргізілген
реформалар мен оның орындалуымен байқалды. Экономика реформасы терең
дағдарыс жағдайында жүргізілді.
Бірінші кезең (1992—1994) реформалар экономиканы либерализациялау,
нарықтық қатынастың заң шығарушылығы мен институциональды базасын құруға
бағытталды.
Жекеменшік, салық, бюджет, сыртқы экономика қызметтері мен банк
істерінде нормативті құқықтық базалар негізі салынып құрыла бастады.
Сонымен қатар шет елдік капиталдар мен кеден ісі, банкротқа ұшыраған
мемлекеттік өндірісті нарықтыққа көшіру істері алға қойылды.
Осы кезеңде өндіріс өнімдерінің барлық салаларында қысқартулар
байқалды. Бұрынғы өндірістің құнын инфляция аз уақыт ішінде төменге
құлдыратты. Өндіріс орындары сыртқы және ішкі рынокқа қажет емес өнімдерді
шығаруын тоқтатқан жоқ. Дайын өнімдер өндіріс қоймаларын мен өндіріс
ғимараттары ішінде толып қалды. Өндірістің сыртқы және ішкі рынокқа төмен
дәрежеде болу — оның негізгі себебі болды.
1994жылы 1990 жылға қарағанда өнеркәсіптердің өндіріс өнімдерінің
көлемі 47,7% кеміді. Жеңіл, химия және машина құрылысы өнеркәсіптерімен
қатар құрлыс материалдары өнеркәсіп өнімдері тез қысқартылды.
1994 ж. бастап өнеркәсіп орындарына шетелдік компаниялардың келуінен
бастап, инвестицияның өсуі байқалды. Инвестицияның негізгі капиталда өсуі
мұнай-газ саласында структуралық өсуіне әкелді. Мысалы 1991ж. 31%-тен
1994ж. 51% көтерілді. Металлургия өндірісінің инвестициялық үлесі 17%
деңгейінде қалды.
Екінші кезең (1995—1999жж.) нарықтық реформалар өндірісте жүргізілуі,
өндіріс салаларының тұрақталануы мен экспорт өнімдерінің ішкі рынокты
қамтамасыз ету болып табылады.
Экономикалық реформалар экономика секторының негізіне айналды, елдің
ішкі өнімі жалпы 25,6% болды.
Өндірістерді реформалау оларды реструктуризация жолымен және қаржы
жағдайы төмен өнеркәсіптердің банкроттануы Қазақстанның стратегиялық
экономика саласында шетелдік инвесторлар келуіне жағдайлар жасалды.
1996—1997жж. реформалануы негізінде өнеркәсіп өндірістерінің дамуы
қамтамасыз етілді. 1999—2000жж. бұл өсу 2,7 және 14,6% жетті.
Қазіргі кезең өндіріс саясатында отандық өнімдерді қолдау, отандық
нарық өнімдерін шет елге шығару және оны сапасыз өнімдерден сақтау
жұмыстары жүргізілді.
Салалы бағдарлама бойынша ұлттық компанияларға қолдау көрсету.
Оның негізгі мақсаты экономикалық өсу негізін өнеркәсіптерді дамыту,
жоғары технологиялы өнімдердің сапасын көтеру.
Өнеркәсіптік өндіріс динамикасы
Соңғы 10 жыл уақытында Қазақстанның экономикалық картасында маңызды
өзгерістер болды деп айтуға болады.
Өндірістік кәсіпорындар саны 19769 дан 14781-ге дейін қысқартылды; оның
ішінде 92,1% жеке мемлекеттік 5,1%, шет елдік меншік 2,8% болды.
Таукен өнеркәсібінің мұнай өндіру саласы 85%-ті қамтиды. Қазіргі таңда
Қазақстан ТМД елдері арасында Ресейден кейінгі мұнай өндіруде екінші
орында, ал әлемдік бірлестіктегі 90 мемлекеттің ішінде алғашқы 30
мемлекеттің қатарында. “Тенгиз” және “Қарашығанақ” мұнай көздерінен жақын
арада 40 млн. тонна мұнай және 30 млрд.куб.м. газ жыл сайын беру көзделуде.
Қазақстан әлемдік рынокта көмір өндіру саласы бойынша ең ірі ондыққа
кіреді. (2000ж. 74,8 млн.тонна, немесе жалпы әлемдік көлемде 2,0%
шамасында).
Қазақстандағы қара металлургия негізін темір, хром, марганец өндіру
орындарынан көруге болады. Темір рудасының қоры бойынша Қазақстан әлемде
сегізінші орында. Темір рудасының негізгі аудандары Қостанай мен Қарағанды
облыстары болып табылады. Рудаларды шығару мен өңдеу Қостанай облысында ААҚ
“ССГПО” және ААҚ “Лисаковский ГОК”, сонымен қатар Қарағанды облысындағы ААҚ
“Атасуруда” болып табылады.
Қазақстан марганец рудасы қоры бойынша ЮАР, Украинадан кейін үшінші
орында, бұл руданы өндіруде әлемдік стандарт бойынша 7 орынды иеленеді.
Түсті металл өндіруде, барлық металл түрлері қысқартылды, тек мыс
өңдіруді қысқарту жай жүргізілді, оған себеп бұл металдың әлемдік бағасының
жоғарылығы мен нақты шикізат көз болып табылды.
Қорғасын өндірісін өндіруді қысқарту жоғарғы шапшаңдықпен жүргізілді.
1994ж. Павлодар глинозем заводы, Өскемен титаномагний комбинаты және
Шығыс Орталық пен Оңтүстік Қазақстанның барлық өндіріс орындары тоқтатылуға
шақ қалды.
Қара металл өндіру ісінің төмен түсуі өте терең болды. Оған себептер
болған жағдайлар өндірісті сату рыногін жоғалту, өндіріс технологиясын
жаңартуда инвесторлардың жоқтығы және өндіріс басшыларының орынан көп
ауыстылуы болды.
Өнеркәсіп орындарының структурасы.
1994 жылы 1990 жылға қарағанда; электроэнергия 1990ж. — 8,3%, 1994ж.
18,9%, отын өндірісі 10,2% және 21,9%, металлургия 15,6% және 24%. Жеңіл
өндіріс 1990ж. 15,6%, 1994ж 3,8%, машина жасау 15,9%, 1994ж. 7,3%, тамақ
өндірісі 1990ж. 15,9%, 1994ж. 9,9%, химия өнеркәсібі 1990ж. 6,3%, 1994ж.
3,7% болды.
1995ж. бастап металл өнеркәсібі мен мұнай өндіру іс жоғарылады.
Әлеуметтік даму
Тәуелсіздік негізінде Қазақстан халықтарының мәдениеті мен дәстүрі
өрледі, ұлттық сана-сезімі өсті. Қазақ ұлты топтаса бастады; қазақ тілі
мемлекеттік тіл болды; қазақ халқының таңдаулы өкілдерінің есімдері орала
бастады, тарихи топонимика қалпына келтірілуде; ұлттық мәдениеттің
гүлденуі үшін жағдай жасалды, көші-қон және азаматтық туралы заң
қабылданды. 1992ж. күзде Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы өткізіліп, оған
10 миллион қазақ халқының өкілдері жиналды.
Экономикалық дағдарыс жағдайында республикада табиғи байлықтардың аса
мол қоры барлығы негізге алатын, экономикалық қайта құрлыс пен нарықтық
қатынастарға өтудің өзіндік үлгісін жүзеге асыруға региондар мен шаруашылық
қызметі субъектілерінің баламалы меншік түрлерін қалыптастыру қажеттігі,
қорғаныс комплекстерін конверсиялау және ғылыми-техникалық, өндірістік
потенциалды неғұрлым тиімді пайдалану бағытын ұстанды. Республика
экономикасының мемлекеттік емес секторы белсенді дамытылуда. 1992ж.
ортасында оның қатарында 35 акционерлік қоғам, 76 салааралық және сыртқы
экономикалық ассоциациялар, 30 концерндер мен концерциумдар болды.
Республикада 120 коммерциялық банк, 60 биржа, 40 қамсыздандыру және 20
лизингалық компания, екі ірі аудиторлық орталық болды. 230 орташа өнеркәсіп
орны, 11 мыңдай кооператив, 5,5 мыңнан астам шағын кәсіпорын бар, оларда
халық шаруашылығында істейтіндердің 15% жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығында
8 мыңдай шаруа қожалығы бар. 1806 кәсіпорын мен ұйым жекешелендірілді,
олардың үштен екі бөлігі ұжымдық меншікке, төрттен бір бөлігі жеке меншікке
өтті.
Бұрынғы Кеңес экономикасының ыдырауы салдарынан әлеуметтік-экономикалық
жағдайдың шешеленіскен жағдайында нарықтың реформа қиындықпен жүріп жатты.
Алайда қазақстандықтардың жалпы ұлттық татулықтың жақсы болатына
үміттендірді, бұл татулық Қазақстан Республикасының жаңа мемлекеттік
жалауында бейнеленген, онда көк жасыл түс бірлік пен ашық аспанды,
бейбітшілік пен игілікті бейнелейді, алтын күн — тыныштық пен байлықты,
дала қыраны — кеңпейілдік пен қырағылықты, асқақ ой-парасатты, шаңырақ —
ата мекенді бейнелейді.
1993ж. 28 қаңтарда Республика Жоғары Кеңесі құқықтық мемлекет құрудың
ірге тасы, оның мемлекеттілігінің, тәуелсіздігін қамтамасыз етудің,
экономикалық, мәдени және ғылыми-техникалық прогресс жолымен алға басуының
кепілі болып табылатын тәуелсіз Қазақстан Республикасы Конституциясын
қабылдады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасы өзінің барлық
азаматтарына бірдей құқық қамтамасыз ететін демократиялық, зиялы және
біртұтас мемлекет. Оның аумағының тұтастығы, бөлінбейтіндігі және қол
сұғуға болмайтындығы атап көрсетілген. Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік өкімет билігі оның заң шығарушысы, атқарушысы және сот билігіне
бөлінетін принципіне негізделінген, мемлекеттік өкімет билігінің бірден-бір
қайнар көзі — Қазақстан халқы. Қазақстан Республикасы адамды, оның өмірін,
бостандығы мен тәуелсіздігін, оның ажырамас құқықтарын ең қымбат қазына
деп санайды және өз қызметін азамат пен қоғамның мүдделері үшін жүзеге
асырады. Солай Қазақстан халқы өз тарихын жасай бастады.
Сыртқы саяси байланыстар
Қазақстан ТМД шеңберінде
Қазақстанның басты және өзгермес мақсаты — тәуелсіздікті, егемендік пен
мемлекеттілікті нығайту. Қазақстан мүдделеріне халықаралық құқықтың берік
негізіне орныққан көпполюстік жүйе құру мен көпжақты дипломатия
институттарын нығайту. Сөйтіп, Қазақстан бүгінгі күні — көптеген
халықаралық және аймақтық ұйымдардың мүшесі.
Бірақ оның саясатында басты көңіл ТМД мемлекеттерімен қарым-
қатынастарға бөлінеді.
Тәуіелсіз мемлекет Достық жұмыстарына көз жүгірте отырып, шартты түрде
бірнеше кезеңдерге бөліп қарауға болады. Олардың әрқайсысында қатынастардың
жаңа түрін қалыптастырудың спецификалық мәселелері шешіліп отырды.
1992ж. мен 1993 жылдың басындағы алғашқы кезеңде халықаралық
қатынастардың негізін қалау жұмысы басталды.
Қысқа уақыт ішінде ынтымақтастықтың ұйымдасқан құрылымы — Мемлекет
басшыларының кеңесі, Үкімет басшыларының кеңесі, ТМД-ның парламентаралық
ассамблеясы қалыптасты. 1993ж. бері Минскіде Достастықтың штаб-пәтері —
Атқарушы Секретариат (ТМД Атқару комитеті) жұмыс істеуде. Сыртқы істер
министрлері кеңесі, сондай-ақ салалық ынтымақтастық органдары құрылды.
ТМД мемлекеттерінің экономикалық интеграция жолындағы өзара қарым-
қатынастарындағы маңызды сәт 1993ж. интеграцияға мерзімінен бұрын қол
жеткізу — тауарлар, қызметтер, қаражат және жұмысшы күштерінің ортақ
рыногын кезеңдерге бөліп құруды айқындаған Экономикалық одақ құру туралы
Келісімге қол қойылу болды. Оның мүшелері осындай рынокқа қарай талпынысты
еркін сауда аймағын, кезеңдік және төлемдік одақтарды құру арқылы байқады.
Экономикалық одақтың (ТМД экономикалық кеңесі) Мемлекетаралық экономикалық
комитеті жұмысшы ұжымдық органға айналды.
Осыған байланысты 1994ж. Қазақстанның ұсынысымен ТМД мемлекеттері
басшылары еркін сауда аймағын құру туралы Келісімге ал 1999ж. 2 сәуірде
Келісімде көрсетілген нәрселерге өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Протоколға қол қойды.
1997ж. Достастықтық дамуының жаңа кезеңі басталды. Бұл уақытта ТМД-ға
мүше елдер өз егемендіктері мен тәуелсіздіктерін нығайтып, халықаралық
және аймақтық ұйымдардың жұмысына атсалысудан тәжірибе жинақтап қалған еді.
Мемлекеттердің әрқайсысы ТМД шеңберіндегі ынтымақтастықты қоса алғанда екі
жақты да, көп жақты да деңгейде өз қажеттерін айқындап алды.
Сонымен бірге Достастық жұмыстарында ТМД-ға мүше мемлекеттердің өзара
бірігіп саяси қимылдар жасаудың аса жоғары деңгейімен экономикалық
ынтымақтастық қарқыны арасындағы алшақтық байқалды. Қол жеткізілген
келісімдердің, әсіресе экономикалық саладағы шартардың жүзеге асуы
көкейтесті мәселеге айналды.
Экономика саласында құқықтық негізі 1994ж. сәуірде қол қойылған тиісті
келісімде қаланған еркін сауда аймағын қалыптастыру бойынша жұмыстарды
жандандыру туралы пікірлер бір жерден шықты.
Осыған байланысты Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998ж. жылғы 28
сәуірдегі ТМД Саммитінде реформалау мен ТМД-ң стратегиялық мақсаттары
мәселелері бойынша негізгі баяндамасын оқыды. Н.Назарбаев толық көлемді
Келісім жөніндегі ТМД-ны дамытуға байланысты ұсыныстардың бәрін қамтиды,
ТМД-да ортақ экономикалық кеңістік құру жөніндегі мәселені құрастыруды
ұсынды.
1999ж. 2 сәуірде өткен аталған Форум жұмысының қорытындысы бойынша
Достастықтың жарғылық және басқа да органдарының жұмыстарын жандандыру
мақсатында, Қазақстан жағының ұсынысымен мемлекет басшылары Достастық пен
ТМД-ның Атқарушы Секретариатының жаңа схемасын бекітті, Мемлекетаралық
экономикалық Комитет аппараты үздіксіз жұмыс істейтін атқарушы, әкімшілік
және біріктіруші орган — ТМД Атқару Комитеті болып қайта құрылды. Сонымен
қатар Атқару Комитеті қызметкерлерінің штаттық саны қысқартылды,
Достастықтың кейбір салалық кеңестері жойылып, олардың өкілеттіктері
Достастықтың Атқару комитетіне берілді.
Алайда Достастық органдарының қазіргі жай-күйін талдай келіп, өзара
қимыл жасау деңгейінің іс жүзінде барлық өмірлік маңызы бар салаларда өзара
тиімді ынтымақтастықты қалпына келтіріп, дамытуда айтарлықтай нәтиже
бермегенін айта кету керек.
ТМД елдеріндегі әлеуметтік-экономикалық ахуалдың қазіргі жағдайы
тұрақсыз Қаржы дағдарысы интеграция жолындағы үлкен бөгет болды және кейбір
Достастық елдері экономикалық қатынастарының алыс шет елдерге бағыт алуына
түрткі болды.
Сондай-ақ, Достастық елдерінде пайда болып келе жатқан күрделі
жағдайдың ұлғаюы мен дағдарысты ахуалдар барлық мүше-мемлекеттердің ұлттық
қауіпсіздігіне қауіп төндіруде. Осыған байланысты үстіміздігі жылдың 21
маусымындағы Достастыққа мүше мемлекеттер көлемдерінің отырысында 2003
жылға дейінгі кезеңге арналған халықаралық терроризм мен басқа да
экстремизм құбылыстарымен күрес жөнінде Бағдарламасы қабылданды, ТМД-ң
Терроризмге қарсы орталығын құру туралы шешімге қол қойылды және осы
орталықтың басшысы бекітілді.
Сонымен бірге Достастыққа мүше мемлекеттер көсемдері стратегиялық
тұрақтылыққа қолдау жасау мәселесі бойынша Мәлімдемеге қол қойды. Онда 1972
жылғы 2 мамырдағы зымыранға қарсы қорғаныс жүйесін шектеу туралы келісімнің
тарихи маңызы халықаралық қауіпсіздікті қазіргі жағдайда қамтамасыз етудің
іргетасы ретінде атап өтілді.
Өкінішке орай Достастықтың өзіне артылған үміті толық көлемде ақтай
алмағанын атап өткен жөн.
1991ж. желтоқсанынан 2000 жылғы 5 шілдеге дейінгі кезеңде ТМД
шеңберінде 1085 құжат қабылданды, оның ішінде 404-ін Мемлекет басшылары
кеңесі және 681-ін Үкімет басшылары кеңесі қабылдады.
Осы құжаттардың 917-сі (84,5%) қол қойылған күннен бастап күшіне енді.
Алайда мұнда бұл келісімдердің көпшілігіне қысқарған түрде қол
қойылғандығын, яғни бірқатар мемлекеттердің кейбір құжаттарға қол
қоймағандығын айта кету керек.
168 құжат (15,5%) олардың Достастыққа мүше мемлекеттерде бекітілуін
немесе мемлекет ішіндегі тиісті процедуралардың орындалуын қарастырады. Осы
құжаттар ішінен тек 7-уі ғана ТМД-ға мүше мемлекеттердің барлығы үшін
күшіне енді. ТМД шеңберіндегі нормативтік-құқықтың сипаттағы үлкен блоктың
көпжақты ынтымақтастықтың барлық салаларын жабатынын есепке ала отырып,
қазіргі уақытта Қазақстан тарапы оларды жүзеге асырудың нақты да қозғағыш
механизмдерін құруды ұсынуда.
Ал Достастық жұмысының оптималды схемаға көшуі үшін Қазақстан төмендегі
ұсыныстарды алға тартуда:
— — ТМД мемлекеттері мен үкіметтері басшыларының саммитін жылына
бір рет өткізіп тұру және онда Достастық жұмыстарының өткен
кезеңдегі қорытындыларын қарастыру, алдағы жылға негізгі бағыттарды
белгілеу, ТМД шеңберінде ғана емес, одан да кең көлемде пайда болып
келе жатқан үлкен қауіп-қатерлерге бірігіп жауап беру үшін тиісті
алғышарттар мен жағдайлар туғызатын шешімдер қабылдау
— — ТМД Атқару комитетінің салалық кеңестері, комитеттер мен
комиссияларға мәселелерді дербес қарастырып, өздеріне берілген
өкіметтіктер аясында соған сәйкес шешімдер қабылдау құқығын беру.
Қазіргі уақытта Атқарушы комитет жанында әр түрлі салада әскери
ынтымақтастықты жұмылдыру жөніндегі штаб мүше-мемлекеттердің үлестік
салымдары есебінен жеке қаржыландырылатын құрылымдарды қоспағанда 57
салалық кеңестер, комитеттер мен комиссиялар жұмыс істеуде.
— — Салалық министрлерге Достастықтың Мемлекет басшылары кеңесі
мен Үкімет басшылары кеңесінің отырыстарына енгізілетін халықаралық
құжаттарға қол қою өкілеттігін беру. Өйткені бүгінгі күндері
халықаралық келісімдерге Достастықтың мемлекет басшылары, үкімет
басшылары мен сыртқы істер министрлері қол қоя алады.
Сонымен бірге Достастықтың өткір мәселелерінің бірі Атком қажетіне
бөлінетін қаражаттың жұмсалуының нәтижесіздігі болып отыр. Ол ТМД-ға мүше
мемлекеттер тарапынан тиісті қаржылық бақылаусыз жүріп жатыр. Көптеген
тұрақты өкілдіктер елдердің уставтық органдарды қаржыландыру бойынша өз
міндеттемелерін қалай атқаруларына қарамастан Аткомның ортақ бюджеті
есебінен жұмыс істеуде.
ТМД Атқару комитеті жұмыстарын жандандыру мақсатында Қазақстан мынандай
ұсыныстар жасады:
— — жыл сайын Достастықтың барлық мемлекеттерінің қаржы органдары
өкілдерінің қатысуымен Атком органдарының қаржы жұмыстарын тексеру:
— — қызметкерлердің жалпы санын қосымша қысқарту, Минск пен
Мәскеудегі Атқару комитетінің жұмысшы органдарының жұмыстарын
жандандыру, Төрағаның жұмыстан босаған орынбасарларының санын
мемлекет өкілдерінен тұратын 4 адамға дейін елдердің алфавиттік
реті бойынша қысқарту
— — Минскідегі аппараттың бір бөлігінің ұйымдастырушылық-саяси
мәселелермен және ТМД-ң ортақ бюджетімен, ал Мәскеудегі бөлімнің
еркін сауда аймағын құрып, дамытуды қоса алғанда экономикалық
мәселелермен айналысатындығын көрсете отырып, Аткомдағы
департаменттер санын қысқарту.
— — 1994ж. ТМД Уставының жаңарған нұсқасын дайындау бойынша
құрылған жұмысшы тобының жұмысын жандандыру.
Қазақстанның ТМД Атқару комитетінің жұмысын жандандыруға қатысты
ұсыныстары мен ескертпелері үстіміздегі жылдың 21 маусымында (Мәскеу)
қабылданған ТМД Аткомы туралы Ережелерде көрсетілген.
Жалпы алғанда Қазақстанның ТМД шеңберіндегі интеграция мәселелері
бойынша ұстаған позициясы бұрынғы қалпында қалып отыр. Яғни Қазақстан ТМД-
ның нығаюуын, тұрақтылықтың сақталуын, ТМД және басқа да аймақтық ұйымдар
шеңберіндегі байланыстардың жан-жақты дамуын жақтайды.
Қазақстан қазіргі заман талаптарына жауап беретін және ТМД-ның ортақ
тарихына арқа сүйеген ортақ саяси, экономикалық және әлеуметтік
стандарттарға қол жеткізуге ұмтылуда.
Қазақстан ҰҚК шеңберінде
Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісімге 1992ж. 15 мамырда Ташкентте қол
қойылды. ҰҚК-ға 9 мемлекет мүше болды. Келісім 1999ж. сәуірде күшін жойды.
1999ж. 2 сәуірдегі ТМД мемлекеттері басшыларының Саммитінде Әзербайжан,
Грузия мен Өзбекстаннан басқа мүше-мемлекеттер ҰҚК-ның ұзартылуы туралы
Протоколға қол қойды. Грузия келісімнің қайта жасалуы бойынша жұмыстар
толық аяқталған соң ғана мүшелікке өтуге келісті.
Басқа 6 мемлекет үшін Протокол 2000ж. 22-наурыздан бастап күшіне енді.
Қазіргі күндері ҰҚК Келісімге мүше-мемлекеттердің әскери-саяси
саласындағы интеграция үшін шынайы ядро және негізгі құрылымға айналып
келеді.ҰҚК-ге мүше-мемлекеттер арасындағы әскери-саяси қарым-қатынастарға
Келісімге кірмейтін басқа елдермен саяси байланыстар мен қатынастарға
қарағанда көбірек көңіл бөлінеді.
Сонымен қатар Ұжымдық Қауіпсіздік туралы келісім (ҰҚК) оның мүшелерінің
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің әзірге жалғыз механизмі және Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы көлеміндегі инеграциялық процестерді дамытудың
маңызды әскери-саяси құрамдас бөлігі болып табылады.
Келісім өзіне жүктелген сенімді әскери құрылыс саласындағы
ынтымақтастықты жөнге келтіруге жол ашатын құрал ретінде ғана емес, сондай-
ақ ұлттық қауіпсіздікті, мүше-мемлекеттердің егемендігі мен аумақтық
тұтастығын қамтамасыз етудің маңызды факторы ретінде де ақтады.
Қазақстанның негізгі мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz