Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі сынның дамуы, зерттелуі
Ғылыми жоба
Дайындаған:Шакенова Ардақ Рақымқызы
ЖОСПАР:
І. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ СЫННЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
1.1 Сын жанрының туу, қалыптасу эволюциясы, даму тенденциялары
1.2 Ұлттық әдеби процессте сынының зерттелуі және әдебиеттанудағы
көркемдік ізденістерге объективтік сын мәселелері
1.3 Ұлттық сын жанрын қалыптастырудағы әдебиет тарихы туралы
көзқарастар мен сынның жанрлық формасы
ІІ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ СЫН ЖАНРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ,
ТАҒЫЛЫМДЫҚ МӘНДЕРІ МЕН ӨРКЕНДЕУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазіргі ағымдық, мерзімдік басылымдардағы әдеби үрдіске ғылыми сын
2.2 Қазақ әдеби сынының теориялық негіздері мен эстетикалық құндылықтары
2.3 Тәуелсіздік кезеңдегі ұлтық рухтағы әдеби сын форматтары
ІІІ. Қорытынды
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы сын жанры қайшылықты қалыптасу кезеңдерін, даму жолындағы ой пікірлер қақтығысын, жолсыз бұрмалаулар мен объктивті зерттеулердің ымырасыз тартысын, заман ағысы тудырған саяси қысымдарды бастан кешіре отырып өрістеді. Әдеби сын өнері айтыс-тартысқа құрылып, қателіктерге ұрынып, жіберілген сыңаржақ тұжырымдарды түзеу арқылы өркендеу- әр халық әдебиетінің сын тарихында кездесетін құбылыс. Бүгінгі таңда күрделі сыннан өткен қазақ әдеби сын ғылымы салмақты ғылым арнасына айналып, үздіксіз даму тарихы арқылы мол әдеби зерттеулер тәжірибесін жинақтады. Сын жанры әдеби ағым мен форма тудыруда айқындаушы рольге ие дәуір тұлғаларының шығармашылық мұрасын зерттеу қазақ әдебиеті сын ғылымының іргелі саласы ретінде қалыптасты.
Әдеби үрдістің кешегі тарихы мен бүгінгі беталысын, болашақ бағыт-бағдарын айқындайтын жеке қаламгерлердің тұлғалық болмыс-бітімін даралайтын тұлғатану саласы ұлттық сын жанрымен біте қайнасып, оның ажырамас күрделі құрамды бөлігіне айналып отыр. Көрнекті әдебиеттанушы ғалым Д.Ысқақұлы: Қазақ әдеби сын ғылымы ұзақ жолдан өтті, қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен бір саласы болып қалыптасты. Оның қол жеткен табыстарын бекіте отырып, дәуірдің жаңа міндеттеріне сәйкес дамыта беру, бүгінгі заманның игілігіне айналдыру- қазақ сыншыларының абыройлы борышы [1,37б], - деп байыптайды. Міне, осындай бағдарламалық ой-тұжырым қазақ әдеби сын жанрының да ендігі беталысын айқындауға негіз болмақ. Қазақ әдби сын жарнының қалыптасу, даму, тарихы мен өркендеу перспективалары турасындағы зерттеу еңбектерінің теориялық негіздері мен практикалық құндылықтарын, тарихаты мен хақиқатын таразылап, толайым табыстары мен жарқын жетістіктерін әспеттеу, қоғам құндылығы ретінде дәріптеу ғылыми жұмысымыздың өзектілігін құрайды.
Ділмәр тіл мен көркем тілді тұтастырып, халықтың танымын әдет - ғұрып, нанымын танытушы бірден- бір төлқұжат, асылында сөз өнері - әдебиет десек, текті өнердің тереңін болжайтын қазіргі қазақ әдебиеті сынының тарихына, оның жүріп өткен жолына көркемдік сапа деңгейі тұрғысынан қарағанда бірнеше айтулы кезеңдерді атап өтуге болар еді. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында алаш арыстары негізін қалаған, осылардың арқасында жаңаша, ұлттық танымдық-көркемдік биігіне көтерілген әдеби-көркем сынымыз, ең бастысы осы арқылы сол кезеңдегі туған әдебиетіміздің тарихын, теориясын, көркемдік ізденістерін бір жүйеге түсіруге деген талпыныс, барлығы да зая кеткен жоқ. Сол жылдардағы А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ғ.Тоғжанов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев бастаған және осы ізденістер арнасын ары қарай сәтті жалғастырып кете алған кейінгі толқын әдебиет зерттеушілері мен сыншылары, атап айтсақ, Д.Ысқақұлы, Т.Кәкішев, Б.Майтанов, Ы.Мұстабайұлы, Ә.Бөпежанова, А.Ісмақова да ұлтымызға теңдессіз мол мұра қалдырды.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-тарихи шыңдыққа сай жүргізуде кеңестік идеалогия қағидаларының қаншалықты зиян келтіргендігі айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев сынды т.б ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ, 1920-1960 жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша көзқарас, жаңаша пайымдау тұрғысынан қайта сарапқа салынып, елеулі зерттеулер жазылды. Қазақ әдебиетінің тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы орайда, қазақ әдеби сынының жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына өзіндік үлес қосқан зертеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық болмысын, шығармашылығын уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың мәні ерекше.
Әсіресе қазақ көркем ойы мен сынының қалыптасу тарихында 60-80 жылдардың өзіндік өзгешелігі бар. Көзі ашық, көкірегі ояу талантты дарабоздардың талай кеңестік замандағы үстем идеологияның құрсауында шырмалғаны-шыңдық. Соңдықтан да, бұл кезеңде ғұмыр кешкен қандай да болмасын дарын иесінің еңбегін сараптаған сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси-әлеуметтік жағдайларға зер салып отыру-әділетті тұжырымның қалыптасуына мүмкіндік тудырмақ. Себебі сонау 50-60-жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет майданында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп, әдебиетіміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес қосқан, туған әдебиеттің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің небір бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші, зиялы қауым қалыптасып еді. Олардың қатарында: М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмағалиев, М.Ғабдулин, Т.Нұртазин, Б.Шалабаев, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, З.Ахметов. Н.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратпаев, Қ.Қуандықов, Х.Әдібаев. Ә.Дербісалин, З.Серікқалиев, С.Талжанов, Т.Кәкішев сынды т.б әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсысы да кейіннен қазақ әдебиеттану ғылымының өсу, өркендеу сатысында өзіндік белгі қалдырғандығы-ақиқат.
Қазақтың ұлттық әдеби сыны мен әдебиеттану ғылымындағы осынау күрделі жылдарда қалыптасқан, өркен жайған құнарлы дәстүр 60-90 жылдар, керек болса бүгінгі тәуелсіз әдебиетіміз бен өнеріміз үшін де баға жетпес биік тұғыр, эстетикалық құндылық болып отыр. Осы жылдар аралығында осынау құнарға табан тіреген, содан нәр алған бірнеше буын қазақ сыншылары да өсіп жетілді, әдебиет айдынына шықты.
Кеңестік дәуір тұсында қазақ әдебиеттану ғылымының нысанасы негізінен сол кезеңнің саясатына бағындырылып, заман өлшемімен қарастырылды. Таптық тұрғыдан қарастырылған кез-келген ұлттық мұрамыздың кеңестік мүддеге қатыстылығы қаншалықты екендігіне баса назар аударылды. Сондықтан да қазақ әдебиетінде ақтаңдақтар кеңістігі барған сайын ұлғая түскендіктен, оқу-ағарту, ғылым-білім тұрғысынан келгенде, белгілі бір мүддеге ғана бағындырылған мұндай саясаттың қазақ ғылымын өркендетуге кедергісі көп болып, іргелі ғылым ретінде дамуына бөгет жасады. Бірақ бұл әділетсіздіктің өрісі қысқа екендігі, мұндай жолмен кете бермесі ақиқат еді.
Алғашқы сын үлгілері елге сыйлы, білімді жандардың ой-пікірі ретінде көрінген. Алғашында әдеби жұмыстың бір саласы ретінде бөлініп шыққан әдебиет сыны ұзақ уақыт бойына шығармаға жалпылама баға беру, оны оқырмандарға таныстыру, оқуға кеңес беру, шығарма авторын дәріптеу немесе сынау сияқты қарапайым ғана міндеттер атқарып келді. Әдебиеттің дамуына байланысты әдебиет сынының да мақсаты мен сипаты күрделене түсіп, оған қойылатын талаптар да, жауапкершілік те күшейді. Соған сәйкес, әдебиет сынының теориялық анықтамасы да тарихи тұрғыдан нақтылана түсті.
І. Қ АЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ СЫННЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
1.1 Сын жанрының туу, қалыптасу эволюциясы, даму тенденциялары
Ұлттық әдебиеттанудағы сын жанрының туу, қалыптасу, даму тарихына үңілсек, үздіксіз өрлеу, даму үстіндегі сын саласының мол мүмкіндіктері мен сындарлы сын жолына көз жеткіземіз. Әдебиет қоғамның тәрбиешісі десек, сыншы өз қаламынан туған мақалаларын да зерттеу нысанасына алған, әрбір тақырыбына көркемдік шеберлік, биік талап тұрғысынан қарайды. Көркем туындылардың жетістігі мен кемшіліктерін саралап көрсетіп, бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ дегендей, турасын айтуға талаптанады. Қазақ сын өнеріндегі сыншылық, зерттеушілік ғалымдық ізденістердің үлгі тұтар тағылымды үрдіс көп.
Адам-қоғамның жемісі болса, әдебиет-қоғам тәрбиешісі. Көркем әдебиет- адам тәрбиелеудің ең басты құралы. Әдебиеттің негізгі обьектісі-өмір. Ал әдеби сынның негізгі мақсаты-бүгінгі күн әдебиетінде, күнделікті әдеби үрдісте болып жатқан көркемдік жаңалықтарды, ондағы жетістіктер мен кемшіліктер сырын уақтылы ашып көрсетіп отыру. Қазақ сыншылары бұл күрделі де жауапты міндеттерді орындау үшін аналитикалық талдау әдістерін қолданады. Егер: Жазушы сұлу сөздер арқылы көркем образдар жасайды. Ал сыншы болса, жазушы шығармасын ғылыми ұғымдар тұрғысынан талдап баға береді, оның идеялық мәнін, көркемдік қуаты мен қоғамдық маңызын айқындайды [7,165-бет]-деген түйіндеуге жүгінсек,З.Серікқалиев талдаулары осы сын жанрының ауыр міндеттерін айқындағандай.
Халықтың эстетикалық қажеттілігіне қызмет етіп, танымал ақындардың сөз өнеріне деген жоғары талаптарынан, сынынан өткенде ғана ақын атына ие болып, ел құрметіне бөленген. Сөйтіп, ғасырлар бойы жасалынған ауыз әдебиеті небір аумалы- төкпелі заманалар бойында халқымыздың рухани қажеттілігін эстетикалық талғамына сай қанағаттандырып уақыттардың дауылынан, қаншама қатал сыннан өтіп бізге жетті; болашаққа да осылайша кете береді. Сонымен бірге ауыз әдебиетінде ерлік пен ездік, адалдық пен арамдық, жақсылық пен жамандық, достық пен қастық, адамгершілік пен хайуандық сияқты адам өмірінде жиі кездесетін қасиеттер де сан мәрте сараланған. Осының барлығы да адамдардың бойындағы кемшіліктерді әйтеуір мінеу мақсатында ғана емес, оған қоса болащақ ұрпақтың адамгершілігі мол, білімді, парасатты, елін қорғап, халқына адал қызмет жасайтын абзал азамат болып өсуі үшін жасалынды. Өйткені алдыңғы ата, аға ұрпақтар рухы биік елдің болашағының да зор екенін біле біліп, сол мақсатқа қызмет еткен [1,8].
Сын қашан пайда болды? Сын әдебиет пайда болған кезден өмір сүріп келеді. Сондықтан ғалым Т.Кәкішев әдеби сынның алғашқы арнасы деп халықтық эстетиканы айтады. Жалпы, не нәрсе, құбылыс болмасын оған сын көзімен қарап, баға берушілік - кез келген халықтың бойында бар тума қасиеттердің бірі. Ал, М.Қаратаевтың, Р.Бердібайдың, Б.Сахариветің жазушы романының олқылығынан гөрі, жетістігін ашудағы мақсаттарын осы тұрғыдан түсіндіруге болады.
Әрине, сын мақсаты - мақтау да, даттау да емес. Бұл әдеби сын эстетикасына жат. Бірақ та тоталитаризм қысымындағы қаламгердің субъективті әлемі сынның осы мәселедегі объективтілігін шығармашылық ізденіс жағынан қолдауды қажет ететін тұстары да барын көрсетеді.
А.Сүлейменовтің Түр туралы бірер сөз мақаласы әдеби сында көркемдік дамуды шеберлік шыңына жетелейтін тың теориялық мәселелер қозғауымен құнды. Көркем шығармадағы авторлық баяндау стиліне кеңінен тоқталған сыншы жазушылар тарапынан қолданылуына, туындыдағы маңызына талдаулар жэасап, әлем және қазақ әдебиеті шығармаларындағы авторлық баяндаудың әдіс-тәсілдерін, қыры мен сырын әр дәуірдегі көркемдік құндылықтардың дәстүр арнасында дәлелдейді. Баяндау формасындағы тәсіл (бірінші жақ және үшінші жақ), автордың шығармашылық үрдіске қатысы, туындының көркемдік сипаты мен композициялық түзілісіндегі баяндау үлгісі, автор бейнесінің тұлғалануы сияқты күрделі мәселелердің талқыға түсуі сындағы таным-біліктің теориялық тұрғыдан кемелденуін, осы бағыттағы ілкі шеберлік ізденісті игі суреткерлік үрдіске сіңіруді діттеген сыншы мақсатын көрсетсе керек. Авторлық баяндаудағы мен және ол қолданысты қарастырған сыншы жазушы қалай жазу керек - бірінші жақпен бе, үшінші жақпен бе, әлде екеуіменде ме?, - дей келіп, баяндау шеберліктің бірден бір проблемасы емес. Бастыларының бірі ғана. Мұның сыртында әрине композицияның көп элементтері жатыр, - деп автордың шығармашылық үрдіске қатыстылығын байыптауда Гомер заманынан бергі орныққан авторлық баяндау дәстүрінің түрлі көріністе шеберлік сипатына орай орнығуын айқымды саралайды. Мен мен ол мұнарасында қилы-қилы заман, заң, эстетикалық көзқарас, көркемдік ізденулердің ізі барын, - айтқанда прозаның классикалық дәстүрін игерудегі іздену түр үшін емес, мазмұн үшін де маңызды деп түйеді. Әсіресе, ой-өрісі кең талғампаз оқырман қауымының да көркемдік танымы, эстетикалық түйсінуі прозаның да интеллектік деңгейін арттыруды талап ететінін зерделегенде интеллектінің бояуы да, ырғағы да көп - жалғыз ғана стильмен оның қолын ұзартып, мұратын жеткізе алмайсың. Осы ретте Хемингуэй біздің дәуір үшін бірден бір биік емес, - деп шын шеберліктің қыры мен сырын игерудегі дәстүр ұласуының қайталанбас табиғатын қарастыруда өзгенің пікіріне жығыла бермейтін білікті сыншылдық білгірлікпен пайымдайды.
Шындығында, кез келген сыншы өзі мұрат етіп алған тақырыбының қыр-сырын ашу үшін әдеби көркем әдіс-тәсілдерді шебер де ұтымды тауып, танып пайдалана білуі шартты нәрсе. Белгілі ғалым Дандай Ысқақұлы өзінің Сын шын болсын деп аталатын зерттеу еңбегінде былайша ой толғайды: Сын мұраты-көркем туынды не әдеби процесс хақында алғаш пікір білдіру. Ол өзіне дейінгі әдеби сында айтылған түрлі пікірлерге сүйене отырып, ғылыми нақты дәлелденген тұрақты баға беріледі. Әдеби өмірдегі кейбір құбылыстарды дұрыс бағалап, таласты мәселелерді сынның шеше алмауы мүмкін. Ал мұның бәрі әдебиеттану ғылымында қорытылып, ғылыми түрде бағалануы қажет. Сын мен әдебиеттану ғылымы бір-бірімен өте тығыз байланыста қызмет етеді. Бірінсіз бірін көзге елестету қиын. Сын әдебиет ғылымына жол салып отырады. Материалдар жинап, оның дамуына алғы шарттар жасайды. Шығу мерзімі жағынан сын алғашқы, әдеби сын әдебиеттану ғылымынан бұрын өмірге келген. Кейіннен әдебиеттану ғылымы әдебиеттанудың сынынан шығып жеке қалыптасты[8,1-14-б].
Сыншылдық ой- пікірлердің барынша өткір көрінген жері ақындар айтысы болды. Басқа халықтар әдебиетінде онша кездесе бермейтін ақындар сайысы- қазақ әдебиетінде ғана тән ерекше құбылыс. Бірден суырып салып айтылған айтыс өлеңдерінде қарсылас жақтың түрлі кемшіліктерімен бірге сөз саптауларындағы селкеуліктер де қатал сынға ұшырап отырған. Орынсыз айтылған бір ауыз сөздің өзі қанша мықты ақын болса да жеңіліске ұшыратқан. Өткен ғасырларда небір классикалық үлгілері жасалынған айтыс өнері бүгінгі күндері де жемісті жалғасын тауып келеді.
Сұлулықты, әсемдікті танып білудің негізгі заңдылықтары барлық халықтар үшін ортақ болғанымен де кейбір тарихи, географиялық шаруашылық діни, наным- сенім жағдайларынан туындайтын ұлттық ерекшеліктері де болмай қоймайды. Мысалы, еуропалықтар мен азиялықтардың сұлулық категорияларында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Сол сияқты бұл құрлықта көрші тұратын халықтарда да елеулі ерекшеліктер байқалады. Сондай-ақ көкорай шалғын сайын дала, айдын шалқар көл, басына бұлт қонақтаған асқар тау да табиғи үйлесімділіктің, асқан сұлулықтың нағыз өзіндей қазақтың жан дүниесімен сәйкестік тауып, көңілін шарықтатып көтереді; нәзік сезім пернелерін оятып, ән салдырады. Елін сүю, Отанын қорғау- ер азаматтың басты парыз деп білген қазақ үшін тұлпар мініп, бес қаруын асынған жігіттен сұлу жігіт жоқ. Ауыз әдебиетінде жігіт болсаң, осындай бол,- деп үлгі тұтатын небір батыр, ақылды, өнерлі, тапқыр жігіттердің бейнесі асыл сөздермен сомдалады. Жар сүю, өсіп-өну өмір сүрудің, бақытқа жетудің негізгі шарты деп санаған қазақ үшін жардың орны, ананың рөлі бөлекше. Ғашықтық жырларында, шіркін, қыздар осындай болсайшы деген армандардан туындаған Қыз Жібектей, Баян сұлудай, Ақжүністей, Құртқадай, Гүлбаршындай, Айман-Шолпайдай арулар қазақ қыздарының биік эталонына айналды. Міне, осы сияқты сұлулықты сезінудің, ол туралы таным- түйсіктің өзі халқымыздың тұрмыс- тіршілігінен, өмір туралы түсінігінен болашақты ойлауынан барып туындап, ғасырлар бойы қалыптасып, тұтас бір халықтың ұлттық ерекшелігіне айналып, оның ауыз әдебиетінде шынайы көрініс тапқан. Сонымен көркем әдебиет, оның ішінде әсіресе ауыз әдебиеті- халықтың сөз өнеріне деген ғасырлар бойы қалыптасқан сыншыл көзқарасының, халықтық эстетиканың жемісі, көрінісі. Сондықтан да әдеби сынның қайнар бұлақ бастаулары халықтық эстетикада жатыр. Халықтық эстетика ауыз әдебиетінде бар болмысымен көрініс тапса, кейінгі жазба әдебиеті дамып, профессионал әдеби сын қалыптасқан кезде де өз рөлін жоймайды. Шын мәніндегі әдеби сын өзінің ұлттық эстетикалық негізіне сүйенгенде, халықтың жүрегіне ғасырлар бойы жол тартып, эстетикалық: ләззат, рухани қуат беріп келген терең тамырлардан нәр алғанда барып өзінің қиын да құрметті миссиясын ойдағыдай орындай алады [1,10].
Әдебиет сынының тарихы ертеден басталады. Қазақ ауыз әдебиетінің көркемдік, идеялық сапалары аса жоғары классикалық үлгілерін парықтауда әдебиет сынының рөлі зор болды. Ол жазба әдебиетінің, ғылымның дамуымен бірге өрбіп отырады. Отырарлық ғұлама Әбу Насыр әл-Фарабидің, Махмұт Қашқаридың, Жүсіп Баласұғынның сөз өнері жайлы жазған пікірлері, қазіргі қазақ әдеби сынының бастау алар қайнар көзі деуге болады.
Көне дәуірдегі әдеби мұралар күллі түркі халықтарына ортақ болып келетін XV ғасырға дейінгі кезеңді қамтиды. Қазақ деген атаудың белгілі бола бастауы XV ғасырдан басталса, одан арғы түркі дүниесіне бірдей қатысы бар ең алғашқы әдеби ескерткіштер ретінде Орхон- Енисей жазбалары аталып жүр. Күлтегін мен Білге хандар қайтыс болғанда басына қойылған құлпытастарға олардың өмір жолдарын, халқына еткен қызметтерін сына жазуымен ойып салған жазбалардың әдеби сипаты бар. Өнер бар жерде оған деген пікірі де бар. Түркі халықтары сөз өнерінің алғашқы үлгілері саналатын Орхон- Енисей жазбаларында көркемдік танымды танытатын парасатты пікірлер мен бейнелі сөздер баршылық. Осындай көркемдік сипаты айқын Талас-Шу ескерткіштерінде де ойлы сөз өрнектері жиі кездеседі.
Қорқыттың атына байланысты аңыздар кейінгі кездерге дейін ауыз әдебиеті үлгісі түрінде ұғынылып келсе, соңғы зерттеулер оның нақтылы өмір сүргенін, бірсыпыра шығармаларын, күйлерін анықтап, түркі халықтарына ортақ ойшыл екенін дәлелдеп отыр. Оның үстіне Қорқыт есімі түрік әзербайжан түркімен өзбектерде біршама зерттелініп, олардың әдебиет тарихтарынан тиісті орнын алған. Қазақ әдебиетінде де Қорқытқа байланысты шығармалар баршылық [2,16].
Екінші Аристотель атанған отырарлық Әл-Фараби (870-950) сөз өнері жайлы да құнды еңбектер жазып қалдырды: Сөз ғылымын жүйелеу, Аристотель еңбектеріне түсіндірме (поэтика, риторика, софистика), Өлең кітабы, Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат, Поэзия туралы, т.б. бар ғылымды беске жіктеген ғалым бірінші кезекте тіл туралы ғылымды айтады. Әл-Фараби поэтиканы өлең құрылысы мен оның өлшем түрлері, ұйқас, әуезділік деп үш тұрғыдан қарайды. Ол әсіресе араб-парсы поэзиясын зерттеп, олардың он бір заңдылық-талаптарын көрсетеді. Олардың ішінде қазақ өлеңіне де қатысты сөздің бейнелілігі, ұйқас, ішкі ұйқас, бунақ, ырғақ, әуенділік, буын, тармақ, шумақ хақында ғылыми пікірлер білдірді [2,34].
Жүсіп Баласағұнның (ХІ ғасыр) Құтты білігі түркі халықтарының ортақ асыл сөз қоймасы іспеттес. Талай ғасырдың тәжірибесінен туған даналық шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, ой-толғамдар туысқан халықтармен қатар қазіргі қазақ тіліне де үндес.
Махмұд Қашқаридың Түрік тілдерінің лұғаты (Диуани лұғат ат Түрік) атты еңбегінде де сөз өнері жайлы ойлы өрнектер баршылық. Әдептің басы-тіл, Тілімен дастарханға жетер (тілді адам бай дастарханға жетеді), Ақылды сөз алтын табаққа жеткізер, Ер жігіттің сөзі біреу, Жақсы адамға сөз ереді [2,48]- сияқты тіркестерден түркі халықтарының өміріндегі тілдің маңызы айқын көрінеді.
Алтын Орда дәуірінің ХІІ- ХVІ ғ. мұралары онша көп сақталмаған. Бұл кездегі әдебиет өкілдерінен біз Саиф Сарай, Хорезми, Құтб, Дүрбек, Лутфии, Сайдахмад, Әли Атан, Рабғази, т.б. шығармаларын білеміз. Рабғузидің Қисса-сұл Әнбия сияқты шығармалары және қыпшақ тілінің жинағы Кодекс Куманикус жеткен. Бұларда тіл өнері жайлы арнайы айтылған пікірлер жоқ болғанымен де, көркемдіктің жоғары талаптары негізінде жазылғаны көрінеді.
ХV ғасырда жеке хандық құрып, қазақ халқы тарих сахнасына шыққан кезден бастап, ұлттық сөз өнері биік асуларға бет алды. Халық арасынан іріктеліп шыққан тілі жүйрік, орақ ауызды ақын- жыраулардың, дуалы ауыз би-шешендердің беделі ел арасында аса жоғары болды. Қазақ хандары ел билеу істерінде сөз ұстаған беделді ақын- жырауларды, билерді қасына тартып, солар арқылы халықпен тіл табысып отырды.
Қазақ хандығы дәуірінде Асан қайғы, Сыпыра, Қазтуған, Доспамбет, Шалгез, Жиембет, Марғасқа, Ақтанберді, Бұқар, Тәтіқара, Қожаберген, Үмбетей, Шал сияқты әрі ақын, әрі философ, әрі қайраткер жыраулар қазақ поэзиясы қазақ үшін өмірдің мәнін түсінудің философиялық әліппесі іспеттес. Ақын-жыраулар адамдардың моральдық болмысына айрықша назар аударып, үлкен талаптар қоюмен бірге сол адамдардың бір-бірімен негізгі қатынас құралы саналатын тілге де ерекше мән берген. Осындай ойларын мақал- мәтел дерлік поэтикалық шумақтар арқылы түйіндеп отырған [1,9].
Сөйтіп, жазба әдебиетке дейінгі ауыз әдебиетінің ірі өкілдері ақын-жыраулар поэзиясынан сөз өнеріне қойылған биік талаптарды көреміз.
Сын жанрының сара жолы, даму бағдары бірден қалыптасып, әдеби процестің әділ әрі салиқалы төреші дәрежесіне жетпегені аян. Көркем әдебиеттің бұралаң соқпақтарын, өсуін, тоқырауын, алдағы міндеттерін бағалауда жалпы сыни ойдың да қилы-қилы іздену сәттерін басынан кешіргені мәлім. Ол басқа да әдеби жанрар сияқты қоғамның, адамзат ойының өркендеу сатысына сәйкес етіліп, тамырын тереңге жайып, арнасы кең толқымалы ойдың саралы сарапшысына айналды. Ол барлық көркем құбылыстың ішкі әлеуметтік- психологиялық сыйпатын ғана ашып қойған жоқ, марксизм-ленинизм идеясын негізге ала отырып, таптық тартысты, әдеби шығарманың гуманистік нышандарын айрықша нысанаға алып, жан-жақты талдады.
Алғашқы сын үлгілері елге сыйлы,білімді жандардың ой-пікірі ретінде көрінген. Антикалық дәуірде әдеби жұмыстың бір саласы ретінде бөлініп шыққан әдебиет сыны ұзақ уақыт бойына шығармаға жалпылама баға беру, оны оқырмандарға таныстыру, оқуға кеңес беру,шығарма авторын дәріптеу немесе сынау сияқты қарапайым ғана міндеттер атқарып келді. Әдебиеттің дамуына байланысты әдебиет сынының да мақсаты мен сипаты күрделене түсіп, оған қойылатын талаптар да, жауапкершілік те күшейді. Соған сәйкес, әдебиет сынының теориялық анықтамасы да тарихи тұрғыдан нақтылана түсті. Мұның бәрінен,сөз жоқ сын мен сыншының мақсат-мұраттары айқын көрініс береді.Туынды табиғаты мен тақырыпты тануда, көркемдік құндылықтарды, өмір шындығын, кейіпкерлер жүйесін зерттеп-зерделеуде, баяндау мен бағалау тұстарында- сын мұраты айқын аңғарылады.
Ұлттық әдеби сынның өзіндік бағыты, бастау-арналары бар. Кешеден бүгінге жеткен тарихы мен тағылымы да мол. Әдеби сынның арғы- бергі кезеңдерін, қалыптасуы мен даму бағыттарын әдебиеттанушы- ғалым, профессор Т.Кәкішев қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді атап көрсетті:
Бірінші кезең- қазақ әдебиет сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған.
Екінші кезең- қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтыды.
Үшінші кезең- қазақ әдебиет сынының өсіп-өркендеу және қалыптасу дәуірі- 1938-1985 жылдар аралығы.
Әдеби сынның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана емес, саяси- әлеуметтік мәселелермен де тікелей байланысты болғандықтан әдебиет сыны тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның әлеуметтік және эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді.
Әдеби сынның табиғаты мен көркемдік- жанрлық қырларын профессор Д.Ысқақұлы төмендегіше айқындайды: Сын көркем әдебиетпен бірге пайда болып, бірге дамиды. Әдебиет бар жерде, оның сыны да бар. ...әдеби сын дегеніміз- көркем әдебиет, оның ғылымы мен журналистиканың тоғысқан түйінінде пайда болып, күнделікті әдеби өмірді зерттейтін, оның жетістіктері мен кемшіліктерін саралап, баға беретін, оқырманның дұрыс түсінуіне көмектесетін, рухани әлем аясында қызмет атқаратын, әдеби, ғылыми, публицистикалық сипатты қоғамдық сананың күрделі бір саласы, шығармашылық түрі
Жаңа заман көркем әдебиетке де жаңа талаптар қояды. Бұрыңғы кеңестік әдебиеттің қағидалары өзгеріп әдебиеттің әдіснамалық негізіне соңғы жаңалықтар әкеліп, оны қазақ әдебиетінің ұлттық дәстүрлеріне әсер етіп жатқан әлемдік әдебиетте жүріп жатқан шығармашылық үрдістер аясында зерделеу жұмыстарын күн тәртібіне шығарды. Қазақ әдебиетін теориялық тұрғыда жаңаша пайымдауға ұмтылған бірсыпыра материалдар шығып жатыр. Бүгінгі таңда постмодернизм мәдениеті кең өріс алып жатыр. Әлемдік әдебиеттің құрамдас бөлігі- қазақ өнерінде бұл түсінік әлі толықтай ене қойған жоқ. Десе де, постмодернистік кезең әлдеқашан басталған.
2000 жылдары ауыр салмақты прозаға қарағанда, жеңілдеу поэзия жаңа өмірдің тынысын тез сезініп, әсіресе ұшқыр да шағын лирика белсенділік танытып қоғамда болып жатқан әлеуметтік өзгерістерге деген өз үнін шапшаң білдіріп жатты. Осы кездерде халықтың қамын ойлап, мұңын жырлаған, арын арлаған азаматтық лириканың даусы жарқын шықты. Әдеби сында да осы ұлттық поэзияның жай- күйін саралаған мақалалар көбірек көрінді.
Жаңа ғасырдың әдеби сынында ақындар жайлы көбінде ақындардың өздері қалам тартып жатқаны белгілі. Сол себепті де олардың көпшілігінде шынайы сезімге оранған көркемдік сипат басым. Кейбіреуі эссе, естелік түрінде жазылып, көркем әңгімедей оқылады. Осыған дәлел ретінде Әбіш Кекілбаевтің Фариза Оңғарсынова туралы толғаныстарын келтірейін. Әр шумағынан қынаптан суырған алмас қылыштай қайсар шабыт жарқ ете қалады. Әр жолынан сарт-сұрт найзағайдай сорғалап шаншылар өжет намыс өрекпіп тұрады. Қаһарланса қаусыратып кететін, қайғырса қалжыратып тастайтын құдыретті ой ойқастайды. Қаламды қанжарға емес, нағыз наркескен семсерге балай алатындай сезім бет шарпиды. Фариза-аспанға алау атып, шоқ шашыратып жатқан рух жанартауы. Өшпейтін де сөнбейтін өжеттік қайнары. Екі ұдай дәурен кешіп жатқан бүгінгі қауымымызға ең керек ақын. Қайта қалғып кетпеуіміз үшін, асқақ арман үлесінен шыққанымызша, алауымызды әлсіретпей, лапылдап маздай беруіміз үшін қажет өлең [1,3] - деп Фариза поэзиясына жоғары баға беріп, пікірін білдірді.
Еліміз егемендік алып, әлеуметтік, рухани өмірімізде үлкен өзгерістер болумен бірге оның сыны да қоғамдағы алар орны да бәсеңси түсті. Бұрын рухани өмірде әдебиет көшбасшы болса, жаңа заманда журналистика алдыңғы қатарға шықты. Баспасөз бетінде өмір сүретін әдеби сын жанрларының ішінде сұхбат жанры өміршеңдік танытты. Әдебиеттің бір ғана тақырыбын қаузап жазатын сынның негізгі жанрлары саналатын рецензия, мақалаға қарағанда, сұхбат өмір ұсынып отырған зәру проблемаларды жан- жақты дер кезінде қозғай білуімен қамту нысананың ауқымдылығымен, жанрдың көтеріп отырған мәселені игеруге деген икемділігімен ерекшеленеді.
Бүгінгі әдеби сын соның нәтижесінде тек көркем шығарманың әсерін, кейіпкерлердің іс-әрекетін оқырманға түсіндіретін жеңіл міндеттен арылып, қоғамдық ақыл-парасаттың, философиялық ойдың таразысы дәрежесіне көтерілді. Міне, осындай даму барысының бар қасиетін бойына сіңірген көп ұлттық совет әдебиетінің аясындағы қазақ әдебиеті сынының да өзіндік даму ерекшелігі бар. Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ, әдебиеттану ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов секілді ұлт зиялылары еңбектерінің маңызы зор. Олар кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі таңда аты аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта қаралып, ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына енгізілді.
Жалпы, ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын алғандығы барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін бүкіл қоғам жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де сондай күй кешті.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы шеттетіліп, жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да қазақ зиялыларының қаламы мұқалған емес. әсіресе, 20-30-жылдар әдебиетінде ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұралар Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Ғабиден Мұстафин сынды майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық.
Кеңестік идеология қармағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып, ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу үрдісінде болғандығы айқын еді. Сондықтан да қазақ әдебиетінің ғана емес әдебиеттану тану мен сын жанрының көшін бастап сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С.Сейфулин, Ғ.Тоғжанов, М.Әуезов, Е.Ысмайлов, Қ.Жұмаалиев, С.Мұқанов, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, М.Ғабдулин сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен кейінгілерге үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З.Ахметов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, Ш,Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Ыбырайымов, сыңды ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған еңбектерін, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, Н.Ғабдулин, Р.Нұрғали, М.Қараев, Ж.Смағұлов секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен сын тарихы проблемаларына негізделген зерттеулерін, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Д.Ысқақов тәрізді т.б зерттеушілердің сын теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға болады.
Жоғарыда айтылған ауқымды еңбектердің барлығы да қазақ әдебиеттану ғылымына енген мол мұра. Олай болса көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне арналған зерттеулер жүргізу-қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің біріне саналады. Әсіресе, ұлттық әдеби сынының қалыптасуы мен өсіп-өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар шығармашылығын арнайы қарастырған еңбектер жазу уақыт талабы. Осы талапқа сай әдебиеттанудағы әдеби сын мәселелерін сөз еткен С.Төртқаринаның Г.Мусрепов как литературный критик, С.Жұмағұловтың Е.Ысмайлов сыншы, Д.Тұрантегінің Р.Бердібаев-сыншы ғалым, К.Ахметовтың А.Нұрқатовтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу еңбектері, М.Кәрімбековтың І.Омаровтың әдеби-сыншылық мұрасы, Р.Әбілхамитқызының Ғ.Мұстафинның әдеби сыншылық мұрасы, А.Жүсіповтың қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мәселелері және Т.Кәкішұлының ізденістері, С.Такировтың ХХ ғасырдың 40-50 жылдарындағы қазақ әдеби сыны, Ш.Әділованың Т.Тоқбергенов-әдебиет сыншысы атты зерттеу еңбектерінің танымдық дәрежесі жоғары деуге болады.
Сонау сұрапыл соғыс қамытынан құтылған қаһарман халықтың көңіл күйі жайдары болғанымен, дамылсыз партиялық нұсқаулар, бір сарынды идеология елдің санасын солақай бағытта тәрбиеледі.
Әдебиет идеологияның елеулі саласы саналып, ол жаңа кезеңде партияның дегенімен жүруге мәжбүр болды. 1946 жылғы Ленинград және Звезда журналдары туралы аты шулы қаулыдан бастау алып 50- дейінгі музыка, драматургия, кино жөніндегі қаулыларда қойылған талап бойынша әдебиет пен өнердің басшылыққа алар шығармашылық әдісі-социалистік реализм болды. Көркем туындының барлық сыр- сипаты осы әдіспен ашылып көрсетілуі тиіс еді [5, 67 бет].
1950 жылы 26 желтоқсанда Правда газетінде басылған Қазақстан тарихы маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын деген мақаладан соң Қазақстанда ұлтшылдыққа қарсы үлкен науқан басталып бірыңғай айғай-шу, әшкерелеу, жала жауып, мін іздеу секілді адам айтса нанғысыз дүрбелең шақ басталды, қазақ эпосы түгелдей дерлік құрдымға жіберіліп, (Әсіресе Едіге батыр жыры, Кенесары көтерілісі жөнінде айтыс-тартыс үдеген) олар жайлы бірдеңе жазған, айтқан жандар қудалауға ілінеді.
Сөйтіп билік басындағылардың түпкі мүддесіне бағытталып келген коммунистік идеологияның қытымыр нұсқаулары қоғамдық санаға, оның ішінде көркем әдебиет пен өнерге де залалын аз тигізген жоқ болатын. Оның айқын дәлелі 50-60-жылдардағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайға, әдеби өмірде болып өткен дүрбелеңдерге зер салсақ, айқындалары ақиқат.
1946 жылы БКП (б) Орталық Комитет Звезда және Ленинград журналдары туралы (14 тамыз), екі жұмадан соң Драмалық театрлардың репертуарлары және оны жақсарту шаралары туралы (26 шілде), сегіз күннен соң Үлкен өмір кино фильмі туралы (4 қыркүйек) қаулылар қабылдап, рухани мәдениеттің музыка саласына орай В.Мураделидің Ұлы достық операсы туралы (10 ақпан, 1948) қарар шығарады.
Ол кездегі сойқан қаулының алғашқысы Қазақ КСР Ғылым академиясының тіл мен әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателер туралы(21.01. 1947) деген қаулы еді. Ұзақ созылған қуғын- сүргін осы қаулыдан тарамданды. Осы қаулыға ілестіре 1947 жылдың 29 көкегінде БКП (б) Орталық Комитетінің Драма театрларының репертуары туралы және оның жақсарту шаралаы туралы қаулысын орындау барысы туралы деген қарар тағы алынып, қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көрерсіңнің кері келіп, есін енді жиып, қатары көбейе түскен қазақ зиялыларына, әсіресе ғалымдар мен ақын- жазушыларға тағы да қысыл таян күн туады.
Кеңестік империя ойлап тапқан ұлтшылдықпен күресу басталып, зиялы қауым арасынан ұлтшылдарды іздеу, көзін жою сияқты сорақылықтарға ұласып, оның алғашқы құрбаны белгілі әдебиетші Есмағанбет Ысмайлов (1951, 6 қарашада) ұсталып, абақтыға жабылады. Іле-шала, Қ.Жұмалив, Қ.Мұхамедханов, Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов сынды танымал ғалымдарға, тарихшыларға ұлтшылдық қамыты кигізіліп, 25 жылға сотталып кетсе, Т.Нұртазин, Ә.Қоңыратпаев, Б.Кенжебаев, Ә.Мәметова, А.Жұбанов, Ә.Марғұлан сынды тұлғалар қуғын-сүргінге түсіп қудаланады. Осы кезде өз елінде көзге түрткі күй кешіп, М.Әуезов, Қ.Сәтпаев сынды асыл азаматтар Мәскеуге бет түзейді. Мұның бәрі-кеңестік биліктің 1937 жылғы қырғыннан ұзап кетпегендігінің айғағы еді.
Рухани өмірдің өскелең талаптарына жауап іздеу орнына, тырнақ астынан дақ іздеп кетуіне Қазақстан Жазушылар одағының жұмысындағы үлкен қателіктер мен кемшіліктер, оларды жою жөніндегі шаралар туралы (17 маусым, 1951), Бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ әдебиеті мен тілі бойынша оқулықтардағы қателіктер мен кемшіліктер туралы (28 тамыз 1951) деп аталатын қаулыларда мүмкіндігінше мол үлес қосады. Соның салдарынан қазақтың төл перзенттері (Шортанбай, Мұрат, Шәңгерей, Көкбай, Нұржан, Нарманбет т.б) мектеп оқулықтарынан шығарылып,олардың орнына орыстың ағартушы-демократтары қоныстанады. Осылайша, 50 жылдардағы мәдени, әдеби, шығармашылық өмір өзінің эстетикалық сипатымен емес, дөрекі социологиялық тұрпатымен көрінген қияс, қиқар қаулылардың қыспағында болып, ақын- жазушыларды ұзын құрықпен қайтарып, шідерлеп тастады, сондықтан эстетикалық ой-пікірлер биікке қол созудың орнына құлдырап, құмға сіңген судай болып жүдеді.
1956 жылдың басында КОКП-ның ХХ съезі, онда Сталинің жеке басына табынушылықтың қоғамға орасан зор зиян келтіргені анықталып, рухани өмірде біріз игі өзгерістер бола бастады. 1957 жылы жеке адамның басына табыну қалдықтарын жою туралы Орталық партия комитетінің қаулысынан соң халық қоғамда едәуір босаңсып, еркіндік белгілері нышан берді. Бұл әдебиет пен өнерге әжептәуір оң ықпалын тигізіп, ғылымда да ілгерілеушілік пайда болды.
50-60 жылдарды әдебиет тарихын зерттеушілер жаңғыру кезеңі деп атады. Осы тұста әдебиеттану ғылымы мен сын өрісін кеңейте бастады. Әдебиеттің өткен мен бүгініне, келешегіне жіті қарап, шығармаларды байыппен талдау, орынды бағасын беру, келешегін сипаттау секілді көркем әдебиет талаптарына лайықты бағыт қалыптасып, дамыды.
Бұл дәуірде кезінде қуғын-сүргінге ұшырап ондаған жылдар бойы туған топырағынан айырылып, аластатылған жазушылар елге оралып, айдалған, атылған зиялылар ақтала бастады. Әдебиеттің аға буын өкілдерінің әдебиеттану мен сыни-зерттеу еңбектері жарыққа шықты. Мәселен, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Қ.Жумалиев, М.Қаратаев, З.Серікқалиев, Қ.Құттыбаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, Қ.Нұрмаханов, М.Базарбаев т.б. әдебиетшілердің еңбектері сөзіміздің нақ дәлелі десек, осылайша 60-жылдары ежелден темірқазық болып келген методология өзгеріссіз қалғанымен әдебиет материалдарын теориялық тұрғыдан игеру ісі айқындала түскен еді.
Төл әдебиетіміздің сыны барынша қарқын алып, таптық күрес жылдарында ширыға, шыныға түсті. Бұрын туған топырағымызда дәнін сеуіп, қаулай өспеген қазақ әдебиеті сынын қалыптастыруда, кең арнамен дамытуда белгілі көркем сөз шеберлері маңдай терін төгіп, орасан зор істер атқарды. Соның нәтижесінде қазақ қаламгерлерінің ішінен социалистік реализм бағытындағы сыншылдар тобы өсіп шықты. Олар өз көзқарастарында, талдауларында талай қиыншылықтарды, пікір қайшылықтарын бастан кешіре отырып, қазақ әдебиетінің туын көтерген диалектикалық- философияға негізделген сынының іргетасын қалады.
Әдебиеттің дамуы үшін 1932 жылғы 23 сәуірдегі қаулының шығуы үлкен оқиға болды. Онда барлық жазушылардың басын біріктіретін кеңес жазушыларының бірыңғай одағын құру туралы қаулы етті [3,431]. Қаулы жазушылар ұйымының тек құрылымдық формасын ғана емес, сонымен бірге идеялық шығармашылық жолын да көрсетіп берді. Бұл қаулы барлық ұлт әдебиеттерінің дамуына даңғыл жол ашты. Республика жазушыларының одақтары құрыла бастады. 1932 жылы маусымда Қырғызстан Жазушылар одағы, [4,128] Өзбекстан Жазушылар одағы [5,96] құрылды. Бұл оқиғалар республика әдебиеттерінің өркендеуінде елеулі бетбұрыс болды.
Әдебиет ұйымдарын қайта құру жайындағы қаулыға сәйкес 1932 жылы 12 мамыр күні кеңес жазушыларының ұйымы жаңадан құрылды. Бұл үлкен оқиға әдебиетімізге, оның сынына қарқынды серпіліс әкелді.
Қаулыдан кейін жазылған сын мақаларында Б.Кенжебаев пен Қ.Өтеповтың мақаласы, әдебиет сынын дамытуымыз үшін алдымен оның методологиялық мәселесін шешіп алуымыз керек [6,36] деп, әдебиет сынының ең өзекті мәселесін көтерді. Осы уақытқа дейін сында қолданылып келген методологиялық әдістің оңды еместігіне, сыншылардың теориялық дайындықтарының төмен жатқандығына назар аударды. Ғ.Тоғжанов Өткен сынның үлкен бір кемшілігі көркем әдебиеттің, жалпы искусствоның өзіне хас өзгешелігін ескермендігі, осыдан барып біздің көп сынымыз бірбеткей саясат сыны болып кетті [7,42]-деп жазды.
І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов қазақ әдебиетінің өсуі аталып өтумен бірге сынға қатысты біраз мәселелер де қозғалды. І.Жансүгіровтің баяндамасында қазақ әдебиетінің жай күйі әріден басталып, тарихи дамуымен байланыстыра қарастырылды. Ғ.Мүсірепов қазақ кеңес әдебиетінің дамуына шолу жасады. Баяндамада жеке қаламгерлердің шығармашылықтарына, осы уақыттарда туған күрделі туындыларға баға берушілік басым.
Әдебиетші, ғалым, сыншы, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішевтің Оңаша отау атты кітабы қазақ сынының даму жолы мен соқпақтары төңірегінде ой толғап, қазақ әдеби сынының өткен ғасырда көрініс берген алғашқы қадамынан бастап бүгінгі күнге дейін қалыптасу процесін, сыншылдық ойдың даму бағдарын, ізденістері мен іркілістерін тілге тиек етіп, тарамдата талдайды. Таптық санаға негізделген жаңа бағыттағы сынның қалыптасуы революциядан кейінгі жылдары күрделі қайшылықтарға толы болды. Мұндай толқымалы тұжырымдар тартысы-тап күресінде, үстем тап өкілдерінің идеология саласында қаруын тастамай жанталасуынан және кейбір қаламгерлердің өмірді, көркем шығарманы талдаудағы түсінбестіктерінен туындаған еді. Жат элементтер өздерінің теріс пікірлі, кереғар шығармаларын мақтап, тігісін жатқыза өткізуге, оның үстіне жаңа қаз тұрып келе жатқан қазақ совет әдебиетін аяқтан шалуға сын жанрын пайдаланбақ болды. Оған озық, ойлы сыншыларымыз батыл қарсы шығып, кертартпа идеологияның бетін қайтарып отырды. Бұл ретте қазақ әдебиеті мен өнері қайраткерлерінің лениндік мұраны игеру мен үйренуі зор роль атқарды. Осы жағдайларды, қатпарлы әдеби процесті саралай отырып Тұрсынбек Кәкішев өзінің кітабында нақты тарихи деректердің негізінде терең ғылыми ой қозғап, әр жылдардағы сынның алаттын орнын, көрінісін кейде топтай, кейде жеке сыншы, жазушылардың творчествосына тоқтала отырып саралап талдаған.
Ғалым Тұрсынбек Кәкішев Ұлы Отан соғысынан кейінгі дәуірде сын замана талабына сай эстетикалық- творчестволық күш- қуат танытып, толысып, ғылыми сапасы биік өрден табыла білгендігін байыпты оймен дәлелдеп, орынды мысалдармен өз ойын тұжырымдайды.
Жаңа заман- жаңа эстетикалық мұрат - бөлімінде қазақ әдебиеті сынының жанрлық сипаттағы ізденістерін, оның қалыптасуының қалайша жүзеге асқанын, қандай творчестволық қиыншылықтар кездескенін пролетариат әдебиетін өркендету жолындағы жан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі сынның дамуы, зерттелуі
Ғылыми жоба
Дайындаған:Шакенова Ардақ Рақымқызы
ЖОСПАР:
І. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ СЫННЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
1.1 Сын жанрының туу, қалыптасу эволюциясы, даму тенденциялары
1.2 Ұлттық әдеби процессте сынының зерттелуі және әдебиеттанудағы
көркемдік ізденістерге объективтік сын мәселелері
1.3 Ұлттық сын жанрын қалыптастырудағы әдебиет тарихы туралы
көзқарастар мен сынның жанрлық формасы
ІІ. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ СЫН ЖАНРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ,
ТАҒЫЛЫМДЫҚ МӘНДЕРІ МЕН ӨРКЕНДЕУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
2.1 Қазіргі ағымдық, мерзімдік басылымдардағы әдеби үрдіске ғылыми сын
2.2 Қазақ әдеби сынының теориялық негіздері мен эстетикалық құндылықтары
2.3 Тәуелсіздік кезеңдегі ұлтық рухтағы әдеби сын форматтары
ІІІ. Қорытынды
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы сын жанры қайшылықты қалыптасу кезеңдерін, даму жолындағы ой пікірлер қақтығысын, жолсыз бұрмалаулар мен объктивті зерттеулердің ымырасыз тартысын, заман ағысы тудырған саяси қысымдарды бастан кешіре отырып өрістеді. Әдеби сын өнері айтыс-тартысқа құрылып, қателіктерге ұрынып, жіберілген сыңаржақ тұжырымдарды түзеу арқылы өркендеу- әр халық әдебиетінің сын тарихында кездесетін құбылыс. Бүгінгі таңда күрделі сыннан өткен қазақ әдеби сын ғылымы салмақты ғылым арнасына айналып, үздіксіз даму тарихы арқылы мол әдеби зерттеулер тәжірибесін жинақтады. Сын жанры әдеби ағым мен форма тудыруда айқындаушы рольге ие дәуір тұлғаларының шығармашылық мұрасын зерттеу қазақ әдебиеті сын ғылымының іргелі саласы ретінде қалыптасты.
Әдеби үрдістің кешегі тарихы мен бүгінгі беталысын, болашақ бағыт-бағдарын айқындайтын жеке қаламгерлердің тұлғалық болмыс-бітімін даралайтын тұлғатану саласы ұлттық сын жанрымен біте қайнасып, оның ажырамас күрделі құрамды бөлігіне айналып отыр. Көрнекті әдебиеттанушы ғалым Д.Ысқақұлы: Қазақ әдеби сын ғылымы ұзақ жолдан өтті, қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен бір саласы болып қалыптасты. Оның қол жеткен табыстарын бекіте отырып, дәуірдің жаңа міндеттеріне сәйкес дамыта беру, бүгінгі заманның игілігіне айналдыру- қазақ сыншыларының абыройлы борышы [1,37б], - деп байыптайды. Міне, осындай бағдарламалық ой-тұжырым қазақ әдеби сын жанрының да ендігі беталысын айқындауға негіз болмақ. Қазақ әдби сын жарнының қалыптасу, даму, тарихы мен өркендеу перспективалары турасындағы зерттеу еңбектерінің теориялық негіздері мен практикалық құндылықтарын, тарихаты мен хақиқатын таразылап, толайым табыстары мен жарқын жетістіктерін әспеттеу, қоғам құндылығы ретінде дәріптеу ғылыми жұмысымыздың өзектілігін құрайды.
Ділмәр тіл мен көркем тілді тұтастырып, халықтың танымын әдет - ғұрып, нанымын танытушы бірден- бір төлқұжат, асылында сөз өнері - әдебиет десек, текті өнердің тереңін болжайтын қазіргі қазақ әдебиеті сынының тарихына, оның жүріп өткен жолына көркемдік сапа деңгейі тұрғысынан қарағанда бірнеше айтулы кезеңдерді атап өтуге болар еді. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында алаш арыстары негізін қалаған, осылардың арқасында жаңаша, ұлттық танымдық-көркемдік биігіне көтерілген әдеби-көркем сынымыз, ең бастысы осы арқылы сол кезеңдегі туған әдебиетіміздің тарихын, теориясын, көркемдік ізденістерін бір жүйеге түсіруге деген талпыныс, барлығы да зая кеткен жоқ. Сол жылдардағы А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ғ.Тоғжанов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев бастаған және осы ізденістер арнасын ары қарай сәтті жалғастырып кете алған кейінгі толқын әдебиет зерттеушілері мен сыншылары, атап айтсақ, Д.Ысқақұлы, Т.Кәкішев, Б.Майтанов, Ы.Мұстабайұлы, Ә.Бөпежанова, А.Ісмақова да ұлтымызға теңдессіз мол мұра қалдырды.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-тарихи шыңдыққа сай жүргізуде кеңестік идеалогия қағидаларының қаншалықты зиян келтіргендігі айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев сынды т.б ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ, 1920-1960 жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша көзқарас, жаңаша пайымдау тұрғысынан қайта сарапқа салынып, елеулі зерттеулер жазылды. Қазақ әдебиетінің тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы орайда, қазақ әдеби сынының жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына өзіндік үлес қосқан зертеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық болмысын, шығармашылығын уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың мәні ерекше.
Әсіресе қазақ көркем ойы мен сынының қалыптасу тарихында 60-80 жылдардың өзіндік өзгешелігі бар. Көзі ашық, көкірегі ояу талантты дарабоздардың талай кеңестік замандағы үстем идеологияның құрсауында шырмалғаны-шыңдық. Соңдықтан да, бұл кезеңде ғұмыр кешкен қандай да болмасын дарын иесінің еңбегін сараптаған сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси-әлеуметтік жағдайларға зер салып отыру-әділетті тұжырымның қалыптасуына мүмкіндік тудырмақ. Себебі сонау 50-60-жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет майданында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп, әдебиетіміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес қосқан, туған әдебиеттің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің небір бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші, зиялы қауым қалыптасып еді. Олардың қатарында: М.Қаратаев, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмағалиев, М.Ғабдулин, Т.Нұртазин, Б.Шалабаев, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, З.Ахметов. Н.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратпаев, Қ.Қуандықов, Х.Әдібаев. Ә.Дербісалин, З.Серікқалиев, С.Талжанов, Т.Кәкішев сынды т.б әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсысы да кейіннен қазақ әдебиеттану ғылымының өсу, өркендеу сатысында өзіндік белгі қалдырғандығы-ақиқат.
Қазақтың ұлттық әдеби сыны мен әдебиеттану ғылымындағы осынау күрделі жылдарда қалыптасқан, өркен жайған құнарлы дәстүр 60-90 жылдар, керек болса бүгінгі тәуелсіз әдебиетіміз бен өнеріміз үшін де баға жетпес биік тұғыр, эстетикалық құндылық болып отыр. Осы жылдар аралығында осынау құнарға табан тіреген, содан нәр алған бірнеше буын қазақ сыншылары да өсіп жетілді, әдебиет айдынына шықты.
Кеңестік дәуір тұсында қазақ әдебиеттану ғылымының нысанасы негізінен сол кезеңнің саясатына бағындырылып, заман өлшемімен қарастырылды. Таптық тұрғыдан қарастырылған кез-келген ұлттық мұрамыздың кеңестік мүддеге қатыстылығы қаншалықты екендігіне баса назар аударылды. Сондықтан да қазақ әдебиетінде ақтаңдақтар кеңістігі барған сайын ұлғая түскендіктен, оқу-ағарту, ғылым-білім тұрғысынан келгенде, белгілі бір мүддеге ғана бағындырылған мұндай саясаттың қазақ ғылымын өркендетуге кедергісі көп болып, іргелі ғылым ретінде дамуына бөгет жасады. Бірақ бұл әділетсіздіктің өрісі қысқа екендігі, мұндай жолмен кете бермесі ақиқат еді.
Алғашқы сын үлгілері елге сыйлы, білімді жандардың ой-пікірі ретінде көрінген. Алғашында әдеби жұмыстың бір саласы ретінде бөлініп шыққан әдебиет сыны ұзақ уақыт бойына шығармаға жалпылама баға беру, оны оқырмандарға таныстыру, оқуға кеңес беру, шығарма авторын дәріптеу немесе сынау сияқты қарапайым ғана міндеттер атқарып келді. Әдебиеттің дамуына байланысты әдебиет сынының да мақсаты мен сипаты күрделене түсіп, оған қойылатын талаптар да, жауапкершілік те күшейді. Соған сәйкес, әдебиет сынының теориялық анықтамасы да тарихи тұрғыдан нақтылана түсті.
І. Қ АЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ СЫННЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
1.1 Сын жанрының туу, қалыптасу эволюциясы, даму тенденциялары
Ұлттық әдебиеттанудағы сын жанрының туу, қалыптасу, даму тарихына үңілсек, үздіксіз өрлеу, даму үстіндегі сын саласының мол мүмкіндіктері мен сындарлы сын жолына көз жеткіземіз. Әдебиет қоғамның тәрбиешісі десек, сыншы өз қаламынан туған мақалаларын да зерттеу нысанасына алған, әрбір тақырыбына көркемдік шеберлік, биік талап тұрғысынан қарайды. Көркем туындылардың жетістігі мен кемшіліктерін саралап көрсетіп, бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ дегендей, турасын айтуға талаптанады. Қазақ сын өнеріндегі сыншылық, зерттеушілік ғалымдық ізденістердің үлгі тұтар тағылымды үрдіс көп.
Адам-қоғамның жемісі болса, әдебиет-қоғам тәрбиешісі. Көркем әдебиет- адам тәрбиелеудің ең басты құралы. Әдебиеттің негізгі обьектісі-өмір. Ал әдеби сынның негізгі мақсаты-бүгінгі күн әдебиетінде, күнделікті әдеби үрдісте болып жатқан көркемдік жаңалықтарды, ондағы жетістіктер мен кемшіліктер сырын уақтылы ашып көрсетіп отыру. Қазақ сыншылары бұл күрделі де жауапты міндеттерді орындау үшін аналитикалық талдау әдістерін қолданады. Егер: Жазушы сұлу сөздер арқылы көркем образдар жасайды. Ал сыншы болса, жазушы шығармасын ғылыми ұғымдар тұрғысынан талдап баға береді, оның идеялық мәнін, көркемдік қуаты мен қоғамдық маңызын айқындайды [7,165-бет]-деген түйіндеуге жүгінсек,З.Серікқалиев талдаулары осы сын жанрының ауыр міндеттерін айқындағандай.
Халықтың эстетикалық қажеттілігіне қызмет етіп, танымал ақындардың сөз өнеріне деген жоғары талаптарынан, сынынан өткенде ғана ақын атына ие болып, ел құрметіне бөленген. Сөйтіп, ғасырлар бойы жасалынған ауыз әдебиеті небір аумалы- төкпелі заманалар бойында халқымыздың рухани қажеттілігін эстетикалық талғамына сай қанағаттандырып уақыттардың дауылынан, қаншама қатал сыннан өтіп бізге жетті; болашаққа да осылайша кете береді. Сонымен бірге ауыз әдебиетінде ерлік пен ездік, адалдық пен арамдық, жақсылық пен жамандық, достық пен қастық, адамгершілік пен хайуандық сияқты адам өмірінде жиі кездесетін қасиеттер де сан мәрте сараланған. Осының барлығы да адамдардың бойындағы кемшіліктерді әйтеуір мінеу мақсатында ғана емес, оған қоса болащақ ұрпақтың адамгершілігі мол, білімді, парасатты, елін қорғап, халқына адал қызмет жасайтын абзал азамат болып өсуі үшін жасалынды. Өйткені алдыңғы ата, аға ұрпақтар рухы биік елдің болашағының да зор екенін біле біліп, сол мақсатқа қызмет еткен [1,8].
Сын қашан пайда болды? Сын әдебиет пайда болған кезден өмір сүріп келеді. Сондықтан ғалым Т.Кәкішев әдеби сынның алғашқы арнасы деп халықтық эстетиканы айтады. Жалпы, не нәрсе, құбылыс болмасын оған сын көзімен қарап, баға берушілік - кез келген халықтың бойында бар тума қасиеттердің бірі. Ал, М.Қаратаевтың, Р.Бердібайдың, Б.Сахариветің жазушы романының олқылығынан гөрі, жетістігін ашудағы мақсаттарын осы тұрғыдан түсіндіруге болады.
Әрине, сын мақсаты - мақтау да, даттау да емес. Бұл әдеби сын эстетикасына жат. Бірақ та тоталитаризм қысымындағы қаламгердің субъективті әлемі сынның осы мәселедегі объективтілігін шығармашылық ізденіс жағынан қолдауды қажет ететін тұстары да барын көрсетеді.
А.Сүлейменовтің Түр туралы бірер сөз мақаласы әдеби сында көркемдік дамуды шеберлік шыңына жетелейтін тың теориялық мәселелер қозғауымен құнды. Көркем шығармадағы авторлық баяндау стиліне кеңінен тоқталған сыншы жазушылар тарапынан қолданылуына, туындыдағы маңызына талдаулар жэасап, әлем және қазақ әдебиеті шығармаларындағы авторлық баяндаудың әдіс-тәсілдерін, қыры мен сырын әр дәуірдегі көркемдік құндылықтардың дәстүр арнасында дәлелдейді. Баяндау формасындағы тәсіл (бірінші жақ және үшінші жақ), автордың шығармашылық үрдіске қатысы, туындының көркемдік сипаты мен композициялық түзілісіндегі баяндау үлгісі, автор бейнесінің тұлғалануы сияқты күрделі мәселелердің талқыға түсуі сындағы таным-біліктің теориялық тұрғыдан кемелденуін, осы бағыттағы ілкі шеберлік ізденісті игі суреткерлік үрдіске сіңіруді діттеген сыншы мақсатын көрсетсе керек. Авторлық баяндаудағы мен және ол қолданысты қарастырған сыншы жазушы қалай жазу керек - бірінші жақпен бе, үшінші жақпен бе, әлде екеуіменде ме?, - дей келіп, баяндау шеберліктің бірден бір проблемасы емес. Бастыларының бірі ғана. Мұның сыртында әрине композицияның көп элементтері жатыр, - деп автордың шығармашылық үрдіске қатыстылығын байыптауда Гомер заманынан бергі орныққан авторлық баяндау дәстүрінің түрлі көріністе шеберлік сипатына орай орнығуын айқымды саралайды. Мен мен ол мұнарасында қилы-қилы заман, заң, эстетикалық көзқарас, көркемдік ізденулердің ізі барын, - айтқанда прозаның классикалық дәстүрін игерудегі іздену түр үшін емес, мазмұн үшін де маңызды деп түйеді. Әсіресе, ой-өрісі кең талғампаз оқырман қауымының да көркемдік танымы, эстетикалық түйсінуі прозаның да интеллектік деңгейін арттыруды талап ететінін зерделегенде интеллектінің бояуы да, ырғағы да көп - жалғыз ғана стильмен оның қолын ұзартып, мұратын жеткізе алмайсың. Осы ретте Хемингуэй біздің дәуір үшін бірден бір биік емес, - деп шын шеберліктің қыры мен сырын игерудегі дәстүр ұласуының қайталанбас табиғатын қарастыруда өзгенің пікіріне жығыла бермейтін білікті сыншылдық білгірлікпен пайымдайды.
Шындығында, кез келген сыншы өзі мұрат етіп алған тақырыбының қыр-сырын ашу үшін әдеби көркем әдіс-тәсілдерді шебер де ұтымды тауып, танып пайдалана білуі шартты нәрсе. Белгілі ғалым Дандай Ысқақұлы өзінің Сын шын болсын деп аталатын зерттеу еңбегінде былайша ой толғайды: Сын мұраты-көркем туынды не әдеби процесс хақында алғаш пікір білдіру. Ол өзіне дейінгі әдеби сында айтылған түрлі пікірлерге сүйене отырып, ғылыми нақты дәлелденген тұрақты баға беріледі. Әдеби өмірдегі кейбір құбылыстарды дұрыс бағалап, таласты мәселелерді сынның шеше алмауы мүмкін. Ал мұның бәрі әдебиеттану ғылымында қорытылып, ғылыми түрде бағалануы қажет. Сын мен әдебиеттану ғылымы бір-бірімен өте тығыз байланыста қызмет етеді. Бірінсіз бірін көзге елестету қиын. Сын әдебиет ғылымына жол салып отырады. Материалдар жинап, оның дамуына алғы шарттар жасайды. Шығу мерзімі жағынан сын алғашқы, әдеби сын әдебиеттану ғылымынан бұрын өмірге келген. Кейіннен әдебиеттану ғылымы әдебиеттанудың сынынан шығып жеке қалыптасты[8,1-14-б].
Сыншылдық ой- пікірлердің барынша өткір көрінген жері ақындар айтысы болды. Басқа халықтар әдебиетінде онша кездесе бермейтін ақындар сайысы- қазақ әдебиетінде ғана тән ерекше құбылыс. Бірден суырып салып айтылған айтыс өлеңдерінде қарсылас жақтың түрлі кемшіліктерімен бірге сөз саптауларындағы селкеуліктер де қатал сынға ұшырап отырған. Орынсыз айтылған бір ауыз сөздің өзі қанша мықты ақын болса да жеңіліске ұшыратқан. Өткен ғасырларда небір классикалық үлгілері жасалынған айтыс өнері бүгінгі күндері де жемісті жалғасын тауып келеді.
Сұлулықты, әсемдікті танып білудің негізгі заңдылықтары барлық халықтар үшін ортақ болғанымен де кейбір тарихи, географиялық шаруашылық діни, наным- сенім жағдайларынан туындайтын ұлттық ерекшеліктері де болмай қоймайды. Мысалы, еуропалықтар мен азиялықтардың сұлулық категорияларында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Сол сияқты бұл құрлықта көрші тұратын халықтарда да елеулі ерекшеліктер байқалады. Сондай-ақ көкорай шалғын сайын дала, айдын шалқар көл, басына бұлт қонақтаған асқар тау да табиғи үйлесімділіктің, асқан сұлулықтың нағыз өзіндей қазақтың жан дүниесімен сәйкестік тауып, көңілін шарықтатып көтереді; нәзік сезім пернелерін оятып, ән салдырады. Елін сүю, Отанын қорғау- ер азаматтың басты парыз деп білген қазақ үшін тұлпар мініп, бес қаруын асынған жігіттен сұлу жігіт жоқ. Ауыз әдебиетінде жігіт болсаң, осындай бол,- деп үлгі тұтатын небір батыр, ақылды, өнерлі, тапқыр жігіттердің бейнесі асыл сөздермен сомдалады. Жар сүю, өсіп-өну өмір сүрудің, бақытқа жетудің негізгі шарты деп санаған қазақ үшін жардың орны, ананың рөлі бөлекше. Ғашықтық жырларында, шіркін, қыздар осындай болсайшы деген армандардан туындаған Қыз Жібектей, Баян сұлудай, Ақжүністей, Құртқадай, Гүлбаршындай, Айман-Шолпайдай арулар қазақ қыздарының биік эталонына айналды. Міне, осы сияқты сұлулықты сезінудің, ол туралы таным- түйсіктің өзі халқымыздың тұрмыс- тіршілігінен, өмір туралы түсінігінен болашақты ойлауынан барып туындап, ғасырлар бойы қалыптасып, тұтас бір халықтың ұлттық ерекшелігіне айналып, оның ауыз әдебиетінде шынайы көрініс тапқан. Сонымен көркем әдебиет, оның ішінде әсіресе ауыз әдебиеті- халықтың сөз өнеріне деген ғасырлар бойы қалыптасқан сыншыл көзқарасының, халықтық эстетиканың жемісі, көрінісі. Сондықтан да әдеби сынның қайнар бұлақ бастаулары халықтық эстетикада жатыр. Халықтық эстетика ауыз әдебиетінде бар болмысымен көрініс тапса, кейінгі жазба әдебиеті дамып, профессионал әдеби сын қалыптасқан кезде де өз рөлін жоймайды. Шын мәніндегі әдеби сын өзінің ұлттық эстетикалық негізіне сүйенгенде, халықтың жүрегіне ғасырлар бойы жол тартып, эстетикалық: ләззат, рухани қуат беріп келген терең тамырлардан нәр алғанда барып өзінің қиын да құрметті миссиясын ойдағыдай орындай алады [1,10].
Әдебиет сынының тарихы ертеден басталады. Қазақ ауыз әдебиетінің көркемдік, идеялық сапалары аса жоғары классикалық үлгілерін парықтауда әдебиет сынының рөлі зор болды. Ол жазба әдебиетінің, ғылымның дамуымен бірге өрбіп отырады. Отырарлық ғұлама Әбу Насыр әл-Фарабидің, Махмұт Қашқаридың, Жүсіп Баласұғынның сөз өнері жайлы жазған пікірлері, қазіргі қазақ әдеби сынының бастау алар қайнар көзі деуге болады.
Көне дәуірдегі әдеби мұралар күллі түркі халықтарына ортақ болып келетін XV ғасырға дейінгі кезеңді қамтиды. Қазақ деген атаудың белгілі бола бастауы XV ғасырдан басталса, одан арғы түркі дүниесіне бірдей қатысы бар ең алғашқы әдеби ескерткіштер ретінде Орхон- Енисей жазбалары аталып жүр. Күлтегін мен Білге хандар қайтыс болғанда басына қойылған құлпытастарға олардың өмір жолдарын, халқына еткен қызметтерін сына жазуымен ойып салған жазбалардың әдеби сипаты бар. Өнер бар жерде оған деген пікірі де бар. Түркі халықтары сөз өнерінің алғашқы үлгілері саналатын Орхон- Енисей жазбаларында көркемдік танымды танытатын парасатты пікірлер мен бейнелі сөздер баршылық. Осындай көркемдік сипаты айқын Талас-Шу ескерткіштерінде де ойлы сөз өрнектері жиі кездеседі.
Қорқыттың атына байланысты аңыздар кейінгі кездерге дейін ауыз әдебиеті үлгісі түрінде ұғынылып келсе, соңғы зерттеулер оның нақтылы өмір сүргенін, бірсыпыра шығармаларын, күйлерін анықтап, түркі халықтарына ортақ ойшыл екенін дәлелдеп отыр. Оның үстіне Қорқыт есімі түрік әзербайжан түркімен өзбектерде біршама зерттелініп, олардың әдебиет тарихтарынан тиісті орнын алған. Қазақ әдебиетінде де Қорқытқа байланысты шығармалар баршылық [2,16].
Екінші Аристотель атанған отырарлық Әл-Фараби (870-950) сөз өнері жайлы да құнды еңбектер жазып қалдырды: Сөз ғылымын жүйелеу, Аристотель еңбектеріне түсіндірме (поэтика, риторика, софистика), Өлең кітабы, Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат, Поэзия туралы, т.б. бар ғылымды беске жіктеген ғалым бірінші кезекте тіл туралы ғылымды айтады. Әл-Фараби поэтиканы өлең құрылысы мен оның өлшем түрлері, ұйқас, әуезділік деп үш тұрғыдан қарайды. Ол әсіресе араб-парсы поэзиясын зерттеп, олардың он бір заңдылық-талаптарын көрсетеді. Олардың ішінде қазақ өлеңіне де қатысты сөздің бейнелілігі, ұйқас, ішкі ұйқас, бунақ, ырғақ, әуенділік, буын, тармақ, шумақ хақында ғылыми пікірлер білдірді [2,34].
Жүсіп Баласағұнның (ХІ ғасыр) Құтты білігі түркі халықтарының ортақ асыл сөз қоймасы іспеттес. Талай ғасырдың тәжірибесінен туған даналық шешендік сөздер, мақал-мәтелдер, ой-толғамдар туысқан халықтармен қатар қазіргі қазақ тіліне де үндес.
Махмұд Қашқаридың Түрік тілдерінің лұғаты (Диуани лұғат ат Түрік) атты еңбегінде де сөз өнері жайлы ойлы өрнектер баршылық. Әдептің басы-тіл, Тілімен дастарханға жетер (тілді адам бай дастарханға жетеді), Ақылды сөз алтын табаққа жеткізер, Ер жігіттің сөзі біреу, Жақсы адамға сөз ереді [2,48]- сияқты тіркестерден түркі халықтарының өміріндегі тілдің маңызы айқын көрінеді.
Алтын Орда дәуірінің ХІІ- ХVІ ғ. мұралары онша көп сақталмаған. Бұл кездегі әдебиет өкілдерінен біз Саиф Сарай, Хорезми, Құтб, Дүрбек, Лутфии, Сайдахмад, Әли Атан, Рабғази, т.б. шығармаларын білеміз. Рабғузидің Қисса-сұл Әнбия сияқты шығармалары және қыпшақ тілінің жинағы Кодекс Куманикус жеткен. Бұларда тіл өнері жайлы арнайы айтылған пікірлер жоқ болғанымен де, көркемдіктің жоғары талаптары негізінде жазылғаны көрінеді.
ХV ғасырда жеке хандық құрып, қазақ халқы тарих сахнасына шыққан кезден бастап, ұлттық сөз өнері биік асуларға бет алды. Халық арасынан іріктеліп шыққан тілі жүйрік, орақ ауызды ақын- жыраулардың, дуалы ауыз би-шешендердің беделі ел арасында аса жоғары болды. Қазақ хандары ел билеу істерінде сөз ұстаған беделді ақын- жырауларды, билерді қасына тартып, солар арқылы халықпен тіл табысып отырды.
Қазақ хандығы дәуірінде Асан қайғы, Сыпыра, Қазтуған, Доспамбет, Шалгез, Жиембет, Марғасқа, Ақтанберді, Бұқар, Тәтіқара, Қожаберген, Үмбетей, Шал сияқты әрі ақын, әрі философ, әрі қайраткер жыраулар қазақ поэзиясы қазақ үшін өмірдің мәнін түсінудің философиялық әліппесі іспеттес. Ақын-жыраулар адамдардың моральдық болмысына айрықша назар аударып, үлкен талаптар қоюмен бірге сол адамдардың бір-бірімен негізгі қатынас құралы саналатын тілге де ерекше мән берген. Осындай ойларын мақал- мәтел дерлік поэтикалық шумақтар арқылы түйіндеп отырған [1,9].
Сөйтіп, жазба әдебиетке дейінгі ауыз әдебиетінің ірі өкілдері ақын-жыраулар поэзиясынан сөз өнеріне қойылған биік талаптарды көреміз.
Сын жанрының сара жолы, даму бағдары бірден қалыптасып, әдеби процестің әділ әрі салиқалы төреші дәрежесіне жетпегені аян. Көркем әдебиеттің бұралаң соқпақтарын, өсуін, тоқырауын, алдағы міндеттерін бағалауда жалпы сыни ойдың да қилы-қилы іздену сәттерін басынан кешіргені мәлім. Ол басқа да әдеби жанрар сияқты қоғамның, адамзат ойының өркендеу сатысына сәйкес етіліп, тамырын тереңге жайып, арнасы кең толқымалы ойдың саралы сарапшысына айналды. Ол барлық көркем құбылыстың ішкі әлеуметтік- психологиялық сыйпатын ғана ашып қойған жоқ, марксизм-ленинизм идеясын негізге ала отырып, таптық тартысты, әдеби шығарманың гуманистік нышандарын айрықша нысанаға алып, жан-жақты талдады.
Алғашқы сын үлгілері елге сыйлы,білімді жандардың ой-пікірі ретінде көрінген. Антикалық дәуірде әдеби жұмыстың бір саласы ретінде бөлініп шыққан әдебиет сыны ұзақ уақыт бойына шығармаға жалпылама баға беру, оны оқырмандарға таныстыру, оқуға кеңес беру,шығарма авторын дәріптеу немесе сынау сияқты қарапайым ғана міндеттер атқарып келді. Әдебиеттің дамуына байланысты әдебиет сынының да мақсаты мен сипаты күрделене түсіп, оған қойылатын талаптар да, жауапкершілік те күшейді. Соған сәйкес, әдебиет сынының теориялық анықтамасы да тарихи тұрғыдан нақтылана түсті. Мұның бәрінен,сөз жоқ сын мен сыншының мақсат-мұраттары айқын көрініс береді.Туынды табиғаты мен тақырыпты тануда, көркемдік құндылықтарды, өмір шындығын, кейіпкерлер жүйесін зерттеп-зерделеуде, баяндау мен бағалау тұстарында- сын мұраты айқын аңғарылады.
Ұлттық әдеби сынның өзіндік бағыты, бастау-арналары бар. Кешеден бүгінге жеткен тарихы мен тағылымы да мол. Әдеби сынның арғы- бергі кезеңдерін, қалыптасуы мен даму бағыттарын әдебиеттанушы- ғалым, профессор Т.Кәкішев қазақ әдебиеті сыны мен ғылымының тарихи белестерінен үш кезеңді атап көрсетті:
Бірінші кезең- қазақ әдебиет сынының туу дәуірі. Қазақ әдебиеті сынының туу процесі Қазан төңкерісіне дейін созылған.
Екінші кезең- қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының туу дәуірі. Бұл процесс 1917-1937 жылдардың арасын қамтыды.
Үшінші кезең- қазақ әдебиет сынының өсіп-өркендеу және қалыптасу дәуірі- 1938-1985 жылдар аралығы.
Әдеби сынның туу, қалыптасу проблемалары тек творчестволық қана емес, саяси- әлеуметтік мәселелермен де тікелей байланысты болғандықтан әдебиет сыны тарихында оны орағытып өту мүмкін емес. Сынның әлеуметтік және эстетикалық дәрежесі көркем әдебиеттің шыққан биігіне тәуелді.
Әдеби сынның табиғаты мен көркемдік- жанрлық қырларын профессор Д.Ысқақұлы төмендегіше айқындайды: Сын көркем әдебиетпен бірге пайда болып, бірге дамиды. Әдебиет бар жерде, оның сыны да бар. ...әдеби сын дегеніміз- көркем әдебиет, оның ғылымы мен журналистиканың тоғысқан түйінінде пайда болып, күнделікті әдеби өмірді зерттейтін, оның жетістіктері мен кемшіліктерін саралап, баға беретін, оқырманның дұрыс түсінуіне көмектесетін, рухани әлем аясында қызмет атқаратын, әдеби, ғылыми, публицистикалық сипатты қоғамдық сананың күрделі бір саласы, шығармашылық түрі
Жаңа заман көркем әдебиетке де жаңа талаптар қояды. Бұрыңғы кеңестік әдебиеттің қағидалары өзгеріп әдебиеттің әдіснамалық негізіне соңғы жаңалықтар әкеліп, оны қазақ әдебиетінің ұлттық дәстүрлеріне әсер етіп жатқан әлемдік әдебиетте жүріп жатқан шығармашылық үрдістер аясында зерделеу жұмыстарын күн тәртібіне шығарды. Қазақ әдебиетін теориялық тұрғыда жаңаша пайымдауға ұмтылған бірсыпыра материалдар шығып жатыр. Бүгінгі таңда постмодернизм мәдениеті кең өріс алып жатыр. Әлемдік әдебиеттің құрамдас бөлігі- қазақ өнерінде бұл түсінік әлі толықтай ене қойған жоқ. Десе де, постмодернистік кезең әлдеқашан басталған.
2000 жылдары ауыр салмақты прозаға қарағанда, жеңілдеу поэзия жаңа өмірдің тынысын тез сезініп, әсіресе ұшқыр да шағын лирика белсенділік танытып қоғамда болып жатқан әлеуметтік өзгерістерге деген өз үнін шапшаң білдіріп жатты. Осы кездерде халықтың қамын ойлап, мұңын жырлаған, арын арлаған азаматтық лириканың даусы жарқын шықты. Әдеби сында да осы ұлттық поэзияның жай- күйін саралаған мақалалар көбірек көрінді.
Жаңа ғасырдың әдеби сынында ақындар жайлы көбінде ақындардың өздері қалам тартып жатқаны белгілі. Сол себепті де олардың көпшілігінде шынайы сезімге оранған көркемдік сипат басым. Кейбіреуі эссе, естелік түрінде жазылып, көркем әңгімедей оқылады. Осыған дәлел ретінде Әбіш Кекілбаевтің Фариза Оңғарсынова туралы толғаныстарын келтірейін. Әр шумағынан қынаптан суырған алмас қылыштай қайсар шабыт жарқ ете қалады. Әр жолынан сарт-сұрт найзағайдай сорғалап шаншылар өжет намыс өрекпіп тұрады. Қаһарланса қаусыратып кететін, қайғырса қалжыратып тастайтын құдыретті ой ойқастайды. Қаламды қанжарға емес, нағыз наркескен семсерге балай алатындай сезім бет шарпиды. Фариза-аспанға алау атып, шоқ шашыратып жатқан рух жанартауы. Өшпейтін де сөнбейтін өжеттік қайнары. Екі ұдай дәурен кешіп жатқан бүгінгі қауымымызға ең керек ақын. Қайта қалғып кетпеуіміз үшін, асқақ арман үлесінен шыққанымызша, алауымызды әлсіретпей, лапылдап маздай беруіміз үшін қажет өлең [1,3] - деп Фариза поэзиясына жоғары баға беріп, пікірін білдірді.
Еліміз егемендік алып, әлеуметтік, рухани өмірімізде үлкен өзгерістер болумен бірге оның сыны да қоғамдағы алар орны да бәсеңси түсті. Бұрын рухани өмірде әдебиет көшбасшы болса, жаңа заманда журналистика алдыңғы қатарға шықты. Баспасөз бетінде өмір сүретін әдеби сын жанрларының ішінде сұхбат жанры өміршеңдік танытты. Әдебиеттің бір ғана тақырыбын қаузап жазатын сынның негізгі жанрлары саналатын рецензия, мақалаға қарағанда, сұхбат өмір ұсынып отырған зәру проблемаларды жан- жақты дер кезінде қозғай білуімен қамту нысананың ауқымдылығымен, жанрдың көтеріп отырған мәселені игеруге деген икемділігімен ерекшеленеді.
Бүгінгі әдеби сын соның нәтижесінде тек көркем шығарманың әсерін, кейіпкерлердің іс-әрекетін оқырманға түсіндіретін жеңіл міндеттен арылып, қоғамдық ақыл-парасаттың, философиялық ойдың таразысы дәрежесіне көтерілді. Міне, осындай даму барысының бар қасиетін бойына сіңірген көп ұлттық совет әдебиетінің аясындағы қазақ әдебиеті сынының да өзіндік даму ерекшелігі бар. Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ, әдебиеттану ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Х.Досмұхамедов секілді ұлт зиялылары еңбектерінің маңызы зор. Олар кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі таңда аты аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта қаралып, ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына енгізілді.
Жалпы, ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын алғандығы барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін бүкіл қоғам жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де сондай күй кешті.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы шеттетіліп, жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да қазақ зиялыларының қаламы мұқалған емес. әсіресе, 20-30-жылдар әдебиетінде ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұралар Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Ғабиден Мұстафин сынды майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық.
Кеңестік идеология қармағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып, ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу үрдісінде болғандығы айқын еді. Сондықтан да қазақ әдебиетінің ғана емес әдебиеттану тану мен сын жанрының көшін бастап сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С.Сейфулин, Ғ.Тоғжанов, М.Әуезов, Е.Ысмайлов, Қ.Жұмаалиев, С.Мұқанов, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, М.Ғабдулин сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен кейінгілерге үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З.Ахметов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, Ш,Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Ыбырайымов, сыңды ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған еңбектерін, Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, Н.Ғабдулин, Р.Нұрғали, М.Қараев, Ж.Смағұлов секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен сын тарихы проблемаларына негізделген зерттеулерін, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Д.Ысқақов тәрізді т.б зерттеушілердің сын теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға болады.
Жоғарыда айтылған ауқымды еңбектердің барлығы да қазақ әдебиеттану ғылымына енген мол мұра. Олай болса көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне арналған зерттеулер жүргізу-қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің біріне саналады. Әсіресе, ұлттық әдеби сынының қалыптасуы мен өсіп-өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар шығармашылығын арнайы қарастырған еңбектер жазу уақыт талабы. Осы талапқа сай әдебиеттанудағы әдеби сын мәселелерін сөз еткен С.Төртқаринаның Г.Мусрепов как литературный критик, С.Жұмағұловтың Е.Ысмайлов сыншы, Д.Тұрантегінің Р.Бердібаев-сыншы ғалым, К.Ахметовтың А.Нұрқатовтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу еңбектері, М.Кәрімбековтың І.Омаровтың әдеби-сыншылық мұрасы, Р.Әбілхамитқызының Ғ.Мұстафинның әдеби сыншылық мұрасы, А.Жүсіповтың қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мәселелері және Т.Кәкішұлының ізденістері, С.Такировтың ХХ ғасырдың 40-50 жылдарындағы қазақ әдеби сыны, Ш.Әділованың Т.Тоқбергенов-әдебиет сыншысы атты зерттеу еңбектерінің танымдық дәрежесі жоғары деуге болады.
Сонау сұрапыл соғыс қамытынан құтылған қаһарман халықтың көңіл күйі жайдары болғанымен, дамылсыз партиялық нұсқаулар, бір сарынды идеология елдің санасын солақай бағытта тәрбиеледі.
Әдебиет идеологияның елеулі саласы саналып, ол жаңа кезеңде партияның дегенімен жүруге мәжбүр болды. 1946 жылғы Ленинград және Звезда журналдары туралы аты шулы қаулыдан бастау алып 50- дейінгі музыка, драматургия, кино жөніндегі қаулыларда қойылған талап бойынша әдебиет пен өнердің басшылыққа алар шығармашылық әдісі-социалистік реализм болды. Көркем туындының барлық сыр- сипаты осы әдіспен ашылып көрсетілуі тиіс еді [5, 67 бет].
1950 жылы 26 желтоқсанда Правда газетінде басылған Қазақстан тарихы маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын деген мақаладан соң Қазақстанда ұлтшылдыққа қарсы үлкен науқан басталып бірыңғай айғай-шу, әшкерелеу, жала жауып, мін іздеу секілді адам айтса нанғысыз дүрбелең шақ басталды, қазақ эпосы түгелдей дерлік құрдымға жіберіліп, (Әсіресе Едіге батыр жыры, Кенесары көтерілісі жөнінде айтыс-тартыс үдеген) олар жайлы бірдеңе жазған, айтқан жандар қудалауға ілінеді.
Сөйтіп билік басындағылардың түпкі мүддесіне бағытталып келген коммунистік идеологияның қытымыр нұсқаулары қоғамдық санаға, оның ішінде көркем әдебиет пен өнерге де залалын аз тигізген жоқ болатын. Оның айқын дәлелі 50-60-жылдардағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайға, әдеби өмірде болып өткен дүрбелеңдерге зер салсақ, айқындалары ақиқат.
1946 жылы БКП (б) Орталық Комитет Звезда және Ленинград журналдары туралы (14 тамыз), екі жұмадан соң Драмалық театрлардың репертуарлары және оны жақсарту шаралары туралы (26 шілде), сегіз күннен соң Үлкен өмір кино фильмі туралы (4 қыркүйек) қаулылар қабылдап, рухани мәдениеттің музыка саласына орай В.Мураделидің Ұлы достық операсы туралы (10 ақпан, 1948) қарар шығарады.
Ол кездегі сойқан қаулының алғашқысы Қазақ КСР Ғылым академиясының тіл мен әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателер туралы(21.01. 1947) деген қаулы еді. Ұзақ созылған қуғын- сүргін осы қаулыдан тарамданды. Осы қаулыға ілестіре 1947 жылдың 29 көкегінде БКП (б) Орталық Комитетінің Драма театрларының репертуары туралы және оның жақсарту шаралаы туралы қаулысын орындау барысы туралы деген қарар тағы алынып, қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көрерсіңнің кері келіп, есін енді жиып, қатары көбейе түскен қазақ зиялыларына, әсіресе ғалымдар мен ақын- жазушыларға тағы да қысыл таян күн туады.
Кеңестік империя ойлап тапқан ұлтшылдықпен күресу басталып, зиялы қауым арасынан ұлтшылдарды іздеу, көзін жою сияқты сорақылықтарға ұласып, оның алғашқы құрбаны белгілі әдебиетші Есмағанбет Ысмайлов (1951, 6 қарашада) ұсталып, абақтыға жабылады. Іле-шала, Қ.Жұмалив, Қ.Мұхамедханов, Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов сынды танымал ғалымдарға, тарихшыларға ұлтшылдық қамыты кигізіліп, 25 жылға сотталып кетсе, Т.Нұртазин, Ә.Қоңыратпаев, Б.Кенжебаев, Ә.Мәметова, А.Жұбанов, Ә.Марғұлан сынды тұлғалар қуғын-сүргінге түсіп қудаланады. Осы кезде өз елінде көзге түрткі күй кешіп, М.Әуезов, Қ.Сәтпаев сынды асыл азаматтар Мәскеуге бет түзейді. Мұның бәрі-кеңестік биліктің 1937 жылғы қырғыннан ұзап кетпегендігінің айғағы еді.
Рухани өмірдің өскелең талаптарына жауап іздеу орнына, тырнақ астынан дақ іздеп кетуіне Қазақстан Жазушылар одағының жұмысындағы үлкен қателіктер мен кемшіліктер, оларды жою жөніндегі шаралар туралы (17 маусым, 1951), Бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ әдебиеті мен тілі бойынша оқулықтардағы қателіктер мен кемшіліктер туралы (28 тамыз 1951) деп аталатын қаулыларда мүмкіндігінше мол үлес қосады. Соның салдарынан қазақтың төл перзенттері (Шортанбай, Мұрат, Шәңгерей, Көкбай, Нұржан, Нарманбет т.б) мектеп оқулықтарынан шығарылып,олардың орнына орыстың ағартушы-демократтары қоныстанады. Осылайша, 50 жылдардағы мәдени, әдеби, шығармашылық өмір өзінің эстетикалық сипатымен емес, дөрекі социологиялық тұрпатымен көрінген қияс, қиқар қаулылардың қыспағында болып, ақын- жазушыларды ұзын құрықпен қайтарып, шідерлеп тастады, сондықтан эстетикалық ой-пікірлер биікке қол созудың орнына құлдырап, құмға сіңген судай болып жүдеді.
1956 жылдың басында КОКП-ның ХХ съезі, онда Сталинің жеке басына табынушылықтың қоғамға орасан зор зиян келтіргені анықталып, рухани өмірде біріз игі өзгерістер бола бастады. 1957 жылы жеке адамның басына табыну қалдықтарын жою туралы Орталық партия комитетінің қаулысынан соң халық қоғамда едәуір босаңсып, еркіндік белгілері нышан берді. Бұл әдебиет пен өнерге әжептәуір оң ықпалын тигізіп, ғылымда да ілгерілеушілік пайда болды.
50-60 жылдарды әдебиет тарихын зерттеушілер жаңғыру кезеңі деп атады. Осы тұста әдебиеттану ғылымы мен сын өрісін кеңейте бастады. Әдебиеттің өткен мен бүгініне, келешегіне жіті қарап, шығармаларды байыппен талдау, орынды бағасын беру, келешегін сипаттау секілді көркем әдебиет талаптарына лайықты бағыт қалыптасып, дамыды.
Бұл дәуірде кезінде қуғын-сүргінге ұшырап ондаған жылдар бойы туған топырағынан айырылып, аластатылған жазушылар елге оралып, айдалған, атылған зиялылар ақтала бастады. Әдебиеттің аға буын өкілдерінің әдебиеттану мен сыни-зерттеу еңбектері жарыққа шықты. Мәселен, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Е.Ысмайлов, Б.Кенжебаев, Қ.Жумалиев, М.Қаратаев, З.Серікқалиев, Қ.Құттыбаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, А.Нұрқатов, Қ.Нұрмаханов, М.Базарбаев т.б. әдебиетшілердің еңбектері сөзіміздің нақ дәлелі десек, осылайша 60-жылдары ежелден темірқазық болып келген методология өзгеріссіз қалғанымен әдебиет материалдарын теориялық тұрғыдан игеру ісі айқындала түскен еді.
Төл әдебиетіміздің сыны барынша қарқын алып, таптық күрес жылдарында ширыға, шыныға түсті. Бұрын туған топырағымызда дәнін сеуіп, қаулай өспеген қазақ әдебиеті сынын қалыптастыруда, кең арнамен дамытуда белгілі көркем сөз шеберлері маңдай терін төгіп, орасан зор істер атқарды. Соның нәтижесінде қазақ қаламгерлерінің ішінен социалистік реализм бағытындағы сыншылдар тобы өсіп шықты. Олар өз көзқарастарында, талдауларында талай қиыншылықтарды, пікір қайшылықтарын бастан кешіре отырып, қазақ әдебиетінің туын көтерген диалектикалық- философияға негізделген сынының іргетасын қалады.
Әдебиеттің дамуы үшін 1932 жылғы 23 сәуірдегі қаулының шығуы үлкен оқиға болды. Онда барлық жазушылардың басын біріктіретін кеңес жазушыларының бірыңғай одағын құру туралы қаулы етті [3,431]. Қаулы жазушылар ұйымының тек құрылымдық формасын ғана емес, сонымен бірге идеялық шығармашылық жолын да көрсетіп берді. Бұл қаулы барлық ұлт әдебиеттерінің дамуына даңғыл жол ашты. Республика жазушыларының одақтары құрыла бастады. 1932 жылы маусымда Қырғызстан Жазушылар одағы, [4,128] Өзбекстан Жазушылар одағы [5,96] құрылды. Бұл оқиғалар республика әдебиеттерінің өркендеуінде елеулі бетбұрыс болды.
Әдебиет ұйымдарын қайта құру жайындағы қаулыға сәйкес 1932 жылы 12 мамыр күні кеңес жазушыларының ұйымы жаңадан құрылды. Бұл үлкен оқиға әдебиетімізге, оның сынына қарқынды серпіліс әкелді.
Қаулыдан кейін жазылған сын мақаларында Б.Кенжебаев пен Қ.Өтеповтың мақаласы, әдебиет сынын дамытуымыз үшін алдымен оның методологиялық мәселесін шешіп алуымыз керек [6,36] деп, әдебиет сынының ең өзекті мәселесін көтерді. Осы уақытқа дейін сында қолданылып келген методологиялық әдістің оңды еместігіне, сыншылардың теориялық дайындықтарының төмен жатқандығына назар аударды. Ғ.Тоғжанов Өткен сынның үлкен бір кемшілігі көркем әдебиеттің, жалпы искусствоның өзіне хас өзгешелігін ескермендігі, осыдан барып біздің көп сынымыз бірбеткей саясат сыны болып кетті [7,42]-деп жазды.
І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов қазақ әдебиетінің өсуі аталып өтумен бірге сынға қатысты біраз мәселелер де қозғалды. І.Жансүгіровтің баяндамасында қазақ әдебиетінің жай күйі әріден басталып, тарихи дамуымен байланыстыра қарастырылды. Ғ.Мүсірепов қазақ кеңес әдебиетінің дамуына шолу жасады. Баяндамада жеке қаламгерлердің шығармашылықтарына, осы уақыттарда туған күрделі туындыларға баға берушілік басым.
Әдебиетші, ғалым, сыншы, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішевтің Оңаша отау атты кітабы қазақ сынының даму жолы мен соқпақтары төңірегінде ой толғап, қазақ әдеби сынының өткен ғасырда көрініс берген алғашқы қадамынан бастап бүгінгі күнге дейін қалыптасу процесін, сыншылдық ойдың даму бағдарын, ізденістері мен іркілістерін тілге тиек етіп, тарамдата талдайды. Таптық санаға негізделген жаңа бағыттағы сынның қалыптасуы революциядан кейінгі жылдары күрделі қайшылықтарға толы болды. Мұндай толқымалы тұжырымдар тартысы-тап күресінде, үстем тап өкілдерінің идеология саласында қаруын тастамай жанталасуынан және кейбір қаламгерлердің өмірді, көркем шығарманы талдаудағы түсінбестіктерінен туындаған еді. Жат элементтер өздерінің теріс пікірлі, кереғар шығармаларын мақтап, тігісін жатқыза өткізуге, оның үстіне жаңа қаз тұрып келе жатқан қазақ совет әдебиетін аяқтан шалуға сын жанрын пайдаланбақ болды. Оған озық, ойлы сыншыларымыз батыл қарсы шығып, кертартпа идеологияның бетін қайтарып отырды. Бұл ретте қазақ әдебиеті мен өнері қайраткерлерінің лениндік мұраны игеру мен үйренуі зор роль атқарды. Осы жағдайларды, қатпарлы әдеби процесті саралай отырып Тұрсынбек Кәкішев өзінің кітабында нақты тарихи деректердің негізінде терең ғылыми ой қозғап, әр жылдардағы сынның алаттын орнын, көрінісін кейде топтай, кейде жеке сыншы, жазушылардың творчествосына тоқтала отырып саралап талдаған.
Ғалым Тұрсынбек Кәкішев Ұлы Отан соғысынан кейінгі дәуірде сын замана талабына сай эстетикалық- творчестволық күш- қуат танытып, толысып, ғылыми сапасы биік өрден табыла білгендігін байыпты оймен дәлелдеп, орынды мысалдармен өз ойын тұжырымдайды.
Жаңа заман- жаңа эстетикалық мұрат - бөлімінде қазақ әдебиеті сынының жанрлық сипаттағы ізденістерін, оның қалыптасуының қалайша жүзеге асқанын, қандай творчестволық қиыншылықтар кездескенін пролетариат әдебиетін өркендету жолындағы жан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz