Қазақстан Республикасы мен ақш арасындағы гуманитарлық саладағы ынтымақтастықтың бағыттары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І . ҚАЗАҚСТАН . АҚШ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Қазақстан мен АҚШ дипломатиялық қарым.қатынасының қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай.күйі мен жаңа мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АҚШ АРАСЫНДАҒЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Білім саласындағы ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Мәдениет саласындағы ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
І . ҚАЗАҚСТАН . АҚШ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Қазақстан мен АҚШ дипломатиялық қарым.қатынасының қалыптасу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай.күйі мен жаңа мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АҚШ АРАСЫНДАҒЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ САЛАДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Білім саласындағы ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Мәдениет саласындағы ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І . ҚАЗАҚСТАН – АҚШ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1. Қазақстан мен АҚШ дипломатиялық қарым-қатынасының қалыптасу кезеңі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай-күйі мен жаңа
мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 15
ІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АҚШ АРАСЫНДАҒЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ САЛАДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ БАҒЫТТАРЫ
1. Білім саласындағы
ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2. Мәдениет саласындағы ынтымақтастық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Мәдениет XXI ғасырда стратегиялық
маңызды ресурсқа айналып отыр. Алдағы уақытта оның ауқымы мен мазмұны
кеңейіп, экономикалық, геосаяси категорияға айналуы да мүмкін. Өйткені
қазіргі кезде түркі әлеміндегі елдердің арасында ортақ құндылықтарды
жекешелендіру, бөліп алу тенденциясы жүріп жатыр. Сондықтан мәдени саясат
дегеніміз мемлекеттің мәдениетке қатысты ұстанып отырған саясатын іс
жүзінде жүзеге асыруы болып табылады. Кез келген мемлекеттің мәдениет
саласында өзіндік стратегиялық басымдықтары болады. Сол басымдықтар арқылы
ұлттық мәдениетін әлемдік қауымдастық аренасына шығаруы – мәдени саясаттың
бір саласы. Ал саяси мәдениет деген – саяси жүйенің жүзеге асуы. Бұл екі
ұғымның айырмашылықтары да бар. Сонымен қатар екеуі бір-бірімен қабысып,
әрқашан бірін-бірі толықтырып отырады.
АҚШ-тың америкалық арман идеологиясы қазіргі уақытта жетер шегіне
жетіп, құлдырап бара жатыр. Бірақ 270-280 жыл бойы АҚШ-тың дамуына ықпал
ете алды. КСРО-ның локомотиві – коммунизм идеясы миллиондаған адамды
баурап алды. Тапқа негізделген бұл идеология болмаса, Кеңес Одағы 70 жыл
өмір сүрмес еді. Ал Қазақстанға қазақылық, білімділік, мәдениет
призмасындағы идеология қажет дер едім. Әрбір азамат қазақы дәстүр мен
ділді көкірегіне құйып, заманауи үрдіске сай білім-ғылыммен алға ұмтылуы
керек. Ал ұлттық құндылықтарды меңгеріп, білімді болған халық мәдениетті
тұлға болып қалыптасады.
Қазақстан Республикасы мен Америка Құрамы Штаттары арасындағы саяси
қатынастардың мәнін ашу болып табылады. Қазақстан Республикасының
Президенті өзінің бір жыл бұрыңғы халыққа Жолдауында мемлекеттің сыртқы
және ішкі саясатының ең маңызды 30 бағытын айқындап берген еді [1].
Осыған сәйкес, қазіргі таңда елдің сыртқы саясатының бағыттарының арасында
елбасымыз әлемнің ірі де алпауыт саяси ойыншыларымен тиімді
ынтымақтастықты дамытудың қажеттілігін баса айтқан еді. Президент Нұрсұлтан
Назарбаев Жаңа Қазақстан жаңа әлемде атты Қазақстан халқына арнаған 2007
ж. Жолдауында АҚШ-пен стратегиялық серіктестікті дамытудың қажеттілігін
тағы да қуаттады. Қазақстанды жеделдетіп жаңғырту үшін қажетті қолайлы
жағдайларды жасаудың және басым мақсаттарды жүзеге асырудың қазіргі
сатысында бізге АҚШ-пен ынтымақтастықтың әлеуетін пайдалану маңызды. АҚШ
Қазақстандағы саяси тұрақтылықтың шешуші маңызын, өңірдің қалыпты дамуы мен
өркендеуін қамтамасыз етудегі ұдайы экономикалық өсімін әрі сындарлы сыртқы
саясатын атай отырып, Қазақстанның өңірлік рөлін жоғары бағалайды.
Еуразиялық кеңістіктегі экономикалық интеграцияны ілгерілетудегі
Қазақстанның ұмтылысы АҚШ тарапынан өңірлік тұрақтылық пен ынтымақтастықтың
айрықша факторы ретінде қарастырылады. Өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі біздің үлесіміз - халықаралық лаңкестікпен және діни
экстремизммен күрестегі, жаппай қырып-жою қаруын таратпау режимін
нығайтудағы, сондай-ақ Ауғанстан мен Иракты қалпына келтірудегі сәтті
әрекеттестігіміз болып табылады. Президент Дж. Буштың
Президент Н.Назарбаевтың атына жолдауында Қазақстанның экономикалық және
саяси дамуына жоғары баға берілді, жаппай қырып-жою қаруын таратпау,
лаңкестікке қарсы күрес және Иракты қалпына келтіру үрдісіне қосқан үлесі
үшін Қазақстанға алғысын білдірді. Қазақстанның экономикалық және саяси
жетістіктері Дж.Буштың төмендегі сөзіне арқау болды: Қазақстанның
тұрақтылығы мен өркендеуі осы өңірде басқа елдерге үлгі бола алады және
әріптестік рухында ытнымақтастықты кеңейтуге АҚШ әзір [2].
АҚШ Президенті Дж. Буш Қазақстанға демократияны таратуға қолғабыс
көрсеткені үшін алғысын білдіріп: Мен Қазақстан Республикасы Кеңес
Одағының құрамында болған кезінен бастап, осыдан 15 жыл бұрын
тәуелсіздігіне ие болған бұл мемлекет әлем қоғамдастығының толыққанды
мүшесі ретінде орныққан кезге дейін Қазақстанның дамуын ықыласпен байқап
отырдым - деп мәлімдеді [3]. Екі жақты әріптестікте терроризмге қарсы
күрес, демократия және адам құқығы, жаппай қырып жою қаруын таратпау,
энергетика және нарықтық экономика бағыттары басымдыққа ие. Қазақстан –
Орта Азияда, Азияда және жалпы ислам әлемінде демократия және нарықтық
қарым-қатынастарды іске асыруға болады деген мүмкіндікті көрсететін
демонстрациялық жоба екенін АҚШ бірнеше мәрте атап өтті.
АҚШ Қазақстанда біріншіден, демократиялық өзгерістердің және
нарықтық экономикалық реформалардың ілгерілеуін көздейді. Екіншіден, АҚШ
қауіпсіздік саласында Орталық Азияның дербестігі мен тәуелсіздігін қалайды,
терроризммен күрес, жаппай жою қарудың таралуын қадағалау және есірткінің
заңсыз жайылуының алдын алу сияқты іс-шараларды атқаруға мүдделі.
Үшіншіден, Орталық Азияның орасан зор энергетикалық ресурстарын дамыту АҚШ-
тың стратегиялық мүддесі болып. Американдық компаниялар Қазақстанның
әлеуетін түсініп, Қазақстанның үлкен көлемдегі мұнай және газ ресурстарын
дамытуда ынтымақтасып жатыр. Олар Қазақстанның ең ірі мұнай-газ жобалары –
Теңіз бен Қашағанның ең басты демеушілері және дамытушылары болып табылады.
Америка Құрама Штаттарының Орталық Азиядағы ықпалын танымал қазақстандық
сарапшы М. Әшімбаев былайша түсінеді: АҚШ-пен жан-жақты қатынасу Орталық
Азияның дамуының және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызды
факторы. Вашингтон әртүрлі халықаралық қаржыдық ұйымдармен бірлесіп, ондағы
елдердің аймақтық интеграциясын қолдап ғана қоймайды, ол сондай-ақ сауда,
көлік және энергетика сияқты аймақтық өзара әрекеттестікті нығайту
жөніндегі әртүрлі бағдарламалардың бастамашысы ретінде де әрекет етеді
[5].
Курстық жұмыстың мақсаты. ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың
басындағы Қазақстан мен Америка арасындағы байланыстарының қалыптасуы мен
дамуы негізінде АҚШ тың Қазақстан саяси мәдениетіне тигізетін ықпалын
жан-жақты қарастырып, оған талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Зерттеу тақырыбының мақсатына сәйкес
төмендегідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан мен АҚШ дипломатиясының қалыптасу барысында, екі
мемлекеттің ынтымақтастығының қазіргі жай күйі мен жаңа мүмкіндіктерін
айқындау;
- Америка Құрама Штаттарының Қазақстанда жүргізіп отырған сыртқы
саясатының басым бағыттарын, атап айтсақ, аталмыш мемлекеттің
Қазақстанмен мәдени-гуманитарлық, денсаулық сақтау мен білім
салаларындағы қатынастарын зерттеу;
- АҚШ-тың Қазақстанмен сыртқы саясат орнатуының тарихын; оның
қалыптасуының кезеңдерін, даму ерекшеліктерін көрсету;
- АҚШ және Қазақстан Республикасы арасындағы саяси қарым-қатынастардың
қазіргі жағдайын, оның даму перспективасын талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейіне
келсек, келесі деректемеге сүйену арқылы аталмыш мәселенің зерттелу деңгейі
туралы айтуға болады. Біріншіден, дипломатия тарихы , жаңа заман тарихы,
саясаттану ғылымдарының мамандарының және саясаткерлердің ғылыми
еңбектері қарастырылды.
а) Шетелдік зерттеулерге жеке тоқталсақ, біріншіден, АҚШ және Орталық Азия,
Кавказ саяси қатынастары мәселелерінің сарапшысы және жаңа заман тарихы
пәнін зерттеуші Д.И. Мамедовтың США и Центрально-азиатский регион:
исторический обзор, проблемы и перспективы стратегического сотрудничества
атты тарих ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін жазған диссертациясының
қолжазбасының көшірмесі.
б) Екінші кезекте отандық еңбектерге тоқталғанды жөн көрдік, Елбасының -
Н.Ә. Назарбаевтың және беделді саясаткер Қ. Тоқаевтың еңбектерін
қарастырдық. Н.Ә. Назарбаевтың осы дипломдық жұмысты дайындау барысында
қолданылған еңбектері: Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл, Тарих
толқынында, Қазақстан жолы, XXI ғасыр тоғысында, “Стратегия
становления и развития Казахстана как суверенного государства”, Послание
Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана Стратегия
Казахстан-2030 на новом этапе развития Казахстана, Пять лет
независимости және т.б. еңбектері қарастырылды.
в) Қ.К. Тоқаевтың Бел асу, Жаһандану жағдайларындағы Қазақстанның сыртқы
саясаты (Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации), Внешняя
политика: Время размышлений, время действий. Казахстан и мировое
сообщество, Под стягом независимости: Очерки о внешней политике
Казахстана, Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.
Дипломатия Республики Казахстан, Дипломатиялық очерктер ж.т.б. да басқа
еңбектерінде АҚШ-Қазақстан саяси қарым-қатынастары кеңінен қарастырылған.
г) Үшіншіден, Азия и Африка Сегодня, Вестник МГУ, ҚазҰУ
хабаршысы, Дипломатия жаршысы, Центральная Азия и Кавказ, Саясат,
Форин Полиси, Ақиқат, Континент журналдарында осы тақырыпқа
байланысты жарияланатын мақалалар, осы мәселені терең зерттеуге
бағытталған. Д.И. Мамедовтың США и Центрально-азиатский регион:
исторический обзор, проблемы и перспективы стратегического сотрудничества
атты еңбегіне жұмыс барысында көп жүгінілді.
Бұл ғылыми жұмыстарда екі елдің байланысының тарихының басталуы,
қатынастардың перспективалары, мемлекетінің сыртқы саяси дамуының құрылымы
мен өзіндік даму ерекшелігі, Орта Азияның ішкі және сыртқы мәселелердің
себептерін анықтау; Америка Құрама Штаттары және өзге аймақтық, аймақтық
емес және алыстағы әртүрлі даму деңгейіндегі мемлекеттер арасындағы саяси
қатынастар елдегі ішкі оқиғалар аясында және халықаралық деңгейдегі
оқиғалар аясында солардың ықпалымен қалыптасқанын көрсету; XX ғасырдың соңы
мен жаңа ғасырдың басындағы Еуразия аумағындағы АҚШ саясатының азиялық
саяси құрылымдардың саясатындағы маңыздылығы, АҚШ-тың Ресей, Мұсылман
әлемі, ЕО, Орталық Азия саяси күштермен қарым-қатынасын орнатуының және оны
дамытудың ерекшеліктері, ұлы құрушы тарихи лидерлердің рөлін көрсету; АҚШ-
тың жаңа сыртқы саясатының принциптері мен қалыптарын салыстырмалы талдап
сараптау; АҚШ-тың қоластындағы саяси ұйымдардың Орталық Азия мен
Қазақстанда демократияны дамытудағы істерін, инвестициялық саясатының
белсенділігін, саяси мүдделестігін және тарихи қызығушылығын айғақтау
мақсаттарына қол жеткізілді деп айтуға болады.
Қорытындыласақ, біздің ойымызша, осы зерттеу АҚШ-тың Қазақстанмен сыртқы
саясатының тарихына және американ дипломатиясына қатысты зерттеулерде өз
орнын табады деген үміттеміз.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі. АҚШ пен Қазақстан Республикасы
арасындағы қарым-қатынастарының соңғы онжылдықтағы басынан өткізген тарихи
өзгерістері мен даму үрдістерін зерттеу әдістемесінің негізінде АҚШ-тың
әлемдік ықпалды мемлекет, әлемдік саясаттың мазмұны мен бағытына әсер етуші
мықты саяси күш ел, НАТО-ға мүше мемлекет ретінде әлемдік әскери-саяси
дамудың бағыттары мен сипаттарын айқындайтын фактор екенің үнемі ескеру;
оның сыртқы саяси басымдықтарына талдау жасау; АҚШ пен Қазақстан
басшылықтарының халықаралық жағдайға жәкне бірбіріне концептуалды
көзқарастарын салыстыру арқылы екіжақты қатынастарды талдау әдістерін
қолдандық. Осы тұста, ҚР президентінің еңбектері мен идеяланына жүгіндік;
Интернет ресурстарды көп қолдандық. Дипломдық жұмыстың дайындалу барысында
синтез және анализ әдісі, салыстырмалы әдіс, хронологиялық және жүйелік
әдістер қолданылды. Бұл әдіс АҚШ-тың сыртқы саясатының дамуын зерттеуде өте
пайдалы болды. Әдіснамалық тұрғыдан алғанда, аталмыш зерттеу жұмысында АҚШ-
тың дипломатиялық мәдениетінің ерекшеліктері мен мазмұнына қатысты саяси
талдау тәсілі қолданылды. Ал, аталмыш елдің Орталық Азиядағы және
Қазақстандағы дипломатиясының қалыптасу тарихын және оның дамуын зерделеу
үшін, АҚШ-тың Сыртқы саяси іс-әрекетінің, бағыттарының, бетбұрыстарының,
тәжірибелерінің маңыздылығын білу шарт болып табылады.
І . АҚШ – ҚАЗАҚСТАН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Қазақстан мен АҚШ дипломатиялық қарым-қатынасының қалыптасу кезеңі
1991 жылғы 25 желтоқсан - Америка Құрамы Штаттары Қазақстан
Республикасынның тәуелсіздігін мойындады. 1991 жылғы 26 желтоқсан -
дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылды. 1992 жылғы 15 қыркүйек –
Қазақстан Республикасында Америка Құрама Штаттарының елшілігі ашылды. 1992
жылғы 30 қазан - Америка Құрама Штаттарында Қазақстан Республикасының
Елшілігі ашылды. Қазақстан Республикасының Америка Құрама Штаттарындағы
Төтенше және Өкілетті Елшісі Қ.Б.Саудабаев (2000 жыл, желтоқсан). Америка
Құрама Штаттарының Қазақстан Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі
Дж. Ордуэй (2004 жыл, қыркүйек).
АҚШ-тың жаһандық даму мен әлемдік экономикадағы рөлін және жаһандық
қауіпсіздікті орнықтыру жолындағы айрықша жауапкершілігін ескерер болсақ,
осынау алып державамен достық және тұрақты қатынас республиканың ұлттық
мүдделеріне сай келеді. Қазақстан-Америка байланыстары өскелеңділікпен
дамып келеді, оның негізінде өзара мүдделестік, бір-бірінің мүдделерін
құрметтеушілік, халықаралық және өңірлік қауіпсіздіктің өзекті
проблемаларын екі жақты деңгейде және халықаралық ұйымдар аясында шешудегі
өзара қолайлы шешімдерді іздестіру жатыр. Біз жоғарыда айтып өткендей, АҚШ
Қазақстанның тәуелсіздік алғанын 1991 жылдың 25 желтоқсанында таныды, бір
күн өткеннен кейін, екі мемлекеттің арасында дипломатиялық қатынас
орнатылды [6].
Бүгінде Қазақстан мен АҚШ-тың ынтымақтастығын дамытуға бағытталған 94
келісімнен тұратын құқықтық берік база жасалды. Қазақстан басшысының 8
ресми және жұмыс салаларының арқасында екі жақты байланыстарды одан әрі
дамытудың негізі қаланды [7].
Елбасымыздың Америкаға жасалған алғашқы сапары 1992 жылдың мамыр айының
18-і мен 20-сы аралығында өтті. Осы сапар аясында ол АҚШ-тың бұрынғы
Президенті үлкен Бушпен, сол кездегі Мемлекеттік хатшысы Дж. Бейкермен
кездесулерінің нәтижесі егемендігін енді алған ел Қазақстан мен АҚШ-тың
терезесі тең әріптестікке ұмтылып отырғандығын бүкіл әлемге паш етті.
Кездесу соңында Президенттер Қазақстан мен АҚШ арасында сауда және
экономикалық қарым-қатынастарды жаңа деңгейге көтеретін Америка-Қазақстан
құжаттарына қол қойды. Н.Назарбаев Қазақстаннның ядролық қаруды таратпау
туралы шартқа қосылуға және Стратегиялық шабул қаруы бойынша шарттың
ережелерін орындауға әзірлігін толық қуаттады.
1991 жылғы желтоқсанда АҚШ-та жасалған Қауіп-қатерді бірлесіп қысқарту
бағдарламасы қабылданды. АҚШ Президенті: Біз деді, Қазақстанның
қауіпсіздігі Еуропа мен Азиядағы тұрақтылық үшін өте маңызды деп санаймыз.
Президент Назарбаевтың ядролық қарусыз мемлекет ретінде ядролық қаруды
таратпау жөніндегі шартты сақтау жөніндегі мәлімдеген әзірлігін құптаймыз.
Таяу күндерде Стратегиялық шабул қаруы бойынша шарттың хаттамасын
Қазақстанмен, Украинамен, Беларуспен, Ресеймен және Құрама Штаттармен қол
қою үшін жұмысқа кірісетін боламыз.
Республика Президенті Н.Назарбаев жауап сөз сөйледі: Біз әлгінде ғана
біздің елдеріміз арасындағы экономикалық қатынастарды реттейтін негіз
қалаушы құжаттарға қол қойдық. Ол сауда келісімі, инвестицияларды
қауіпсіздендіру туралы келісім, күрделі қаржыларды қорғау туралы келісім.
Бұл құжаттар өз кезегінде біздің елдерімізге саудада өзара тең қолайлы
жағдай режимін жасау жөнінде, сондай-ақ Қазақстанның ішкі заңдарының осы
келісімнің және тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісім ережелерінің
нормалары мен талаптарына сай келуі жөнінде міндеттемелер жүктейді. Оларда
басшылыққа алынған принциптер Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарына өркениетті түрде енуі үшін және нарықтық экономиканы құруы
үшін жақсы бағдар болып табылады. Және де, біз шетелдермен ең алдымен
Америка Құрама Штаттарымен ынтымақтастықты дамыта, дүниежүзілік
интеграциялық процестерге толығымен қатыса отырып, біз осы жолды ойдағыдай
өтетінімізге берік сенімдіміз [8]. Оған Қазақстанның адам құқығын қорғау
саласындағы барлық халықаралық нормаларды орындауға, 1969 жылғы Ядролық
қаруды таратпау жөніндегі шартқа ядролық емес мемлекет ретінде қосылуға
әзірлігіміз негіз бола алады.
Біз барлық мемлекеттермен, соның ішінде мұсылман мемлекеттерімен Батыс
мемлекеттерімен демократия принциптерінің негізінде тең құқылы әріптестер
ретінде ынтымақтастық жасайтын боламыз. Деп атап көрсетті.
Одан соң Н.Назарбаев Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы Бутрос Ғали
мырзаға барып сәлемдесті. БҰҰ-да өткен баспасөз конференциясында шетелдік
әріптестеріміз Президентке сан түрлі сұрақтар берді. Мұнда Қазақстанның
мемлекеттік егемендігі де нарық экономикасы да, БҰҰ-ның ұлтаралық
жанжалдарды болғызбаудағы рөлі де, армян-әзірбайжан қақтығысы да, ТМД-ның
болашағы мен ондағы Ресейдің рөлі де жан-жақты қамтылды. Осы сапар
барысында Вашингтонда Қазақстан елшілігі ашылған болатын.
Экономикалық байланыстардың дамуында ерекше рөл атқарған маңызды фактор
мұнай өнеркәсібі болды. Сол сапарда американдық Шеврон компаниясы Тенгиз-
Шевройл бірлескен кәсіпорнын құру туралы шартқа қол қойылды. 1993 жылы
Тенгиз кен орнын игеруге кіріскен американдық компанияның 1997 жылғы табысы
80 миллион доллардан асты. Нәтижесінде Қазақстанға Мобил, Амоко,
Экссон сияқты американдық компаниялардың инвестиция ағыны келе бастады.
Президент Н.Назарбаевтың АҚШ-қа жасаған 1994 жылғы 13-19 ақпандағы
екінші сапары ерекше орны алады.
Ақпанның 14-інде 1994 жылы АҚШ Президенті Билл Клинтон Қазақстан
Президенті Н.Назарбаевпен кездесті, келіссөз аяқталғаннан кейін, екі елдің
басшылары Демократиялық серіктестік туралы уағдаласуға қол қойды. Н.
Назарбаев Б. Клинтонға Қазақстанның Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа
ядросыз мемлекет ретінде қосылатыны туралы бекіту грамотасын тапсырды.
Бұдан кейін балған баспасөз конференциясында Американ елшілігінің
басшысы былай мәлімдеді: Бұл менің Қазақстан Президентімен тұңғыш
кездесуім еді, бірақ ол өте жақсы өтті. Екі ел ынтымақтастығының ең маңызды
жақтарының бірі ядролық қарудың таратылуына жол бермеу жолында олар
қолданып жатқан күш-жігер Тәуелсіздіктің екі жылы ішінде Қазақстан қару-
жараққа бақылау қою және Қырғи-қабақ соғыстың ең қауіпті мұрасын жою
жөнінде өзіне қабылдаған халықаралық міндеттемелерді орындауды өзінің
жетекші рөлін көрсетіп берді[9].
АҚШ Президенті екі ел арасындағы серіктестікті нығайту және Қазақстанның
жүргізіп жатқан реформаларына қолдау көрсету мақсатында Құрама Штаттар
Қазақстанда 1993 жылы 91 млн. салыстырғанда, 1994 жылы 311 млн. беретінін
жариялады. Бұдан басқа АҚШ 1994-1995 жылдарда ядролық қару-жарақты
бөлшектеуге көмектесу үшін Қазақстанға тағы да 85 млн. доллар беретіні
мәлім болды. Біз сондай-ақ, екі ел арасындағы сауданы дамытуға және
инвестицияларға жәрдемдесуге уағдаластық, деп хабарлады Билл Клинтон.
Елбасы Н. Назарбаев өз сөзінде Президент Б. Клинтон және мен Қазақстан
Америка қатынастарының даму серпін жоғары бағалаймыз. Біздің
мемлекеттерімізде әртүрлі салаларда өзара іс-қимылды одан әрі кеңейтіп,
тереңдету үшін жақсы келешек бар деген бірауызды пікірде болдық. Біз қол
қойған Демократиялық серіктестік туралы уағдаласу біздің қатынастарымызды
сапалық тұрғыдан жаңа кезеңді білдіреді. Ол барынша ауқымды да ұзақ
мерзімді сипатқа ие болуда. Бұл құжат саясат, экономика, әскери
ынтымақтастық, ғылым мен техника, экология, денсаулық сақтау және басқа
салалар сияқты бағыттарды қамтиды.
Уағдаласуда айтылған АҚШ тарапынан қауіпсіздік кепілдігі, сондай-ақ НАТО
қабылдаған Бейбітшілік үшін серіктестік бағдарламасы шеңберінде көпжақты
ынтымақтастыққа қатысу Қазақстан болашақта егеменді мемлекет болды деген
сенімімізді нығайта түседі деді [10].
Президент Назарбаевтың содан кейінгі кезекті, яғни, 1997 жылғы 17-23
қараша аралығында өткен ресми сапар шеңберінде АҚШ-тың сол кездегі
Президенті Билл Клинтонмен және Вице президенті Альберт Гормен, сондай-ақ,
АҚШ әкімшілігінің бірқатар лауазымды тұлғаларымен өткен кездесулер
барысында Каспий маңындағы мұнай-газ кен орындарын пайдалану жөніндегі
келісімге, Қазақстан мен АҚШ арасында экономикалық әріптестік іс- қимыл
бағдарламасына және басқа да бірқатар маңызды деген құжаттарға қол қойылды.
Нақ осы сапар барысында АҚШ-тың бұрынғы Президенті Билл Клинтон әлем
алдында Қазақстанды АҚШ-тың Орталық Азиядағы стратегиялық әріптесі деп
жариялады.
Қазақстан-Америка бірлескен комиссиясы құрылып, табысты жұмыс істеуде. 1994-
1996 жылдарғы бастапқы кезеңде комиссияға Елбасы Н.Ә.Назарбаев пен АҚШ Вице-
президенті А.Гор жетекшілік етті. Қазақстан-Америка екі жақты
уағдаластықтарын іске асыруды талдайтын және бақылайтын комиссияның
жұмысына екі елдің атқарушы билігінің жоғары лауазымды өкілдері қатысады.
Халықаралық қауіпсіздік пен стратегиялық тұрақтылық мүддесіндегі бірлескен
жұмыс, жаһандық жаңа сынақтар мен қатерлерге қарсы тұру, өңірлік
жанжалдарды шешуге жәрдемдесу, сауда-экономикалық байланыстарды дамыту,
саяси қайраткерлер мен азаматтық қоғам арасындағы байланыстарды кеңейту екі
жақты ықпалдастықтың басым бағыттары болып табылады.
Қазақстан мен АҚШ осы жылдары екі жақты қатынастардың өзекті
мәселелері және халықаралық проблемалар бойынша биік және жоғары деңгейдегі
Қазақстан-Америка жемісті диалогын сақтай алды және оған сенімділік сипаты
мен айрықша практикалық маңыз бере білді. Екі ел сыртқы саяси ведомстволары
басшыларының арасында тұрақты негіздегі байланыстар жүзеге асырылып келеді.
АҚШ президенттері Дж.Буштың, Б.Клинтонның, кіші Дж.Буштың әкімшіліктерімен
өзара ықпалдастық кезеңінде екі жақты, сондай-ақ көп жақты тұрғыда ондаған
кездесулер өткізілді. Министрліктер мен ведомстволар басшыларының
кездесулеріне жүйелі сипат тән. Іскер адамдар арасындағы байланыстар жолға
қойылып отыр.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың 2001 жылдың желтоқсанындағы АҚШ-қа ресми
сапары екі жақты қатынастар үшін айрықша маңызды болды. Н.Ә.Назарбаевтың
АҚШ Президенті Дж.Бушпен кездесуінің нәтижесінде “Қазақстан-Америка жаңа
қатынастары туралы” бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. Бұл құжатта екі
елдің ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестікті нығайтуды жақтайтындығы атап
өтілді. Сондай-ақ Қазақстан мен АҚШ арасындағы энергетикалық әріптестік
туралы декларация қабылданып, ол энергетика саласындағы екі жақты
ынтымақтастықтың бұдан былайғы басымдықтарын айқындап берді.
2005 жылдың қазанында АҚШ Мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райстың
Қазақстанға сапары өзара қатынастардың сенімділік сипатын қуаттады,
Мемлекетхатшы елдің саяси басшылығымен жемісті келіссөздер жүргізіп,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің студенттері алдында сөз
сөйледі. Ол өз сөзінде Қазақстанның мемлекеттік құрылыс саласындағы
табыстарын атап өтіп, біздің республика өңірде, халықаралық қауіпсіздікті
сақтау мен экономикалық дамуда жетекші ұстанымда тұрғанын мәлімдеді және
бұл ретте АҚШ Қазақстанды Еуразия континентіндегі болашақ шешуші ел
ретінде танитынын атап көрсетті [11].
2006 жылдың 5-6 мамырында АҚШ Вице-президенті Р.Чейнидің Қазақстанға
сапары екі ел қатынастарына жаңа серпін берді. Қазақстан Президенті
Н.Ә.Назарбаев пен АҚШ Вице-президенті Р.Чейни саяси, экономикалық және
басқа мәселелердің кең ауқымы бойынша келіссөздер өткізді. Қазақстан және
Америка тараптары энергетика, қауіпсіздікті және сауда-экономикалық
ынтымақтастықты қамтамасыз ету салаларындағы екі жақты қатынастарды дамыту
жолдарын талқылады. Қос мемлекеттің ниеттері екі жақты шарт-құқықтық
құжаттарға қол қойылуынан көрініс тапты. Қазақстан Энергетика және
минералдық ресурстар министрлігі мен АҚШ Қорғаныс министрлігі арасындағы
жаппай қырып-жою қаруының инфрақұрылымдарын жоюға қатысты келісімге
түзетуге қол қойылды. Бұл құжатқа сәйкес жоғарыда аталған мақсаттарға АҚШ
158 млн. доллардан астам көлемде елеулі қаржы бөлетін болды.
Американ капиталының және әлемге танымал американ мұнай
компанияларының белсене қатысуы арқасында Қазақстан өзінің мұнай
өнеркәсібін сапалық жаңа деңгейге көтеріп қана қойған жоқ, сонымен бірге
энергия ресурстарын әлемдік рынокқа жетекші экспорттаушылардың біріне
айналды. Тікелей “Шеврон” және “Мобилдің” қатысуы жағдайында Каспий тұрба
құбыры консорциумы құрылып, 2001 жылы мұнай құбыры пайдалануға берілді.
2006 жылғы 16 маусымда Қазақстан Баку-Тбилиси-Жейһан транскавказ мұнай
құбырына қосылды, осынау ауқымды жобаны іске асыру АҚШ тарапынан жасалған
күш-жігердің және саяси қолдаудың арқасында мүмкін болды. Мұнай экспортының
Қазақстанның мемлекеттілігін және жаһандық энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі еліміздің өскелең рөлін нығайтудағы шешуші рөлін ескерер
болсақ, АҚШ-пен бұл саладағы өзара тиімді ынтымақтастық екі жақты
қатынастардың негізгі басымдықтарының және ұзақ мерзімді факторларының бірі
болып қала береді.
Біздің елдеріміз арасындағы тауар айналымы өсе түсуде. 2006 жылдың
бірінші жартысында ғана тауар айналымы көлемі 844,7 млн. долларға жетті,
соның ішінде қазақстандық экспорт – 260,55 млн., импорт – 584,15 млн.
долларды құрады, салыстыру үшін 2005 жылы тауар айналымы 1870,42 млн.
доллар, соның ішінде Қазақстанның экспорты 666,02 млн., АҚШ-тан импорт
1204,4 млн. доллар болғанын айта кетейік. Қазақстандық экспорттың
құрылымында жай металдар, химия саласының өнімдері басым түсуде. Импортта
мәшинелер мен жабдықтар, күрделі техникалық аспаптар, химия өнімдері басым.
Қазақстан экономикасына АҚШ инвестициялары тұрақты өсіп келеді. Егер
2003 жылы ол 1 млрд. 88 млн. доллар болса, 2004 жылы 3 млрд. 108,5 млн.
долларға жетті. Үстіміздегі 2006 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстанға
келген американ инвестицияларының көлемі 607,5 млн. долларды құрады.
Республикада американ капиталының қатысуымен жұмыс істеп тұрған 374
кәсіпорын және 91 АҚШ компанияларының өкілдіктері тіркелген. Демек,
Қазақстан экономикасына тартылған шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша
АҚШ жетекші орында деп айтуға болады. Американ компанияларының осы
жылдардағы салымдары 12 млрд. долларды құрады.
Американ компаниялары коммуникациялар, көлік, тау-кен, өңдеу, химия,
жеңіл өнеркәсіп, мәшине жасау, ауылшаруашылық, туризм салаларында
Қазақстанмен ойдағыдай ынтымақтасып келеді. АҚШ-тың көшбасшылығы даусыз,
оның компаниялары қажетті технологияларға, құралдарға, тәжірибе мен сапалық
басқарудың ең жаңа әдістемелеріне ие болып отыр. Соған орай байланыс және
ақпараттық технологиялар саласындағы екі жақты ынтымақтастықтың
перспективасы айшықты көрінеді. Қазақстанда қазірдің өзінде “Эм-Си-Ай”,
“Спринт”, “Эппл”, “Моторола”, “Эй-Ти-энд-Ти” секілді американ компаниялары
табысты жұмыс істеуде.
Қазақстанның аграрлық секторы ынтымақтастықтың перспективалы
бағыты болып табылады. АҚШ ауылшаруашылық бизнесі мен фермерлігінің
өкілдерімен байланыста “Артур Дэниелс Мидлэнд”, “Джон Дирр”, “Катерпиллар”,
“Ай-Си” секілді компаниялар танымал болған. Мұның өзі американ бизнесінің
Қазақстан ауыл шаруашылығына ең жаңа технологияларды ендіруді кеңейтуге
деген қызығушылығының нақты дәлелі.
Жан-жақты Қазақстан-Америка ықпалдастығының серпінділігі Қазақстан
Президенті белгілеген “Болашақ” бағдарламасын, қазақстандық жүздеген
студенттерді шетелдік жоғары оқу орындарына жіберу бойынша гранттар және
студенттік айырбас жөніндегі жобаларды тиімділікпен іске асыруға мүмкіндік
берді. Қазақстан студенттерінің басым бөлігі АҚШ-тың оқу орындарына баруда.
Американ тарабы сондай-ақ Қазақстандағы нақты жобаларға өз кредиттері мен
халықаралық қаржы институттарының қаражаттарын жұмылдыруда белсенді рөл
танытуда. АҚШ демократиялық институттар мен азаматтық қоғамды дамыту
саласындағы, әлеуметтік сектордағы, Арал мен Семейдегі экологиялық апаттар
өңіріндегі, денсаулық сақтаудағы нақты бағдарламаларды шешуге жәрдемдесіп
отыр.
Қазақстан мен АҚШ өңірлік және халықаралық қауіпсіздікті, ең алдымен
жаппай қырып-жою қаруын таратуға қарсы күрес мәселесі бойынша қауіпсіздікті
нығайту ісіндегі жемісті диалогты ұстанып келеді. Біздің еліміздің
халықаралық қауіпсіздікті нығайтуды және ядролық салада өзіне алған
халықаралық міндеттемелерді мүлтіксіз орындауды берік жақтаушылығы әлем
жұртшылығы тарапынан мойындалып, халықаралық қоғамдастыққа Қазақстанның
халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қолдан
келгеннің бәрін істеуге ұмтылатын мемлекет ретіндегі рөлін нығайтты.
Қазақстанның ядролық қарусыз мемлекет ретінде Ядролық қаруды таратпау
туралы шартқа қосылуын және Құрама Штаттардың басқа да жетекші әлемдік
державалармен бірге республикаға тәуелсіздігін, егемендігі мен аумақтық
тұтастығын қамтамасыз етуге кепілдік беруін айрықша атап көрсеткен жөн
[13].
Қазақстан мен АҚШ-тың әскери ынтымақтастық саласындағы басымдықтары
2003 жылы қол қойылған Қазақстан мен АҚШ-тың Қарулы Күштері арасындағы
Бесжылдық ынтымақтастық жоспарында анықталған. Мұның өзі ҚР Қарулы Күштерін
нығайтуға жәрдемдесудің маңызды бір құралы болып табылады. Осының негізінде
“Шетелдік әскери қаржыландыру”, “Халықаралық әскери оқыту және әзірлеу”
бағдарламалары және екі жақты ынтымақтастықтың басқа да бағдарламалары
жүзеге асырылады. 2006 жылы АҚШ біздің елімізге 4,22 млн. доллар сомасына
әскери құрал-жабдық пен тренинг беруді жоспарлап отыр. Каспий мен
Қазақстанның батыс өңірінің қауіпсіздігі мұнай мен газды жеткізуді
қамтамасыз ету үшін де маңызды екенін ескере отырып, Каспий маңы және Орал
өңіріндегі мұнай кен орындарын игеруге жетекші компаниялары қатысатын АҚШ
патрульдік катерлер мен радарлық жабдықтар беру ниетінде.
Біздің елдеріміздің арасында халықаралық лаңкесшілдікке қарсы
күресте сындарлы өзара ықпалдастық жолға қойылған. АҚШ Қазақстанның
Ауғанстан мен Ирандағы лаңкестікке қарсы халықаралық коалицияның күш-
жігеріне көрсеткен қолдауын жоғары бағалайды, мұны 2006 жылғы 25 ақпандағы
Қазақстанға сапары барысында АҚШ Қорғаныс министрі Д.Рамсфельд қуаттады.
1991 жылы Қазақстан өзіне мұраға қалған ядролық қаруды Ресейге қайтаруы, ал
2002 жылы Орталық Азиядағы төрт елмен ядролық қарудан ада аймақ құру
жөнінде келіссөз жүргізуі американ тарапынан айрықша бағаланып отыр.
Д.Рамсфельд атап өткеніндей, “егер Ирак Қазақстан моделін ұстанып, БҰҰ-ның
17-ші қарары қабылданғаннан кейін Қазақстан істегендей қарусызданған
жағдайда, соғыс та болмас еді”. Америка басшылығы 27 әскери қызметші
инженерден тұратын взводты бітімгершілік миссиясын атқару үшін Иракқа
жібергені үшін республикаға талай рет алғыс сезімін білдірді [14].
АҚШ Президенті Дж Буш пен Қазақстан Бірлескен мәлімдемесінде былай
көрсетілді:
Біз ғаламдық экономика мен демократиялық мемлекеттер қауымдастығына
барынша өскелең дәрежеде интеграцияланып келе жатқан XXI ғасырдағы
бейбітшіл, өркендеген және Егемен Қазақстанның жалпы көрінісіне қол жеткізу
мақсатында екі ел арасындағы ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестік пен
ынтымақтастықты нығайтуға деген ұстанымымызды мәлімдейміз. Осы мақсаттар
үшін біз терроризмге қарсы күресте және қырып жоятын қаруды таратпау,
демократиялық, саяси нарықтық және экономикалық реформалар, сондай-ақ,
нарықтық инвестициялар мен энергетика қорларын дамыту жөніндегі өз
ынтымақтастығымызды алға бастыра береміз[15].
Бұл мақсаттар одан әрі біздің терроризм мен жаппай қырып-жоятын қаруды
тарату қатерінің Америка Құрама Штаттары Қазақстанның ғана емес, сонымен
бірге бүтіндей алғанда, бүкіл әлемнің қауіпсіздігіне қатер төндіретіндігін
мойындайтынымызды айғақтайды. Осыған орай, екі жақ ондай қатерлерге қарсы
тұрып, Қазақстанмен оның Орталық Азиялық көршілерімен, Құрама Штаттармен,
сондай-ақ, екі жақтың еуропалық достарыменен, әріптестерімен және
одақтастарымен арадағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығымызды дамытуға
ұмтылады. Осы мақсаттарға жету үшін олар ынтымақтастықты НАТО- ның
Бейбітшілік жолындағы әріптестік бағдарламасы шеңберінде де екіжақты
негізде дамыта түсуге ниетті.
Тараптар терроризмге қарсы соғыстағы бірлескен қимылды халықаралық
коалиция шеңберінде де, ол аяқталғанға дейін жалғастыра беруге деген
ниетімізді айғақтайды.
Тараптар өзіміздің кең өкілеттіліктегі Ауғанстан үкіметінің ел ішінде
және көршілермем бейбітшілікке қол жеткізуіне қолдау жасайтынымызды атап
көрсетеді. Сондай-ақ, тараптар Ауғанстанды қайта құруда бірге қызмет
етуге, ынтымақтастыққа дайын екенімізді мәлімдейді.
АҚШ пен Қазақстан Қазақстанның ядролық мәртебеден өз еркімен бас тартқан
бірінші ел екенін мойындай отырып, біз жаппай қырып жоятын қаруды
таратпауға деген өзара ұстанымымызды айғақтайды. Тараптар барлық иеленуші
елдердегі қарулардың ядролық, химиялық, және биологиялық компоненттерінің
нақтылы сақталуы мен есепке алу және олардың заңсыз айналымының алдын алуға
ерекше назар аудару қажеттігіне өзара келісім білдіреді. Тараптар қатерді
бірлесіп қысқарту туралы Американ-Қазақстан келісіміне сәйкес осы мәселелер
бойынша өз ынтымақтастығымызды ұлғайтуға дайын екенін меңзейді.
Қазақстан мен Құрама Штаттар Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету жөніндегі әріптестік рухтағы ынтымақтастықты
күшейте түспек. Екі жақ та Орталық Азия мемлекетгері арасындағы сауда және
экономикалық байланыстарды басым салалар бойынша кеңейту, оның ішінде
экологияны, су қорларын, көлік жүйесін қоса отырып, аймақтық интеграцияны
тереңдету, аймақтағы кауіпсіздікке негіз болады деп біледі. Құрама
Штаттар шекаралық бақылауды күшейту және Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің қорғаныс қабылетін арттырудағы Қазақстанға көмек көрсету
бағдарламасын нығайту туралы мәселені қарайтын болады.
Екі жақ нарық экономикасы мен заңның үстемдігі біздің азаматтарымыздың
әлауқаты мен біздің қоғамымыздың тұрақтылығын қамтамасыз етудегі неғурлым
тіимді тәсілдер екенін мойындайды. Құрама Штаттар мен Қазақстан екі жақты
экономикалық сауда және инвестициялык, қарым қатынастарды, екі мемлекеттің
іскер топтары арасындағы байланыстарды кеңейту жолымен де алға бастыруға
міндеттенеді.
Президент Н Назарбаев 2006 жылғы халқымызға Жолдауында Қазақстан мен
АҚШ арасында ұзақ мерзімді және тұрақты серіктестік қатынастар орнаған,
бұлар халықаралық энергетикалық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз
ету, лаңкестік пен діни экстремизмге қарсы күрес, демократиялық
езгерістерді жалғастыра беру мәселелері бойынша өзара іс-қимылдың кең
ауқымымен сипатталады деп көрсетті.
2006 жылғы қыркүйекте Президент Н Назарбаевтың АҚШ қа алтыншы ресми
сапары болды. Онда Елбасы АҚШ Президенті Джордж Бушпен Қазақстан-Америка
бірлескен мәлімдемесіне қол койды. Бұл құжатта Біз Қазақстанның және
Құрама Штаттарының стратегиялық әріптестігімізді ілгерілетуде қол жеткізген
прогресіне қанағаттанушылық білдіреміз. Қазақстан мен Құрама Штаттар
демократиялық дамудың маңыздылығын қуаттайды және К,азақстанның өкілетті
институттарды нығайту жөніндегі күш жігерді жеделдетуді жақтайды. Құрама
Штаттар Қазақстанда демократияны ілгерілету, діни бостандықтарды нығайту
және азаматтық қогамға қолдау жасау жөніндегі күш-жігерге қолдау білдіреді.
Құрама Штаттар Қазақстанның Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі
секілді өзара түсіністікті ілгерілету жөніндегі халықаралық бастамасын,
содай ақ, Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңес
секілді, бейбітшілікті нығайту жөніндегі бастамасын құттықтаймыз. Біз
Қазақстандағы жоғары байытылған Уранды араластыру жөніндегі жаңа келіссөзді
және Қазақстанның жуырда басталған Ядролық лаңкестікке қарсы күрес
жөніндегі жаһандык бастаманы қолдауының нақты қадамы ретінде, Ядролық
саладағы таратпау режимін нығайту жөніндегі бекем саясатын құттықтаймыз
[17]. Қазақстанның таңғажайып экономикалық табыстарын мойындай отырып,
Құрама Штаттар Қазақстанның күшті экономикалық дамыған мемлекетке айналуына
жәрдемдесуін жалғастырады, Құрама Штаттар Қазақстанның Бүкіләлемдік Сауда
Ұйымына мүше болуына қолдау білдіреді.
Біздің халықтарымыз арасындағы достықты нығайту мақсатында біз
студенттер айырбасын қоса алғанда, мәдени және гуманитарлық
ынтымақтастығымызды кеңейту ниетіндеміз, Құрама Штаттар Қазақстанның
өңірлік интеграциядағы көшбасшылығына қолдау білдіреді. Біз заң аясында
жүзеге асырылып жатқан сауда-саттыққа шекаралық өтулер мен кедендік
рәсімдерді жақсарту, көліктік және инфрақұрылымдык жобаларды іске асыру,
трансшекаралық ресурстарды пайдалану жолымен қолдау білдіруге
міндеттенеміз, деп атап көрсетілген екі жақты маңызды құжаттарда. [18].
Сонымен, дүниежүзіндегі саяси экономикалық және әскери жағынан ең
қуатты мемлекет - АҚШ пен Қазақстанның көпжақты қатынасы ойдағыдай дамып
келеді деген қорытынды жасауға болады.
1.2 Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай-күйі мен саяси
мәдениетке ықпалы
Бүгінгі таңда ең қуатты әскери-саяси және экономикалық әлеуетке ие болып
отырған Құрама Штаттар әлемдегі және оның түрлі өңірлеріндегі, соның ішінде
Орталық Азиядағы да, стратегиялық тұрақтылықтың жай-күйіне көп ретте шешуші
ықпал етіп келеді.
АҚШ-тың Орталық Азиядағы елдермен сан қырлы ынтымақтастығы өңірді
экономикалық дамытудың, өңірлік және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің маңызды факторы болып табылады. Вашингтонның Орталық Азиядағы
саясаты мүдделердің үш тобын: қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты,
экономикалық және саяси реформалар жүргізуге жәрдемдесуді, сондай-ақ сауда-
экономикалық, ең алдымен, энергетикалық саладағы ынтымақтастықты көздейді.
Бұл тұрғыда таза прагматикалық және өзара тиімді стратегиалық мысалын
Қазақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қатынас көрсетіп отыр. Бірінші кезекте
бұл біздің елдеріміздің екі жақты да, сондай-ақ көп жақты да ынтымақтастық
мәселелерінің кең ауқымы бойынша мүдделерінің сәйкес келуінен туындап отыр.
Соңғы жылдары Қазақстан-Америка өзара ықпалдастығы сапалық жаңа деңгейге
көтерілгенін айтқан жөн. Вашингтон Қазақстанды Орталық Азиядағы өңірлік
лидер және АҚШ-тың ең сенімді де болашағы зор әріптесі ретінде танып отыр.
АҚШ Президенті Джордж Буштың Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
атына жолдауында атап өтілгеніндей, Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуі
өңірдің басқа елдері үшін модель болып табылады. АҚШ-тың Мемлекеттік
хатшысы К. Райс Астанаға 2005 жылғы қазандағы сапары кезінде Қазақстанның
Орталық Азияда көрші елдерге экономикалық тұрғыда әлдеқайда ашық, саяси
тұрғыда әлдеқайда тұрақты болуға көмектесе отырып, шешуші рөл атқаруға
барлық қажетті құрамдастары бар екенін атап көрсеткен болатын [19].
2006 жылы күзде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстанға ресми сапармен келген Америка Құрама Штаттарының Вице-
президенті Ричард Чейнимен кездесті. Н.Назарбаев пен Р.Чейни алдымен
екеуара әңгімелесті, одан кейін Қазақстан басшысы мен АҚШ Вице-
президентінің қатысуымен кеңейтілген құрамда келіссөз жүрді. Кездесулер мен
жүргізілген келіссөздерде энергетика саласына, қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге, сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытуға қатысты мәселелер
талқыланды. Сондай-ақ Орталық Азиядағы геосаяси жағдай туралы, аймақтық
интеграция, Каспий бассейні мен Еуразиялық кеңістік жайында пікір
алмасылды. Назарбаевтың ойынша, Чейнидің Қазақстанға бұл сапарыңыздың
маңызы ерекше, ол туралы елбасы кеңейтілген құрамдағы кездесуді ашардағы
сөйлеген сөзінде айтты. АҚШ – біздің еліміздің тәуелсіздігін алғашқылардың
бірі болып таныған мемлекет. Содан бергі уақытта екі елдің түрлі
салалардағы ынтымақтастығы жоғары қарқынмен дамып келеді. Біз жаппай қырып-
жоятын ядролық қаруды таратпауды мақсат етіп, Семей ядролық полигонын
жаптық. Қазақстан мен АҚШ энергетика саласында белсенді жұмыстар жүргізу
үстінде. 2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестіктен кейін Қазақстан АҚШ-тың
халықаралық терроризмге қарсы күрес бастамасына алғашқылардың бірі болып
қолдау білдірді. Қазіргі кезде Қазақстаннан жасақталған саперлар құрамы
Иракты қалпына келтіру жұмыстарына қатысып жатыр. АҚШ еліміздің ең ірі
инвесторы болып табылады. Америкалық компаниялардың экономикамызға салған
инвестиция көлемі 12 миллиард долларды құрайды. Біздің елдер арасындағы
өзара тауар айналымы 2 миллиард доллардан асты. Бұл – жетістігіміз. Сіздің
сапарыңыз Қазақстан мен АҚШ-тың ынтымақтастығын дамытуға жаңа серпін береді
деп сенемін[20].
Бұған сол кездегі американдық вице-президент былай деп жауап беріп,
Американың дәл сол кезеңдегі саяси ұстанымын жеткізді: Өткен 15 жыл ішінде
Қазақстанның қол жеткен табыстарына бүкіл америкалықтар өз ықыластарын
білдіріп отыр, – деді Ричард Чейни. – Қазақстан Америка Құрама Штаттары
үшін жақсы дос және көптеген салаларда стратегиялық сенімді серіктес бола
білді. Біз сіздердің Ирактағы жағдайды тұрақтандырып, елді қалпына
келтірудегі біздің бастамамызды қолдағандарыңызға алғыс айтамыз.
Қазақстандағы орасан зор ресурстар экономиканың барлық саласына үлкен пайда
беретіні анық. Біз бүгін осында Астана қаласының өркендеп келе жатқанына
куә болдық. Қазақстан мен АҚШ-тың түрлі салалардағы байланыстары алдағы
уақытта да қарқынды дамитынына сенімдіміз[21].
АҚШ Қазақстанның тәуелсіздік алғанын 1991 жылдың 25 желтоқсанында
таныды, бір күн өткеннен кейін екі мемлекеттің арасында дипломатиялық
қатынас орнатылды. Содан бергі уақыт ішінде мемлекеттер аса ауқымды
стратегиялық әріптестік деңгейінде бірлесе қимыл жасап келеді. Бүгінде
Қазақстан мен АҚШ-тың ынтымақтастығын дамытуға бағытталған 94 келісімнен
тұратын құқықтық берік база жасалды. Оның 30-ы – ведомствоаралық. Екі жақты
ынтымақтастықты дамытуда өткен жыл ерекше жемісті болды. Үкіметаралық және
парламентаралық делегациялар алмасылып, жоғары деңгейдегі диалогтың сапасы
артты. Бұған Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен АҚШ Президенті
Джордж Буштың өзара достығы, мемлекеттердің бір-біріне деген сенімділігі
арқау болғаны ақиқат.
Елбасының Құрама Штаттар төріндегі өткен жылғы сәтті ресми сапары
М.Тәжиннің Вашингтондағы кездесулерінің жемісті аяқталуының алғышарты
болды десек қателеспейміз. АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы мен Қазақстан
Сыртқы істер министрінің әңгімесі Орталық Азиядағы тұрақтылықты тұрлаулы
етуде маңызды рөлге ие Қазақстанның осы өңірдегі орнына, қазақстандық-
америкалық әріптестіктің келешегіне арналды. Бұл кездесу өңірлік
қауіпсіздіктің бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелерін, энергетикалық
диалогтарды айналып өтпейтіні алдын ала белгілі болған еді. Әсіресе,
өңірлік қауіпсіздік мәселесі жан-жақты әрі әр қырынан талқыланды. Кондолиза
Райс өңірлік экономикалық әріптестікті жандандырудағы Қазақстанның рөлін
жоғары бағалайтындығын және Ақ үй мен Ақорда арасындағы барлық
ынтымақтастық бастамаларға және АҚШ пен Орталық Азия елдері арасындағы
Сауда және инвестиция туралы келісім-шартты (TІFA) іске асыруда Астананың
интеграциялық әрекеттеріне Вашингтон барлық кезде қолдау көрсететіндігін
мәлімдеді.
Кондолиза Райс кездесу барысында екі елдің сыртқы саясат
ведомстволары әріптестігінің маңыздылығына ерекше тоқталып, “Қазақстанның
Сыртқы істер министрлігі жетекшілерімен onlіne режімінде жұмыс істеу, яғни
тұрақты диалогтар жүргізу қажет” екендігін ерекше атап өтті [22]..
Осылайша, М.Тәжиннің ойынша, Қазақстан мен АҚШ көптеген
мәселелерді оңтайлы шешуге бағытталған осындай тамаша диалогтар формасын
тауып алған” [23]. Мәселен, жыл басынан бері Қазақстанға да АҚШ-тың
мемлекеттік департаменттері мен басқа да көптеген агенттіктерінің
делегациялары келіп, бірқатар келелі мәселелерді жоғары деңгейде талқылып,
ортақ мәмілелерге келіп отыр.
Марат Тәжин 2007 ж. 10 мамырында америкалық іскер топ, ғылыми
зерттеу саласы, үкіметтік емес ұйымдар және БАҚ өкілдерімен болған
бейресми кездесуде де екі мемлекеттің келешекке арналған қарым-қатынасы
алдағы уақытта қалай өрбитіні” туралы тиянақты әңгімелеп берген еді.
Министр “Қазақстан өзгермелі әлемде” деп аталатын баяндамасында
келешектегі америкалық-қазақстандық әріптестікті алға сүйрейтін күш –
тұрақтылық пен болжамдылық екендігін атады.
Қазақстан сыртқы саясат ведомствосының басшысы еліміздің ЕҚЫҰ-ға
төрағалық ету тақырыбын қозғаған кезде біз үшін бұл жәй өзіндік мақсат
емес, осы қадам еліміздегі реформаларды дамытудағы күшті катализатор
болатындығын мәлімдеді. Және ол Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі
демократия мен ашық қоғамды дамытуда таңдаған жолының дұрыстығына қосымша
кепілдік болатынын айтты.
Қай тұрғыдан болса да Қазақстанның аталған ұйымға жетекшілік етуіне
алғышарттар бола алатын игі үдерістер елде үздіксіз жүріп жатқанын барлық
кездесулер барысында сыртқы саясаттағы жетекшіміз жіпке тізгендей нақты
мысалдармен жеткізіп отырды. Министрдің ел табыстары мен келешектегі
жоспары, ұстанған саясаты туралы ұғынықты әңгімелері, америкалық стильдегі
өткір әзіл-қалжыңдары АҚШ-тың саяси серкелерін тағы да Қазақстанға бір
қадам жақындатты.
Қазір елімізде кәсіби Парламент, көппартиялылық жүйе қалыптасқан.
Ондаған саяси партиялар бәсеке жағдайында қызмет етіп жатыр.
Мемлекеттің қолдауына ие бес мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдар ырғақты
дамуда. Тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары жеткілікті, еліміздегі
бұқаралық ақпарат құралдарының 85 пайызы жекеменшік. Қай салада болсын
Қазақстан қоғамды демократияландыруды жалғастыруға қауқарлы.
Қысқасы, Қазақстан Сыртқы істер министрінің бұл сапары Астана мен
Вашингтонды бұрынғыдан да жақсы түсінісуге жетелеп, жақындаса түсуге
айтарлықтай үлес қосты деп айта аламыз. Әсіресе, Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға
төрағалық ету мәселесіне түйткіл болып тұрған сауалдарды оңтайлы шешуге
аталған кездесулердің көп септігі тигеніне әлі қайта-қайта оралатын
боламыз.
Сондай-ақ, Қазақстан Сыртқы істер министрінің АҚШ-қа сапары
америкалық БАҚ өкілдері тарапынан елеусіз қалған жоқ. Сейсенбі және
сәрсенбі күндері Марат Тәжин бірқатар халықаралық ақпарат агенттіктеріне
сұхбат берді. Сәрсенбі күні осы елдің жетекші басылымы – “Вашингтон Таймс”
газеті бірінші бетінде Қазақстанның Сыртқы істер министрімен сұхбатын
жариялады. Сұхбат Елизавета ІІ Ханшайымның АҚШ-қа мемлекеттік сапары және
Франция президенті Жак Ширактың үлкен саясаттан кетіп жатқаны туралы
мақалалармен қатар тұрды.
Қазақстанның Сыртқы істер министрі М.Тәжиннің Вашингтондағы
былтырғы жыл бойында толассыз жүрген кездесулері мен АҚШ-тың саяси
аренасындағы аса ықпалды тұлғалармен болған жүздесулері екі елдің
түсіністігін тереңдете беретіне сеніміміз мол.
Сонымен қатар біздің еліміз халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
ісінде АҚШ-тың маңызды әріптесі болып табылады. Бұл ретте, ең алдымен,
біздің еліміздің Ауғаныстан мен Иракты тұрақтандыру үдерісіне қосқан үлесін
еске салған жөн. Қазіргі кезде қазақстандық бітімгершілік батальон Иракта
бесінші рет мерзімдік кезеңін өтеуде.
Ал Қазақстан үшін Құрама Штаттармен өзара тиімді ынтымақтастықты кеңейту
сыртқы саясаттағы басым бағыттардың бірі болып табылады. Мұның бірнеше
себебі бар.
Біріншіден, АҚШ пен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту
республиканы тұрақты да өскелең дамытуға жәрдемдесетін факторлардың бірінен
саналады. Мұны Қазақстан экономикасына тартылған тікелей шетелдік
инвестициялардың жалпы көлеміндегі АҚШ-тың үлесі 30 пайыз шамасын – 12
млрд. доллардан астамды құрайтыны да дәлелдеп отыр.
Қазақстанның АҚШ-пен экономикалық саладағы өзара ықпалдастығы бүгінде
біздің еліміздің алдында тұрған әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50
мемлекетінің қатарына кіру жөніндегі стратегиялық міндетті шешу аясында
бұрынғыдан да маңызды бола түседі. Іс жүзінде сөз Қазақстанның аса ірі
жаңару жобаларын іске асыру туралы болып отыр және бұл тұрғыда АҚШ-пен
өзара ықпалдастық өте пайдалы бола алады.
АҚШ-тың әлемдік экономикадағы көшбасшылық тұғырға, ең алдымен, американ
үкіметінің соңғы елу жыл бойына ғылым мен білім секторына ауқымды
инвестициялар салу нәтижесінде қол жеткізгені баршаға мәлім. Сарапшылардың
мәліметтері бойынша, АҚШ-тың Екінші жаһандық соғыс аяқталған кезден бергі
экономикалық өсімінің үштен бірі нақ осы серпінді секірістік технологиялар
арқасында жүзеге асқан. Осы заманғы білім экономикасы жағдайында
инновацияларды ендіру арасындағы өзара байланыс бұрынғыдан да қауырт
жеделдікпен ұлғая түседі. Осыған байланысты биылғы жылдың басында АҚШ
Президенті Дж. Буш Америкалық бәсекеге қабілеттілік саласындағы бастама
ұсынды, оның негізгі мақсаты американ ұлтының инновациялық әлеуетін өсіру
болып табылады. Сондықтан Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске
асырып жатқан біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І . ҚАЗАҚСТАН – АҚШ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1. Қазақстан мен АҚШ дипломатиялық қарым-қатынасының қалыптасу кезеңі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай-күйі мен жаңа
мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 15
ІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АҚШ АРАСЫНДАҒЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ САЛАДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ БАҒЫТТАРЫ
1. Білім саласындағы
ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2. Мәдениет саласындағы ынтымақтастық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Мәдениет XXI ғасырда стратегиялық
маңызды ресурсқа айналып отыр. Алдағы уақытта оның ауқымы мен мазмұны
кеңейіп, экономикалық, геосаяси категорияға айналуы да мүмкін. Өйткені
қазіргі кезде түркі әлеміндегі елдердің арасында ортақ құндылықтарды
жекешелендіру, бөліп алу тенденциясы жүріп жатыр. Сондықтан мәдени саясат
дегеніміз мемлекеттің мәдениетке қатысты ұстанып отырған саясатын іс
жүзінде жүзеге асыруы болып табылады. Кез келген мемлекеттің мәдениет
саласында өзіндік стратегиялық басымдықтары болады. Сол басымдықтар арқылы
ұлттық мәдениетін әлемдік қауымдастық аренасына шығаруы – мәдени саясаттың
бір саласы. Ал саяси мәдениет деген – саяси жүйенің жүзеге асуы. Бұл екі
ұғымның айырмашылықтары да бар. Сонымен қатар екеуі бір-бірімен қабысып,
әрқашан бірін-бірі толықтырып отырады.
АҚШ-тың америкалық арман идеологиясы қазіргі уақытта жетер шегіне
жетіп, құлдырап бара жатыр. Бірақ 270-280 жыл бойы АҚШ-тың дамуына ықпал
ете алды. КСРО-ның локомотиві – коммунизм идеясы миллиондаған адамды
баурап алды. Тапқа негізделген бұл идеология болмаса, Кеңес Одағы 70 жыл
өмір сүрмес еді. Ал Қазақстанға қазақылық, білімділік, мәдениет
призмасындағы идеология қажет дер едім. Әрбір азамат қазақы дәстүр мен
ділді көкірегіне құйып, заманауи үрдіске сай білім-ғылыммен алға ұмтылуы
керек. Ал ұлттық құндылықтарды меңгеріп, білімді болған халық мәдениетті
тұлға болып қалыптасады.
Қазақстан Республикасы мен Америка Құрамы Штаттары арасындағы саяси
қатынастардың мәнін ашу болып табылады. Қазақстан Республикасының
Президенті өзінің бір жыл бұрыңғы халыққа Жолдауында мемлекеттің сыртқы
және ішкі саясатының ең маңызды 30 бағытын айқындап берген еді [1].
Осыған сәйкес, қазіргі таңда елдің сыртқы саясатының бағыттарының арасында
елбасымыз әлемнің ірі де алпауыт саяси ойыншыларымен тиімді
ынтымақтастықты дамытудың қажеттілігін баса айтқан еді. Президент Нұрсұлтан
Назарбаев Жаңа Қазақстан жаңа әлемде атты Қазақстан халқына арнаған 2007
ж. Жолдауында АҚШ-пен стратегиялық серіктестікті дамытудың қажеттілігін
тағы да қуаттады. Қазақстанды жеделдетіп жаңғырту үшін қажетті қолайлы
жағдайларды жасаудың және басым мақсаттарды жүзеге асырудың қазіргі
сатысында бізге АҚШ-пен ынтымақтастықтың әлеуетін пайдалану маңызды. АҚШ
Қазақстандағы саяси тұрақтылықтың шешуші маңызын, өңірдің қалыпты дамуы мен
өркендеуін қамтамасыз етудегі ұдайы экономикалық өсімін әрі сындарлы сыртқы
саясатын атай отырып, Қазақстанның өңірлік рөлін жоғары бағалайды.
Еуразиялық кеңістіктегі экономикалық интеграцияны ілгерілетудегі
Қазақстанның ұмтылысы АҚШ тарапынан өңірлік тұрақтылық пен ынтымақтастықтың
айрықша факторы ретінде қарастырылады. Өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі біздің үлесіміз - халықаралық лаңкестікпен және діни
экстремизммен күрестегі, жаппай қырып-жою қаруын таратпау режимін
нығайтудағы, сондай-ақ Ауғанстан мен Иракты қалпына келтірудегі сәтті
әрекеттестігіміз болып табылады. Президент Дж. Буштың
Президент Н.Назарбаевтың атына жолдауында Қазақстанның экономикалық және
саяси дамуына жоғары баға берілді, жаппай қырып-жою қаруын таратпау,
лаңкестікке қарсы күрес және Иракты қалпына келтіру үрдісіне қосқан үлесі
үшін Қазақстанға алғысын білдірді. Қазақстанның экономикалық және саяси
жетістіктері Дж.Буштың төмендегі сөзіне арқау болды: Қазақстанның
тұрақтылығы мен өркендеуі осы өңірде басқа елдерге үлгі бола алады және
әріптестік рухында ытнымақтастықты кеңейтуге АҚШ әзір [2].
АҚШ Президенті Дж. Буш Қазақстанға демократияны таратуға қолғабыс
көрсеткені үшін алғысын білдіріп: Мен Қазақстан Республикасы Кеңес
Одағының құрамында болған кезінен бастап, осыдан 15 жыл бұрын
тәуелсіздігіне ие болған бұл мемлекет әлем қоғамдастығының толыққанды
мүшесі ретінде орныққан кезге дейін Қазақстанның дамуын ықыласпен байқап
отырдым - деп мәлімдеді [3]. Екі жақты әріптестікте терроризмге қарсы
күрес, демократия және адам құқығы, жаппай қырып жою қаруын таратпау,
энергетика және нарықтық экономика бағыттары басымдыққа ие. Қазақстан –
Орта Азияда, Азияда және жалпы ислам әлемінде демократия және нарықтық
қарым-қатынастарды іске асыруға болады деген мүмкіндікті көрсететін
демонстрациялық жоба екенін АҚШ бірнеше мәрте атап өтті.
АҚШ Қазақстанда біріншіден, демократиялық өзгерістердің және
нарықтық экономикалық реформалардың ілгерілеуін көздейді. Екіншіден, АҚШ
қауіпсіздік саласында Орталық Азияның дербестігі мен тәуелсіздігін қалайды,
терроризммен күрес, жаппай жою қарудың таралуын қадағалау және есірткінің
заңсыз жайылуының алдын алу сияқты іс-шараларды атқаруға мүдделі.
Үшіншіден, Орталық Азияның орасан зор энергетикалық ресурстарын дамыту АҚШ-
тың стратегиялық мүддесі болып. Американдық компаниялар Қазақстанның
әлеуетін түсініп, Қазақстанның үлкен көлемдегі мұнай және газ ресурстарын
дамытуда ынтымақтасып жатыр. Олар Қазақстанның ең ірі мұнай-газ жобалары –
Теңіз бен Қашағанның ең басты демеушілері және дамытушылары болып табылады.
Америка Құрама Штаттарының Орталық Азиядағы ықпалын танымал қазақстандық
сарапшы М. Әшімбаев былайша түсінеді: АҚШ-пен жан-жақты қатынасу Орталық
Азияның дамуының және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызды
факторы. Вашингтон әртүрлі халықаралық қаржыдық ұйымдармен бірлесіп, ондағы
елдердің аймақтық интеграциясын қолдап ғана қоймайды, ол сондай-ақ сауда,
көлік және энергетика сияқты аймақтық өзара әрекеттестікті нығайту
жөніндегі әртүрлі бағдарламалардың бастамашысы ретінде де әрекет етеді
[5].
Курстық жұмыстың мақсаты. ХХ ғасырдың соңы мен ХХI ғасырдың
басындағы Қазақстан мен Америка арасындағы байланыстарының қалыптасуы мен
дамуы негізінде АҚШ тың Қазақстан саяси мәдениетіне тигізетін ықпалын
жан-жақты қарастырып, оған талдау жасау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Зерттеу тақырыбының мақсатына сәйкес
төмендегідей міндеттер қойылды:
- Қазақстан мен АҚШ дипломатиясының қалыптасу барысында, екі
мемлекеттің ынтымақтастығының қазіргі жай күйі мен жаңа мүмкіндіктерін
айқындау;
- Америка Құрама Штаттарының Қазақстанда жүргізіп отырған сыртқы
саясатының басым бағыттарын, атап айтсақ, аталмыш мемлекеттің
Қазақстанмен мәдени-гуманитарлық, денсаулық сақтау мен білім
салаларындағы қатынастарын зерттеу;
- АҚШ-тың Қазақстанмен сыртқы саясат орнатуының тарихын; оның
қалыптасуының кезеңдерін, даму ерекшеліктерін көрсету;
- АҚШ және Қазақстан Республикасы арасындағы саяси қарым-қатынастардың
қазіргі жағдайын, оның даму перспективасын талдау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейіне
келсек, келесі деректемеге сүйену арқылы аталмыш мәселенің зерттелу деңгейі
туралы айтуға болады. Біріншіден, дипломатия тарихы , жаңа заман тарихы,
саясаттану ғылымдарының мамандарының және саясаткерлердің ғылыми
еңбектері қарастырылды.
а) Шетелдік зерттеулерге жеке тоқталсақ, біріншіден, АҚШ және Орталық Азия,
Кавказ саяси қатынастары мәселелерінің сарапшысы және жаңа заман тарихы
пәнін зерттеуші Д.И. Мамедовтың США и Центрально-азиатский регион:
исторический обзор, проблемы и перспективы стратегического сотрудничества
атты тарих ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін жазған диссертациясының
қолжазбасының көшірмесі.
б) Екінші кезекте отандық еңбектерге тоқталғанды жөн көрдік, Елбасының -
Н.Ә. Назарбаевтың және беделді саясаткер Қ. Тоқаевтың еңбектерін
қарастырдық. Н.Ә. Назарбаевтың осы дипломдық жұмысты дайындау барысында
қолданылған еңбектері: Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл, Тарих
толқынында, Қазақстан жолы, XXI ғасыр тоғысында, “Стратегия
становления и развития Казахстана как суверенного государства”, Послание
Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана Стратегия
Казахстан-2030 на новом этапе развития Казахстана, Пять лет
независимости және т.б. еңбектері қарастырылды.
в) Қ.К. Тоқаевтың Бел асу, Жаһандану жағдайларындағы Қазақстанның сыртқы
саясаты (Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации), Внешняя
политика: Время размышлений, время действий. Казахстан и мировое
сообщество, Под стягом независимости: Очерки о внешней политике
Казахстана, Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.
Дипломатия Республики Казахстан, Дипломатиялық очерктер ж.т.б. да басқа
еңбектерінде АҚШ-Қазақстан саяси қарым-қатынастары кеңінен қарастырылған.
г) Үшіншіден, Азия и Африка Сегодня, Вестник МГУ, ҚазҰУ
хабаршысы, Дипломатия жаршысы, Центральная Азия и Кавказ, Саясат,
Форин Полиси, Ақиқат, Континент журналдарында осы тақырыпқа
байланысты жарияланатын мақалалар, осы мәселені терең зерттеуге
бағытталған. Д.И. Мамедовтың США и Центрально-азиатский регион:
исторический обзор, проблемы и перспективы стратегического сотрудничества
атты еңбегіне жұмыс барысында көп жүгінілді.
Бұл ғылыми жұмыстарда екі елдің байланысының тарихының басталуы,
қатынастардың перспективалары, мемлекетінің сыртқы саяси дамуының құрылымы
мен өзіндік даму ерекшелігі, Орта Азияның ішкі және сыртқы мәселелердің
себептерін анықтау; Америка Құрама Штаттары және өзге аймақтық, аймақтық
емес және алыстағы әртүрлі даму деңгейіндегі мемлекеттер арасындағы саяси
қатынастар елдегі ішкі оқиғалар аясында және халықаралық деңгейдегі
оқиғалар аясында солардың ықпалымен қалыптасқанын көрсету; XX ғасырдың соңы
мен жаңа ғасырдың басындағы Еуразия аумағындағы АҚШ саясатының азиялық
саяси құрылымдардың саясатындағы маңыздылығы, АҚШ-тың Ресей, Мұсылман
әлемі, ЕО, Орталық Азия саяси күштермен қарым-қатынасын орнатуының және оны
дамытудың ерекшеліктері, ұлы құрушы тарихи лидерлердің рөлін көрсету; АҚШ-
тың жаңа сыртқы саясатының принциптері мен қалыптарын салыстырмалы талдап
сараптау; АҚШ-тың қоластындағы саяси ұйымдардың Орталық Азия мен
Қазақстанда демократияны дамытудағы істерін, инвестициялық саясатының
белсенділігін, саяси мүдделестігін және тарихи қызығушылығын айғақтау
мақсаттарына қол жеткізілді деп айтуға болады.
Қорытындыласақ, біздің ойымызша, осы зерттеу АҚШ-тың Қазақстанмен сыртқы
саясатының тарихына және американ дипломатиясына қатысты зерттеулерде өз
орнын табады деген үміттеміз.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі. АҚШ пен Қазақстан Республикасы
арасындағы қарым-қатынастарының соңғы онжылдықтағы басынан өткізген тарихи
өзгерістері мен даму үрдістерін зерттеу әдістемесінің негізінде АҚШ-тың
әлемдік ықпалды мемлекет, әлемдік саясаттың мазмұны мен бағытына әсер етуші
мықты саяси күш ел, НАТО-ға мүше мемлекет ретінде әлемдік әскери-саяси
дамудың бағыттары мен сипаттарын айқындайтын фактор екенің үнемі ескеру;
оның сыртқы саяси басымдықтарына талдау жасау; АҚШ пен Қазақстан
басшылықтарының халықаралық жағдайға жәкне бірбіріне концептуалды
көзқарастарын салыстыру арқылы екіжақты қатынастарды талдау әдістерін
қолдандық. Осы тұста, ҚР президентінің еңбектері мен идеяланына жүгіндік;
Интернет ресурстарды көп қолдандық. Дипломдық жұмыстың дайындалу барысында
синтез және анализ әдісі, салыстырмалы әдіс, хронологиялық және жүйелік
әдістер қолданылды. Бұл әдіс АҚШ-тың сыртқы саясатының дамуын зерттеуде өте
пайдалы болды. Әдіснамалық тұрғыдан алғанда, аталмыш зерттеу жұмысында АҚШ-
тың дипломатиялық мәдениетінің ерекшеліктері мен мазмұнына қатысты саяси
талдау тәсілі қолданылды. Ал, аталмыш елдің Орталық Азиядағы және
Қазақстандағы дипломатиясының қалыптасу тарихын және оның дамуын зерделеу
үшін, АҚШ-тың Сыртқы саяси іс-әрекетінің, бағыттарының, бетбұрыстарының,
тәжірибелерінің маңыздылығын білу шарт болып табылады.
І . АҚШ – ҚАЗАҚСТАН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Қазақстан мен АҚШ дипломатиялық қарым-қатынасының қалыптасу кезеңі
1991 жылғы 25 желтоқсан - Америка Құрамы Штаттары Қазақстан
Республикасынның тәуелсіздігін мойындады. 1991 жылғы 26 желтоқсан -
дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылды. 1992 жылғы 15 қыркүйек –
Қазақстан Республикасында Америка Құрама Штаттарының елшілігі ашылды. 1992
жылғы 30 қазан - Америка Құрама Штаттарында Қазақстан Республикасының
Елшілігі ашылды. Қазақстан Республикасының Америка Құрама Штаттарындағы
Төтенше және Өкілетті Елшісі Қ.Б.Саудабаев (2000 жыл, желтоқсан). Америка
Құрама Штаттарының Қазақстан Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі
Дж. Ордуэй (2004 жыл, қыркүйек).
АҚШ-тың жаһандық даму мен әлемдік экономикадағы рөлін және жаһандық
қауіпсіздікті орнықтыру жолындағы айрықша жауапкершілігін ескерер болсақ,
осынау алып державамен достық және тұрақты қатынас республиканың ұлттық
мүдделеріне сай келеді. Қазақстан-Америка байланыстары өскелеңділікпен
дамып келеді, оның негізінде өзара мүдделестік, бір-бірінің мүдделерін
құрметтеушілік, халықаралық және өңірлік қауіпсіздіктің өзекті
проблемаларын екі жақты деңгейде және халықаралық ұйымдар аясында шешудегі
өзара қолайлы шешімдерді іздестіру жатыр. Біз жоғарыда айтып өткендей, АҚШ
Қазақстанның тәуелсіздік алғанын 1991 жылдың 25 желтоқсанында таныды, бір
күн өткеннен кейін, екі мемлекеттің арасында дипломатиялық қатынас
орнатылды [6].
Бүгінде Қазақстан мен АҚШ-тың ынтымақтастығын дамытуға бағытталған 94
келісімнен тұратын құқықтық берік база жасалды. Қазақстан басшысының 8
ресми және жұмыс салаларының арқасында екі жақты байланыстарды одан әрі
дамытудың негізі қаланды [7].
Елбасымыздың Америкаға жасалған алғашқы сапары 1992 жылдың мамыр айының
18-і мен 20-сы аралығында өтті. Осы сапар аясында ол АҚШ-тың бұрынғы
Президенті үлкен Бушпен, сол кездегі Мемлекеттік хатшысы Дж. Бейкермен
кездесулерінің нәтижесі егемендігін енді алған ел Қазақстан мен АҚШ-тың
терезесі тең әріптестікке ұмтылып отырғандығын бүкіл әлемге паш етті.
Кездесу соңында Президенттер Қазақстан мен АҚШ арасында сауда және
экономикалық қарым-қатынастарды жаңа деңгейге көтеретін Америка-Қазақстан
құжаттарына қол қойды. Н.Назарбаев Қазақстаннның ядролық қаруды таратпау
туралы шартқа қосылуға және Стратегиялық шабул қаруы бойынша шарттың
ережелерін орындауға әзірлігін толық қуаттады.
1991 жылғы желтоқсанда АҚШ-та жасалған Қауіп-қатерді бірлесіп қысқарту
бағдарламасы қабылданды. АҚШ Президенті: Біз деді, Қазақстанның
қауіпсіздігі Еуропа мен Азиядағы тұрақтылық үшін өте маңызды деп санаймыз.
Президент Назарбаевтың ядролық қарусыз мемлекет ретінде ядролық қаруды
таратпау жөніндегі шартты сақтау жөніндегі мәлімдеген әзірлігін құптаймыз.
Таяу күндерде Стратегиялық шабул қаруы бойынша шарттың хаттамасын
Қазақстанмен, Украинамен, Беларуспен, Ресеймен және Құрама Штаттармен қол
қою үшін жұмысқа кірісетін боламыз.
Республика Президенті Н.Назарбаев жауап сөз сөйледі: Біз әлгінде ғана
біздің елдеріміз арасындағы экономикалық қатынастарды реттейтін негіз
қалаушы құжаттарға қол қойдық. Ол сауда келісімі, инвестицияларды
қауіпсіздендіру туралы келісім, күрделі қаржыларды қорғау туралы келісім.
Бұл құжаттар өз кезегінде біздің елдерімізге саудада өзара тең қолайлы
жағдай режимін жасау жөнінде, сондай-ақ Қазақстанның ішкі заңдарының осы
келісімнің және тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісім ережелерінің
нормалары мен талаптарына сай келуі жөнінде міндеттемелер жүктейді. Оларда
басшылыққа алынған принциптер Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылық
байланыстарына өркениетті түрде енуі үшін және нарықтық экономиканы құруы
үшін жақсы бағдар болып табылады. Және де, біз шетелдермен ең алдымен
Америка Құрама Штаттарымен ынтымақтастықты дамыта, дүниежүзілік
интеграциялық процестерге толығымен қатыса отырып, біз осы жолды ойдағыдай
өтетінімізге берік сенімдіміз [8]. Оған Қазақстанның адам құқығын қорғау
саласындағы барлық халықаралық нормаларды орындауға, 1969 жылғы Ядролық
қаруды таратпау жөніндегі шартқа ядролық емес мемлекет ретінде қосылуға
әзірлігіміз негіз бола алады.
Біз барлық мемлекеттермен, соның ішінде мұсылман мемлекеттерімен Батыс
мемлекеттерімен демократия принциптерінің негізінде тең құқылы әріптестер
ретінде ынтымақтастық жасайтын боламыз. Деп атап көрсетті.
Одан соң Н.Назарбаев Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы Бутрос Ғали
мырзаға барып сәлемдесті. БҰҰ-да өткен баспасөз конференциясында шетелдік
әріптестеріміз Президентке сан түрлі сұрақтар берді. Мұнда Қазақстанның
мемлекеттік егемендігі де нарық экономикасы да, БҰҰ-ның ұлтаралық
жанжалдарды болғызбаудағы рөлі де, армян-әзірбайжан қақтығысы да, ТМД-ның
болашағы мен ондағы Ресейдің рөлі де жан-жақты қамтылды. Осы сапар
барысында Вашингтонда Қазақстан елшілігі ашылған болатын.
Экономикалық байланыстардың дамуында ерекше рөл атқарған маңызды фактор
мұнай өнеркәсібі болды. Сол сапарда американдық Шеврон компаниясы Тенгиз-
Шевройл бірлескен кәсіпорнын құру туралы шартқа қол қойылды. 1993 жылы
Тенгиз кен орнын игеруге кіріскен американдық компанияның 1997 жылғы табысы
80 миллион доллардан асты. Нәтижесінде Қазақстанға Мобил, Амоко,
Экссон сияқты американдық компаниялардың инвестиция ағыны келе бастады.
Президент Н.Назарбаевтың АҚШ-қа жасаған 1994 жылғы 13-19 ақпандағы
екінші сапары ерекше орны алады.
Ақпанның 14-інде 1994 жылы АҚШ Президенті Билл Клинтон Қазақстан
Президенті Н.Назарбаевпен кездесті, келіссөз аяқталғаннан кейін, екі елдің
басшылары Демократиялық серіктестік туралы уағдаласуға қол қойды. Н.
Назарбаев Б. Клинтонға Қазақстанның Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа
ядросыз мемлекет ретінде қосылатыны туралы бекіту грамотасын тапсырды.
Бұдан кейін балған баспасөз конференциясында Американ елшілігінің
басшысы былай мәлімдеді: Бұл менің Қазақстан Президентімен тұңғыш
кездесуім еді, бірақ ол өте жақсы өтті. Екі ел ынтымақтастығының ең маңызды
жақтарының бірі ядролық қарудың таратылуына жол бермеу жолында олар
қолданып жатқан күш-жігер Тәуелсіздіктің екі жылы ішінде Қазақстан қару-
жараққа бақылау қою және Қырғи-қабақ соғыстың ең қауіпті мұрасын жою
жөнінде өзіне қабылдаған халықаралық міндеттемелерді орындауды өзінің
жетекші рөлін көрсетіп берді[9].
АҚШ Президенті екі ел арасындағы серіктестікті нығайту және Қазақстанның
жүргізіп жатқан реформаларына қолдау көрсету мақсатында Құрама Штаттар
Қазақстанда 1993 жылы 91 млн. салыстырғанда, 1994 жылы 311 млн. беретінін
жариялады. Бұдан басқа АҚШ 1994-1995 жылдарда ядролық қару-жарақты
бөлшектеуге көмектесу үшін Қазақстанға тағы да 85 млн. доллар беретіні
мәлім болды. Біз сондай-ақ, екі ел арасындағы сауданы дамытуға және
инвестицияларға жәрдемдесуге уағдаластық, деп хабарлады Билл Клинтон.
Елбасы Н. Назарбаев өз сөзінде Президент Б. Клинтон және мен Қазақстан
Америка қатынастарының даму серпін жоғары бағалаймыз. Біздің
мемлекеттерімізде әртүрлі салаларда өзара іс-қимылды одан әрі кеңейтіп,
тереңдету үшін жақсы келешек бар деген бірауызды пікірде болдық. Біз қол
қойған Демократиялық серіктестік туралы уағдаласу біздің қатынастарымызды
сапалық тұрғыдан жаңа кезеңді білдіреді. Ол барынша ауқымды да ұзақ
мерзімді сипатқа ие болуда. Бұл құжат саясат, экономика, әскери
ынтымақтастық, ғылым мен техника, экология, денсаулық сақтау және басқа
салалар сияқты бағыттарды қамтиды.
Уағдаласуда айтылған АҚШ тарапынан қауіпсіздік кепілдігі, сондай-ақ НАТО
қабылдаған Бейбітшілік үшін серіктестік бағдарламасы шеңберінде көпжақты
ынтымақтастыққа қатысу Қазақстан болашақта егеменді мемлекет болды деген
сенімімізді нығайта түседі деді [10].
Президент Назарбаевтың содан кейінгі кезекті, яғни, 1997 жылғы 17-23
қараша аралығында өткен ресми сапар шеңберінде АҚШ-тың сол кездегі
Президенті Билл Клинтонмен және Вице президенті Альберт Гормен, сондай-ақ,
АҚШ әкімшілігінің бірқатар лауазымды тұлғаларымен өткен кездесулер
барысында Каспий маңындағы мұнай-газ кен орындарын пайдалану жөніндегі
келісімге, Қазақстан мен АҚШ арасында экономикалық әріптестік іс- қимыл
бағдарламасына және басқа да бірқатар маңызды деген құжаттарға қол қойылды.
Нақ осы сапар барысында АҚШ-тың бұрынғы Президенті Билл Клинтон әлем
алдында Қазақстанды АҚШ-тың Орталық Азиядағы стратегиялық әріптесі деп
жариялады.
Қазақстан-Америка бірлескен комиссиясы құрылып, табысты жұмыс істеуде. 1994-
1996 жылдарғы бастапқы кезеңде комиссияға Елбасы Н.Ә.Назарбаев пен АҚШ Вице-
президенті А.Гор жетекшілік етті. Қазақстан-Америка екі жақты
уағдаластықтарын іске асыруды талдайтын және бақылайтын комиссияның
жұмысына екі елдің атқарушы билігінің жоғары лауазымды өкілдері қатысады.
Халықаралық қауіпсіздік пен стратегиялық тұрақтылық мүддесіндегі бірлескен
жұмыс, жаһандық жаңа сынақтар мен қатерлерге қарсы тұру, өңірлік
жанжалдарды шешуге жәрдемдесу, сауда-экономикалық байланыстарды дамыту,
саяси қайраткерлер мен азаматтық қоғам арасындағы байланыстарды кеңейту екі
жақты ықпалдастықтың басым бағыттары болып табылады.
Қазақстан мен АҚШ осы жылдары екі жақты қатынастардың өзекті
мәселелері және халықаралық проблемалар бойынша биік және жоғары деңгейдегі
Қазақстан-Америка жемісті диалогын сақтай алды және оған сенімділік сипаты
мен айрықша практикалық маңыз бере білді. Екі ел сыртқы саяси ведомстволары
басшыларының арасында тұрақты негіздегі байланыстар жүзеге асырылып келеді.
АҚШ президенттері Дж.Буштың, Б.Клинтонның, кіші Дж.Буштың әкімшіліктерімен
өзара ықпалдастық кезеңінде екі жақты, сондай-ақ көп жақты тұрғыда ондаған
кездесулер өткізілді. Министрліктер мен ведомстволар басшыларының
кездесулеріне жүйелі сипат тән. Іскер адамдар арасындағы байланыстар жолға
қойылып отыр.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың 2001 жылдың желтоқсанындағы АҚШ-қа ресми
сапары екі жақты қатынастар үшін айрықша маңызды болды. Н.Ә.Назарбаевтың
АҚШ Президенті Дж.Бушпен кездесуінің нәтижесінде “Қазақстан-Америка жаңа
қатынастары туралы” бірлескен мәлімдемеге қол қойылды. Бұл құжатта екі
елдің ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестікті нығайтуды жақтайтындығы атап
өтілді. Сондай-ақ Қазақстан мен АҚШ арасындағы энергетикалық әріптестік
туралы декларация қабылданып, ол энергетика саласындағы екі жақты
ынтымақтастықтың бұдан былайғы басымдықтарын айқындап берді.
2005 жылдың қазанында АҚШ Мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райстың
Қазақстанға сапары өзара қатынастардың сенімділік сипатын қуаттады,
Мемлекетхатшы елдің саяси басшылығымен жемісті келіссөздер жүргізіп,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің студенттері алдында сөз
сөйледі. Ол өз сөзінде Қазақстанның мемлекеттік құрылыс саласындағы
табыстарын атап өтіп, біздің республика өңірде, халықаралық қауіпсіздікті
сақтау мен экономикалық дамуда жетекші ұстанымда тұрғанын мәлімдеді және
бұл ретте АҚШ Қазақстанды Еуразия континентіндегі болашақ шешуші ел
ретінде танитынын атап көрсетті [11].
2006 жылдың 5-6 мамырында АҚШ Вице-президенті Р.Чейнидің Қазақстанға
сапары екі ел қатынастарына жаңа серпін берді. Қазақстан Президенті
Н.Ә.Назарбаев пен АҚШ Вице-президенті Р.Чейни саяси, экономикалық және
басқа мәселелердің кең ауқымы бойынша келіссөздер өткізді. Қазақстан және
Америка тараптары энергетика, қауіпсіздікті және сауда-экономикалық
ынтымақтастықты қамтамасыз ету салаларындағы екі жақты қатынастарды дамыту
жолдарын талқылады. Қос мемлекеттің ниеттері екі жақты шарт-құқықтық
құжаттарға қол қойылуынан көрініс тапты. Қазақстан Энергетика және
минералдық ресурстар министрлігі мен АҚШ Қорғаныс министрлігі арасындағы
жаппай қырып-жою қаруының инфрақұрылымдарын жоюға қатысты келісімге
түзетуге қол қойылды. Бұл құжатқа сәйкес жоғарыда аталған мақсаттарға АҚШ
158 млн. доллардан астам көлемде елеулі қаржы бөлетін болды.
Американ капиталының және әлемге танымал американ мұнай
компанияларының белсене қатысуы арқасында Қазақстан өзінің мұнай
өнеркәсібін сапалық жаңа деңгейге көтеріп қана қойған жоқ, сонымен бірге
энергия ресурстарын әлемдік рынокқа жетекші экспорттаушылардың біріне
айналды. Тікелей “Шеврон” және “Мобилдің” қатысуы жағдайында Каспий тұрба
құбыры консорциумы құрылып, 2001 жылы мұнай құбыры пайдалануға берілді.
2006 жылғы 16 маусымда Қазақстан Баку-Тбилиси-Жейһан транскавказ мұнай
құбырына қосылды, осынау ауқымды жобаны іске асыру АҚШ тарапынан жасалған
күш-жігердің және саяси қолдаудың арқасында мүмкін болды. Мұнай экспортының
Қазақстанның мемлекеттілігін және жаһандық энергетикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі еліміздің өскелең рөлін нығайтудағы шешуші рөлін ескерер
болсақ, АҚШ-пен бұл саладағы өзара тиімді ынтымақтастық екі жақты
қатынастардың негізгі басымдықтарының және ұзақ мерзімді факторларының бірі
болып қала береді.
Біздің елдеріміз арасындағы тауар айналымы өсе түсуде. 2006 жылдың
бірінші жартысында ғана тауар айналымы көлемі 844,7 млн. долларға жетті,
соның ішінде қазақстандық экспорт – 260,55 млн., импорт – 584,15 млн.
долларды құрады, салыстыру үшін 2005 жылы тауар айналымы 1870,42 млн.
доллар, соның ішінде Қазақстанның экспорты 666,02 млн., АҚШ-тан импорт
1204,4 млн. доллар болғанын айта кетейік. Қазақстандық экспорттың
құрылымында жай металдар, химия саласының өнімдері басым түсуде. Импортта
мәшинелер мен жабдықтар, күрделі техникалық аспаптар, химия өнімдері басым.
Қазақстан экономикасына АҚШ инвестициялары тұрақты өсіп келеді. Егер
2003 жылы ол 1 млрд. 88 млн. доллар болса, 2004 жылы 3 млрд. 108,5 млн.
долларға жетті. Үстіміздегі 2006 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстанға
келген американ инвестицияларының көлемі 607,5 млн. долларды құрады.
Республикада американ капиталының қатысуымен жұмыс істеп тұрған 374
кәсіпорын және 91 АҚШ компанияларының өкілдіктері тіркелген. Демек,
Қазақстан экономикасына тартылған шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша
АҚШ жетекші орында деп айтуға болады. Американ компанияларының осы
жылдардағы салымдары 12 млрд. долларды құрады.
Американ компаниялары коммуникациялар, көлік, тау-кен, өңдеу, химия,
жеңіл өнеркәсіп, мәшине жасау, ауылшаруашылық, туризм салаларында
Қазақстанмен ойдағыдай ынтымақтасып келеді. АҚШ-тың көшбасшылығы даусыз,
оның компаниялары қажетті технологияларға, құралдарға, тәжірибе мен сапалық
басқарудың ең жаңа әдістемелеріне ие болып отыр. Соған орай байланыс және
ақпараттық технологиялар саласындағы екі жақты ынтымақтастықтың
перспективасы айшықты көрінеді. Қазақстанда қазірдің өзінде “Эм-Си-Ай”,
“Спринт”, “Эппл”, “Моторола”, “Эй-Ти-энд-Ти” секілді американ компаниялары
табысты жұмыс істеуде.
Қазақстанның аграрлық секторы ынтымақтастықтың перспективалы
бағыты болып табылады. АҚШ ауылшаруашылық бизнесі мен фермерлігінің
өкілдерімен байланыста “Артур Дэниелс Мидлэнд”, “Джон Дирр”, “Катерпиллар”,
“Ай-Си” секілді компаниялар танымал болған. Мұның өзі американ бизнесінің
Қазақстан ауыл шаруашылығына ең жаңа технологияларды ендіруді кеңейтуге
деген қызығушылығының нақты дәлелі.
Жан-жақты Қазақстан-Америка ықпалдастығының серпінділігі Қазақстан
Президенті белгілеген “Болашақ” бағдарламасын, қазақстандық жүздеген
студенттерді шетелдік жоғары оқу орындарына жіберу бойынша гранттар және
студенттік айырбас жөніндегі жобаларды тиімділікпен іске асыруға мүмкіндік
берді. Қазақстан студенттерінің басым бөлігі АҚШ-тың оқу орындарына баруда.
Американ тарабы сондай-ақ Қазақстандағы нақты жобаларға өз кредиттері мен
халықаралық қаржы институттарының қаражаттарын жұмылдыруда белсенді рөл
танытуда. АҚШ демократиялық институттар мен азаматтық қоғамды дамыту
саласындағы, әлеуметтік сектордағы, Арал мен Семейдегі экологиялық апаттар
өңіріндегі, денсаулық сақтаудағы нақты бағдарламаларды шешуге жәрдемдесіп
отыр.
Қазақстан мен АҚШ өңірлік және халықаралық қауіпсіздікті, ең алдымен
жаппай қырып-жою қаруын таратуға қарсы күрес мәселесі бойынша қауіпсіздікті
нығайту ісіндегі жемісті диалогты ұстанып келеді. Біздің еліміздің
халықаралық қауіпсіздікті нығайтуды және ядролық салада өзіне алған
халықаралық міндеттемелерді мүлтіксіз орындауды берік жақтаушылығы әлем
жұртшылығы тарапынан мойындалып, халықаралық қоғамдастыққа Қазақстанның
халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін қолдан
келгеннің бәрін істеуге ұмтылатын мемлекет ретіндегі рөлін нығайтты.
Қазақстанның ядролық қарусыз мемлекет ретінде Ядролық қаруды таратпау
туралы шартқа қосылуын және Құрама Штаттардың басқа да жетекші әлемдік
державалармен бірге республикаға тәуелсіздігін, егемендігі мен аумақтық
тұтастығын қамтамасыз етуге кепілдік беруін айрықша атап көрсеткен жөн
[13].
Қазақстан мен АҚШ-тың әскери ынтымақтастық саласындағы басымдықтары
2003 жылы қол қойылған Қазақстан мен АҚШ-тың Қарулы Күштері арасындағы
Бесжылдық ынтымақтастық жоспарында анықталған. Мұның өзі ҚР Қарулы Күштерін
нығайтуға жәрдемдесудің маңызды бір құралы болып табылады. Осының негізінде
“Шетелдік әскери қаржыландыру”, “Халықаралық әскери оқыту және әзірлеу”
бағдарламалары және екі жақты ынтымақтастықтың басқа да бағдарламалары
жүзеге асырылады. 2006 жылы АҚШ біздің елімізге 4,22 млн. доллар сомасына
әскери құрал-жабдық пен тренинг беруді жоспарлап отыр. Каспий мен
Қазақстанның батыс өңірінің қауіпсіздігі мұнай мен газды жеткізуді
қамтамасыз ету үшін де маңызды екенін ескере отырып, Каспий маңы және Орал
өңіріндегі мұнай кен орындарын игеруге жетекші компаниялары қатысатын АҚШ
патрульдік катерлер мен радарлық жабдықтар беру ниетінде.
Біздің елдеріміздің арасында халықаралық лаңкесшілдікке қарсы
күресте сындарлы өзара ықпалдастық жолға қойылған. АҚШ Қазақстанның
Ауғанстан мен Ирандағы лаңкестікке қарсы халықаралық коалицияның күш-
жігеріне көрсеткен қолдауын жоғары бағалайды, мұны 2006 жылғы 25 ақпандағы
Қазақстанға сапары барысында АҚШ Қорғаныс министрі Д.Рамсфельд қуаттады.
1991 жылы Қазақстан өзіне мұраға қалған ядролық қаруды Ресейге қайтаруы, ал
2002 жылы Орталық Азиядағы төрт елмен ядролық қарудан ада аймақ құру
жөнінде келіссөз жүргізуі американ тарапынан айрықша бағаланып отыр.
Д.Рамсфельд атап өткеніндей, “егер Ирак Қазақстан моделін ұстанып, БҰҰ-ның
17-ші қарары қабылданғаннан кейін Қазақстан істегендей қарусызданған
жағдайда, соғыс та болмас еді”. Америка басшылығы 27 әскери қызметші
инженерден тұратын взводты бітімгершілік миссиясын атқару үшін Иракқа
жібергені үшін республикаға талай рет алғыс сезімін білдірді [14].
АҚШ Президенті Дж Буш пен Қазақстан Бірлескен мәлімдемесінде былай
көрсетілді:
Біз ғаламдық экономика мен демократиялық мемлекеттер қауымдастығына
барынша өскелең дәрежеде интеграцияланып келе жатқан XXI ғасырдағы
бейбітшіл, өркендеген және Егемен Қазақстанның жалпы көрінісіне қол жеткізу
мақсатында екі ел арасындағы ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестік пен
ынтымақтастықты нығайтуға деген ұстанымымызды мәлімдейміз. Осы мақсаттар
үшін біз терроризмге қарсы күресте және қырып жоятын қаруды таратпау,
демократиялық, саяси нарықтық және экономикалық реформалар, сондай-ақ,
нарықтық инвестициялар мен энергетика қорларын дамыту жөніндегі өз
ынтымақтастығымызды алға бастыра береміз[15].
Бұл мақсаттар одан әрі біздің терроризм мен жаппай қырып-жоятын қаруды
тарату қатерінің Америка Құрама Штаттары Қазақстанның ғана емес, сонымен
бірге бүтіндей алғанда, бүкіл әлемнің қауіпсіздігіне қатер төндіретіндігін
мойындайтынымызды айғақтайды. Осыған орай, екі жақ ондай қатерлерге қарсы
тұрып, Қазақстанмен оның Орталық Азиялық көршілерімен, Құрама Штаттармен,
сондай-ақ, екі жақтың еуропалық достарыменен, әріптестерімен және
одақтастарымен арадағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығымызды дамытуға
ұмтылады. Осы мақсаттарға жету үшін олар ынтымақтастықты НАТО- ның
Бейбітшілік жолындағы әріптестік бағдарламасы шеңберінде де екіжақты
негізде дамыта түсуге ниетті.
Тараптар терроризмге қарсы соғыстағы бірлескен қимылды халықаралық
коалиция шеңберінде де, ол аяқталғанға дейін жалғастыра беруге деген
ниетімізді айғақтайды.
Тараптар өзіміздің кең өкілеттіліктегі Ауғанстан үкіметінің ел ішінде
және көршілермем бейбітшілікке қол жеткізуіне қолдау жасайтынымызды атап
көрсетеді. Сондай-ақ, тараптар Ауғанстанды қайта құруда бірге қызмет
етуге, ынтымақтастыққа дайын екенімізді мәлімдейді.
АҚШ пен Қазақстан Қазақстанның ядролық мәртебеден өз еркімен бас тартқан
бірінші ел екенін мойындай отырып, біз жаппай қырып жоятын қаруды
таратпауға деген өзара ұстанымымызды айғақтайды. Тараптар барлық иеленуші
елдердегі қарулардың ядролық, химиялық, және биологиялық компоненттерінің
нақтылы сақталуы мен есепке алу және олардың заңсыз айналымының алдын алуға
ерекше назар аудару қажеттігіне өзара келісім білдіреді. Тараптар қатерді
бірлесіп қысқарту туралы Американ-Қазақстан келісіміне сәйкес осы мәселелер
бойынша өз ынтымақтастығымызды ұлғайтуға дайын екенін меңзейді.
Қазақстан мен Құрама Штаттар Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ету жөніндегі әріптестік рухтағы ынтымақтастықты
күшейте түспек. Екі жақ та Орталық Азия мемлекетгері арасындағы сауда және
экономикалық байланыстарды басым салалар бойынша кеңейту, оның ішінде
экологияны, су қорларын, көлік жүйесін қоса отырып, аймақтық интеграцияны
тереңдету, аймақтағы кауіпсіздікке негіз болады деп біледі. Құрама
Штаттар шекаралық бақылауды күшейту және Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің қорғаныс қабылетін арттырудағы Қазақстанға көмек көрсету
бағдарламасын нығайту туралы мәселені қарайтын болады.
Екі жақ нарық экономикасы мен заңның үстемдігі біздің азаматтарымыздың
әлауқаты мен біздің қоғамымыздың тұрақтылығын қамтамасыз етудегі неғурлым
тіимді тәсілдер екенін мойындайды. Құрама Штаттар мен Қазақстан екі жақты
экономикалық сауда және инвестициялык, қарым қатынастарды, екі мемлекеттің
іскер топтары арасындағы байланыстарды кеңейту жолымен де алға бастыруға
міндеттенеді.
Президент Н Назарбаев 2006 жылғы халқымызға Жолдауында Қазақстан мен
АҚШ арасында ұзақ мерзімді және тұрақты серіктестік қатынастар орнаған,
бұлар халықаралық энергетикалық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз
ету, лаңкестік пен діни экстремизмге қарсы күрес, демократиялық
езгерістерді жалғастыра беру мәселелері бойынша өзара іс-қимылдың кең
ауқымымен сипатталады деп көрсетті.
2006 жылғы қыркүйекте Президент Н Назарбаевтың АҚШ қа алтыншы ресми
сапары болды. Онда Елбасы АҚШ Президенті Джордж Бушпен Қазақстан-Америка
бірлескен мәлімдемесіне қол койды. Бұл құжатта Біз Қазақстанның және
Құрама Штаттарының стратегиялық әріптестігімізді ілгерілетуде қол жеткізген
прогресіне қанағаттанушылық білдіреміз. Қазақстан мен Құрама Штаттар
демократиялық дамудың маңыздылығын қуаттайды және К,азақстанның өкілетті
институттарды нығайту жөніндегі күш жігерді жеделдетуді жақтайды. Құрама
Штаттар Қазақстанда демократияны ілгерілету, діни бостандықтарды нығайту
және азаматтық қогамға қолдау жасау жөніндегі күш-жігерге қолдау білдіреді.
Құрама Штаттар Қазақстанның Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі
секілді өзара түсіністікті ілгерілету жөніндегі халықаралық бастамасын,
содай ақ, Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңес
секілді, бейбітшілікті нығайту жөніндегі бастамасын құттықтаймыз. Біз
Қазақстандағы жоғары байытылған Уранды араластыру жөніндегі жаңа келіссөзді
және Қазақстанның жуырда басталған Ядролық лаңкестікке қарсы күрес
жөніндегі жаһандык бастаманы қолдауының нақты қадамы ретінде, Ядролық
саладағы таратпау режимін нығайту жөніндегі бекем саясатын құттықтаймыз
[17]. Қазақстанның таңғажайып экономикалық табыстарын мойындай отырып,
Құрама Штаттар Қазақстанның күшті экономикалық дамыған мемлекетке айналуына
жәрдемдесуін жалғастырады, Құрама Штаттар Қазақстанның Бүкіләлемдік Сауда
Ұйымына мүше болуына қолдау білдіреді.
Біздің халықтарымыз арасындағы достықты нығайту мақсатында біз
студенттер айырбасын қоса алғанда, мәдени және гуманитарлық
ынтымақтастығымызды кеңейту ниетіндеміз, Құрама Штаттар Қазақстанның
өңірлік интеграциядағы көшбасшылығына қолдау білдіреді. Біз заң аясында
жүзеге асырылып жатқан сауда-саттыққа шекаралық өтулер мен кедендік
рәсімдерді жақсарту, көліктік және инфрақұрылымдык жобаларды іске асыру,
трансшекаралық ресурстарды пайдалану жолымен қолдау білдіруге
міндеттенеміз, деп атап көрсетілген екі жақты маңызды құжаттарда. [18].
Сонымен, дүниежүзіндегі саяси экономикалық және әскери жағынан ең
қуатты мемлекет - АҚШ пен Қазақстанның көпжақты қатынасы ойдағыдай дамып
келеді деген қорытынды жасауға болады.
1.2 Қазақстан және АҚШ: ынтымақтастықтың қазіргі жай-күйі мен саяси
мәдениетке ықпалы
Бүгінгі таңда ең қуатты әскери-саяси және экономикалық әлеуетке ие болып
отырған Құрама Штаттар әлемдегі және оның түрлі өңірлеріндегі, соның ішінде
Орталық Азиядағы да, стратегиялық тұрақтылықтың жай-күйіне көп ретте шешуші
ықпал етіп келеді.
АҚШ-тың Орталық Азиядағы елдермен сан қырлы ынтымақтастығы өңірді
экономикалық дамытудың, өңірлік және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің маңызды факторы болып табылады. Вашингтонның Орталық Азиядағы
саясаты мүдделердің үш тобын: қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты,
экономикалық және саяси реформалар жүргізуге жәрдемдесуді, сондай-ақ сауда-
экономикалық, ең алдымен, энергетикалық саладағы ынтымақтастықты көздейді.
Бұл тұрғыда таза прагматикалық және өзара тиімді стратегиалық мысалын
Қазақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қатынас көрсетіп отыр. Бірінші кезекте
бұл біздің елдеріміздің екі жақты да, сондай-ақ көп жақты да ынтымақтастық
мәселелерінің кең ауқымы бойынша мүдделерінің сәйкес келуінен туындап отыр.
Соңғы жылдары Қазақстан-Америка өзара ықпалдастығы сапалық жаңа деңгейге
көтерілгенін айтқан жөн. Вашингтон Қазақстанды Орталық Азиядағы өңірлік
лидер және АҚШ-тың ең сенімді де болашағы зор әріптесі ретінде танып отыр.
АҚШ Президенті Джордж Буштың Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың
атына жолдауында атап өтілгеніндей, Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуі
өңірдің басқа елдері үшін модель болып табылады. АҚШ-тың Мемлекеттік
хатшысы К. Райс Астанаға 2005 жылғы қазандағы сапары кезінде Қазақстанның
Орталық Азияда көрші елдерге экономикалық тұрғыда әлдеқайда ашық, саяси
тұрғыда әлдеқайда тұрақты болуға көмектесе отырып, шешуші рөл атқаруға
барлық қажетті құрамдастары бар екенін атап көрсеткен болатын [19].
2006 жылы күзде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстанға ресми сапармен келген Америка Құрама Штаттарының Вице-
президенті Ричард Чейнимен кездесті. Н.Назарбаев пен Р.Чейни алдымен
екеуара әңгімелесті, одан кейін Қазақстан басшысы мен АҚШ Вице-
президентінің қатысуымен кеңейтілген құрамда келіссөз жүрді. Кездесулер мен
жүргізілген келіссөздерде энергетика саласына, қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге, сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытуға қатысты мәселелер
талқыланды. Сондай-ақ Орталық Азиядағы геосаяси жағдай туралы, аймақтық
интеграция, Каспий бассейні мен Еуразиялық кеңістік жайында пікір
алмасылды. Назарбаевтың ойынша, Чейнидің Қазақстанға бұл сапарыңыздың
маңызы ерекше, ол туралы елбасы кеңейтілген құрамдағы кездесуді ашардағы
сөйлеген сөзінде айтты. АҚШ – біздің еліміздің тәуелсіздігін алғашқылардың
бірі болып таныған мемлекет. Содан бергі уақытта екі елдің түрлі
салалардағы ынтымақтастығы жоғары қарқынмен дамып келеді. Біз жаппай қырып-
жоятын ядролық қаруды таратпауды мақсат етіп, Семей ядролық полигонын
жаптық. Қазақстан мен АҚШ энергетика саласында белсенді жұмыстар жүргізу
үстінде. 2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестіктен кейін Қазақстан АҚШ-тың
халықаралық терроризмге қарсы күрес бастамасына алғашқылардың бірі болып
қолдау білдірді. Қазіргі кезде Қазақстаннан жасақталған саперлар құрамы
Иракты қалпына келтіру жұмыстарына қатысып жатыр. АҚШ еліміздің ең ірі
инвесторы болып табылады. Америкалық компаниялардың экономикамызға салған
инвестиция көлемі 12 миллиард долларды құрайды. Біздің елдер арасындағы
өзара тауар айналымы 2 миллиард доллардан асты. Бұл – жетістігіміз. Сіздің
сапарыңыз Қазақстан мен АҚШ-тың ынтымақтастығын дамытуға жаңа серпін береді
деп сенемін[20].
Бұған сол кездегі американдық вице-президент былай деп жауап беріп,
Американың дәл сол кезеңдегі саяси ұстанымын жеткізді: Өткен 15 жыл ішінде
Қазақстанның қол жеткен табыстарына бүкіл америкалықтар өз ықыластарын
білдіріп отыр, – деді Ричард Чейни. – Қазақстан Америка Құрама Штаттары
үшін жақсы дос және көптеген салаларда стратегиялық сенімді серіктес бола
білді. Біз сіздердің Ирактағы жағдайды тұрақтандырып, елді қалпына
келтірудегі біздің бастамамызды қолдағандарыңызға алғыс айтамыз.
Қазақстандағы орасан зор ресурстар экономиканың барлық саласына үлкен пайда
беретіні анық. Біз бүгін осында Астана қаласының өркендеп келе жатқанына
куә болдық. Қазақстан мен АҚШ-тың түрлі салалардағы байланыстары алдағы
уақытта да қарқынды дамитынына сенімдіміз[21].
АҚШ Қазақстанның тәуелсіздік алғанын 1991 жылдың 25 желтоқсанында
таныды, бір күн өткеннен кейін екі мемлекеттің арасында дипломатиялық
қатынас орнатылды. Содан бергі уақыт ішінде мемлекеттер аса ауқымды
стратегиялық әріптестік деңгейінде бірлесе қимыл жасап келеді. Бүгінде
Қазақстан мен АҚШ-тың ынтымақтастығын дамытуға бағытталған 94 келісімнен
тұратын құқықтық берік база жасалды. Оның 30-ы – ведомствоаралық. Екі жақты
ынтымақтастықты дамытуда өткен жыл ерекше жемісті болды. Үкіметаралық және
парламентаралық делегациялар алмасылып, жоғары деңгейдегі диалогтың сапасы
артты. Бұған Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен АҚШ Президенті
Джордж Буштың өзара достығы, мемлекеттердің бір-біріне деген сенімділігі
арқау болғаны ақиқат.
Елбасының Құрама Штаттар төріндегі өткен жылғы сәтті ресми сапары
М.Тәжиннің Вашингтондағы кездесулерінің жемісті аяқталуының алғышарты
болды десек қателеспейміз. АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы мен Қазақстан
Сыртқы істер министрінің әңгімесі Орталық Азиядағы тұрақтылықты тұрлаулы
етуде маңызды рөлге ие Қазақстанның осы өңірдегі орнына, қазақстандық-
америкалық әріптестіктің келешегіне арналды. Бұл кездесу өңірлік
қауіпсіздіктің бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелерін, энергетикалық
диалогтарды айналып өтпейтіні алдын ала белгілі болған еді. Әсіресе,
өңірлік қауіпсіздік мәселесі жан-жақты әрі әр қырынан талқыланды. Кондолиза
Райс өңірлік экономикалық әріптестікті жандандырудағы Қазақстанның рөлін
жоғары бағалайтындығын және Ақ үй мен Ақорда арасындағы барлық
ынтымақтастық бастамаларға және АҚШ пен Орталық Азия елдері арасындағы
Сауда және инвестиция туралы келісім-шартты (TІFA) іске асыруда Астананың
интеграциялық әрекеттеріне Вашингтон барлық кезде қолдау көрсететіндігін
мәлімдеді.
Кондолиза Райс кездесу барысында екі елдің сыртқы саясат
ведомстволары әріптестігінің маңыздылығына ерекше тоқталып, “Қазақстанның
Сыртқы істер министрлігі жетекшілерімен onlіne режімінде жұмыс істеу, яғни
тұрақты диалогтар жүргізу қажет” екендігін ерекше атап өтті [22]..
Осылайша, М.Тәжиннің ойынша, Қазақстан мен АҚШ көптеген
мәселелерді оңтайлы шешуге бағытталған осындай тамаша диалогтар формасын
тауып алған” [23]. Мәселен, жыл басынан бері Қазақстанға да АҚШ-тың
мемлекеттік департаменттері мен басқа да көптеген агенттіктерінің
делегациялары келіп, бірқатар келелі мәселелерді жоғары деңгейде талқылып,
ортақ мәмілелерге келіп отыр.
Марат Тәжин 2007 ж. 10 мамырында америкалық іскер топ, ғылыми
зерттеу саласы, үкіметтік емес ұйымдар және БАҚ өкілдерімен болған
бейресми кездесуде де екі мемлекеттің келешекке арналған қарым-қатынасы
алдағы уақытта қалай өрбитіні” туралы тиянақты әңгімелеп берген еді.
Министр “Қазақстан өзгермелі әлемде” деп аталатын баяндамасында
келешектегі америкалық-қазақстандық әріптестікті алға сүйрейтін күш –
тұрақтылық пен болжамдылық екендігін атады.
Қазақстан сыртқы саясат ведомствосының басшысы еліміздің ЕҚЫҰ-ға
төрағалық ету тақырыбын қозғаған кезде біз үшін бұл жәй өзіндік мақсат
емес, осы қадам еліміздегі реформаларды дамытудағы күшті катализатор
болатындығын мәлімдеді. Және ол Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі
демократия мен ашық қоғамды дамытуда таңдаған жолының дұрыстығына қосымша
кепілдік болатынын айтты.
Қай тұрғыдан болса да Қазақстанның аталған ұйымға жетекшілік етуіне
алғышарттар бола алатын игі үдерістер елде үздіксіз жүріп жатқанын барлық
кездесулер барысында сыртқы саясаттағы жетекшіміз жіпке тізгендей нақты
мысалдармен жеткізіп отырды. Министрдің ел табыстары мен келешектегі
жоспары, ұстанған саясаты туралы ұғынықты әңгімелері, америкалық стильдегі
өткір әзіл-қалжыңдары АҚШ-тың саяси серкелерін тағы да Қазақстанға бір
қадам жақындатты.
Қазір елімізде кәсіби Парламент, көппартиялылық жүйе қалыптасқан.
Ондаған саяси партиялар бәсеке жағдайында қызмет етіп жатыр.
Мемлекеттің қолдауына ие бес мыңнан астам үкіметтік емес ұйымдар ырғақты
дамуда. Тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары жеткілікті, еліміздегі
бұқаралық ақпарат құралдарының 85 пайызы жекеменшік. Қай салада болсын
Қазақстан қоғамды демократияландыруды жалғастыруға қауқарлы.
Қысқасы, Қазақстан Сыртқы істер министрінің бұл сапары Астана мен
Вашингтонды бұрынғыдан да жақсы түсінісуге жетелеп, жақындаса түсуге
айтарлықтай үлес қосты деп айта аламыз. Әсіресе, Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға
төрағалық ету мәселесіне түйткіл болып тұрған сауалдарды оңтайлы шешуге
аталған кездесулердің көп септігі тигеніне әлі қайта-қайта оралатын
боламыз.
Сондай-ақ, Қазақстан Сыртқы істер министрінің АҚШ-қа сапары
америкалық БАҚ өкілдері тарапынан елеусіз қалған жоқ. Сейсенбі және
сәрсенбі күндері Марат Тәжин бірқатар халықаралық ақпарат агенттіктеріне
сұхбат берді. Сәрсенбі күні осы елдің жетекші басылымы – “Вашингтон Таймс”
газеті бірінші бетінде Қазақстанның Сыртқы істер министрімен сұхбатын
жариялады. Сұхбат Елизавета ІІ Ханшайымның АҚШ-қа мемлекеттік сапары және
Франция президенті Жак Ширактың үлкен саясаттан кетіп жатқаны туралы
мақалалармен қатар тұрды.
Қазақстанның Сыртқы істер министрі М.Тәжиннің Вашингтондағы
былтырғы жыл бойында толассыз жүрген кездесулері мен АҚШ-тың саяси
аренасындағы аса ықпалды тұлғалармен болған жүздесулері екі елдің
түсіністігін тереңдете беретіне сеніміміз мол.
Сонымен қатар біздің еліміз халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
ісінде АҚШ-тың маңызды әріптесі болып табылады. Бұл ретте, ең алдымен,
біздің еліміздің Ауғаныстан мен Иракты тұрақтандыру үдерісіне қосқан үлесін
еске салған жөн. Қазіргі кезде қазақстандық бітімгершілік батальон Иракта
бесінші рет мерзімдік кезеңін өтеуде.
Ал Қазақстан үшін Құрама Штаттармен өзара тиімді ынтымақтастықты кеңейту
сыртқы саясаттағы басым бағыттардың бірі болып табылады. Мұның бірнеше
себебі бар.
Біріншіден, АҚШ пен сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамыту
республиканы тұрақты да өскелең дамытуға жәрдемдесетін факторлардың бірінен
саналады. Мұны Қазақстан экономикасына тартылған тікелей шетелдік
инвестициялардың жалпы көлеміндегі АҚШ-тың үлесі 30 пайыз шамасын – 12
млрд. доллардан астамды құрайтыны да дәлелдеп отыр.
Қазақстанның АҚШ-пен экономикалық саладағы өзара ықпалдастығы бүгінде
біздің еліміздің алдында тұрған әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50
мемлекетінің қатарына кіру жөніндегі стратегиялық міндетті шешу аясында
бұрынғыдан да маңызды бола түседі. Іс жүзінде сөз Қазақстанның аса ірі
жаңару жобаларын іске асыру туралы болып отыр және бұл тұрғыда АҚШ-пен
өзара ықпалдастық өте пайдалы бола алады.
АҚШ-тың әлемдік экономикадағы көшбасшылық тұғырға, ең алдымен, американ
үкіметінің соңғы елу жыл бойына ғылым мен білім секторына ауқымды
инвестициялар салу нәтижесінде қол жеткізгені баршаға мәлім. Сарапшылардың
мәліметтері бойынша, АҚШ-тың Екінші жаһандық соғыс аяқталған кезден бергі
экономикалық өсімінің үштен бірі нақ осы серпінді секірістік технологиялар
арқасында жүзеге асқан. Осы заманғы білім экономикасы жағдайында
инновацияларды ендіру арасындағы өзара байланыс бұрынғыдан да қауырт
жеделдікпен ұлғая түседі. Осыған байланысты биылғы жылдың басында АҚШ
Президенті Дж. Буш Америкалық бәсекеге қабілеттілік саласындағы бастама
ұсынды, оның негізгі мақсаты американ ұлтының инновациялық әлеуетін өсіру
болып табылады. Сондықтан Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске
асырып жатқан біздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz