Когнитивтік парадигмадағы терминология
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
Когнитивтік лингвистика және терминтаным
1.1
Когнитивті терминдердің эвристикалық әлеуеті және терминологияның дамуы
1.2
Когнитивтік ғылымдағы терминдерді зерттеу
2
Қазақ тіліндегі терминдердің когнитивтік қызметі мен негіздері
2.1
Ғылыми еңбектердегі терминдердің берілуі
2.2
Көркем мәтіндегі және баспасөздегі терминдердің қызметі
3
Когнитивтік-прагматикалық терминтаным
3.1
Әр түрлі мәтіндегі терминдердің қолданысы
3.2
Когнитивтік парадигмадағы терминология
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл білімінде тілдік бірліктердің ішкі жүйелік мәнінің қалыптасу ерекшеліктерін талдау сонау ХХ ғасырдың бас кезінен басталып, ХХІ ғасырдың басында тіл білімінің өзекті мәселелерінің біріне айналды.Осылайша, тіл білімінің жаңа бағыттары, жаңа салалары, жаңа ғылыми парадигмалары қалыптасып, атап айтатын болсақ, когнитивті лингвистика, оның негізінде тілі білімінің когнитивті ономастика, когнитивтік сөзжасам, когнитивтік терминология т.б ғылыми жүйелері айқындала бастады. Бұл зерттеуде когнитивтік терминология сөз болатын болғандықтан, жалпы терминология бойынша зерттеген ғалымдарды айтып өту керек. Олай болса, осы тұрғыда ғалымдардың зерттеген бағыттары бойынша жіктелік: қазақ терминологиясының ғылыми-теориялық негізін қалыптастыру мәселелеріне байланысты терминологиялық лексиканың семасиологиялық заңдылықтарын анықтауға арналған ғалымдарды бөліп көрсетуге болады, А.Байтұрсынұлы бастаған еңбектерін айтуға болады, одан ары Қ.Жұбанов, Ө.Айтбайұлы, Ә.Қайдар, Ш.Құрманбайұлының жазған еңбектері тіл білімінде алатын орны ерекше.Ал, терминологияның таным теориясына тоқталған С.Ақаев, Е.Әбдірәсілов, Ш.Біләл ғалымдарды айтуға болады.Терминтанымның когнитивтік-прагматикалық және ақпараттық ерекшелігін зерттегендер С.Исакова, М.Қожаева, А.Азаматова. Жеке терминология жүйелерін қалыптастыруда еңбек еткен ғалымдарға тоқталсам, Ә.Жүнісбек, М.Малбақов,Ә.Нұржанова,С.Сәрсенова және т.б. Терминология мен терминтанымның когнитивтік - прагматикалық және ақпараттық ерекшеліктерін зерттегендер С.Исакова, М.Қожаева ,жеке терминологиялық жүйелерді қалыптастыру мәселелерін қарастырғандар: Ә.Жүнісбек, А.Алдашева, А.Қоңырова, С.Сәрсенова, А.Исанованың т.б. еңбектері деп бөліп қарастыруға болады. Осы ретте қазіргі таңдағы терминологияны танымдық тұрғыдын зерттеу-жаңа бағыттағы терминоголияның дамуына үлес қосатын және осы тұрғыда ғылыми ізденістерге жол ашатын мүмкіндік деп айтуға болады.
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы уақытта адам қажеттілігінің білімге сұранысының өзгеше серпінде өсуі зерттеу бағыттарының жаңа мазмұн алуына, оны қанағаттаттандыру қызметтерінің де жандануына, кеңеюіне әкелді. Лингвистикада тілді адам дүниетанымының кілті, адам санасында ғалам туралы түсінікті құрушы, таным модельдері арқылы ашылатын білімнің коды,шындық пен шындықты игеруші сана арасында дәнекер, сондай-ақ, сана қызметінің нәтижесі деп қарайтын когнитивтік көзқарас пайда болды.Бұл зерттеуде когнитивті терминдердің қалыптасу жайы мен жасалуы туралы сөз болады.Сондай-ақ, терминология,терминжасам мәселелері лингвокогнитивтік тұрғыда қарастырылған. Кез келген ғылым саласын бейнелейтін терминдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы тіл ғылымының жаңа бағыттарымен тығыз байланысты. Бұған бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын ұлттық тілді халықтың тарихымен, мәдениетімен, ой танымымен, жан ілімімен бірлікте қарау мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвистикалық елтану ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз қарым-қатынаста болуы тілдің құрылымдық, жұмсалымдық жүйесінің кешенді үлгілерін айқындауды мақсат етеді. Бұл жағдай қазіргі таңдағы мемлекеттік мәртебесіне сәйкес әлеуметтік, қоғамдық, коммуникативтік қызметі ерекше өзектелу үстіндегі қазақ тіліндегі терминологиялық жүйеге де тікелей қатысты...
Қазір технологияның дамып тұрған кезінде көптеген жаңалықтар енумен қатар,тілімізге жаңа терминдер, терминдік тіркестер тілімізде көрініс тауып отыр.Әрине, жаңа кірме сөздер ұлттық тілге ықпалын күшейтіп, елеулі әсер етеді.Жоғарыда айтқанымдай, ғылым мен техниканың дамыған кездегі жаңа технологияның тілі болып танылып отыр.Бұл барлығына тән қалыпты жағдай. Сонымен қатар, орыс тілінен енген кірме сөздер, дәлірек айтсақ,терминдерді қазақ тіліндегі қолданыстарын зерттеуді қажет етеді.Осы ретте когнитивті терминдерді қарастыру тек қазақ тіл біліміндегі терминология саласы үшін ғана емес, когнитивті психология, лингвомәдениеттаным, когнитивті лингвистика және т.б үшін өзекті мәселе деп есептейміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - тіл біліміндегі когнитивтік парадигмадағы терминдердің прагматикалық, лингво-стилистикалық қызметін айқындау, когнитивтік терминдердердің негізгі қызметін анықтау.
Осы мақсатты зерттеуде терминнің басты белгілері сипатталып, тілдік бірлік пен ой-пайымдау бірліктерінің байланысына назар аудару. Алға қойылған мақсатты орындау үшін мынадай нақты міндеттер белгіленді:
oo терминдердің тілдік қолданысын, когнитивтік-прагматикалық сипатын анықтау;
oo терминолог-ғалымдар мен тіл мамандарының терминге қатысты тұжырымдарын негізге ала отырып, қазақ тіліндегі терминдерге талдау жүргізу;
oo Кірме терминдердің қазақ тіліндегі баламаларына лингвокогнитивтік, концептуалдық талдау жүргізе отырып, қазақ тілінде жаңадан пайда болған терминдердің ұлттық тілдік бейне немесе ұлттық концептілер негізінде жасалуы олардың қолданыс, жұмсалым тиімділігін арттыруға негіз болатынын дәлелдеу.
oo Зерттеудің нәтижелері қазақ терминологиясы жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді.
oo Терминологиялық бірліктің ғаламның ұлттық тілдік бейнесі негізінде жасалуы немесе көпқұрылымды терминнің бір компоненті ретінде ұлттық концепті болған жағдайда, саналы-мақсатты түрде пайда болған қазақ тіліндегі терминдер мен терминологиялық тіркестердің қолданысын анықтау.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеуде әр түрлі мәтіндегі терминдердің прагматикалық, когнитивтік, стилистикалық қызметі қарастырылды, қазақ тіліндегі терминдердің мәтіндегі беріліп тұрған ойдың когнитивтік қызметін анықтау арқылы, терминнің танымдық қызметін ашу. Терминнің прагматикалық және когнитивтік қолданысы мәтінге, яғни мәтіндегі сөйлеушінің (адресанттың) нақты ниетінің тыңдаушыға әсер етуін қамтамасыз етуі туралы прагматикалық нұсқау береді. Терминдер қолданылатын мәтіндерге жалпы лингвистикалық мәтін теориясындағы мәтіндермен салыстыра отырып сипаттама берілді, отандық және шетелдік терминолог лингвистердің, тілші ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалды, салыстырылып талданды, жүйеленді.
Зерттеудің пәні мен нысаны. Жұмыста көркем, ғылыми мәтіндердегі терминдердің когнитивтік, прагматикалық-лингвистикалық қолданысы зерттеу нысанына алынды. Когнитивтік парадигмадағы терминдердің семантикалық-лексикалық сипаты зерделенді. Зерттеу жұмысының пәні-қазақ тіліндегі терминдерінің когнитивтік-семантикалық құрылымы.Зерттеу нысаны ретінде қазақ тіл біліміндегі және қазақ баспасөзіндегі 200- ге жуық сөз теріп алынып, талқыланды.Сонымен қатар, тіл білімінің сөздіктері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысының барысында тілдік және когнитивтік бірліктерінің өзара әрекеттестігінің нәтижесінде тіл мен таным байланысы айқындалып, терминжасамдағы когнитивтік құрылым ерекшеліктері мен түрлері анықталды. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар, когнитивті терминдердің дамуын бақылауға жол ашады. Зерттеу жұмысының ғылыми-әдістемелік негізі ретінде Ш.Құрманбайұлының, Ж.Манкееваның, Ө.Айтбайұлының, С.Исакованың, С.Кубрякованың және т.б ғылымдардың еңбектері алынды.
Зерттеудің әдістері. Терминтанымның когнитивтік, прагматикалық-танымдық қызметін, ерекшеліктерін, қолданысын зерттеуде, сұрыптауда А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, А.В. Суперанская,Н.В.Подольская, Н.В.Васильева,Е.С.Кубрякова,В.М.Лей чик,А.Байтұрсынұлы,Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ө.Айтбайұлы, М.М.Копыленко, Т.Жанұзақов, Н.Уәли, Ж.Манкеева,Қ.Ш.Хұсайын,З.К.Ахметжан ова,Л.Қ.Жаналина,Ш.Құрманбайұлы,Б.М омынов,Р.Шойбеков,М.Малбақов т.б. ғалымдардың теориялық тұжырымдарға сүйендік. Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, ретроспективтік әдістер, сондай-ақ тілдік деректерді түрлі компоненттік,концептуалдық талдау және интрепретациялау, жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, талдау, синтездеу тәсілдері қолданылды. Сонымен қатар терминдік бірліктерді зерттеуде танымның жалпы қағидаттарына негізделген сипаттау, топтау әдіс-тәсілдері де қолданылады.
Тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының тәжірибелік мәні - мектептер мен ЖОО-ның білім алушыларына, тіл зерттеушілеріне терминдердің тек анықтамалық-түсіндірмелік сипатын ғана зерттемей, когнитивтік-танымдық, мәтіндегі прагматикалық сипатын түсіндіру болып отыр. Жұмысты ЖОО-да, арнайы кәсіби және орта білім беру мекемелерде дәріс сабақтарында, практикалық сабақтарда, үйірме, факультативте оқу құралы ретінде, қосымша ғылыми нұсқаулық ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша жарияланымдар.Зерттеу жұмысы негізінде үш мақала жарияланды.
1. Ақтөбе қаласындағы Ұстаз оқу-әдістемелік орталығы ұйымдастырған Цифрландыру - бүгінгі білім берудегі жаңа бағыт атты республикалық ғылыми-практикалық конференциясының жинағында Терминдерді когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеу атты мақала жарық көрді.Ақтөбе қаласы,18 сәуір 2022 жыл.
2. Ғылым мен технологияның , қоғам мен білімнің өзекті мәселелері: жағдайы мен даму болашағы атты ІІІ Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында Когнитивті терминтанымнің тіл біліміндегі алатын орны атты мақала жарық көрді. Ақтөбе қаласы, 26.12.2022 жыл.
3. Ақтөбе қаласындағы Ұстаз оқу-әдістемелік орталығы ұйымдастырған Білім, ғылым және тәжірибедегі заманауи ақпараттық-коммуникациялық технологиялар республикалық ғылыми-практикалық конференциясының жинағына Қазіргі білім парадигмасындағы когнитивтік лингвистиканың орны атты мақаласы жарық көрді. Ақтөбе қаласы, 20.01.2023 жыл. Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Диссертация жұмысы кіріспе және үш бөлімнен, әр бөлім екі бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Когнитивтік лингвистика және терминтаным.
Терминдердің лингвокогнитивтік аспектісін теориялық тұрғыдан зерттемес бұрын, когнитивтік лингвистика ұғымына тоқталайық. Когнитивтік лингвистика - тілдік сана көріністерінің табиғатын, лингвистикалық ойлаудың ақиқатын зерттейтін тіл білімінің саласы. Әр халықтың, ұлттың санасында әлемнің ғылыми бейнесі туралы, қоршаған ортаның шындығы туралы ұқсас идеялар қалыптасады [1]. Когнитивтік лингвистика адам баласының логикалық ойлау қабілетімен, менталитетімен және таным көкжиегімен тығыз байланыстағы пән.
Профессор Ғ. Қалиевтің Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде когнитивтік лингвистика терминіне мынадай анықтама беріледі:
Когнитивтік тіл білімі орысша - когнитивная лингвистика (лат. cognito білім, түсінік) - табиғи тілдік сана әрекетінің көрінісі, ойдың тікелей шындығы ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы.Адам санасы мен ойлау процесіндегі құбылыстар тіл арқылы ғана белгілі болады.Лингвистика тілдің жалпы құрылымын зерттейтін ғылымнан тілді адам ойлауы мен танымына байланысты қарастыратын гуманизацияланған ғылымға айналды.Когнитивтік лингвистикада тілдің таным құралы және танымның алғы шарты екендігі басты назарда ұсталынады. В.Гумбольдт кезінде тілдің адам болмысы мен танымының барлық аясын қамтитын адами рухтың басты қызмет екендігін баса көрсеткен болатын.20 ғасырдың аяғында тілді зерттеу адамның танымдық қызметі тұрғысынан қарала бастады.Солайша,когнитивтік лингвистика антропоцентристік парадигма аясында когнитивизм базасында пайда болды. Когниция-когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымы. Ол білім мен ойлаудың тіл арқылы танылуын қарастырады.Сол себепті, когнитивизм тіл білімімен тығыз байланысты. „Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат ақыл-ойының ажырамас және органикалық бөлшегі ретінде, ал универсалды білім қабылдау, түсіну, ойлау секілді ұғымдармен
қатар тұратын құрылым тұрғысынан қарастырылады" деп тілші Э.Д.Сүлейменова айқындағандай, адамзат болмысының универсалды сипатын
айқындау тіл мен танымның да жалпыға ортақ өзгеше мүмкіндіктерін
сұрыптауға көмектеседі. Барша адам баласына тән биоанатомиялық негіз оның
ми мен жүйке, сана мен жады құрылыстарының жұмыс істеу принциптерін
айқындауға, адамзат атаулының ерекше қабілеттерін жүйелі зерттеуге әрі
табиғи болмыс-бітімнің әлеуметтік-мәдени ұстанымдар негізінде даму, өзгеру,
толығу бағыттарын талдап көрсетуге себепкер болар маңызды факторлардың
бірі ретінде қарастырылды. Сондықтан жалпы тіл білімі көлемінде ғалымдар
адамның ерекше жаратылысын оған қызмет ететін тіл, сана, таным, қоғам
ұғымдары арқылы зерделеуді, олардың ішкі-сыртқы сабақтастығын
әрқайсысының динамикалы қозғалысынан өрбітуді, сол арқылы жеке мен
жалпының байланысы негізінде диалектиканың даму заңдарын сұрыптауды
мақсат етіп отыр. Қазіргі тіл ғылымы ғылымдар тоғысында, олардың аса
маңызды жетістіктері негізінде күрделі ғылыми мәселелерді шешуге талпыныс
жасауда, ең бастысы, лингвистика адамның барша әрекетінің көзі ретінде тіл
мен оның құралдарын қарастыру қажеттігін дәйектеп көрсетуде. Тіл адамның
сыртқы ортамен байланысынан туындайтын, соған ұқсастыра әрекет еткен адам
қабылдауынан сусындайтын өзгеше құбылыс екенін ғалымдар ерте кезден
байқаған. Олар сөз табиғатын зерттей отырып, оның номинативтік қызметін
түсіндіруде тіл пәлсапасының маңызды тұжырымдарын басшылыққа алған. Ат
қою мен ұқсату арқылы да жаңа ұғым, жаңа сөз жасала отырып, адамның танымдық қорына енетін үлгілер мен бейнелер, мағыналар мен типтік формалар
саны көбейе түсетінін дәлелдеген.
Когнитивтік тіл білімі табиғи тілдің игерілу, қолданылу механизмін түсіндіруді және соған лайық оның моделін жасауды мақсат етеді. Ол үшін ниет, ес, еске сақтау, түсінік, жоспарлау, басқару сияқты сөйлеуге қатысты тілдік, психологиялық, физиологиялық т.б. ақпараттардың басын біріктіретін когнитивтік категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілдің көмегімен ақпараттың берілу, сақталу тәсілдері мен құрылымы жайында түсінікті кеңейтеді және машиналық аударма, ақпараттық-ізденіс, есептеу жүйесімен, т.б. байланысты бірқатар қолданбалы міндеттерді шешуге мүмкіндік береді [9]. Осы анықтама бойынша, когнитивтік лингвистиканың басты мәселесі - тілдің адам санасындағы оймен байланыстырудағы негізгі зерттеу нысанына айналатынын анық көреміз. Когнитивтік деген терминнің өзі - танымға қатысты өте ертеде пайда болған және философия саласында ақиқат болмысты танудағы терминдік корпусқа жатқызылатын тілдік бірлік. Бұл термин адамның сыртқы дүниеден ақпарат қабылдауын, оны өңдеп, соған сәйкес әрекет етуін, жадын, есте сақтауын, бір сөзбен айтқанда, менталдық үдерістерді зерттейтін ғылымдар саласында беріде кең қолданысқа ене бастады. Әйгілі Р. Джеккендофтың айтуынша, когнитивтік теория дегеніміз: адамның ой-санасының негізін құрайтын және адамның миында менталды лексикон ретінде сақталатын менталды ақпаратты зерттеу [10]. Терминдердің когнитивтік ерекшеліктері аударма процесінде көрініс табады. Мәселен, екі тіл - екі дүниетаным демекші, әр түрлі семьяға жататын тілдер әрдайым бірдей нәрсені білдірмейді, тек оған әр түрлі көзқараспен қарайды (В. Гумбольд). Бір тіл - ол бір бөлек әлем болса, ал екі тіл - ол екі бөлек әлем. Бірақ бұл әлемдердің бір-біріне ұқсастықтары болмауы да әбден мүмкін. Әрбір этностың, ұлттың тек өзіне ғана тән ерекшеліктері болады және басқалардан өмір салты, дүниеге деген көзқарасы, идеяларымен ажыратылады. Әр халықтың (мыс. қазақ, ағылшын) ертеден қалыптасып келе жатқан өзіндік мәдениеті мен болмысы, санасы мен танымы болады. Соған орай, белгілі бір салада заттар мен құбылыстарға атау беріліп, терминдер жасалады десе болады, оны тіл білімінде терминжасам деп атайды. Терминдер адамның логикалық ойлау қабілетінің нәтижесінде жасалады әрі оны қабылдау процесімен ерекшеленеді. Және адам баласының таным процесін бейнелейтін, сондай-ақ әлемнің ғылыми көрінісін түсінуге мүмкіндік беретін когнитивті құрылымдар ретінде терминдер әрдайым ұғымды білдіреді. Ал ұғым сана деңгейінде таным процесстерімен тікелей байланыста болып отырады. Аударма барысында аудармашы терминдердің табиғатына терең ұғыну керек. Мәселен, ол үшін заңи терминдердің функциялық құрылымына, гендік ерекшелігіне, мағыналық және морфологиялық өзгешеліктері мен нормативті стильдік белгілеріне толыққанды зерттеу жүргізеді. Терминология
саласына экстралингвистикалық факторлар әсер етіп, когнитивті лингвистика тұрғысынан зерттелу үстінде.
Соңғы бес жылдықта О.А. Жұбаева, С.Исакова, Г.Алмұханова сияқты Отандық зерттеушілер терминдердің когнитивті сипатын зерттеп, осы бағыттың дамуына өз үлестерін қосты. Авторлардың пікірінше, терминдерге когнитивті тұрғыдан талдау жүргізу үшін, ең алдымен тіл иесінің санасындағы танымдық және ментальды процестерді анықтап алу керек және термин адам танымымен байланысты қарастырылады деген қорытындыға келген [2, 15-23 б]. Заң терминдерін лингвокогнитивтік тұрғыдан зерттеу маңызды процесс. Бұл тілдік құрылымдар танымдық (когнитивтік) ақпаратқа ие. Тілдік формада заңды мағынаға ие термин сөздерге тән ерекшеліктің бірі ақпараттылық болғандықтан, заң терминдерінің тілдік және танымдық (лингвокогнитивті) құрылымын зерттеу маңызды процесс [3]. Когнитивтік лингвистика когнитивтік құрылымдарды қарастырумен қатар, адам санасында тілдік және тілдік емес білімдер жүйесінің құрылымын,сондай ақ тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану секілді әрекеттердің жүзеге асуын қарастырады. Тілдік таңба арқылы кодқа салынған ақпараттарды ашу немесе ақпараттарды кодқа салу сияқты әрекеттер
когнитивтік лингвистиканың құзырына жатады. Тіл мен таным процестерінің
арақатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивтік когнитивтік жүйесіне
сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатысы адам баласының
интеллектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп
береді. Тіл мен таным арақатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға
түседі. Сондықтан да терминдік бірліктердің берілу жолдарын, дефинициясын
осындай танымдық негізде қараудың мәні мен маңызы зор.Тілімізде аударма жасау арқылы сөз жасаудың, ойды бейнелеудің жаңа тәсілдер туады, жазу шеберлігі артады. Бұл - халықтың рухани жағынан дамуының күшті құралы ретінде бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар бұлағы, тіл ұстартудың мектебі.
Аударматану ғылымы - тілтану ғылымындағы арнаулы өрістің бірі.
Теориялық салада жаңаша ойлау, жаңа көзқарасатарды ескеру - әрбір ғылым
саласының негізгі, өзекті мәселесі. Онсыз бірде-бір ғылымның дамуы әрі
жетілуі мүмкін емес, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Қазақ тіліндегі терминдер когнитивтік санамен тығыз байланысты,
ғаламның ғылыми бейнесін құрайтын концептілер объективтендірілу мен
вербалданудың тілдік құралы болып саналады. Қазақ терминдерінің
когнитивтік семантикасы тіл мен ойлаудың, тіл мен сананың өзара байланысын
көрсетеді.Қазақ тіліндегі терминдік бірліктер таңбалық қасиеті мен атқаратын
қызметтерімен ерекшеленеді. Терминдердің когнитивтік кеңістігінде ғылыми -
интелектуалды ақпараттар басым түрде жинақталып, кодталған болса, онда
терминнің таңбалық сипаты когнитивтік құрылым болып есептеледі.
Терминдер өзінің таңбалық қасиетінің негізінде өз бойына,
концептілердің когнитивті құрылымдарына когнициялық ақпараттарды
жинақтап, осы құнды мәліметтерді әрі қарай дамытуға үлкен мүмкіндік
туғызады.Қазіргі кезде терминологияның лингвомәдениеттану мен когнитивтік
лингвистика тоғысуындағы пайда болаған лингвистикалық концептология
парадигмасы аясында зерттелуі елеулі ғылыми нәтижелерге жеткізетіндігі
анық. Когнитивтік лингвистика мен лингвконцептологияның ең негізгі
маңызды да өзекті категориясы концепт болып табылады. Терминологиялық
концептіде менталды - когнитивтік ұғымдар, түсініктер, ақпараттар
жинақталып, таңбаланған.Ғаламның ғылыми бейнесі - терминологиялық
концептілердің жүйелі де кешенді жиынтығы және ұлт танымының терминдік бірліктер деңгейіндегі тілдік көрінісі. Терминологиялық концептілер тілдік санадағы лингвоменталды құрылым болғандықтан, олардың тілдік көрінісі, яғни, вербалдану қызметі когнитивтік - менталды өрісте, кеңістікте алуан түрлі қызметтерді атқарады.Тілдік ғылыми мәтіндердегі терминологиялық концептілердің қолданысы, вербалдануы ғылыми мәтіннің дискурстық сипаттарына байланысты болып келеді және дискурсты құрылымдайтын маңызды құрал болып табылады.Когнитивтік семантика тіл арқылы құрылатын танымдық ақпарат ретінде қарастырылып, сол тіл арқылы берілетін адам санасындағы концептуалды білімді таным үлгісі арқылы зерттейтін ғылым деп түсіндіріледі, себебі терминдердің семантикалық компоненттерін ғана емес, мүмкін, ықтимал семантикалық компоненттерінің де маңыздылығы ескеріледі.
Терминология мәселелері - ғылымның өзекті мәселерінің бірі. ХХ
ғасырдың 30-жылдары қалыптаса бастаған терминология саласы мәселелері әлі
де шешуін таппаған, өзектілігін жоғалтпаған деп айтуымызға толық негіз бар.
Ғылымның барлық салаларының жан - жақты дамуы терминология
мәселелерімен тығыз байланысты, себебі қандай да бір жаңалық, жаңа ұғым
терминмен белгіленіп, терминологиялық жүйеде өз орнын тауып отырады.
Ғылымның қай саласына назар аударсақ та, сол саланың қаншалықты
деңгейге жетіп, қаншалықты дәрежеге көтерілгені терминологиялық жүйесінен
көрініп тұрады. Ресей ғылымындағы терминологияны зерттеудегі арнайы
бетбұрыс Д.С.Лотте, С.А.Чпалыгин, С.И.Коршунов есімдерімен тығыз
байланысты. Өткен ғасырдың 30-жылдары құрылған терминкомдар бұл күндері
ғылымның дербес бір саласын құрап отыр және әлі де өз маңыздылығын
жойған жоқ.Орыс терминологиясының дамуына А.А.Реформатский, Н.А.Баскаков,Т.Л.Канделаки, Б.Н.Головин, Г.В.Степанов, В.П.Даниленко және т.б. ғалымдар,сонымен бірге бүгінгі таңда осы істің ізбасарлары, жалғастырушыларыА.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильев, К.М.Мусаев және т.б. өз үлестерін қосып отыр. Бұл тілші - ғалымдардың қарастыратын мәселелері де жан - жақты, атап айтқанда, терминологиялық жүйенің құрылуы, терминнің мағыналық ерекшелігін зерттеу, оның басқа тілдермен байланысы, сол тілдердің лексикалық қорына еніп, терминология жүйесінен орын алуы т.б.Тіл білімі ғылымында терминологиялық жүйенің психология, социология, семасиология, ономасиология т.б. экстралингвистикалық факторлармен байланыстырыла қаралуы - осы саладағы жаңа бағыттардың бастауларының бірі.Терминдік ұғым,терминологиялықжүйе, терминологиялық өріс, жоғарыда айтқандай, көптеген басқа ұғымдармен,тәсілдермен бірге зерттеліп жүр. Соның ішінде термин мен концепт,терминология мен когнитивтік лингвистика ұғымдарының бір қатарда қаралуы,жаңа көзқарасты талап етеді.Әлемдік және отандық тіл білімінің қазіргі таңдағы дамуы лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік зерттеулерге көшу ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Себебі тілдік құбылыстарды зерттеуде лингвистика тек қана тілдік, атап айтқанда, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық т.б.жүйелермен шектеліп қана қоймайды.
Қазіргі таңда тіл мен мәдениет, адам және тіл байланысын
когнитивтік тұрғыдан қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Когнитивті бағыттың маңыздылығы мен өзектілігі оның тек теориялық
лингвистикадағы контексті полипарадигматизміндегі доминанттылығында
емес, сонымен бірге ауқымды кең ғылыми бағдар ұсынуында, мәселен, тілдік
құбылыстарды экспликациалау, тіл мен мәдениет байланысындағы адамның
рөлі, адам және тіл мәселесі, басқа тіл құбылыстарын және аппаратын
қарастыру (Е.С.Кубрякова, Ю.Д.Апресян, В.З.Демьянков, В.В.Колесов,
Е.В.Рахилина, В.Б.Касевич, Ю.С.Степанов және т.б.). Когнитивтік
лингвистика лингвистикалық зерттеулердің шеңберін маңызды түрде күшейте
түсетін қазіргі антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм
негізінде туындайды.Когнитивтік лингвистика адамның менталитетімен, білімімен байланысты болса, лингвистикалық мәдениеттану мәдениет пен тілдің арақатынасына көңіл бөледі. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттейді. Оның негізі мақсаты - халықтың ойлау ерекшелігі мен оның мәдениетін тіл арқылы ашу. Тіл мен мәдениеттің ажырамас бөлігі, әрі ол лингвомәдениеттануда рухани болмыс ретінде танылады, яғни, тілде ұлттың
дүниетанымы, әдет - ғұрпы, дәстүрлері, ұлттық мәдениеттің еркшеліктері -
рухани өмірі көрініс табады.Тіл зерттеушілері арқылы халықтың менталитетін, дүниеге, қоғамға,өздеріне көзқарасын түсінуге болады деп есептейді. Халықтың өмірі, дүниеге көзқарасы мақал - мәтелдерде, фразеологизмдерде, метафоралар мен символдарда сақталып қалған. Олар халықтың мәдениеті мен менталитетінің ең бағалы мәліметтерінің дереккөздері. Лингвомәдениеттану мәдениетте метафора мен символдардың, ғасырлар бойы тілде сақталып келген фразеологизмдердің рөлін анықтауға тырысады, себебі фразеологизмдер халықтың көзқарасын, белгілі қоғамдық кезеңдегі сол заманның идеологиясын жанама түрде жеткізеді, яғни, халықтың мәдениеті фразеологизмдерде, метафораларда, символдарда бейнеленген.Когнитивтік лингвистика терминдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады. Өйткені бұған дейінгі дәстүрлі семантикалық, жүйелі - құрылымдық парадигмалар жоққа шығарылмай, қайта керісінше, терминологиялық процестерді жаңа тұрғыдан зерттеп ұғынуға ұмтылыс жасайды. Когнитивтік лингвистика жалпы лингвистиканың аумағынан шыға отырып, философия, психология, логика, әлеуметтану пәндерімен байланыс жасап, осы саладағы ғылымның ауқымын кеңейтеді.Терминдер - өзіндік құрлымдық, семантикалық, деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар тілдің өзгеше категориясы. Аталған ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілден терминдер алу, калькалау,терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. Терминдер адам қызметінің ерекше түрін атап көрсететін болса, біріншіден, ғылыми, кәсіби деңгейлерін анықтайды. Сондықтан терминдер ғылым мен техниканың, кәсіби және өндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлем көрінісінің дамуын бейнелейді.Терминдер мен терминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтік құрылымының біртекті еместігін, әр түрлі топтарға, бірлестіктерге бөлініп, әрқайсысының өз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясы барлығын айқындайды.Термин тілдің ерекше негізін құрайды, себебі, терминсіз, терминологиялық жүйесіз бірде - бір ғылымның, техникалық, кәсіби, өндірістік саланың дамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлем түснігі жайлы арнайы білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау қабілетінің, танымының,ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше бір түрдегі негізін сипаттайды.
Қазақ дәстүрлі терминологиясында қазақ тілінің терминдері, негізінен,
семантикалық, құрылымдық тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда
терминологиядағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың
типологиясына назар аударылды. Қазақ терминологиясында, бүкіл тіл
білімінде тілдің таным шарттары мен құралдары ретіндегі рөлі мен
транцформациялаудағы таңбалау жүйесі болып табылатынын айқындауға көп
уақыт бөлінді, Мысалы, қазақ тілінің терминдері белгілі шамада
терминологиялық аталымның соңғы нәтижесі, өнімі ретінде қарастырылды
(Ш.Құрманбайұлы), сонымен қатар лингвистикалық бірліктері ретінде олардың
тілдік қасиеттері мен белгілері толық зерттеліп пайдаланылды (Ө.Айтбаев).
Дегенмен, қазақ терминдерін аталымдау мен функциялауда адамның танымдық
және ментальдық қызметі (когниция) лингвистикалық зерттеу пәні болып
қалыптса қойған жоқ. Тіл - ұлттық мәдениеттің көрінісі. Осы ұлттық мәдениет, қоғамдық өзгерістер мен инновациялық атаулының барлығы тілдік көрініс табуы заңды құбылыс. Себебі тіл - халықтың рухани және материалдық мәдениетінің, барлық бітім - болмысының айнасы іспетті. Тіл біліміндегі таңба теориясының танымдық негізін салушы В.фон Гумбольдтың: Халықтың тілі барда оның рухы бар, халықтың рухы бар да оның тілі бар, ал өзіме осыларға тең келетін нәрсені елестету қиын, деген пікірі біздің ойымызды негіздей алады .Адам өзін қоршаған ортаны бейнелейтін көптеген қызмет түрлерін -
еңбекті, өнерді және т.б. шығармашылық, өндірістік салаларды біледі. Олардың
әрқайсысы шындыққа апаратын психикалық болмыстың дербес жүйесін
көздейді. Осымен байланысты танымдық деңгейге қатысты қазірде жиі
айтылатын концептуалдық ғылым шындықты ұғынудың негізгі тәсілі болып
табылады. Дүниетанымының құрылысы негіздерін анықтауға бағытталған
тілдік бейненің когнитивті модельдері ғылыми талдаулар жасауға мүмкіндік
береді. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың жер шарын мекендейтін
адамдарға ортақ болуымен қатар, әр халық сол заттар мен құбылыстарды өз
мәдениетіне, танымына, болмысына қарай ыңғайлап, өзінің таным - түсінігінің
деңгейі мен тану мүмкіндігіне сәйкес атау береді.Атаудың танымдық - қызметтік табиғатын терең тану үшін оның теориялық негізін қалаушылардың ғылыми пайымдауларының маңызы зор. Ғалым А.А.Потебня еңбектерінде антропологиялық тіл білімі адамның шығармашылық рухы туралы әлемдік ілімнің ең ірі бөлгі ретінде концептілік негізде зерттеулерге бастау болғандығы белгілі.А.А.Потебня адамзат сөзінің табиғи шығармашылығы туралы
лингвопоэтикалық тұжырымдамасында теориялық көркемдік және ғылыми
шығарманың бір ғана мақсатты адамның ішкі жан дүниесін өзгертушілік болып
табылады. Осылайша бұл мақсат жаратушының өзіне қатысты жаратуы бір
мезгілде жетеді. Ендеше көркем және ғылыми шығармада бір және сол уақытта
қанша құрал болса, соншалықты мақсат бар немесе ондағы мақсат
категориялары және құралдары барлық белгілермен сәйкес келе отырып,
ажыратылуы мүмкін емес, - деп көрсетеді .
Ұғым белгілі бір нысанның ең мәнді және жалпылама белгілерін
анықтайтын сананың нәтижесі болып табылады. Ал концептіде нысанның
маңызды белгілерімен аралас маңызды емес белгілері де қамтылуы мүмкін.
Сондықтан да терминологиялық бірліктер де аса күрделі таңба болғандықтан,
оларды дәстүрлі тілдік тұрғыдан қарастыру ғана жеткіліксіз болады. Өйткені
терминдер мазмұны көптеген экстралингистикалық факторларға байланысты
болып келеді де, адам санасында тілдік және тілдік емес білімдер жүйесін
құрайды. Терминдер ұлттың, халықтың тәжірибесін, қоғамдағы адамдардың бір
- бірімен байланысын, шаруашылығын, рухани, материалды мәдениетін т.б.
концептуалдық ғылым кешенінде өз бойына жинақтайды. Осы тұрғыдан
терминдер антропоцентристік бағытта қарқынды дамып келе жатқан
когнитивтік лингвистиканың жаңа саласы ретіндегі когнитивтік терминология
арнасында зерттелуі тиіс деп санаймыз.Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
бағыттың қалыптасуында Э.Д.Сүлейменова, Н.Ж.Шаймерденова,
Г.Г.Гиздатов,Ж.Манкеева,Қ.Жаманбаев а, Г.Смағұлова, Б.Хасанов, Б.Қасым, А.Ислам еңбектерінің маңызы зор. Когнитив ғылымының басты, негізгі ұғымы - ғаламның тілдік бейнесі термині Ғаламның тілдік бейнесі термині философия мен логикада Л.Витгенштейннің, ал антропология,семиотика,лингвистикад а Л.Вайсгербердің ұсынуымен қолданған .
Когнитивтік ғылым мен жасанды интеллект інің маңызды ұғымы ғалам
моделі немесе когнитивтік моделмен тікелей байланысты. Ғалам моделі -
концептуалды табиғатқы ие құрылым. Ғалам моделінде субъектінің ақиқат
шындық туралы түсініктері, нақты деректер, оқиғалар туралы концептулды
білімі тіркеледі.Когнитивтік лингвистикадағы сөз мағына мен семосиологиядағы сөз мағынаны ажыратудың қазіргі тіл білімі үшін маңызы зор. Когнитивтік лингвистикада мағына семиосологиядағыдай сөз мазмұны ретінде көрінбейді.Когнитивтік семантикада мағына когнитивтік моделдің
еркеше қорытындысы ретінде көрінеді. Мағына концепт негізін құрауға мүмкіндік беріп, табиғи тілде ақпараттық құрылым арқылы ойша кодталған және санада бекітілген тілдік мазмұн болып табылады. Сонымен қатар, когнитивтік лингвистикада мағына екі жақты табиғатқа ие: біріншіден, жалпы адамзат білімі тіркелген қоғамдық сананы құрушы бірлік ретінде саналады, екінішіден,сананың нәтижесі ретінде қабылданады. Адам сөзді білгенде нені түсінеді,мағынаның таңбалық құрылымы неге негізделеді, семантикалық қабылдау, сөз таңдау барысында қандай әрекеттер орындалады дегендер когнитивтік семантика мәселері болып табылады. Семантикалық талдау мен когнитивтік семантикадағы концептуалды талдаудың да өзіндік ерекшеліктері бар.Концептуалды талдауды да концептілік талдаумен шатастыруға болмайды.
Концепт теориясы - концептуалды білімнің бір ғана тәсілі. Концептуалды
құрылым мағынасы одан кең, ол санадағы тұтас тілдік мазмұнын қамтиды.
Қазіргі тіл ғылымында тілдік мағынаның кең таралған семантикалық
үштігі - шындық зат, оның таңбасы және ой туралы тілдік мағынаның
табиғатын шешуге бағытталған. Когнитивтік семантикада тілді ұғыну және
қолдау мәселесі негізге алына отырып, мағынаның санада кодталған процесс,
ғаламның тілдік бейнесін құрушы элемент екені көрсетіледі. Соның
нәтижесінде процесстік әрекет етуші, әрекет, мақсат, нәтиже қатынасы
негізінде жүзеге асатыны айқындалады. Әрекет етуші әрекетті белгілі бір
мақсат көздеп жасайды және ол белгілі бір нәтижеге бағытталады. Нәтиже -
объективтік шындықтың тілдік бейнеленген формасының концептуалды жүйесі
(семантикалық құрылымдар - прототип, фрейм т.с.с.), ал мағына - санада
кодталатын процесс. Танымның кодталуы әрекет түрінде сөз, дыбыстық
құрылым мен мазмұн бірлігі арқылы ойша және әр түрлі бейвербалды,
вербалды түрде жүзеге асады. Осындай вербалды түрде қалыптасқан таным
кодталуының бір ерекше түрін терминдер жүйесі айқындайды.
Терминдердің концептуалдық құрылымын анықтауда ұғым мен мазмұн
мәселесінің маңызы зор. Себебі терминнің концептуалды құрылымы дегеніміз
- белгілі бір ұғымдық сала иелерінің коммуникативтік байланысын қамтамасыз
ететін референциялардың инвариянтты жүйесі. Концептуалды құрылымды тіл жүйелері мен арнайы ұғымдар арасын байланыстыратын негізгі буын деп қарастыруға болады. Бұл арада тілмен тікелей байланыс мазмұнды аспектарқылы жүзеге асырылады. Сондықтан концептуалдық құрылымның өзі де белгілі бір семантикалық және ұғымдық категориялармен сипатталады.
Қорыта келгенде, когнитивтік лингвистикада тіл мен таным бірлікте қаралады. Яғни тіл мен таным сабақтастығы адамға қатысты біртұтастықта қаралады . Когнитивті лингвистика саласындағы негізгі бағыт тіл мен адам санасын, тіл мен танымды біртұтас жүйеде қарастыру. Айнала қоршаған ортаның адам санасында бейнеленіп, тілде көрініс табуы, тілдің танымдық сипаты когнитивті лингвистикада тереңнен қарастырады.терминді когнитивтік тұрғыдан қарастыру үшін тіл сөйлерменінің санасындағы ментальды процестерді анықтап алған дұрыс. Олбізге термин аталымындағы күрделі ғылыми танымды түсінуге мүмкіндік береді.Когнитивтік терминтаным тілге деген антропоцентристік көзқарастан
туындаған. Тіл арқылы жарыққа шығатын адам санасындағы дүниенің тілдік
бейнесі когнитивтік лингвистиканың негізгі нысандарының бірі болып та-
былады. Яғни, когнитивтік терминтаным терминді адаммен байланысты
қарастырады.
1.1.Тіл білімінде когнитивтік парадигманың қалыптасуы, әрине, тілдің даму заңдылықтарын, оның әрекетпен байланысын, адам санасы мен ойлау ерекшеліктерін зерттеуге деген көзқарасты өзгертті. Термин терминологияның негізгі объектісі ретінде тілдік формаға ие болғандықтан және оның ерекшеліктерін ескермей түсіну мүмкін емес болғандықтан [14], когнитивизм идеялары терминология теориясы мен әдістемесіне айтарлықтай әсер етті. Терминология ғылыми білімнің дербес саласы ретінде айқындала бастаған кезден бастап ойлау мен тіл, тіл мен білімнің арақатынасы мәселелері терминтанушылардың үнемі назарында болғанын айта кеткен жөн. Мұны растау үшін терминге Б.Н. Головин: Термин - бұл кәсіби мағынаға ие, кәсіби ұғымды білдіретін және қалыптастыратын және объектілер мен қатынастардың белгілі бір ауқымын білу және дамыту процесінде (және үшін) қолданылатын сөз немесе сөз тіркесі ... олар - белгілі бір кәсіп тұрғысынан (бізді ерекше атап көрсетті. - Е.Ғ.) [15].
Б.Н. Головиннің де мынадай сөздері бар: Лингвистика ... ғылыми терминологияның ғылыми идеялармен қалай байланысатынын және бірінің екіншісінің өзара ықпалы қандай екенін түсінуі керек[16].Когнитивизм идеялары мен терминологияның қазіргі дамуы арасындағы байланысты анықтау. Кез келген білім немесе қызмет саласының терминологиясы ғылымдағы концептуалды парадигмаларды сақтаудың, өңдеудің, аударудың және дамытудың негізгі құралы болып табылатыны жалпы мойындалған. Когнитивтік лингвистиканы зерттеудің жаңа бағыты ретінде отандық түсінудің бастауын бір кездері жалпы жетекшілік ететін авторлар ұжымы жасаған Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігі (М., 1996) салғаны кездейсоқ емес. Е.С. Кубрякова.
Когнитивтік терминдердің эвристикалық мүмкіндіктерін, олардың қазіргі ғылыми танымдағы орнын асыра бағалау мүмкін емес. Тіпті бір термин мен оның астарындағы концепцияның өзі таным құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін, ойлау, таным және белсенділік арқылы тілдің бірізді концепциясын құруға, оның адаммен күрделі әрекеттестігінің бейнесін көрсетуге мүмкіндік беретін жүйеге біріктірілген терминологиямен айналысамыз. Когнитивтік терминдердің эвристикалық құндылығы жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар, білімнің сабақтас және алыс салалары ұғымдары арасында байланыс орнатуда, оларды жүйелеуде, белгілінің шекарасын нақтылауда, әр түрлі тілдік білімдерді біртұтас теорияларға жүйелеу мүмкіндігін жасауда.
Терминнің эвристикалық функцияларының ішіндегі негізгісі - жүйелеуші функция. Термин арқылы аталған ұғымды бейнелеудің интуитивті қажеттілігі оның формасының нақтылануына табиғи түрде әкеледі.
20 ғасырдың аяғында лингвистикалық білімнің қазіргі жағдайын пішін мен жаңа мазмұнның оңтайлы сәйкестігін көрсететін концепция терминін алып келді.
Терминологиялық бірліктердің модельдеу қызметі сабақтас ұғымдардың жақындасуы, олардың арасында ұқсастық орнату есебінен бұрыннан бар ұғымдардың негізінде жаңа ұғымдардың пайда болуымен байланысты болды.Мәселен, сөздердің семантикалық құрылымына ұқсастық арқылы ұғымның өрістік құрылымы туралы идея дүниеге келді. Терминологияның болжамдық қызметі - ғылымның дамуының және ғылыми білімді меңгерудің потенциалды бағыттарын анықтау. Терминнің астарында жатқан ұғымның күрделілігін көрсететін формасы инертті емес, ол маманды сол немесе басқа ой объектісінің белгілі бір қасиеттеріне бағдарлауға көмектеседі.
Біз бұл пайымдауларды когнитивтік лингвистиканың үш іргелі тұжырымдамасы: концепция, категория және таным мысалында нақтылаймыз. Біз үшін бастапқы нүкте тіл деңгейіндегі ұғымның эвристикалық ресурсы сәйкес терминдердің туынды және үйлесімділік потенциалымен корреляциялық ұстаным болады.Олай болса, әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.
ХХ ғасырдың соңына қарай Концепция термині тұжырымдама кең таралған лингвистикалық ұғымдардың біріне айналды. Ұғым термині ғылыми дискурстан лингвомәдениет, логопистема, мифологема және т.б. Е.С. Кубрякова, концепцияның қазіргі білім теорияларында ерекше маңызы бар, оның астарында жатқан құбылыс адамның психикалық әрекетінде, дүниені концептуализациялау және категориялау процестерінде басты орынды алады[18]. Бұл ұғымның терең талдауы В.З. Демьянкова, Е.С. Кубрякова, Н.Н. Болдырева, С.Г. Воркачев, В.И. Карасика және т.б.
Ұғым терминінің оның эвристикалық мәнін көрсете отырып, туынды мүмкіндіктерін көрсетіп, сонымен қатар осы атауды және оның ең маңызды туындыларын қамтитын термин тіркестерінің тізімін берейік[19].
Тұжырымдама -- концептуалды, концептуализация, концептуалдау, концептуализатор, реконцептуализация, неоконцептуализация, концепция сферасы, концепция жүйесі, концепция өрісі, концепцияның қалыптасуы, концепция генезисі, концепті қалыптастырушы, макроконцепция, микроконцепция, метаконцепция, антиконцепт, нео -концепт, предконцепт, лингвоконцепт, лингвоконцептология, (лингвомәдени) концептография.
Тұжырымдама: концепцияның өрістік құрылымы; өзегі - концепцияның шеткі бөлігі; экстразона - концепцияның интразонасы; ұғымның құндылықбейнеліконцептуалды компоненті; пәндік индикативті оқиға ұғымдары; телеономикалық - телеономикалық емес ұғым; реттеуші - реттеуші күнделіктікәсіби тұжырымдама; әмбебап (әмбебап)этномәдени (лингвомәдени)макротопмикротопже ке (авторлық, тұлғалық) концепция;
ұлттық-бейтараптық концепция; әлеуметтік спецификалық - әлеуметтік бейтарап ұғым; эмоционалды (эмоционалды) ұғым; коммуникативті түсінік; перцептивті ұғым; онтологиялық түсінік; архетиптік концепция; тендер тұжырымдамасы; интегративті ұғым; түпнұсқа (автохтонды) - импорттық (қарызға алынған) ұғым; лексикалықграмматикалықфразеологи ялықмәтіндік ұғым; концепцияны объектилеу вербализация бейнелеу актуализациялау; концепт вербализаторлары, концепт өкілдері; ұғым атауы,
тұжырымдаманың кандидаты (номинант); вербалданған - вербалданбаған ұғым; бастапқы бастапқы бастапқы ұғым - туынды ұғым; концепцияның трансляциялануы динамизмі өзгермелілігі; ұғымдармен әрекет ету; ұғымдарды қайта құру; концепцияның дискурсивті шартталуы; ұғымды тақырыптық бекіту; концепцияның инвариантты бөлігі; негізгінегізгі ұғым; мәтіндегі басым ұғымдаремес ұғым; күнделікті - көркемдік ұғым; ономастикалық түсінік; институционалдық тұжырымдама;
жеке құндылық ұғымдары; тілдік құралдар
концепцияны онтологизациялауобъектендіру жүзеге асыру; ұғымның ассоциативті өрісі; тұжырымдаманың ақпараттық потенциалы және т.б. Концептуалды: концептуалды қабататрибуткомпонент; концептуалды жүйе ішкі жүйе сфера; концептуалды өріскеңістік; дүниенің концептуалды суретімоделі; концептуалды мазмұн, концептуалды ақпарат; тұжырымдамалық басым; концептуалды құрылым модель схема; концептуалды метафора; концептуалды метонимия; концептуалды сипаттау, концептуалды
тіл білімі; сөздіңфразеологиялық бірліктіңмәтіннің ұғымдық құрылымы; сөзгефразеологиялық бірліккемәтінгетілге концептуалды талдау; тұжырымдамалық интеграция; тұжырымдамалық туынды; концептуалды модельдеу; концептуалды сәйкестендіру; концептуалды операторлар; бағалаудың тұжырымдамалық өрісі; оппозицияның концептуалды өрісі; терілген концептуалды модель және т.б.
Концептуализация: дүниені, объектілерді, субъектілерді, белгілерді, қатынастарды концептуалдау; бастапқы - қайталама концептуализация; метафоралықметонимдік концептуализация; жеке (авторлық) концептуализация; бағалау концептуализациясы; кеңістіктік концептуализация; концептуализация тәсілдері; концептуализация принциптері; концептуализация механизмдері.
Концептосфера: жеке (авторлық), корпоративтік, ұлттық; концепция сферасын ұйымдастыру.
Берілген терминдер қатарлары, тізбектері мен парадигмалары концептті түсінуге байланысты когнитивтік лингвистика үшін маңызды ережелерді елестетуге мүмкіндік береді.
1. Ұғым - психикалық деңгейдің, сана деңгейінің бірлігі. Осыған байланысты кейбір шығармаларда қолданылған тілдік концептілердің тіркесімі екіұшты түрде қабылданады.
2. Ұғымдар дербес өмір сүрмейді, бірақ белгілі бір жүйелердің бірліктері болып табылады. Салыстыру: концептуалды сфера, концептуалды кеңістік, концептуалды жүйе, концептуалды ішкі жүйе, дүниенің концептуалды суреті. Ұғымдарды өріс түрінде біріктіруге болады, мысалы: бағалаудың концептуалды өрісі, қарсылықтың концептуалды өрісі.
3. Сана жеке, бірақ адамдардың жалпы физиологиялық және әлеуметтік қажеттіліктері олардың санасындағы әмбебап компоненттерді анықтайды. Бұл жеке және әмбебап ұғымдарды ажыратумен, авторлық ұғымдарды бөлумен байланысты. Жеке ұғымдар жиынтығы жеке концепциялық сфераларды құрайды. 4. Сана жеке-дара емес, қоршаған ортаның және ең алдымен ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің әсерінен қалыптасады, осыдан мәдени (кейінірек - лингвомәдени) ұғым туады.
5. Ұғым - тәжірибе мазмұнын көрсететін білім бірлігі. Сәр ұғым мазмұны. Ұғымда қамтылған білімге байланысты онтологиялық, аксиологиялық ұғым бөлінеді; тақырып, индикативті, оқиға; кәдімгі - көркемдік - кәсіби және т.б.
6. Ұғымның мазмұны оның санадағы орнын анықтайды, ол негізгі (немесе негізгі) ұғым, субнегіздік ұғым, макроконцепция, микроконцепция, категориялық ұғым, категориялық ұғым болуы мүмкін.
7. Концепция тәжірибенің әртүрлі салаларын сипаттайтын концептуалды белгілерді (білімнің әртүрлі аспектілерін білдіретін) немесе құрамдас бөліктерді (қабаттарды) анықтайды: бейнелі компонент, концептуалды компонент, құндылық компонент.
8. Ұғымның құрылымы өріс (концепцияның өрістік құрылымы) ретінде ұсынылуы мүмкін: ұғымның өзегі, концепцияның негізгі аймағы, ұғымның перифериясы, ұғымның ең жақын перифериясы, одан әрі перифериясы. ұғымның, ұғымның шалғай перифериясы, сонымен қатар деңгейлер түрінде, мысалы: ұғымның қабылдау деңгейі, перцептивті емес ұғым деңгейі.
9. Ұғымдар тілде объективтіленеді. Бұл үдерісті және оның нәтижелерін әртүрлі тәсілдермен анықтауға болады: ұғымды бейнелеу, ұғымды тілдік өзекті ету, ұғымды вербализациялау; концепт вербализаторлары, концепт атауы, концепт номинациясы, концепттің лексикалық өкілдері, ұғымды онтологизациялаудың тілдік құралдары, ұғымды объектификациялаудың лингвистикалық құралдары.
10. Ұғымның тілдегі берілу деңгейіне қарай лексикалық ұғым, фразеологиялық концепт, грамматикалық ұғым (морфологиялық, синтаксистік), мәтіндік концепт болып бөлінеді.
11. Ұғымдарды зерттеу тілдік бірліктердің сөздік және контекстік мағыналарын, олардың басқа бірліктермен үйлесімділігін талдау арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдіс тұжырымдамалық талдау деп аталады. Сөзді концептуалды талдау, мәтінді концептуалды талдау, көркем мәтінді концептуалды талдау.
12. Тілдің лексикалық жүйесін талдау немесе мәтінді талдау нәтижесінде лингвоспецификалық концептілерді, түйінді ұғымдарды, мәтіндегі басым ұғымдарды анықтауға болады.
13. Ұғымдар статикалық бірлік емес, олар динамикада бар: олар қалыптасады, жүйедегі орнын өзгертеді, деактуализацияланады. Тұжырымдаманың қалыптасу процесі концептуализация деп аталады, концепті қалыптастыру, концепт генезисі деген терминдер де бар.
14. Белгілі бір ұғымдардың негізінде жаңа мағыналар қалыптасады. Сәр бастапқы (бастапқы) - туынды ұғым, дифференциалдық ұғым; тұжырымдамалық туынды; концептуалды метафора, концептуалды модель.
15. Ұғымдардың айналасында ұғымның ассоциативті өрісі ретінде белгіленетін семантикалық тартымдылық өрістері қалыптасады. Терминологиялық талдаудың негізгі пәні - кәсіби коммуникация сферасының бірліктеріне келетін болсақ, ұғым мен ұғымның арақатынасын орнату, зерттеуде ұғым терминін қолдану қаншалықты орынды екенін анықтау маңызды. Терминологияның (терминдердің қандай ерекшеліктерін оның көмегімен түсіндіруге болады) және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1
Когнитивтік лингвистика және терминтаным
1.1
Когнитивті терминдердің эвристикалық әлеуеті және терминологияның дамуы
1.2
Когнитивтік ғылымдағы терминдерді зерттеу
2
Қазақ тіліндегі терминдердің когнитивтік қызметі мен негіздері
2.1
Ғылыми еңбектердегі терминдердің берілуі
2.2
Көркем мәтіндегі және баспасөздегі терминдердің қызметі
3
Когнитивтік-прагматикалық терминтаным
3.1
Әр түрлі мәтіндегі терминдердің қолданысы
3.2
Когнитивтік парадигмадағы терминология
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл білімінде тілдік бірліктердің ішкі жүйелік мәнінің қалыптасу ерекшеліктерін талдау сонау ХХ ғасырдың бас кезінен басталып, ХХІ ғасырдың басында тіл білімінің өзекті мәселелерінің біріне айналды.Осылайша, тіл білімінің жаңа бағыттары, жаңа салалары, жаңа ғылыми парадигмалары қалыптасып, атап айтатын болсақ, когнитивті лингвистика, оның негізінде тілі білімінің когнитивті ономастика, когнитивтік сөзжасам, когнитивтік терминология т.б ғылыми жүйелері айқындала бастады. Бұл зерттеуде когнитивтік терминология сөз болатын болғандықтан, жалпы терминология бойынша зерттеген ғалымдарды айтып өту керек. Олай болса, осы тұрғыда ғалымдардың зерттеген бағыттары бойынша жіктелік: қазақ терминологиясының ғылыми-теориялық негізін қалыптастыру мәселелеріне байланысты терминологиялық лексиканың семасиологиялық заңдылықтарын анықтауға арналған ғалымдарды бөліп көрсетуге болады, А.Байтұрсынұлы бастаған еңбектерін айтуға болады, одан ары Қ.Жұбанов, Ө.Айтбайұлы, Ә.Қайдар, Ш.Құрманбайұлының жазған еңбектері тіл білімінде алатын орны ерекше.Ал, терминологияның таным теориясына тоқталған С.Ақаев, Е.Әбдірәсілов, Ш.Біләл ғалымдарды айтуға болады.Терминтанымның когнитивтік-прагматикалық және ақпараттық ерекшелігін зерттегендер С.Исакова, М.Қожаева, А.Азаматова. Жеке терминология жүйелерін қалыптастыруда еңбек еткен ғалымдарға тоқталсам, Ә.Жүнісбек, М.Малбақов,Ә.Нұржанова,С.Сәрсенова және т.б. Терминология мен терминтанымның когнитивтік - прагматикалық және ақпараттық ерекшеліктерін зерттегендер С.Исакова, М.Қожаева ,жеке терминологиялық жүйелерді қалыптастыру мәселелерін қарастырғандар: Ә.Жүнісбек, А.Алдашева, А.Қоңырова, С.Сәрсенова, А.Исанованың т.б. еңбектері деп бөліп қарастыруға болады. Осы ретте қазіргі таңдағы терминологияны танымдық тұрғыдын зерттеу-жаңа бағыттағы терминоголияның дамуына үлес қосатын және осы тұрғыда ғылыми ізденістерге жол ашатын мүмкіндік деп айтуға болады.
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы уақытта адам қажеттілігінің білімге сұранысының өзгеше серпінде өсуі зерттеу бағыттарының жаңа мазмұн алуына, оны қанағаттаттандыру қызметтерінің де жандануына, кеңеюіне әкелді. Лингвистикада тілді адам дүниетанымының кілті, адам санасында ғалам туралы түсінікті құрушы, таным модельдері арқылы ашылатын білімнің коды,шындық пен шындықты игеруші сана арасында дәнекер, сондай-ақ, сана қызметінің нәтижесі деп қарайтын когнитивтік көзқарас пайда болды.Бұл зерттеуде когнитивті терминдердің қалыптасу жайы мен жасалуы туралы сөз болады.Сондай-ақ, терминология,терминжасам мәселелері лингвокогнитивтік тұрғыда қарастырылған. Кез келген ғылым саласын бейнелейтін терминдердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрдегі зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігі қазіргі таңдағы тіл ғылымының жаңа бағыттарымен тығыз байланысты. Бұған бүкіл рухани қазынасын жинақтап сақтайтын ұлттық тілді халықтың тарихымен, мәдениетімен, ой танымымен, жан ілімімен бірлікте қарау мәселесі тіл ғылымында өзіндік өріс алып келе жатқан этнолингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингвомәдениеттану, лингвистикалық елтану ғылымдарының пайда болуына негіз болды. Бұл ғылымдардың тығыз қарым-қатынаста болуы тілдің құрылымдық, жұмсалымдық жүйесінің кешенді үлгілерін айқындауды мақсат етеді. Бұл жағдай қазіргі таңдағы мемлекеттік мәртебесіне сәйкес әлеуметтік, қоғамдық, коммуникативтік қызметі ерекше өзектелу үстіндегі қазақ тіліндегі терминологиялық жүйеге де тікелей қатысты...
Қазір технологияның дамып тұрған кезінде көптеген жаңалықтар енумен қатар,тілімізге жаңа терминдер, терминдік тіркестер тілімізде көрініс тауып отыр.Әрине, жаңа кірме сөздер ұлттық тілге ықпалын күшейтіп, елеулі әсер етеді.Жоғарыда айтқанымдай, ғылым мен техниканың дамыған кездегі жаңа технологияның тілі болып танылып отыр.Бұл барлығына тән қалыпты жағдай. Сонымен қатар, орыс тілінен енген кірме сөздер, дәлірек айтсақ,терминдерді қазақ тіліндегі қолданыстарын зерттеуді қажет етеді.Осы ретте когнитивті терминдерді қарастыру тек қазақ тіл біліміндегі терминология саласы үшін ғана емес, когнитивті психология, лингвомәдениеттаным, когнитивті лингвистика және т.б үшін өзекті мәселе деп есептейміз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - тіл біліміндегі когнитивтік парадигмадағы терминдердің прагматикалық, лингво-стилистикалық қызметін айқындау, когнитивтік терминдердердің негізгі қызметін анықтау.
Осы мақсатты зерттеуде терминнің басты белгілері сипатталып, тілдік бірлік пен ой-пайымдау бірліктерінің байланысына назар аудару. Алға қойылған мақсатты орындау үшін мынадай нақты міндеттер белгіленді:
oo терминдердің тілдік қолданысын, когнитивтік-прагматикалық сипатын анықтау;
oo терминолог-ғалымдар мен тіл мамандарының терминге қатысты тұжырымдарын негізге ала отырып, қазақ тіліндегі терминдерге талдау жүргізу;
oo Кірме терминдердің қазақ тіліндегі баламаларына лингвокогнитивтік, концептуалдық талдау жүргізе отырып, қазақ тілінде жаңадан пайда болған терминдердің ұлттық тілдік бейне немесе ұлттық концептілер негізінде жасалуы олардың қолданыс, жұмсалым тиімділігін арттыруға негіз болатынын дәлелдеу.
oo Зерттеудің нәтижелері қазақ терминологиясы жөнінде жаңа пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді.
oo Терминологиялық бірліктің ғаламның ұлттық тілдік бейнесі негізінде жасалуы немесе көпқұрылымды терминнің бір компоненті ретінде ұлттық концепті болған жағдайда, саналы-мақсатты түрде пайда болған қазақ тіліндегі терминдер мен терминологиялық тіркестердің қолданысын анықтау.
Ғылыми жаңалығы. Зерттеуде әр түрлі мәтіндегі терминдердің прагматикалық, когнитивтік, стилистикалық қызметі қарастырылды, қазақ тіліндегі терминдердің мәтіндегі беріліп тұрған ойдың когнитивтік қызметін анықтау арқылы, терминнің танымдық қызметін ашу. Терминнің прагматикалық және когнитивтік қолданысы мәтінге, яғни мәтіндегі сөйлеушінің (адресанттың) нақты ниетінің тыңдаушыға әсер етуін қамтамасыз етуі туралы прагматикалық нұсқау береді. Терминдер қолданылатын мәтіндерге жалпы лингвистикалық мәтін теориясындағы мәтіндермен салыстыра отырып сипаттама берілді, отандық және шетелдік терминолог лингвистердің, тілші ғалымдардың еңбектеріне шолу жасалды, салыстырылып талданды, жүйеленді.
Зерттеудің пәні мен нысаны. Жұмыста көркем, ғылыми мәтіндердегі терминдердің когнитивтік, прагматикалық-лингвистикалық қолданысы зерттеу нысанына алынды. Когнитивтік парадигмадағы терминдердің семантикалық-лексикалық сипаты зерделенді. Зерттеу жұмысының пәні-қазақ тіліндегі терминдерінің когнитивтік-семантикалық құрылымы.Зерттеу нысаны ретінде қазақ тіл біліміндегі және қазақ баспасөзіндегі 200- ге жуық сөз теріп алынып, талқыланды.Сонымен қатар, тіл білімінің сөздіктері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу жұмысының барысында тілдік және когнитивтік бірліктерінің өзара әрекеттестігінің нәтижесінде тіл мен таным байланысы айқындалып, терминжасамдағы когнитивтік құрылым ерекшеліктері мен түрлері анықталды. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар, когнитивті терминдердің дамуын бақылауға жол ашады. Зерттеу жұмысының ғылыми-әдістемелік негізі ретінде Ш.Құрманбайұлының, Ж.Манкееваның, Ө.Айтбайұлының, С.Исакованың, С.Кубрякованың және т.б ғылымдардың еңбектері алынды.
Зерттеудің әдістері. Терминтанымның когнитивтік, прагматикалық-танымдық қызметін, ерекшеліктерін, қолданысын зерттеуде, сұрыптауда А.А.Реформатский, В.П.Даниленко, А.В. Суперанская,Н.В.Подольская, Н.В.Васильева,Е.С.Кубрякова,В.М.Лей чик,А.Байтұрсынұлы,Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ө.Айтбайұлы, М.М.Копыленко, Т.Жанұзақов, Н.Уәли, Ж.Манкеева,Қ.Ш.Хұсайын,З.К.Ахметжан ова,Л.Қ.Жаналина,Ш.Құрманбайұлы,Б.М омынов,Р.Шойбеков,М.Малбақов т.б. ғалымдардың теориялық тұжырымдарға сүйендік. Зерттеу барысында сипаттамалы, салыстырмалы, ретроспективтік әдістер, сондай-ақ тілдік деректерді түрлі компоненттік,концептуалдық талдау және интрепретациялау, жаппай сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, талдау, синтездеу тәсілдері қолданылды. Сонымен қатар терминдік бірліктерді зерттеуде танымның жалпы қағидаттарына негізделген сипаттау, топтау әдіс-тәсілдері де қолданылады.
Тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының тәжірибелік мәні - мектептер мен ЖОО-ның білім алушыларына, тіл зерттеушілеріне терминдердің тек анықтамалық-түсіндірмелік сипатын ғана зерттемей, когнитивтік-танымдық, мәтіндегі прагматикалық сипатын түсіндіру болып отыр. Жұмысты ЖОО-да, арнайы кәсіби және орта білім беру мекемелерде дәріс сабақтарында, практикалық сабақтарда, үйірме, факультативте оқу құралы ретінде, қосымша ғылыми нұсқаулық ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысы бойынша жарияланымдар.Зерттеу жұмысы негізінде үш мақала жарияланды.
1. Ақтөбе қаласындағы Ұстаз оқу-әдістемелік орталығы ұйымдастырған Цифрландыру - бүгінгі білім берудегі жаңа бағыт атты республикалық ғылыми-практикалық конференциясының жинағында Терминдерді когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеу атты мақала жарық көрді.Ақтөбе қаласы,18 сәуір 2022 жыл.
2. Ғылым мен технологияның , қоғам мен білімнің өзекті мәселелері: жағдайы мен даму болашағы атты ІІІ Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында Когнитивті терминтанымнің тіл біліміндегі алатын орны атты мақала жарық көрді. Ақтөбе қаласы, 26.12.2022 жыл.
3. Ақтөбе қаласындағы Ұстаз оқу-әдістемелік орталығы ұйымдастырған Білім, ғылым және тәжірибедегі заманауи ақпараттық-коммуникациялық технологиялар республикалық ғылыми-практикалық конференциясының жинағына Қазіргі білім парадигмасындағы когнитивтік лингвистиканың орны атты мақаласы жарық көрді. Ақтөбе қаласы, 20.01.2023 жыл. Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Диссертация жұмысы кіріспе және үш бөлімнен, әр бөлім екі бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Когнитивтік лингвистика және терминтаным.
Терминдердің лингвокогнитивтік аспектісін теориялық тұрғыдан зерттемес бұрын, когнитивтік лингвистика ұғымына тоқталайық. Когнитивтік лингвистика - тілдік сана көріністерінің табиғатын, лингвистикалық ойлаудың ақиқатын зерттейтін тіл білімінің саласы. Әр халықтың, ұлттың санасында әлемнің ғылыми бейнесі туралы, қоршаған ортаның шындығы туралы ұқсас идеялар қалыптасады [1]. Когнитивтік лингвистика адам баласының логикалық ойлау қабілетімен, менталитетімен және таным көкжиегімен тығыз байланыстағы пән.
Профессор Ғ. Қалиевтің Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде когнитивтік лингвистика терминіне мынадай анықтама беріледі:
Когнитивтік тіл білімі орысша - когнитивная лингвистика (лат. cognito білім, түсінік) - табиғи тілдік сана әрекетінің көрінісі, ойдың тікелей шындығы ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы.Адам санасы мен ойлау процесіндегі құбылыстар тіл арқылы ғана белгілі болады.Лингвистика тілдің жалпы құрылымын зерттейтін ғылымнан тілді адам ойлауы мен танымына байланысты қарастыратын гуманизацияланған ғылымға айналды.Когнитивтік лингвистикада тілдің таным құралы және танымның алғы шарты екендігі басты назарда ұсталынады. В.Гумбольдт кезінде тілдің адам болмысы мен танымының барлық аясын қамтитын адами рухтың басты қызмет екендігін баса көрсеткен болатын.20 ғасырдың аяғында тілді зерттеу адамның танымдық қызметі тұрғысынан қарала бастады.Солайша,когнитивтік лингвистика антропоцентристік парадигма аясында когнитивизм базасында пайда болды. Когниция-когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымы. Ол білім мен ойлаудың тіл арқылы танылуын қарастырады.Сол себепті, когнитивизм тіл білімімен тығыз байланысты. „Когнитивтік лингвистикада тіл адамзат ақыл-ойының ажырамас және органикалық бөлшегі ретінде, ал универсалды білім қабылдау, түсіну, ойлау секілді ұғымдармен
қатар тұратын құрылым тұрғысынан қарастырылады" деп тілші Э.Д.Сүлейменова айқындағандай, адамзат болмысының универсалды сипатын
айқындау тіл мен танымның да жалпыға ортақ өзгеше мүмкіндіктерін
сұрыптауға көмектеседі. Барша адам баласына тән биоанатомиялық негіз оның
ми мен жүйке, сана мен жады құрылыстарының жұмыс істеу принциптерін
айқындауға, адамзат атаулының ерекше қабілеттерін жүйелі зерттеуге әрі
табиғи болмыс-бітімнің әлеуметтік-мәдени ұстанымдар негізінде даму, өзгеру,
толығу бағыттарын талдап көрсетуге себепкер болар маңызды факторлардың
бірі ретінде қарастырылды. Сондықтан жалпы тіл білімі көлемінде ғалымдар
адамның ерекше жаратылысын оған қызмет ететін тіл, сана, таным, қоғам
ұғымдары арқылы зерделеуді, олардың ішкі-сыртқы сабақтастығын
әрқайсысының динамикалы қозғалысынан өрбітуді, сол арқылы жеке мен
жалпының байланысы негізінде диалектиканың даму заңдарын сұрыптауды
мақсат етіп отыр. Қазіргі тіл ғылымы ғылымдар тоғысында, олардың аса
маңызды жетістіктері негізінде күрделі ғылыми мәселелерді шешуге талпыныс
жасауда, ең бастысы, лингвистика адамның барша әрекетінің көзі ретінде тіл
мен оның құралдарын қарастыру қажеттігін дәйектеп көрсетуде. Тіл адамның
сыртқы ортамен байланысынан туындайтын, соған ұқсастыра әрекет еткен адам
қабылдауынан сусындайтын өзгеше құбылыс екенін ғалымдар ерте кезден
байқаған. Олар сөз табиғатын зерттей отырып, оның номинативтік қызметін
түсіндіруде тіл пәлсапасының маңызды тұжырымдарын басшылыққа алған. Ат
қою мен ұқсату арқылы да жаңа ұғым, жаңа сөз жасала отырып, адамның танымдық қорына енетін үлгілер мен бейнелер, мағыналар мен типтік формалар
саны көбейе түсетінін дәлелдеген.
Когнитивтік тіл білімі табиғи тілдің игерілу, қолданылу механизмін түсіндіруді және соған лайық оның моделін жасауды мақсат етеді. Ол үшін ниет, ес, еске сақтау, түсінік, жоспарлау, басқару сияқты сөйлеуге қатысты тілдік, психологиялық, физиологиялық т.б. ақпараттардың басын біріктіретін когнитивтік категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілдің көмегімен ақпараттың берілу, сақталу тәсілдері мен құрылымы жайында түсінікті кеңейтеді және машиналық аударма, ақпараттық-ізденіс, есептеу жүйесімен, т.б. байланысты бірқатар қолданбалы міндеттерді шешуге мүмкіндік береді [9]. Осы анықтама бойынша, когнитивтік лингвистиканың басты мәселесі - тілдің адам санасындағы оймен байланыстырудағы негізгі зерттеу нысанына айналатынын анық көреміз. Когнитивтік деген терминнің өзі - танымға қатысты өте ертеде пайда болған және философия саласында ақиқат болмысты танудағы терминдік корпусқа жатқызылатын тілдік бірлік. Бұл термин адамның сыртқы дүниеден ақпарат қабылдауын, оны өңдеп, соған сәйкес әрекет етуін, жадын, есте сақтауын, бір сөзбен айтқанда, менталдық үдерістерді зерттейтін ғылымдар саласында беріде кең қолданысқа ене бастады. Әйгілі Р. Джеккендофтың айтуынша, когнитивтік теория дегеніміз: адамның ой-санасының негізін құрайтын және адамның миында менталды лексикон ретінде сақталатын менталды ақпаратты зерттеу [10]. Терминдердің когнитивтік ерекшеліктері аударма процесінде көрініс табады. Мәселен, екі тіл - екі дүниетаным демекші, әр түрлі семьяға жататын тілдер әрдайым бірдей нәрсені білдірмейді, тек оған әр түрлі көзқараспен қарайды (В. Гумбольд). Бір тіл - ол бір бөлек әлем болса, ал екі тіл - ол екі бөлек әлем. Бірақ бұл әлемдердің бір-біріне ұқсастықтары болмауы да әбден мүмкін. Әрбір этностың, ұлттың тек өзіне ғана тән ерекшеліктері болады және басқалардан өмір салты, дүниеге деген көзқарасы, идеяларымен ажыратылады. Әр халықтың (мыс. қазақ, ағылшын) ертеден қалыптасып келе жатқан өзіндік мәдениеті мен болмысы, санасы мен танымы болады. Соған орай, белгілі бір салада заттар мен құбылыстарға атау беріліп, терминдер жасалады десе болады, оны тіл білімінде терминжасам деп атайды. Терминдер адамның логикалық ойлау қабілетінің нәтижесінде жасалады әрі оны қабылдау процесімен ерекшеленеді. Және адам баласының таным процесін бейнелейтін, сондай-ақ әлемнің ғылыми көрінісін түсінуге мүмкіндік беретін когнитивті құрылымдар ретінде терминдер әрдайым ұғымды білдіреді. Ал ұғым сана деңгейінде таным процесстерімен тікелей байланыста болып отырады. Аударма барысында аудармашы терминдердің табиғатына терең ұғыну керек. Мәселен, ол үшін заңи терминдердің функциялық құрылымына, гендік ерекшелігіне, мағыналық және морфологиялық өзгешеліктері мен нормативті стильдік белгілеріне толыққанды зерттеу жүргізеді. Терминология
саласына экстралингвистикалық факторлар әсер етіп, когнитивті лингвистика тұрғысынан зерттелу үстінде.
Соңғы бес жылдықта О.А. Жұбаева, С.Исакова, Г.Алмұханова сияқты Отандық зерттеушілер терминдердің когнитивті сипатын зерттеп, осы бағыттың дамуына өз үлестерін қосты. Авторлардың пікірінше, терминдерге когнитивті тұрғыдан талдау жүргізу үшін, ең алдымен тіл иесінің санасындағы танымдық және ментальды процестерді анықтап алу керек және термин адам танымымен байланысты қарастырылады деген қорытындыға келген [2, 15-23 б]. Заң терминдерін лингвокогнитивтік тұрғыдан зерттеу маңызды процесс. Бұл тілдік құрылымдар танымдық (когнитивтік) ақпаратқа ие. Тілдік формада заңды мағынаға ие термин сөздерге тән ерекшеліктің бірі ақпараттылық болғандықтан, заң терминдерінің тілдік және танымдық (лингвокогнитивті) құрылымын зерттеу маңызды процесс [3]. Когнитивтік лингвистика когнитивтік құрылымдарды қарастырумен қатар, адам санасында тілдік және тілдік емес білімдер жүйесінің құрылымын,сондай ақ тілдік және тілдік емес ақпараттарды игеру, өңдеу, қолдану секілді әрекеттердің жүзеге асуын қарастырады. Тілдік таңба арқылы кодқа салынған ақпараттарды ашу немесе ақпараттарды кодқа салу сияқты әрекеттер
когнитивтік лингвистиканың құзырына жатады. Тіл мен таным процестерінің
арақатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивтік когнитивтік жүйесіне
сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатысы адам баласының
интеллектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп
береді. Тіл мен таным арақатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға
түседі. Сондықтан да терминдік бірліктердің берілу жолдарын, дефинициясын
осындай танымдық негізде қараудың мәні мен маңызы зор.Тілімізде аударма жасау арқылы сөз жасаудың, ойды бейнелеудің жаңа тәсілдер туады, жазу шеберлігі артады. Бұл - халықтың рухани жағынан дамуының күшті құралы ретінде бүкіл адамзат мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар бұлағы, тіл ұстартудың мектебі.
Аударматану ғылымы - тілтану ғылымындағы арнаулы өрістің бірі.
Теориялық салада жаңаша ойлау, жаңа көзқарасатарды ескеру - әрбір ғылым
саласының негізгі, өзекті мәселесі. Онсыз бірде-бір ғылымның дамуы әрі
жетілуі мүмкін емес, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.
Қазақ тіліндегі терминдер когнитивтік санамен тығыз байланысты,
ғаламның ғылыми бейнесін құрайтын концептілер объективтендірілу мен
вербалданудың тілдік құралы болып саналады. Қазақ терминдерінің
когнитивтік семантикасы тіл мен ойлаудың, тіл мен сананың өзара байланысын
көрсетеді.Қазақ тіліндегі терминдік бірліктер таңбалық қасиеті мен атқаратын
қызметтерімен ерекшеленеді. Терминдердің когнитивтік кеңістігінде ғылыми -
интелектуалды ақпараттар басым түрде жинақталып, кодталған болса, онда
терминнің таңбалық сипаты когнитивтік құрылым болып есептеледі.
Терминдер өзінің таңбалық қасиетінің негізінде өз бойына,
концептілердің когнитивті құрылымдарына когнициялық ақпараттарды
жинақтап, осы құнды мәліметтерді әрі қарай дамытуға үлкен мүмкіндік
туғызады.Қазіргі кезде терминологияның лингвомәдениеттану мен когнитивтік
лингвистика тоғысуындағы пайда болаған лингвистикалық концептология
парадигмасы аясында зерттелуі елеулі ғылыми нәтижелерге жеткізетіндігі
анық. Когнитивтік лингвистика мен лингвконцептологияның ең негізгі
маңызды да өзекті категориясы концепт болып табылады. Терминологиялық
концептіде менталды - когнитивтік ұғымдар, түсініктер, ақпараттар
жинақталып, таңбаланған.Ғаламның ғылыми бейнесі - терминологиялық
концептілердің жүйелі де кешенді жиынтығы және ұлт танымының терминдік бірліктер деңгейіндегі тілдік көрінісі. Терминологиялық концептілер тілдік санадағы лингвоменталды құрылым болғандықтан, олардың тілдік көрінісі, яғни, вербалдану қызметі когнитивтік - менталды өрісте, кеңістікте алуан түрлі қызметтерді атқарады.Тілдік ғылыми мәтіндердегі терминологиялық концептілердің қолданысы, вербалдануы ғылыми мәтіннің дискурстық сипаттарына байланысты болып келеді және дискурсты құрылымдайтын маңызды құрал болып табылады.Когнитивтік семантика тіл арқылы құрылатын танымдық ақпарат ретінде қарастырылып, сол тіл арқылы берілетін адам санасындағы концептуалды білімді таным үлгісі арқылы зерттейтін ғылым деп түсіндіріледі, себебі терминдердің семантикалық компоненттерін ғана емес, мүмкін, ықтимал семантикалық компоненттерінің де маңыздылығы ескеріледі.
Терминология мәселелері - ғылымның өзекті мәселерінің бірі. ХХ
ғасырдың 30-жылдары қалыптаса бастаған терминология саласы мәселелері әлі
де шешуін таппаған, өзектілігін жоғалтпаған деп айтуымызға толық негіз бар.
Ғылымның барлық салаларының жан - жақты дамуы терминология
мәселелерімен тығыз байланысты, себебі қандай да бір жаңалық, жаңа ұғым
терминмен белгіленіп, терминологиялық жүйеде өз орнын тауып отырады.
Ғылымның қай саласына назар аударсақ та, сол саланың қаншалықты
деңгейге жетіп, қаншалықты дәрежеге көтерілгені терминологиялық жүйесінен
көрініп тұрады. Ресей ғылымындағы терминологияны зерттеудегі арнайы
бетбұрыс Д.С.Лотте, С.А.Чпалыгин, С.И.Коршунов есімдерімен тығыз
байланысты. Өткен ғасырдың 30-жылдары құрылған терминкомдар бұл күндері
ғылымның дербес бір саласын құрап отыр және әлі де өз маңыздылығын
жойған жоқ.Орыс терминологиясының дамуына А.А.Реформатский, Н.А.Баскаков,Т.Л.Канделаки, Б.Н.Головин, Г.В.Степанов, В.П.Даниленко және т.б. ғалымдар,сонымен бірге бүгінгі таңда осы істің ізбасарлары, жалғастырушыларыА.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильев, К.М.Мусаев және т.б. өз үлестерін қосып отыр. Бұл тілші - ғалымдардың қарастыратын мәселелері де жан - жақты, атап айтқанда, терминологиялық жүйенің құрылуы, терминнің мағыналық ерекшелігін зерттеу, оның басқа тілдермен байланысы, сол тілдердің лексикалық қорына еніп, терминология жүйесінен орын алуы т.б.Тіл білімі ғылымында терминологиялық жүйенің психология, социология, семасиология, ономасиология т.б. экстралингвистикалық факторлармен байланыстырыла қаралуы - осы саладағы жаңа бағыттардың бастауларының бірі.Терминдік ұғым,терминологиялықжүйе, терминологиялық өріс, жоғарыда айтқандай, көптеген басқа ұғымдармен,тәсілдермен бірге зерттеліп жүр. Соның ішінде термин мен концепт,терминология мен когнитивтік лингвистика ұғымдарының бір қатарда қаралуы,жаңа көзқарасты талап етеді.Әлемдік және отандық тіл білімінің қазіргі таңдағы дамуы лингвистикалық зерттеулердің антропоцентристік зерттеулерге көшу ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы тіл білімінің ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Себебі тілдік құбылыстарды зерттеуде лингвистика тек қана тілдік, атап айтқанда, фонетикалық, грамматикалық, лексикалық т.б.жүйелермен шектеліп қана қоймайды.
Қазіргі таңда тіл мен мәдениет, адам және тіл байланысын
когнитивтік тұрғыдан қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Когнитивті бағыттың маңыздылығы мен өзектілігі оның тек теориялық
лингвистикадағы контексті полипарадигматизміндегі доминанттылығында
емес, сонымен бірге ауқымды кең ғылыми бағдар ұсынуында, мәселен, тілдік
құбылыстарды экспликациалау, тіл мен мәдениет байланысындағы адамның
рөлі, адам және тіл мәселесі, басқа тіл құбылыстарын және аппаратын
қарастыру (Е.С.Кубрякова, Ю.Д.Апресян, В.З.Демьянков, В.В.Колесов,
Е.В.Рахилина, В.Б.Касевич, Ю.С.Степанов және т.б.). Когнитивтік
лингвистика лингвистикалық зерттеулердің шеңберін маңызды түрде күшейте
түсетін қазіргі антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм
негізінде туындайды.Когнитивтік лингвистика адамның менталитетімен, білімімен байланысты болса, лингвистикалық мәдениеттану мәдениет пен тілдің арақатынасына көңіл бөледі. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттейді. Оның негізі мақсаты - халықтың ойлау ерекшелігі мен оның мәдениетін тіл арқылы ашу. Тіл мен мәдениеттің ажырамас бөлігі, әрі ол лингвомәдениеттануда рухани болмыс ретінде танылады, яғни, тілде ұлттың
дүниетанымы, әдет - ғұрпы, дәстүрлері, ұлттық мәдениеттің еркшеліктері -
рухани өмірі көрініс табады.Тіл зерттеушілері арқылы халықтың менталитетін, дүниеге, қоғамға,өздеріне көзқарасын түсінуге болады деп есептейді. Халықтың өмірі, дүниеге көзқарасы мақал - мәтелдерде, фразеологизмдерде, метафоралар мен символдарда сақталып қалған. Олар халықтың мәдениеті мен менталитетінің ең бағалы мәліметтерінің дереккөздері. Лингвомәдениеттану мәдениетте метафора мен символдардың, ғасырлар бойы тілде сақталып келген фразеологизмдердің рөлін анықтауға тырысады, себебі фразеологизмдер халықтың көзқарасын, белгілі қоғамдық кезеңдегі сол заманның идеологиясын жанама түрде жеткізеді, яғни, халықтың мәдениеті фразеологизмдерде, метафораларда, символдарда бейнеленген.Когнитивтік лингвистика терминдерді зерттеуде жаңа бағыттарға жол ашады. Өйткені бұған дейінгі дәстүрлі семантикалық, жүйелі - құрылымдық парадигмалар жоққа шығарылмай, қайта керісінше, терминологиялық процестерді жаңа тұрғыдан зерттеп ұғынуға ұмтылыс жасайды. Когнитивтік лингвистика жалпы лингвистиканың аумағынан шыға отырып, философия, психология, логика, әлеуметтану пәндерімен байланыс жасап, осы саладағы ғылымның ауқымын кеңейтеді.Терминдер - өзіндік құрлымдық, семантикалық, деривациялық, функционалдық ерекшеліктері бар тілдің өзгеше категориясы. Аталған ерекшеліктерді ескерусіз термин жасау, басқа тілден терминдер алу, калькалау,терминдерді ұтымды қолдану мүмкін емес. Терминдер адам қызметінің ерекше түрін атап көрсететін болса, біріншіден, ғылыми, кәсіби деңгейлерін анықтайды. Сондықтан терминдер ғылым мен техниканың, кәсіби және өндірістік салалардың, ғылыми таным мен әлем көрінісінің дамуын бейнелейді.Терминдер мен терминологиялық жүйелер қоғамның әлеуметтік құрылымының біртекті еместігін, әр түрлі топтарға, бірлестіктерге бөлініп, әрқайсысының өз тілі, өзіне ғана тән әрі түсінікті терминологиясы барлығын айқындайды.Термин тілдің ерекше негізін құрайды, себебі, терминсіз, терминологиялық жүйесіз бірде - бір ғылымның, техникалық, кәсіби, өндірістік саланың дамуы мүмкін емес. Яғни, терминдерде әлем түснігі жайлы арнайы білім, ұғымдар қамтылған, сонымен қатар, терминдер адамның ойлау қабілетінің, танымының,ақиқат шындықтың бейнеленуі мен көрінісінің ерекше бір түрдегі негізін сипаттайды.
Қазақ дәстүрлі терминологиясында қазақ тілінің терминдері, негізінен,
семантикалық, құрылымдық тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда
терминологиядағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың
типологиясына назар аударылды. Қазақ терминологиясында, бүкіл тіл
білімінде тілдің таным шарттары мен құралдары ретіндегі рөлі мен
транцформациялаудағы таңбалау жүйесі болып табылатынын айқындауға көп
уақыт бөлінді, Мысалы, қазақ тілінің терминдері белгілі шамада
терминологиялық аталымның соңғы нәтижесі, өнімі ретінде қарастырылды
(Ш.Құрманбайұлы), сонымен қатар лингвистикалық бірліктері ретінде олардың
тілдік қасиеттері мен белгілері толық зерттеліп пайдаланылды (Ө.Айтбаев).
Дегенмен, қазақ терминдерін аталымдау мен функциялауда адамның танымдық
және ментальдық қызметі (когниция) лингвистикалық зерттеу пәні болып
қалыптса қойған жоқ. Тіл - ұлттық мәдениеттің көрінісі. Осы ұлттық мәдениет, қоғамдық өзгерістер мен инновациялық атаулының барлығы тілдік көрініс табуы заңды құбылыс. Себебі тіл - халықтың рухани және материалдық мәдениетінің, барлық бітім - болмысының айнасы іспетті. Тіл біліміндегі таңба теориясының танымдық негізін салушы В.фон Гумбольдтың: Халықтың тілі барда оның рухы бар, халықтың рухы бар да оның тілі бар, ал өзіме осыларға тең келетін нәрсені елестету қиын, деген пікірі біздің ойымызды негіздей алады .Адам өзін қоршаған ортаны бейнелейтін көптеген қызмет түрлерін -
еңбекті, өнерді және т.б. шығармашылық, өндірістік салаларды біледі. Олардың
әрқайсысы шындыққа апаратын психикалық болмыстың дербес жүйесін
көздейді. Осымен байланысты танымдық деңгейге қатысты қазірде жиі
айтылатын концептуалдық ғылым шындықты ұғынудың негізгі тәсілі болып
табылады. Дүниетанымының құрылысы негіздерін анықтауға бағытталған
тілдік бейненің когнитивті модельдері ғылыми талдаулар жасауға мүмкіндік
береді. Дүниедегі заттар мен құбылыстардың жер шарын мекендейтін
адамдарға ортақ болуымен қатар, әр халық сол заттар мен құбылыстарды өз
мәдениетіне, танымына, болмысына қарай ыңғайлап, өзінің таным - түсінігінің
деңгейі мен тану мүмкіндігіне сәйкес атау береді.Атаудың танымдық - қызметтік табиғатын терең тану үшін оның теориялық негізін қалаушылардың ғылыми пайымдауларының маңызы зор. Ғалым А.А.Потебня еңбектерінде антропологиялық тіл білімі адамның шығармашылық рухы туралы әлемдік ілімнің ең ірі бөлгі ретінде концептілік негізде зерттеулерге бастау болғандығы белгілі.А.А.Потебня адамзат сөзінің табиғи шығармашылығы туралы
лингвопоэтикалық тұжырымдамасында теориялық көркемдік және ғылыми
шығарманың бір ғана мақсатты адамның ішкі жан дүниесін өзгертушілік болып
табылады. Осылайша бұл мақсат жаратушының өзіне қатысты жаратуы бір
мезгілде жетеді. Ендеше көркем және ғылыми шығармада бір және сол уақытта
қанша құрал болса, соншалықты мақсат бар немесе ондағы мақсат
категориялары және құралдары барлық белгілермен сәйкес келе отырып,
ажыратылуы мүмкін емес, - деп көрсетеді .
Ұғым белгілі бір нысанның ең мәнді және жалпылама белгілерін
анықтайтын сананың нәтижесі болып табылады. Ал концептіде нысанның
маңызды белгілерімен аралас маңызды емес белгілері де қамтылуы мүмкін.
Сондықтан да терминологиялық бірліктер де аса күрделі таңба болғандықтан,
оларды дәстүрлі тілдік тұрғыдан қарастыру ғана жеткіліксіз болады. Өйткені
терминдер мазмұны көптеген экстралингистикалық факторларға байланысты
болып келеді де, адам санасында тілдік және тілдік емес білімдер жүйесін
құрайды. Терминдер ұлттың, халықтың тәжірибесін, қоғамдағы адамдардың бір
- бірімен байланысын, шаруашылығын, рухани, материалды мәдениетін т.б.
концептуалдық ғылым кешенінде өз бойына жинақтайды. Осы тұрғыдан
терминдер антропоцентристік бағытта қарқынды дамып келе жатқан
когнитивтік лингвистиканың жаңа саласы ретіндегі когнитивтік терминология
арнасында зерттелуі тиіс деп санаймыз.Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік
бағыттың қалыптасуында Э.Д.Сүлейменова, Н.Ж.Шаймерденова,
Г.Г.Гиздатов,Ж.Манкеева,Қ.Жаманбаев а, Г.Смағұлова, Б.Хасанов, Б.Қасым, А.Ислам еңбектерінің маңызы зор. Когнитив ғылымының басты, негізгі ұғымы - ғаламның тілдік бейнесі термині Ғаламның тілдік бейнесі термині философия мен логикада Л.Витгенштейннің, ал антропология,семиотика,лингвистикад а Л.Вайсгербердің ұсынуымен қолданған .
Когнитивтік ғылым мен жасанды интеллект інің маңызды ұғымы ғалам
моделі немесе когнитивтік моделмен тікелей байланысты. Ғалам моделі -
концептуалды табиғатқы ие құрылым. Ғалам моделінде субъектінің ақиқат
шындық туралы түсініктері, нақты деректер, оқиғалар туралы концептулды
білімі тіркеледі.Когнитивтік лингвистикадағы сөз мағына мен семосиологиядағы сөз мағынаны ажыратудың қазіргі тіл білімі үшін маңызы зор. Когнитивтік лингвистикада мағына семиосологиядағыдай сөз мазмұны ретінде көрінбейді.Когнитивтік семантикада мағына когнитивтік моделдің
еркеше қорытындысы ретінде көрінеді. Мағына концепт негізін құрауға мүмкіндік беріп, табиғи тілде ақпараттық құрылым арқылы ойша кодталған және санада бекітілген тілдік мазмұн болып табылады. Сонымен қатар, когнитивтік лингвистикада мағына екі жақты табиғатқа ие: біріншіден, жалпы адамзат білімі тіркелген қоғамдық сананы құрушы бірлік ретінде саналады, екінішіден,сананың нәтижесі ретінде қабылданады. Адам сөзді білгенде нені түсінеді,мағынаның таңбалық құрылымы неге негізделеді, семантикалық қабылдау, сөз таңдау барысында қандай әрекеттер орындалады дегендер когнитивтік семантика мәселері болып табылады. Семантикалық талдау мен когнитивтік семантикадағы концептуалды талдаудың да өзіндік ерекшеліктері бар.Концептуалды талдауды да концептілік талдаумен шатастыруға болмайды.
Концепт теориясы - концептуалды білімнің бір ғана тәсілі. Концептуалды
құрылым мағынасы одан кең, ол санадағы тұтас тілдік мазмұнын қамтиды.
Қазіргі тіл ғылымында тілдік мағынаның кең таралған семантикалық
үштігі - шындық зат, оның таңбасы және ой туралы тілдік мағынаның
табиғатын шешуге бағытталған. Когнитивтік семантикада тілді ұғыну және
қолдау мәселесі негізге алына отырып, мағынаның санада кодталған процесс,
ғаламның тілдік бейнесін құрушы элемент екені көрсетіледі. Соның
нәтижесінде процесстік әрекет етуші, әрекет, мақсат, нәтиже қатынасы
негізінде жүзеге асатыны айқындалады. Әрекет етуші әрекетті белгілі бір
мақсат көздеп жасайды және ол белгілі бір нәтижеге бағытталады. Нәтиже -
объективтік шындықтың тілдік бейнеленген формасының концептуалды жүйесі
(семантикалық құрылымдар - прототип, фрейм т.с.с.), ал мағына - санада
кодталатын процесс. Танымның кодталуы әрекет түрінде сөз, дыбыстық
құрылым мен мазмұн бірлігі арқылы ойша және әр түрлі бейвербалды,
вербалды түрде жүзеге асады. Осындай вербалды түрде қалыптасқан таным
кодталуының бір ерекше түрін терминдер жүйесі айқындайды.
Терминдердің концептуалдық құрылымын анықтауда ұғым мен мазмұн
мәселесінің маңызы зор. Себебі терминнің концептуалды құрылымы дегеніміз
- белгілі бір ұғымдық сала иелерінің коммуникативтік байланысын қамтамасыз
ететін референциялардың инвариянтты жүйесі. Концептуалды құрылымды тіл жүйелері мен арнайы ұғымдар арасын байланыстыратын негізгі буын деп қарастыруға болады. Бұл арада тілмен тікелей байланыс мазмұнды аспектарқылы жүзеге асырылады. Сондықтан концептуалдық құрылымның өзі де белгілі бір семантикалық және ұғымдық категориялармен сипатталады.
Қорыта келгенде, когнитивтік лингвистикада тіл мен таным бірлікте қаралады. Яғни тіл мен таным сабақтастығы адамға қатысты біртұтастықта қаралады . Когнитивті лингвистика саласындағы негізгі бағыт тіл мен адам санасын, тіл мен танымды біртұтас жүйеде қарастыру. Айнала қоршаған ортаның адам санасында бейнеленіп, тілде көрініс табуы, тілдің танымдық сипаты когнитивті лингвистикада тереңнен қарастырады.терминді когнитивтік тұрғыдан қарастыру үшін тіл сөйлерменінің санасындағы ментальды процестерді анықтап алған дұрыс. Олбізге термин аталымындағы күрделі ғылыми танымды түсінуге мүмкіндік береді.Когнитивтік терминтаным тілге деген антропоцентристік көзқарастан
туындаған. Тіл арқылы жарыққа шығатын адам санасындағы дүниенің тілдік
бейнесі когнитивтік лингвистиканың негізгі нысандарының бірі болып та-
былады. Яғни, когнитивтік терминтаным терминді адаммен байланысты
қарастырады.
1.1.Тіл білімінде когнитивтік парадигманың қалыптасуы, әрине, тілдің даму заңдылықтарын, оның әрекетпен байланысын, адам санасы мен ойлау ерекшеліктерін зерттеуге деген көзқарасты өзгертті. Термин терминологияның негізгі объектісі ретінде тілдік формаға ие болғандықтан және оның ерекшеліктерін ескермей түсіну мүмкін емес болғандықтан [14], когнитивизм идеялары терминология теориясы мен әдістемесіне айтарлықтай әсер етті. Терминология ғылыми білімнің дербес саласы ретінде айқындала бастаған кезден бастап ойлау мен тіл, тіл мен білімнің арақатынасы мәселелері терминтанушылардың үнемі назарында болғанын айта кеткен жөн. Мұны растау үшін терминге Б.Н. Головин: Термин - бұл кәсіби мағынаға ие, кәсіби ұғымды білдіретін және қалыптастыратын және объектілер мен қатынастардың белгілі бір ауқымын білу және дамыту процесінде (және үшін) қолданылатын сөз немесе сөз тіркесі ... олар - белгілі бір кәсіп тұрғысынан (бізді ерекше атап көрсетті. - Е.Ғ.) [15].
Б.Н. Головиннің де мынадай сөздері бар: Лингвистика ... ғылыми терминологияның ғылыми идеялармен қалай байланысатынын және бірінің екіншісінің өзара ықпалы қандай екенін түсінуі керек[16].Когнитивизм идеялары мен терминологияның қазіргі дамуы арасындағы байланысты анықтау. Кез келген білім немесе қызмет саласының терминологиясы ғылымдағы концептуалды парадигмаларды сақтаудың, өңдеудің, аударудың және дамытудың негізгі құралы болып табылатыны жалпы мойындалған. Когнитивтік лингвистиканы зерттеудің жаңа бағыты ретінде отандық түсінудің бастауын бір кездері жалпы жетекшілік ететін авторлар ұжымы жасаған Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігі (М., 1996) салғаны кездейсоқ емес. Е.С. Кубрякова.
Когнитивтік терминдердің эвристикалық мүмкіндіктерін, олардың қазіргі ғылыми танымдағы орнын асыра бағалау мүмкін емес. Тіпті бір термин мен оның астарындағы концепцияның өзі таным құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін, ойлау, таным және белсенділік арқылы тілдің бірізді концепциясын құруға, оның адаммен күрделі әрекеттестігінің бейнесін көрсетуге мүмкіндік беретін жүйеге біріктірілген терминологиямен айналысамыз. Когнитивтік терминдердің эвристикалық құндылығы жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар, білімнің сабақтас және алыс салалары ұғымдары арасында байланыс орнатуда, оларды жүйелеуде, белгілінің шекарасын нақтылауда, әр түрлі тілдік білімдерді біртұтас теорияларға жүйелеу мүмкіндігін жасауда.
Терминнің эвристикалық функцияларының ішіндегі негізгісі - жүйелеуші функция. Термин арқылы аталған ұғымды бейнелеудің интуитивті қажеттілігі оның формасының нақтылануына табиғи түрде әкеледі.
20 ғасырдың аяғында лингвистикалық білімнің қазіргі жағдайын пішін мен жаңа мазмұнның оңтайлы сәйкестігін көрсететін концепция терминін алып келді.
Терминологиялық бірліктердің модельдеу қызметі сабақтас ұғымдардың жақындасуы, олардың арасында ұқсастық орнату есебінен бұрыннан бар ұғымдардың негізінде жаңа ұғымдардың пайда болуымен байланысты болды.Мәселен, сөздердің семантикалық құрылымына ұқсастық арқылы ұғымның өрістік құрылымы туралы идея дүниеге келді. Терминологияның болжамдық қызметі - ғылымның дамуының және ғылыми білімді меңгерудің потенциалды бағыттарын анықтау. Терминнің астарында жатқан ұғымның күрделілігін көрсететін формасы инертті емес, ол маманды сол немесе басқа ой объектісінің белгілі бір қасиеттеріне бағдарлауға көмектеседі.
Біз бұл пайымдауларды когнитивтік лингвистиканың үш іргелі тұжырымдамасы: концепция, категория және таным мысалында нақтылаймыз. Біз үшін бастапқы нүкте тіл деңгейіндегі ұғымның эвристикалық ресурсы сәйкес терминдердің туынды және үйлесімділік потенциалымен корреляциялық ұстаным болады.Олай болса, әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.
ХХ ғасырдың соңына қарай Концепция термині тұжырымдама кең таралған лингвистикалық ұғымдардың біріне айналды. Ұғым термині ғылыми дискурстан лингвомәдениет, логопистема, мифологема және т.б. Е.С. Кубрякова, концепцияның қазіргі білім теорияларында ерекше маңызы бар, оның астарында жатқан құбылыс адамның психикалық әрекетінде, дүниені концептуализациялау және категориялау процестерінде басты орынды алады[18]. Бұл ұғымның терең талдауы В.З. Демьянкова, Е.С. Кубрякова, Н.Н. Болдырева, С.Г. Воркачев, В.И. Карасика және т.б.
Ұғым терминінің оның эвристикалық мәнін көрсете отырып, туынды мүмкіндіктерін көрсетіп, сонымен қатар осы атауды және оның ең маңызды туындыларын қамтитын термин тіркестерінің тізімін берейік[19].
Тұжырымдама -- концептуалды, концептуализация, концептуалдау, концептуализатор, реконцептуализация, неоконцептуализация, концепция сферасы, концепция жүйесі, концепция өрісі, концепцияның қалыптасуы, концепция генезисі, концепті қалыптастырушы, макроконцепция, микроконцепция, метаконцепция, антиконцепт, нео -концепт, предконцепт, лингвоконцепт, лингвоконцептология, (лингвомәдени) концептография.
Тұжырымдама: концепцияның өрістік құрылымы; өзегі - концепцияның шеткі бөлігі; экстразона - концепцияның интразонасы; ұғымның құндылықбейнеліконцептуалды компоненті; пәндік индикативті оқиға ұғымдары; телеономикалық - телеономикалық емес ұғым; реттеуші - реттеуші күнделіктікәсіби тұжырымдама; әмбебап (әмбебап)этномәдени (лингвомәдени)макротопмикротопже ке (авторлық, тұлғалық) концепция;
ұлттық-бейтараптық концепция; әлеуметтік спецификалық - әлеуметтік бейтарап ұғым; эмоционалды (эмоционалды) ұғым; коммуникативті түсінік; перцептивті ұғым; онтологиялық түсінік; архетиптік концепция; тендер тұжырымдамасы; интегративті ұғым; түпнұсқа (автохтонды) - импорттық (қарызға алынған) ұғым; лексикалықграмматикалықфразеологи ялықмәтіндік ұғым; концепцияны объектилеу вербализация бейнелеу актуализациялау; концепт вербализаторлары, концепт өкілдері; ұғым атауы,
тұжырымдаманың кандидаты (номинант); вербалданған - вербалданбаған ұғым; бастапқы бастапқы бастапқы ұғым - туынды ұғым; концепцияның трансляциялануы динамизмі өзгермелілігі; ұғымдармен әрекет ету; ұғымдарды қайта құру; концепцияның дискурсивті шартталуы; ұғымды тақырыптық бекіту; концепцияның инвариантты бөлігі; негізгінегізгі ұғым; мәтіндегі басым ұғымдаремес ұғым; күнделікті - көркемдік ұғым; ономастикалық түсінік; институционалдық тұжырымдама;
жеке құндылық ұғымдары; тілдік құралдар
концепцияны онтологизациялауобъектендіру жүзеге асыру; ұғымның ассоциативті өрісі; тұжырымдаманың ақпараттық потенциалы және т.б. Концептуалды: концептуалды қабататрибуткомпонент; концептуалды жүйе ішкі жүйе сфера; концептуалды өріскеңістік; дүниенің концептуалды суретімоделі; концептуалды мазмұн, концептуалды ақпарат; тұжырымдамалық басым; концептуалды құрылым модель схема; концептуалды метафора; концептуалды метонимия; концептуалды сипаттау, концептуалды
тіл білімі; сөздіңфразеологиялық бірліктіңмәтіннің ұғымдық құрылымы; сөзгефразеологиялық бірліккемәтінгетілге концептуалды талдау; тұжырымдамалық интеграция; тұжырымдамалық туынды; концептуалды модельдеу; концептуалды сәйкестендіру; концептуалды операторлар; бағалаудың тұжырымдамалық өрісі; оппозицияның концептуалды өрісі; терілген концептуалды модель және т.б.
Концептуализация: дүниені, объектілерді, субъектілерді, белгілерді, қатынастарды концептуалдау; бастапқы - қайталама концептуализация; метафоралықметонимдік концептуализация; жеке (авторлық) концептуализация; бағалау концептуализациясы; кеңістіктік концептуализация; концептуализация тәсілдері; концептуализация принциптері; концептуализация механизмдері.
Концептосфера: жеке (авторлық), корпоративтік, ұлттық; концепция сферасын ұйымдастыру.
Берілген терминдер қатарлары, тізбектері мен парадигмалары концептті түсінуге байланысты когнитивтік лингвистика үшін маңызды ережелерді елестетуге мүмкіндік береді.
1. Ұғым - психикалық деңгейдің, сана деңгейінің бірлігі. Осыған байланысты кейбір шығармаларда қолданылған тілдік концептілердің тіркесімі екіұшты түрде қабылданады.
2. Ұғымдар дербес өмір сүрмейді, бірақ белгілі бір жүйелердің бірліктері болып табылады. Салыстыру: концептуалды сфера, концептуалды кеңістік, концептуалды жүйе, концептуалды ішкі жүйе, дүниенің концептуалды суреті. Ұғымдарды өріс түрінде біріктіруге болады, мысалы: бағалаудың концептуалды өрісі, қарсылықтың концептуалды өрісі.
3. Сана жеке, бірақ адамдардың жалпы физиологиялық және әлеуметтік қажеттіліктері олардың санасындағы әмбебап компоненттерді анықтайды. Бұл жеке және әмбебап ұғымдарды ажыратумен, авторлық ұғымдарды бөлумен байланысты. Жеке ұғымдар жиынтығы жеке концепциялық сфераларды құрайды. 4. Сана жеке-дара емес, қоршаған ортаның және ең алдымен ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің әсерінен қалыптасады, осыдан мәдени (кейінірек - лингвомәдени) ұғым туады.
5. Ұғым - тәжірибе мазмұнын көрсететін білім бірлігі. Сәр ұғым мазмұны. Ұғымда қамтылған білімге байланысты онтологиялық, аксиологиялық ұғым бөлінеді; тақырып, индикативті, оқиға; кәдімгі - көркемдік - кәсіби және т.б.
6. Ұғымның мазмұны оның санадағы орнын анықтайды, ол негізгі (немесе негізгі) ұғым, субнегіздік ұғым, макроконцепция, микроконцепция, категориялық ұғым, категориялық ұғым болуы мүмкін.
7. Концепция тәжірибенің әртүрлі салаларын сипаттайтын концептуалды белгілерді (білімнің әртүрлі аспектілерін білдіретін) немесе құрамдас бөліктерді (қабаттарды) анықтайды: бейнелі компонент, концептуалды компонент, құндылық компонент.
8. Ұғымның құрылымы өріс (концепцияның өрістік құрылымы) ретінде ұсынылуы мүмкін: ұғымның өзегі, концепцияның негізгі аймағы, ұғымның перифериясы, ұғымның ең жақын перифериясы, одан әрі перифериясы. ұғымның, ұғымның шалғай перифериясы, сонымен қатар деңгейлер түрінде, мысалы: ұғымның қабылдау деңгейі, перцептивті емес ұғым деңгейі.
9. Ұғымдар тілде объективтіленеді. Бұл үдерісті және оның нәтижелерін әртүрлі тәсілдермен анықтауға болады: ұғымды бейнелеу, ұғымды тілдік өзекті ету, ұғымды вербализациялау; концепт вербализаторлары, концепт атауы, концепт номинациясы, концепттің лексикалық өкілдері, ұғымды онтологизациялаудың тілдік құралдары, ұғымды объектификациялаудың лингвистикалық құралдары.
10. Ұғымның тілдегі берілу деңгейіне қарай лексикалық ұғым, фразеологиялық концепт, грамматикалық ұғым (морфологиялық, синтаксистік), мәтіндік концепт болып бөлінеді.
11. Ұғымдарды зерттеу тілдік бірліктердің сөздік және контекстік мағыналарын, олардың басқа бірліктермен үйлесімділігін талдау арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдіс тұжырымдамалық талдау деп аталады. Сөзді концептуалды талдау, мәтінді концептуалды талдау, көркем мәтінді концептуалды талдау.
12. Тілдің лексикалық жүйесін талдау немесе мәтінді талдау нәтижесінде лингвоспецификалық концептілерді, түйінді ұғымдарды, мәтіндегі басым ұғымдарды анықтауға болады.
13. Ұғымдар статикалық бірлік емес, олар динамикада бар: олар қалыптасады, жүйедегі орнын өзгертеді, деактуализацияланады. Тұжырымдаманың қалыптасу процесі концептуализация деп аталады, концепті қалыптастыру, концепт генезисі деген терминдер де бар.
14. Белгілі бір ұғымдардың негізінде жаңа мағыналар қалыптасады. Сәр бастапқы (бастапқы) - туынды ұғым, дифференциалдық ұғым; тұжырымдамалық туынды; концептуалды метафора, концептуалды модель.
15. Ұғымдардың айналасында ұғымның ассоциативті өрісі ретінде белгіленетін семантикалық тартымдылық өрістері қалыптасады. Терминологиялық талдаудың негізгі пәні - кәсіби коммуникация сферасының бірліктеріне келетін болсақ, ұғым мен ұғымның арақатынасын орнату, зерттеуде ұғым терминін қолдану қаншалықты орынды екенін анықтау маңызды. Терминологияның (терминдердің қандай ерекшеліктерін оның көмегімен түсіндіруге болады) және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz