Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
Жоспар
І.Кіріспе
1) Қылмыстық заң
ІІ.Негізгі бөлім
1) Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
2) Қылмыстардың көптігі
3) Аса қажеттілік жағдайында жасалған іс.әрекеттің қылмыстылығын
жоққа шығаратын мән.жайлар.
ІІІ.Қорытынды
ІV.Қолданылған әдебиеттер тізімі
І.Кіріспе
1) Қылмыстық заң
ІІ.Негізгі бөлім
1) Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
2) Қылмыстардың көптігі
3) Аса қажеттілік жағдайында жасалған іс.әрекеттің қылмыстылығын
жоққа шығаратын мән.жайлар.
ІІІ.Қорытынды
ІV.Қолданылған әдебиеттер тізімі
Экономика және ақпараттық технологиялар колледжі
Курстық жұмыс
Тақырыбы : Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
Орындаған: Темеш Талғат
Тексерген: Төлеуғалиева З.Б
Орал 2012
Жоспар
І.Кіріспе
1) Қылмыстық заң
ІІ.Негізгі бөлім
1) Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
2) Қылмыстардың көптігі
3) Аса қажеттілік жағдайында жасалған іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоққа шығаратын мән-жайлар.
ІІІ.Қорытынды
ІV.Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қылмыстық заң.
Қылмыстық құқықты зерттеудегі маңызды институттардың бірі қылмыстық заң болып табылады.
Қылмыстық заң - бұл ҚР Парламенті қабылдайтын, қылмыстық құқықтың негізгі ережелерін бекітетін, қылмыс деп танылатын қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді анықтайтын және ол үшін жазаларды қарастыратын, қылмыстық жауапкерілік пен жазадан босату негіздерін реттейтін нормативтік акт. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы кодификацияланған және негізгі қылмыстық заңы болып ҚР Қылмыстық кодексі саналады. Ол 1997 ж. 16-шілдеде қабылданып, 1998 ж. 1-қаңтарынан бастап заңды күшіне енген.
Құжаттық нысаны бойынша қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір қайнар көзі саналады. Бұл ҚК-тің 3-бабынан көрінеді. ҚК-тің ережелері міндетті әрі мызғымас, олардың сақталуы лауазымды адамдар мен азаматтардың міндеті. Дегенмен, қылмыстық құқықтық сипатқа ие бпатарды ҚР Конституциясынан да табуға болады (шетелдік мемлекетке ҚР азаматын беруге тыйым; кері күш туралы; өлім жазасы туралы; заң ұқсастығына тыйым туралы). Бұл бұл қылмыстық құқықтың материалдық (мазмұны бойынша) қайнар көзі. Қайнар көздің бұл түріне қылмыстық құқықтық сипатқа ие халықаралық құқық нормаларын да (әрлуан Конвенциялар), ҚР Жоғары сотының нормативтік қаулыларын да жатқызуға болады.
Қылмыстық заң жүйесі қылмыстық құқық сияқты екә бөлімнен тұрады. Олар жиынтығында органикалық біртұтастылықты құрғанымен, өздеріндегі нормалардың мазмұндарына бола бір-бірінен өзгешеленеді.
Жалпы бөлімде жеті тарау бар. Олардың әрбірінде қылмыс пен жазаның әралуан қырларын айқындайтын нормалар жинақталған. Ерекше бөлім он алты тараудан тұрады. Мұнда қылмыстардың түрлері мен оларды істегенде тағайындалатын жаза түрлері мен шектері көрсетілген.
Жалпы және Ерекше бөлімдер баптардан тұрады. Әрбір баптың, өз кезегінде, сәйкес нумерацияланған бір немесе бірнеше бөлімдері болады.
Құқықтық норма құрылымында әдетте үш элементті ажыратады: гипотезаны, диспозицияны және санкцияны. Алайда норманың мұндай құрылымы тек кейбір ғана құқық салаларына тән. Қылмыстық құқықтық нормалар олардан өздерінің құрылымдық спецификасымен ерекшеленеді.
Гипотеза - бұл құқықтық норманың қолданылуының шарты деп түсінетін болсақ, қылмыстық заңдағы оның функцияларын Жалпы бөлім баптары атқарады. Ал Ерекше бөлім нормаларында гипотеза нақты қылмыстарды суреттегенде шектен тыс артықшылыққа жол бермес үшін бар деп саналғанмен, мұнда тек диспозиция мен санкциялар орын алады.
Диспозиция - бұл нақты қылмыстық іс-әрекетті анықтайтын бап бөлімі. Диспозицияның мазмұны саналуан болып келеді. Оның құрылымдық ерекшеліктеріне қарай төрт негізгі түрін ажыратады: қарапайым, суреттеуші, бланкеттік және сілтемелі.
Қарапайым деп тек қылмыстық іс-әрекеттің өзін ғана атап қоятын диспозицияларды атайды: ҚК-тің 125-бабы - Адамды ұрлау. Егер баптың диспозициясында қылмыстың белгілері неғұрлым толық айқындалатын болса, оны суреттеуші (бейнелеуші) диспозиция деп атайды: ҚК-тің 175-бабы - Ұрлық. Бланкеттік диспозицияда заң шығарушы сол нормада қылмыстың белгілерін ішінара көрсетуімен қатар басқа азңдар мен нормативтік құқықтық акттерге сілтемелер жасайды. Мысалы, ҚК-тің 152-бабы - Еңбекті қорғау ережелерін бұзу. Ал сілтемелі диспозицияда сілтеме нақ сол заңның басқа нормаларына жасалады. Мысалы, ҚК-тің 106-, 209-, 297-баптары.
Санкция - қылмыстың істелгені үшін тағайындалатын жазаның түрі мен шегін анықтайтын Ерекше бөлім бабының бөлімі. Қылмыстық заң баптарында салыстырмалы анықталған, баламалы (альтернативті) және аралас санкциялар кездеседі.
Салыстырмалы анықталған санкцияда жазаның түрі мен шектері көрсетіледі. Мұндайда сотта жазаны жеке-даралау үшін біршама мол мүмкіндіктер болады. Оның екі түрін ажыратады: жазаның тек жоғарғы шегін ғана анықтайтын санкция және жазаның жоғарғы да, төменгі де шектерін анықтайтын санкция. Санкцияның бірінші түріне ҚК-тің 101-бабының 1-бөлімінің санкциясы мысал бола алады. Ескере кететініміз, мұндайда жазаның төменгі шегі осы жаза үшін Жалпы бөлім нормаларында анықталған мерзім немесе мөлешр болады: бас бостандығынан айыру үшін - 6 ай, бас бостандығын шектеу үшін - 1 жыл, айыппұл үшін - ҚР заңы бекіткен айлық есептік көрсеткіштің 25 еселенген мөлшері немесе сотталушының екі апталық жалақысының не болмаса басқа да табыстарының мөлшері.
Салыстырмалы анықталған санкциялардың екінші түріне ҚК-тің 162-, 181-, 241-баптарының санкциялары мысал бола алады.
Баламалы санкцияда негізгі жазалардың екі немесе одан да көп түрлері көрсетілген болады, сот істің мән-жайына негізделе отырып, жаза мақсаттарына қол жеткізуге неғұрлым көп мүмкіндік беретін жаза түрі мен шегін осы жаза түрлерінен анықтайды. Мысалы, аффект күйінде кісі өлтірілгенде сот бас бостандығын шектеудің, қамаудың және бас бостандығынан айырудың бірін тағайындайды.
Қылмыстық заңның кеңістіктегі күшін реттейтін нормаларда екі негізгі қағида ізбе-із іске асырылған - территориялылық және азаматтылық қағидалары.
ҚК-тің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының территориясында қылмыс істеген адам осы Кодекс бойынша жауапқа тартылады. ҚР территориясы біртұтас және ажырамас болып табылады. 1993-ж. 13-қаңтарындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы Заңның бірінші бабы осы шекараны келесі түрде анықтаған: ҚР мемлекеттік шекарасы деп Қазақстанның құрлық, су, жер қойнауы мен әуе кеңістігінің шегін анықтайтын сызықтық пен оның үстінен өтетін тік жазық танылады. Мемлекеттік шекара ҚР Парламенті ратификациялаған ҚР-ның халықаралық шарттарымен анықталады.
Мемлекеттік шекара төмендегіше анықталады:
Құрлықта - рельефтің тән нүктелері мен сызықтары немесе айқын көрінетін ориентирлер бойынша;
Теңізде - ҚР территориялық теңізінің сыртқы шекарасы бойынша. Территориялық теңізге енін ҚР Парламенті ратификациялаған ҚР халықаралық шарттары анықтайтын жағалау теңіз сулары жатады.
Ішкі сулар ҚР территориясы болып табылады: теңіздегі неғұрлым алшақ орналасқан гидротехникалық және басқа да құрылыстардан өтетін сызықпен шектелген порт сулары, жағалаулары ҚР-на тиесілі болатын өзендер мен басқа да су бөгендерінің сулары.
Каспий теңізіндегі ішкі суларға жататын акватория ҚР Парламенті ратификациялаған ҚР халықаралық шарттарымен анықталады.
Қылмыстық заң қылмыс ҚР-ның континенталдық шельфінде және ҚР айрықша экономикалық аймағында істелген жағдайда да әрекет етеді (ҚК-тің 6-бабының 2-бөлімі). Шельф - табиғи байлықтарды алуға мүмкіндік беретін, территориялық теңізге белгілі бір тереңдікте түйісетін (200 метрге дейін және одан да терең) теңіз астының қойнауы. Жер қойнауы - құрлық және су территорияларының астының кеңістігін қамтитын, шаруашылық және басқа да мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін пайдаланылуы мүмкін болатын табиғи орта бөлігі. Айрықша экономикалық аймақ территориялық сулардың шегінен тыс теңіз аймақтарында орнатылады. Оның шекараларын халықаралық шарттар анықтайды.
Құрлық және су территорияларының, оның ішінде территориялық сулардың үстіндегі тік жазық әуе кеңістігінің шекарасы болып саналады.
ҚК-тің 6-бабының үшінші бөлімі ҚР жалауында жүрген кемелерде қылмыс істеу үшін жауапкершілікті реттейді. Егер ҚР портына тіркелген және ашық су немесе әуе кеңістігінде жүрген кемеде қылмыс істелетін болса, жауапкершілік ҚР ҚК бойынша орнатылады. ҚР әскери әуе және су кемелері олардың қай жерде болуына қарамастан, ҚР территориясының бөлігі ретінде саналады.
Қылмыстық заң күшінің территориялық қағидасынан ерекшелік өзара келісімділік бастамаларында шет мемлекеттердің ел басшылары мен өкілдіктердің дипломатиялық персоналының мүшелері үшін істелген. ҚК-тің 6-бабының 4-бөліміне сәйкес шет елдердің дипломатиялық өкілдерінің және иммунитеті бар басқа да азаматтарының олар ҚР территориясында қылмыс істегендегі қылмыстық жауапкершілігінің мәселесі халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі.
Дипломатиялық иммунитет - шетелдік дипломатиялық өкілдіктерге, олардың басшылары мен қызметкерлеріне берілетін құқықтар мен жеңілдіктер жиынтығы. Дипломатиялық иммунитет мәселелерін реттейтін халықаралық құқық нормалары 1961-ж. Дипломатиялық қарым-қатынастар туралы Вена Конвенциясында кодификацияланған.
Шет мемлекет өкілдігінің иммунитеті дипломатиялық өкілдік бөлмесіне қол сұғылмайтындықты білдіреді. Орналасу мемлекетінің билігі дипломатиялық өкілдік басшысының рұқсатынсыз осы бөлмеге кіре алмайды. Шет мемлекет өкілінің дипломатиялық иммунитеті бойынша ол жеке басына қол сұғылмаушылыққа ие болады: өкілдік басшысын қамауға алуға немесе ұстауға, соттық тәртіпте қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайды. Жеке басына қол сұғылмаушылыққа және қылмыстық юрисдикциядан иммунитетке елші, істерде сенім артылған адамдар, дипломатиялық өкілдіктің мүшелері ие болады. Соңғыларға мыналар жатады: кеңесшілер, сауда өкілдері, әскери, әскери теңіз, әскери әуе атташелар, олардың көмекшілері мен орынбасарлары. Егер аталған адамдар өз отбасы мүшелерімен қоса тұратын болса және олар осы мемлекеттің азаматтары болып саналмайтын болса, дипломатиялық иммунитет құқы оларға да тарайды.
Өзара келісімділік негізінде өкілдіктің әкімшілік-техникалық қызметкерлері мен олардың бірге тұратын отбасы мүшелері де егер олар осы мемлекеттің азаматтары саналмаса, жеке басына қол сұғылмаушылық пен иммунитетке ие болады. Мұндағы бір ерекшелік - осы аталған құқыққа олар тек өз қызмет бабын іске асыру барысында істеген қылмыстарына қатысты ие болады.
Дипломатиялық иммунитет оған ие болатын адамдардың істеген қылмыстары үшін мүлдем қылмыстық жауапкершіліктен арылатындығын білдірмейді. Заң бойынша аталған адамдардың қылмыстық жауапкершілігі дипломатиялық келісіммен анықталады. Мұнда дауға түсетін мәселе - оларды қылмыстық жауапкершіліктен босату емес, даулы болатыны ҚР заңдары бойынша қылмыстық істі тергеу мен жауапқа тарту мәселесі. ҚР Президентінің заң күші бар 1995-ж. 19-маусымда қабылданған ҚР-ндағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы Жарлығының 28-бабына сәйкес мұндай адамдар ҚР-ның шегінен қуылады.
ҚК-тің 6-бабының 2-бөліміне сәйкес Қазақстан территориясында жасалған қылмыс деп ҚР территориясында басталған немесе жалғастырылған, не болмаса осы территорияда аяқталған іс-әрекет танылады.
Формальдық құрамдас қылмыстарға қатысты қылмыстың жасалу орнын анықтау мәселесі не теорияда, не іс жүніде әлдебір қиындықтар туғыза қоймайды, себебі мұндай құрамдас қылмыстарда қылмыстық заң үшін ең алдымен сәйкес қауіпті іс-әрекеттер маңызды болады. Міне, сол іс-әрекеттердің жасалу орны да сәйкесінше қылмыстың жасалу орны болады. Мысалы, шпионаждың істелу орны (жері) ҚК-тің 166-бабында көрсетілген іс-әрекеттердің бірін болса да істеген орын саналады. Егер мемлекеттік құпия саналатын құжаттарды ұрлау Қазақстан жерінде жасалса, ал оларды басқаға беру сырт елдердің бірінде жасалса, кінәлілер Қазақстан Республикасының заңдарына сай жауапқа тартылуы керек.
Осы сияқты материалдық құрамдас қылмыстар бойынша қылмыстың істелу орны анықталады. Зардаптардың шынайы орын алу жеріне қарамастан, егер іс-әрекеттер ҚР территоиясында болса, онда жауапкершілік те ҚР заңдары бойынша орнатылады.
Қылмысты ортақтасып жасаудағы мәселелерге келер болсақ, қылмыстың жасалу жері деп ұйымдастырушының, көмектесушінің және айдап салушының әрекеттерінің қай жерде жасалғанына қарамастан, тек орындаушының ғана қылмыс жасаған немесе оған оқталған жері саналады.
Дегенмен, қылмыстық заңның кеңістіктегі күші тек территориялылық қағидасымен шектеліп қоймайды. Ол азаматтылық қағидасымен толықтырылған, оған сәйкес егер ҚР азаматтары елден тыс жерде қылмыс жасаған болса және ол үшін басқа мемлекеттің сотының үкімі бойынша жазаға тартылмаған болса, онда ҚР қылмыстық заңы бойынша жауапкершілікке тартылады.
1991-ж. 20-желтоқсанда қыбылданған ҚР азаматтығы туралы Заңда ҚР азаматтары болып осы заңның күшіне ену күні Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын және осы заңға сәйкес азаматтықты қабылдаған адамдар саналады делінген. Осы заңның 6-бабына сәйкес ҚР территориясында тұратын және оның азаматы саналмайтын адамдар бүкіл құқықтар мен бостандықтарға ие болады, сонымен қатар ҚР Конституциясы, заңдары мен халықаралық шарттарында көрсетілген міндеттерге ие болады. Әлдебір мемлекеттің азаматтығына жататындығы туралы куәлігі жоқ адамдар азаматтығы жоқ деп танылады.
ҚР-нан тыс жерлерде қылмыс істеген ҚР азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қылмыстық заңның күші ҚК-тің 7-бабында көрсетілген. Аталған адамдар егер олардың істеген іс-әрекеттері сол әрекет істелген елдің заңы бойынша қылмыс деп танылатын болса және сол мемлекетте олар қылмыстық жауапкершілікке тартылмаған болса, онда ҚР қылмыстық заңына сәйкес жауапқа тартылады. Мұндағы жаза қылмыс істелген елдің заңында сәйкес қылмыс үшін қарастырылған жазаның жоғарғы шегінен аспауға тиіс.
ҚК-тің 7-бабының 4-бөліміне сәйкес ҚР-ның территориясынан тыс жерлерде қылмыс жасаған шетелдіктер егер олардың істеген қылмыстары ҚР мүдделеріне қарсы бағытталған болса және сло мемлекетте олар қылмыстық жауапқа тартылмаған болса, онда ҚР қылмыстық заңы бойынша жауапкершілікке тартылады. Сонымен бірге, аталмыш адамдардың басқа мемлекеттің жерінде істеген қылмыстары үшін орын алған соттылықтары мен басқа да қылмыстық құқықтық салдары Қазақстан жерінде істеген қылмысы үшін жауапқа тартуда, егер халықаралық шарттарда өзгеше көзделмеген болса немесе олардың істеген қылмыстары ҚР мүдделеріне қарсы бағытталмаған болса, ешбір қылмыстық құқықтық маңыздылыққа ие болмайды.
Мысалы: Өзбекстанда талан-тараждық істегені үшін бірнеше рет сотталған К. соңғы рет істеген қылмысы үшін жазасын өтеп, Қазақстандағы таныстарына келген және осында жүріп тағы да ұрлық істеген. Оның басқа мемлекеттегі соттылықтары Қазақстанда істеген ұрлығы үшін жауапқа тартқанда ескерілмеуі керек, сәйкесінше жазасы да біршама қатаң бола алмайды. Дегенмен, егер оның Өзбекстанда істеген қылмыстары Қазақстан мүдделеріне зиян келтірген болса, онда олар ескерілетіні айқын.
ҚК-тің 7-бабының үшінші бөлімінде ҚР-нан тыс жерлерде орнласқан әскери бөлімдердің әскери қызметкерлерінің қылмыстық жауапкершіліктерінің шарттары анықталған. Ондай адамдардың шетелдерде істеген қылмыстары үшін жауаптылығы ҚР заңына сай іске асырылады.
ҚК-тің 8-бабында қылмыс істеген адамдарды беру туралы мәселелер қарастырылған. Оған сәйкес егер ҚР азаматы басқа мемлекетте қылмыс жасаған болса халықаралық шарттарда басқаша көзделмеген жағдайларда сол мемлекетке берілмейді. Ал Қазақстан жерінде қылмыс жасаған шетелдіктер халықаралық шарттарға сәйкес өз мемлекеттеріне қылмыстық жауапкершілікке тартылып, жазасын өтеу үшін берілуі мүмкін белінген.
ТМД елдерінің азаматтарына қатысты қылмыскерлерді беру және оларды қылмыстық жауапқа тарту, қудалау мәселелері 1993-ж. 22-қаңтарда қабылданған азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмектесу мен құқықтық қарым-қатынастар туралы Минск Конвенциясында реттелген. Осы Конвенцияның 56-бабына сәйкес ТМД елдері өз территорияларында тұратын қылмыскерлерді қылмыстық жауапкершілкке тарту және үкімді атқару үшін талап қою бойынша бір-біріне беру туралы өзара міндеттеме алған болатын. Қылмыскерді беру екі тараптарда да қылмыс деп саналатын және кем дегенде бір жыл бас бостандығынан айырумен жазаланатын іс-әрекеттер үшін немесе кем дегенде 6 ай мерзімге бас бостандығынан айыруға жазған үкімді атқаруға байланысты мәселе туғанда іске асырады.
Егер қылмыскер сұранып жатқан мемлекеттің азаматы болса, ол берілмейді. Мұндайда Конвенцияның 72-бабына сәйкес оған қатысушы мемлекеттер қылмыскерді беруді сұрап жатқан мемлекетте қылмыс істегені үшін өз азаматтарына қатысты қылмыстық қудалауды жүргізеді (мұнда мемлекет өз қылмыстық заңын пайдаланады).
Аталмыш шарттың 2-бабына сәйкес тек екі келісуші мемлекетте де іс-әрекет қылмыс деп танылғанда ғана қылмыскерді сұраушы мемлекетке беруге болады. Егер қылмыс сұратылып жатқан мемлекетте толығымен немесе ішінара істелген болса, онда сол мемлекет қылмыскерді сұрап жатқан мемлекетке сұранысын қанағаттандырудан бас тарта алады. Егер қылмыскер сұраныс бойынша басқа мемлекетке берілген болса, онда сол мемлекетте оны сұраныс заты болған қылмыстан басқа қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікке оны берген мемлекеттің рұқсатынсыз тартуға болмайды. Беру туралы сұраныста оны жолдап отырған мекеме туралы мәліметтер, іс-әрекетті қылмыс деп танитын сұраныс жасаушы тараптың заңының мәтіні, осы іс-әрекетті істеген және сұраныс бағытталып отырған адам туралы мәліметтер, келтірілген материалдық зиян туралы мәліметтер көрсетілуі керек. Қылмыскерді беру туралы сұраныс келіп түскен соң 15 күн ішінде оған жауап қайтарылады.
Қылмыстық заңның уақыттағы күшін ҚК-тің 4-5-баптары реттейді.
ҚК-тің 4-бабына сәйкес іс-әрекеттің қылмыс екендігі мен оның жазаланатындығын сол іс-әрекеттің істелу мерзімінде күші болған қылмыстық заң анықтайды.
Осы ережеге сәйкес адамның қоғамға қауіпті іс-әрекеттері тек сол іс-әрекеттер істелген кезде әрекет еткен заң негізінде ғана қылмыс деп танылуы мүмкін және сәйкесінше оны істегені үшін жаза тағайындалынады. Күші бар деп заңды күшіне енген және белгіленген тәртіпте күші жойылмаған заң танылады.
Заң және басқа да нормативтік құқықтық акттерді дайындау, ұсыну, талқылау, күшке енгізу және жариялау тәртіптері арнайы заңда және Парламент палатарының регламенттерінде қарастырылған. Мұндай заң болып 1998-ж. 24-наурызда қабылданған Нормативтік құқықтық акттер туралы ҚР Заңы саналады.
Жарияланған қылмыстық заңдардың күшке енуінің келесі тәртібі қарастырылған:
а) егер заңның күшке ену мерзімі оның мәтінінде тікелей көрсетілген болса, онда ол заң аталған мерзімнің келуінде күшке енеді (әдетте, жариялану мерзімінде немесе нақты датада);
б) егер заңның күшке енуінің мерзімі көрсетілмесе, онда ол республиканың бүкіл территориясында ресми қайнар көздерде ресми жарияланған соң он күннен кейін заңды күшіне енеді.
ҚК-тің 4-бабына сәйкес қылмыстың жасалу уақыты деп, зардаптың орын алуының уақытын ескерместен, қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеу уақыты танылады.
Бұл норма материалдық та, формальдық та құрамдас қылмыстарға қатысты олардың істеле басталуының мерзімін анықтаудың ортақ ережесін орнатады.
Қылмыстық заңның күші әртүрлі негіздер бойынша тоқтатылуы мүмкін:
а) басқа заңның қабылдануына байланысты жойылып, күшінен айырылуы;
б) дәл сондай мәселе бойынша оны басқа заңға ауыстыруға бола;
в) егер қылмыстық заң белгілі бір мерзімге ғана немесе әлдебір айрықша жағдайға бола қабылданған болса, онда аталған мерзім өткен соң немесе аталған жағдайлар жойылған соң сәйкесінше қылмыстық заңның да күші жойылады.
Қылмыстық заңның уақыттағы күшіне қатысты жалпы ережелерден айрықшалық ҚК-тің 5-бабында көрсетілген заңның кері күші туралы ереже саналады.
Осы баптың 1-бөліміне сәйкес іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланатындығын жоятын, жауапкершілікті немесе жазаны жеңілдететін, не болмаса басқа да күйінде қылмыс істеген адамның жақсартатын заңның кері күші болады, яғни ол осы заң күшіне енгенге дейін сәйкес қылмыс істеген, сол сияқты жазаларын өтеп жүрген немесе жазаларын өтеген, бірақ соттылығы бар адамдарға да таралады.
Іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланатындығын жоятын заң деп осы іс-әрекетті қылмыстылардың қатарынан алып тастайтын (яғни ҚК-тен оны алып тастайтын) немесе осы іс-әрекетті істегені үшін жаза тағайындауды жоятын заңды айтады.
Жаңа заң бұрын әрекет еткен заңға қарағанда жазалауды жеңілдететіні екі заңның диспозициялары мен санкцияларын салыстыру негізінде шешілуі керек.
1) Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
Қылмыстың жасалу сатылары - бұл қылмысқа дайындалудан, оған оқталудан және аяқталған қылмысты іске асырудан тұратын қасақана қылмыс дамуының белгілі бір сатылары.
Адамда қылмыстық мінез-құлықтың бастамасы, яғни қылмыстық ой-ниетін іске асырып бастауы, қылмысқа дайындалу болып табылады. ҚК-тің 24-бабына сәйкес тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның ниетіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады.
Тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестір, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу немесе қылмыс жасау үшін өзге де жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады (24-баптың 1-бөлімі). Заңда ауыр немесе ерекше ауыр қылмысқа дайындалғаны үшін қылмыстық жауаптылық орнатылған (24-баптың 2-бөлімі). Заңда дайындық әрееттерінің негізгілері ғана анықталған. Мұнда қасақана қылмыс жасауға туғызылатын жағдайлардың жалпы көріністері ғана берілген. Кінәлі адам күні бұрын ауыр, аса ауыр қылмыстарды жасау үшін өзіне өте қажетті жағдайларды жасайды. Мысалы, пәтерге түсіп, ұрлық жасау үшін алдын ала иесіз пәтерді анықтап, құлыпты ашуға кезекті кілттерді немесе басқа да құралдарды дайындайды, жалған ақша жасау үшін соны жасауға қажетті аспаптарды, жабдықтарды, қажетті материалдарды іріктейді.
Сонымен қылмыс істеуге дайындалу мына белгілермен сипатталады:
1. дайындық іс-әрекеттерін жасау;
2. қылмысты тек тікелей қасақаналылықпен істеу;
3. оның қылмыс құрамын толық орындауға дейін тоқтатылуы;
4. қылмыс адамның еркінен тыс жағдайларға байланысты істелмеуі. Дайындық әрекеттері көп жағдайларда қылмыс құрамының объективтік жағының белгілерін қамтамасыз етумен тікелей байланысты болады. өзінің объективтік белгілеріне сәйкес қылмыс істеуге дайынды адамның мынадай үш түрлі әрекеттері арқылы іске асырылады: қылмыс істеу үшін құралдар немесе қарулар іздестур, не лайықтау немесе қасақана бір жағдайлар туғызу.
Қылмыс істеу үшін құралдар мен қару-аспаптар іздестіру дегеніміз кез келген тәсілмен заңды немесе заңсыз жолмен осы заттарды алуды айтамыз.
Қылмыс істеу қару-аспаптары болып қылмыс істеуге қолданылатын кез келген аспаптар мен заттар саналады. Оған атылатын немесе суық қарудың барлық түрлері, қолдан жасалған фин пышағын, сондай-ақ әртүрлі кесіп-тесетін нәрселер жатады. Қлымыс құралдарына қылмыс істеуге әдейі бейімделіп пайдалнылатын таяқ, үшкір тас, бөтелке сынығы, балта, балға, бұрғы, шеге суырғыш, бұрауыш яиқты заттар да жатады. Мысалы, адам қолдануға қолайлы үшкір тасты денеге жарақат келтіруге немесе автокөліктің әйнегін сындырып ішіндегі заттарды ұрлауға пайдалануы мүмкін. Кінәлі адам шеге шығарғышты, бұрауышты немесе қашауышты бөтеннің үйінің есігін бұзып, мүлкін ұрлауы үшін дайындауы мүмкін. Қылмыс істеу құралына қылмыс істеуге жеңілдік туғызатын заттар жатады. Мысалы, әскери міндетін өтеуден жалтару немесе контрабандамен айналысу үшін жалған құжаттар дайындау, адамды өлтіру үшін у дәріні дайындау, қатты әсер ететін зәрлі заттарды дайындау, ұрланған заттарды, қылмысты топ мүшелерін тасуға пайдаланылатын көлік құралдары жатады. Егер де автокөлік, трактор, басқа да көлік түрлері қоймаларды бұзуға, кедергілерді таптап өтуге пайдаланылса, онда ол қылмыс істеудің құралы емес, қылмыс істеудің қаруы ретінде есептелінеді. Құралдар мен қару аспаптарды лайықтау деп қылмыс істеуге пайдалнылатын заттарды қайта өңдеу, түрін өзгерту, қайта жасауды айтамыз. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауға пайдалану үшін бірнеше кілттерді қолдан қайта өңдеу, қолдан тапанша, пышақ, жалған құжаттар жасап, оларды қылмыс істеуге, қылмыс іздерін жасыруға пайдалануға әзірлеу және т.б. әрекеттер.
Қылмысқа қатысушыларды іздестіру деп әртүрлі тәсілдермен уәде беріп қорқыту, бопсалау жолымен болашықта істелетін қылмысқа бірге қатысушыларды табу, алу болып табылады. Қылмыс жасауға сөз байласу деп екі немесе одан да көп адамдармен нақты қылмысты істеу туралы күні бұрын уағдаластыққа қол жеткізу болып табылады. Қылмыс істеу үшін қасақана басқа бір жағдайлар туғызу деп құралдар мен қару-аспаптарды дайындаудан басқа қылмыс істеуге бағытталған кез келген әрекеттерді айтамыз. Бұған жататындар: ұрлық істеу үшін қылмыстық топқа мүшелер іздестур, болашық қылмыстың жоспарын жасау. Қылмыс істелетін объекттердің жүйесін зерттеу, қоймаларға жасырын кіру үшін дыбыс беретін құралдарды күні бұрын жою, пәтерге түсу үшін үй иелерінің келіп-кету мерзімін болжау сияқты әрекеттер жатады.
Субъективтік жағынан дайындық әрекетін әр уақытта да тікелей, нақты қасақаналылықпен, қасақана қылмыс істеуге жағдайлар туғызады. Тікелей қасақаналылықсыз жағдайлардың өзін тудыру мүмкін емес. Кінәлінің ырқынан тыс жағдайларға байланысты іс-әрекеттің үзіліп қалуы деген белгі де қылмыстың тек қана тікелей қасақаналылықпен жасалатындығын көрсетеді. Яғни бұл тұрғыдағы қылмысты абайсыздықпен немесе жанама қасақаналылықпен жасауға мүлдем болмайды, мұндай жағдайда қылмыстан туатын зардап объективтік және субъективтік жағынан алғанда сөзсіз емес, жорамал күйінде болады. Қылмысты істеуге дайындық сатысының негізгі бағыты сол, ол жоспарлаған қылмыс нәтижесінің сөзсіз болуын қамтамасыз ету болып табылады. Қылмысқа дайындалудың зияндылығы сол, қылмыс субъектісі қылмыс істеуге бар жағдайларды жасай отырып, өзінің еркінен тыс жағдайларда қылмысты жасай алмайды. Кінәлінің еркіне байланысты емес жағдайлармен дайындық сатысының үзіліп қалуы объективтік немесе субъективтік мән-жайларға байланысты орын алуы мүмкін. Мысалы, дайындық сатысында басқа біреуді өлтіру үшін сатып алынған аңшылық мылтығын полиция қызметкерінің алып қоюы немесе ұрлық жасау үшін пайдаланылатын қойма кілтін жасауға әрекеттенгенімен, оны жасай алмай қалуы және т.б. Мысалы ағайынды С және К көршісінің пәтеріне түсу үшін қажетті саймандарды әзірлеп қойған кезде, сол пәтердің алдына басқа көршілер жиналып, өзара кездесіп қалып, ұзақ уақыт бойы шахмат ойнайды. Бұл ағайындылардың қымыс істеуге мүмкіндіктерін жоймағанымен, оны іске асыруға кедергі келтіреді. Бұл, сөз жоқ, ұрлық істеуге кінәлілердің ырқынан тыс жағдайларға байланысты жол берілмей үзіліс жасалады.
Қылмысқа дайындықтың адам ойының қалыптасуынан айырмашылығы мынадай: адам ойының қалыптасуы - қылмыстың психологиялық сыртқы, объективтік көрініс бермеген сатысы, қылмысқа даыйндық әр уақытта қасақана қылмыс жасауға мүмкіндіктер туғызатын нақтылы іс-әрекеттер. Адамның ойын, яғни өзінің ойын қылмыс жасау туралы мінез білдіруі қылмыс сатысы болмайды, өйткені ол қылмыс жасауға өзінің пікірін айтқанымен, қылмыс істеуге бағытталған әрекет жасамайды. Қылмысқа дайындалу әр уақытта да іс-әрекеттер арқылы ықлмыс істеуге қолайлы жағдайлар жасайды, онсыз қылмыстың істелуі мүмкін емес. Қылмыс істеуге дайындықтың қылмысқа оқталудан айырмашылығы бар. Қылмысқа дайындықта белгілі бір нақты қылмыс құрамын жасауға мүмкіндік жағдайлар жасалады, ал қылмысқа оқталуда ол мүмкіндіктер нақты іске асырыла бастайды.
Дайындық сатысында істелген қылмыс Қылмыстық кодекстің 24-бабы және Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабы боыйнша сараланады. Мысалы, басқа біреудің пәтерін ұрлау үшін кілт дайындап жатқан субъект осы кеде әшкереленсе, оның әрекеттері Қылмыстық кодекстің 24, 175-баптары бойынша ұрлық жасауға оқталғаны үшін сараланады. Бұл жерде 24-баптың көрініс табуы субъектінің аяқталмаған қылмыс жасағанын білдіреді.
Субъект өзінің дайындық әрекеттеріне тыйым салынғанына дейін басқа қылмыс құрамын орындап үлгеруге, оның әрекеттері қылмыстардың жиынтығы бойынша - тиісті қылмысқа дайындалғандық және басқа аяқталған қылмыс жасағаны үшін сараланады. Мысалы, А өзінің қызметтес досы Б-ны кек алу үшін атып өлтіруге қара базардан Калашников автоматын сатып алған, бірақ оның бұл қылмысты істеуге дайындалғаны дер кезінде анықталып, полиция қызметкерлері оны ұстаған. Оның іс-әреекттері қаруды заңсыз сатып алғаны үшін Қылмыстық кодекстің 251-бабының 1-бөлімімен және кісіні кекшілікпен өлтіруге дайындалу - 24-бап, 96-баптың 1-бөлімімен екі қылмыстардың жиынтығы ретінде саралануға жатады. Қылмыс істеуге дайындалған субъектке жаза сол Қылмыстық кодекстің аяқталған қылмыс құрамы туралы санкциясында көрсетілген бабының санкциясы шеңберінде тағайындалады. Жаза тағайындағанда сол қылмыс зардабының болуының мүмкіндігін, оның іске аспайқалу себептері, қылмысқа дайындық сатысының іске асырылуы ескеріледі. Заңда қылмысты дайындық сатысында істеген субъектке жаза тағайындаудың ерекше тәртібі анықталған.
Қылмыстық кодекстің 24-бабының 3-, 4-бөлімдері бойынша Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс-әрекет (әрекетсіздік), егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға оқталғаны үшін ғана басталады.
Қылмыс істеуге оқталудың төрт түрлі белгісі бар.
Бірінші іс-әрекеттің қылмыс істеуге тікелей бағытталуы қылмыс істеуге оқталғанда, қылмыс субъектісі қылмыс құрамын орындауға тікелей кіріседі және қылмыстық құқықтық норма диспозициясының объективтік жағында көрсетілген элементтерін орындайды. Мысалы, кісіні өлтіруде оған қарай мылтық атады, ұрлық жасағанда есікті бұзып тұрғын жайға кіреді, көлік құралын айдап әкетуде көлікті қозғалысқа келтіру әрекетін жасайды және басқа да әрекеттер. Қылмысқа оқталғандағы іс-әрекет қылмыстың зардабын туғызатын себептің көрінісін білдіреді. Егер ол іс-әрекет үзіліп қалмаса, онда қылмыс зардабының болуы сөзсіз болар еді.
Қылмыс істеуге оқталудың екінші белгісі - субъективтік белгісі болып табылады. Қылмыс істеуге оқталу тек тікелей қасақаналылықпен іске асырылады. Бұл туралы қылмыстық заңның өзінде қылмыс істеу үшіт тікелей бағытталып, істелген әрекет немесе әрекетсіздік деп тура көрсетіліп отыр. Заңдағы тікелей бағытталған деген сөздің өзі осы тұрғыда қылмыстық тек қана тікелей қасақаналылықпен іске асырылатындығын білдіреді. Мысалы, кісіні қасақана өлтіру туралы сот тәжірибесі туралы Жоғарғы сот қаулысында кісіні өлтіруге оқталу тек қана тікелей қасақаналылықпен жүзеге асырылады, өйткені мұндай жағдайда кінәлі адам өзінің әрекетінің зиянды екенін біле тұра, оның зиянды зардаптырн болжай тұра, бұл зардаптың болуын тілеп істейді.
Мысалы, С деген азамат өзінің жұбайы К-ның Д деген азаматпен көңілдес екенін біліп, екеуінің кедзесу шағын аңдып, ақыры осындай бір сәтте олардың өзара оңаша сүйісіп отырғанының үстінен шығып, С қалтасындағы бәкісімен әйелінің көңілдесі Д-ның күре тамырын қиып жібереді. Дәрігерлік көмектің нәтижесінде Д тірі қалады. Сот С-ның әрекеттерін қызғаныштан қасақана кісі өлтіруге тікелей оқталғандық деп саралаған (Қылмыстық кодекстің 24-бабының 3-бөлімі, 96-бабының 1-бөлімі).
Қылмыс істеуге оқталғандық әрекетсіздік арқылы да іске асырылады. Мысалы, анасынынң өз нәрестесінен құтылуы үшін емшек бермей өлтіруге бағытталған әрекетсіздігі. Қылмыс істеуге оқталу жанама қасақаналылықпен жүзеге асырылмайды.
Қылмыс істеуге оқталғандықтың үшінші белгісі - істеуге бағытталған қылмыстың ақырына дейін жеткізілмеуі болып табылады. Яғни қылмыс құрамын орындау сатысында қылмыстық әрекет амалсыздан үзіледі. Бұл жерде қылмыс істеуге оқталғандықтың белгісі қылмыстың аяқталмай қалуы болып отыр. Бұл белгілі аяқталған қылмысты қылмыс істеуге оқталғандықтың айырудың басты белгісі болып табылады.
Мұндай ретте Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі қылмыс құрамының белгілері толық жүзеге асырылмайды немесе заңда көрсетілген қылмыстың зардабы болмай қалады. Сөйтіп аяқталған қылмысқа қарағанда объективтік жағының белгілерін түгелдей орындауға бағытталған іс-әрекет толық аяқталмай қалады. Мысалы, өзіне қас кісіні өлтіремін деп ол ұйықтап жатқанда оның үйінің есік-терезесін сыртынан бекітіп, үйінен шықпастай етіп, үйіне өрт қояды. Нәтижесінде ол ауыр дене жарақатын алып, аман қалады. Бұл жерде кінәлінің әрекеттері қасақана кісі өлтіруге оқталғандық деп саналады. Себебі оның тікелей адам өмірін жоюға деген әрекеттері ақырына дейін оған байланыссыз себептермен іске аспай қалады, яғни айтқанда, қасақана кісі өлтіру туралы қылмыстық заң нормасының объективтік жағының белгісі қылмыстың зардабы - кісі өлімі болмай қалды. Қылмыс істеуге оқталғандық үшін жаза тағайындағанда сот кінәлінің істеген әрекетінің дәрежесі мен сипатын, қылмыстық ниетті іске асыру дәрежесін және қылмыстың ақырына дейін жеткізілуіне кедергі болған себепкерді еске алады.
Яғни бұл жерде кінәлінің ырқына байланысты емес себептерден қылмыстың ақырына дейін жеткізілмеуі - қылмыс істеуге оқталғандықтың төртінші белгісі болып табылады. Бұл жерде кінәлінің ырқына байланысты емес себептерден деген ұғымды әртүрлі объективтік және субъективтік жағдайлардың жиынтығы ретінде қарау керек. Бұл жерде субъектінің өзінің ниетін іске асыруға бар пәрменін сала кіріскенімен, оның ырқына байланысты емес себептермен қылмыс ақырына дейін жеткізілмей қалды (мысалы, әйелді зорлағанда жәбірленушінің қарсылық көрсетуінен, үйді өртеуге қажет болған от тұтатқыш суланып жанбай қалуы және т.б.).
Қылмысты істеуге оқталғандықтың да қылмысты ниетті жүзеге асыру дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Осыған байланысты оқталудың өзі аяқталған және аяқталмаған деп екіге бөлінеді. Аяқталған оқталу деп кінәлінің қылмысты аяқтауға қажетті деп санаған барлық іс-әрекеттерін толық істеуі, бірақ осыған қарамастан, адамның ырқынан тыс жағдайларда қылмыс аяқталмайды немесе қылмыстың зардабы болмайды. Оқталудың бұл түрін аяқталған қылмыстан қылмыстың аяқталмауы немесе зардаптың болмай қалуы ғана ажыратып отыр. Мысалы Ж деген азамат арақ ішіп, мас күйінде өзінің әйелінің ағасы С-ға тиісті, оның жүрегінің тұсынан екі рет пышақпен соққан. Осыдан кейін Ж далаға шығып, көршілеріне естіріп, көптен күткен арманымды іске асырдым, бір жауыдзы өлтірдім - деп айқайлайды. Бірақ С-ның өмірі дер кезінде дәрігерлік көмектің көрсетілуі арқылы өлімнен құтқарылып қалады. Облыстық сот Ж-ның әрекеттерін бұзақылық ниетпен кісіні қасақана өлтіруге оқталғандық деп саралаған.
Бітпеген оқталу деп кінәлінің қылмысты істеуге қажетті деп санаған барлық іс-әреекттерін толық емес, жарым-жартылай орындауы болып табылады. Мысалы У деген азамат Ю деген азаматты атып өлтіру мақсатымен, мылтықты оған кезеніп, оның шүріппесін баса бергенде Х деген азамат У-дың қолынан келтекпен ұрып, мылтықты тартып алып, оның өзін ұстаған. Бұл аяқталмаған оқталуға мысал. Ал егер Х мылтықты атып, ол К-ге тимей кетсе, онда оның әрекеті біткен оқталу болып саналар еді.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс істеуге оқталу жарамсыз объектке, затқа немесе жарамсыз құралмен оқталу деп түрлерге бөлінеді. Жарамсыз объектке немесе затқа оқталу деп оған кінәлі қаншалықты әреекттер істегенімен жәбірленушінің, қылмыс объектісінің немесе затының өзіндік ерекше өзгешеліктеріне байланысты оған зиян келтіру мүмкіндігінің мүлдем болмайтындығын айтамыз. Мысалы, кінәлі тірі адам екен деп өлген адамның басын балтамен шауып, ақша екен деп жәбірленушінің қалтасынан бір бума хатталған қағаздарды ұрлайды.
Жарамсыз құралдармен оқталу деп кінәлі адам қылмысты ниетті жүзеге асыруда қателесіп жарамды құралдың орнына жарамсыз құралды пайдаланып қылмыс жасайды. Мысалы, П және Ә деген жігіттер Ақтау қаласында З деген кәрі шалдың үйінде пәтерде тұрады. П және Ә қарт адамды уландырып өлтіріп оның пәтерін өздері иелік етіп сатпақ оймен З-ның ішетін тамағына колорадо қоңызын өлтіретін у дәрі салып жібереді. Асты қабылдаған З-ға алғаш ешқандай қатер болмайды. Бірақ П мен Ә З ас іше бастағанда өз істеген әрекеттерінен қорқып, ішкі істер органына келіп, болған жағдайды шын жүректен өкініп хабарлайды. Олардың әрекеттерін сот кісі өлтіруге оқталғандық ретінде бағалаған. Қылмыстық кодекстің кейбір баптарында, сондай-ақ құқықтық әдебиеттерде қылмыс істеуге әреекттер деген сөзді кедзестіруге болады. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 257-бабында кәнігі бұзақылықтың белгілерінің бірі ретінде оқ-дәріні, газбен атылатын қаруды, пышақты кастеттердің және өзге де атылатын қаруды не денеге жарақат түсіруге арнайы белгіленген басқа заттарды қолдануға әрееттер деген сөз бар. Бұл біткен қылмыс құрамының түсінігін білдіреді. Өйткені осы қылмыс құрамының диспозициясының ерекшелігі сол, ол аталған заттарды қолдану немесе қолдануға әрекеттер арқылы жасалса, онда оның объективтік жағының қажеті белгілері толық орындалған болып саналады.
Қолданып жүрген қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып Қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекеттері болып табылады (3-бабы). Бұл қағида аяқталған немесе аяқталмаған қылмысқа бірдей қатысты. Сонымен, аяқталмаған қылмысты іс-әреекттер үшін (қылмысқа дайындалу мен оған оқталу) қылмыстық жауаптылықтың негізі болып, аяқталмаған қылмыс құрамының белгілері бар іс-әрекеттер жатады. Мұндай ретте нақты қылмысқа дайындалу немесе оқталу әрекеттері орын алған жағдайда қылмыстық жауапкершілік кодекстің 24-бабына сілтеме жасала отырып, істелген әрекеттер ерекше бөлімнің тиісті баптары бойынша сараланады. Мысалы, ұрлық істеу үшін оқталғанда кінәлінің әрекеттерін Қылмыстық кодекстің 24-бабының 3-бөлімі және 175-бабының 1-бөлімі бойынша саралау керек. Мұндағы 24-баптың 3-бөлімі қылмыстың аяқталмағанын және оның оқталу түрінде істелгенін көрсетсе, ал, 175-баптың 1-бөлімі қылмыс істеген адамның ұрлық істеуге оқталғанын білдіреді. Қылмысқа дайындалу мен оқталу үшін жауапкершіліктер өзара ұқсас және олардың бір-бірінен айырмашылықтары да бар. Ұқсастығы екеуі де аяқталмаған қылмыс сатысына жатады және осы әреекттерді істегенде қылмыстық жауапкершілікке тартылғанда міндетті түрде Қылмыстық кодекстің 24-бабына сілтеме жасалады. Айырмашылығы сол, қылмысқа дайындалуда жауаптылық ауыр немесе аса ауыр қылмыстарға дайындалған кезден бастап іске асырылады, ал оқталуда жауаптылық орташа, ауыр, аса ауыр қылмыстарды істеуге тікелей кіріскен уақыттан бастап есепке алынады. Аяқталмаған қылмыстар үшін жаза тағайындалғанда сот қылмыстық заңның 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа алады. Сонымен бірге, жаңа Қылмыстық кодексте аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындаудың арнайы ерекшеліктері көрсетілген. Олар мынадай:
1. аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде соның себебінен қылмыс ақырына дейін жетпеген мән-жай ескеріледі;
2. қылмысқа дайындалғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы кодекстің Ерекше бөлімінде аяқталған қылмыс үшін тиісті бапта көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің жартысынан аспауы керек;
3. қылмысқа оқталғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта ерекше қылмыс үшін көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлешірінің төрттен үшінен аспауы керек;
4. қылмыс жасауға дайындалғаны үшін және қылмыс жасауға оқталғаны үшін өлім жазасы мен өмір бойы бас бостандығынан айыру тағайындалмайды (56-бап). Яғни осы баптың мазмұнына сәйкес аяқталмаған қылмыстың аяқталған қылмысқа қарағанда қауіптілігі аз екендігі ескеріліп, жаза тағайындалғанда есепке алынуы әбден заңды болып табылады. Сондай-ақ қылмысқа дайындалуға қарағанда оқталу үшін жаза қатаңырақ болуы шарт. Аяқталған оқталу үшін жаза аяқталмаған оқталудан көбірек болуы тиіс.
Кінәлінің істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстың барлық белгілері болса, ондай қылмысты аяқталған қылмыс деп атаймыз (25-бап). Қылмыстық заңның көрсетілген қылмыс құрамының ерекшеліктеріне байланысты аяқталған қылмыс әртүрлі болуы мүмкін, оның әртүрлі болуы қылмыс құрамының құрылысының түрліше болуына тікелей байланысты болады. Осыған байланысты қайсыбір қылмыстың аяқталуы қылмыстың объектісіне зиян келтіруге байланысты болып, ал басқа бір қылмыстың аяқталуы сол бір қылмыстың объектісіне зиян келтіру қаупін туғызатын жағдайда-ақ жүзеге асады. Қылмыстық заң осы аталған жағдайлардың орын алған уақыттан бастап қылмыс құрамының аяқталғанын білдіреді. Сол себепті қылмыстың аяқталуы барлық уақытта да белгілі бір қылмыс құрамының ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Қылмыстық заңда белгіленген материалдық қылмыс құрамының аяқталуы үшін осы құрамда көрсетілген қылмыстың зардабы болуы қажет. Мысалы, 316-баптағы лауазымды салақтылықты атаймыз. Осы қылмыс аяқталды деп тану үшін субъекттің әрекеттерімен мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
Тақырыбы : Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
Орындаған: Темеш Талғат
Тексерген: Төлеуғалиева З.Б
Орал 2012
Жоспар
І.Кіріспе
1) Қылмыстық заң
ІІ.Негізгі бөлім
1) Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
2) Қылмыстардың көптігі
3) Аса қажеттілік жағдайында жасалған іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоққа шығаратын мән-жайлар.
ІІІ.Қорытынды
ІV.Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қылмыстық заң.
Қылмыстық құқықты зерттеудегі маңызды институттардың бірі қылмыстық заң болып табылады.
Қылмыстық заң - бұл ҚР Парламенті қабылдайтын, қылмыстық құқықтың негізгі ережелерін бекітетін, қылмыс деп танылатын қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді анықтайтын және ол үшін жазаларды қарастыратын, қылмыстық жауапкерілік пен жазадан босату негіздерін реттейтін нормативтік акт. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы кодификацияланған және негізгі қылмыстық заңы болып ҚР Қылмыстық кодексі саналады. Ол 1997 ж. 16-шілдеде қабылданып, 1998 ж. 1-қаңтарынан бастап заңды күшіне енген.
Құжаттық нысаны бойынша қылмыстық заң қылмыстық құқықтың бірден-бір қайнар көзі саналады. Бұл ҚК-тің 3-бабынан көрінеді. ҚК-тің ережелері міндетті әрі мызғымас, олардың сақталуы лауазымды адамдар мен азаматтардың міндеті. Дегенмен, қылмыстық құқықтық сипатқа ие бпатарды ҚР Конституциясынан да табуға болады (шетелдік мемлекетке ҚР азаматын беруге тыйым; кері күш туралы; өлім жазасы туралы; заң ұқсастығына тыйым туралы). Бұл бұл қылмыстық құқықтың материалдық (мазмұны бойынша) қайнар көзі. Қайнар көздің бұл түріне қылмыстық құқықтық сипатқа ие халықаралық құқық нормаларын да (әрлуан Конвенциялар), ҚР Жоғары сотының нормативтік қаулыларын да жатқызуға болады.
Қылмыстық заң жүйесі қылмыстық құқық сияқты екә бөлімнен тұрады. Олар жиынтығында органикалық біртұтастылықты құрғанымен, өздеріндегі нормалардың мазмұндарына бола бір-бірінен өзгешеленеді.
Жалпы бөлімде жеті тарау бар. Олардың әрбірінде қылмыс пен жазаның әралуан қырларын айқындайтын нормалар жинақталған. Ерекше бөлім он алты тараудан тұрады. Мұнда қылмыстардың түрлері мен оларды істегенде тағайындалатын жаза түрлері мен шектері көрсетілген.
Жалпы және Ерекше бөлімдер баптардан тұрады. Әрбір баптың, өз кезегінде, сәйкес нумерацияланған бір немесе бірнеше бөлімдері болады.
Құқықтық норма құрылымында әдетте үш элементті ажыратады: гипотезаны, диспозицияны және санкцияны. Алайда норманың мұндай құрылымы тек кейбір ғана құқық салаларына тән. Қылмыстық құқықтық нормалар олардан өздерінің құрылымдық спецификасымен ерекшеленеді.
Гипотеза - бұл құқықтық норманың қолданылуының шарты деп түсінетін болсақ, қылмыстық заңдағы оның функцияларын Жалпы бөлім баптары атқарады. Ал Ерекше бөлім нормаларында гипотеза нақты қылмыстарды суреттегенде шектен тыс артықшылыққа жол бермес үшін бар деп саналғанмен, мұнда тек диспозиция мен санкциялар орын алады.
Диспозиция - бұл нақты қылмыстық іс-әрекетті анықтайтын бап бөлімі. Диспозицияның мазмұны саналуан болып келеді. Оның құрылымдық ерекшеліктеріне қарай төрт негізгі түрін ажыратады: қарапайым, суреттеуші, бланкеттік және сілтемелі.
Қарапайым деп тек қылмыстық іс-әрекеттің өзін ғана атап қоятын диспозицияларды атайды: ҚК-тің 125-бабы - Адамды ұрлау. Егер баптың диспозициясында қылмыстың белгілері неғұрлым толық айқындалатын болса, оны суреттеуші (бейнелеуші) диспозиция деп атайды: ҚК-тің 175-бабы - Ұрлық. Бланкеттік диспозицияда заң шығарушы сол нормада қылмыстың белгілерін ішінара көрсетуімен қатар басқа азңдар мен нормативтік құқықтық акттерге сілтемелер жасайды. Мысалы, ҚК-тің 152-бабы - Еңбекті қорғау ережелерін бұзу. Ал сілтемелі диспозицияда сілтеме нақ сол заңның басқа нормаларына жасалады. Мысалы, ҚК-тің 106-, 209-, 297-баптары.
Санкция - қылмыстың істелгені үшін тағайындалатын жазаның түрі мен шегін анықтайтын Ерекше бөлім бабының бөлімі. Қылмыстық заң баптарында салыстырмалы анықталған, баламалы (альтернативті) және аралас санкциялар кездеседі.
Салыстырмалы анықталған санкцияда жазаның түрі мен шектері көрсетіледі. Мұндайда сотта жазаны жеке-даралау үшін біршама мол мүмкіндіктер болады. Оның екі түрін ажыратады: жазаның тек жоғарғы шегін ғана анықтайтын санкция және жазаның жоғарғы да, төменгі де шектерін анықтайтын санкция. Санкцияның бірінші түріне ҚК-тің 101-бабының 1-бөлімінің санкциясы мысал бола алады. Ескере кететініміз, мұндайда жазаның төменгі шегі осы жаза үшін Жалпы бөлім нормаларында анықталған мерзім немесе мөлешр болады: бас бостандығынан айыру үшін - 6 ай, бас бостандығын шектеу үшін - 1 жыл, айыппұл үшін - ҚР заңы бекіткен айлық есептік көрсеткіштің 25 еселенген мөлшері немесе сотталушының екі апталық жалақысының не болмаса басқа да табыстарының мөлшері.
Салыстырмалы анықталған санкциялардың екінші түріне ҚК-тің 162-, 181-, 241-баптарының санкциялары мысал бола алады.
Баламалы санкцияда негізгі жазалардың екі немесе одан да көп түрлері көрсетілген болады, сот істің мән-жайына негізделе отырып, жаза мақсаттарына қол жеткізуге неғұрлым көп мүмкіндік беретін жаза түрі мен шегін осы жаза түрлерінен анықтайды. Мысалы, аффект күйінде кісі өлтірілгенде сот бас бостандығын шектеудің, қамаудың және бас бостандығынан айырудың бірін тағайындайды.
Қылмыстық заңның кеңістіктегі күшін реттейтін нормаларда екі негізгі қағида ізбе-із іске асырылған - территориялылық және азаматтылық қағидалары.
ҚК-тің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының территориясында қылмыс істеген адам осы Кодекс бойынша жауапқа тартылады. ҚР территориясы біртұтас және ажырамас болып табылады. 1993-ж. 13-қаңтарындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы Заңның бірінші бабы осы шекараны келесі түрде анықтаған: ҚР мемлекеттік шекарасы деп Қазақстанның құрлық, су, жер қойнауы мен әуе кеңістігінің шегін анықтайтын сызықтық пен оның үстінен өтетін тік жазық танылады. Мемлекеттік шекара ҚР Парламенті ратификациялаған ҚР-ның халықаралық шарттарымен анықталады.
Мемлекеттік шекара төмендегіше анықталады:
Құрлықта - рельефтің тән нүктелері мен сызықтары немесе айқын көрінетін ориентирлер бойынша;
Теңізде - ҚР территориялық теңізінің сыртқы шекарасы бойынша. Территориялық теңізге енін ҚР Парламенті ратификациялаған ҚР халықаралық шарттары анықтайтын жағалау теңіз сулары жатады.
Ішкі сулар ҚР территориясы болып табылады: теңіздегі неғұрлым алшақ орналасқан гидротехникалық және басқа да құрылыстардан өтетін сызықпен шектелген порт сулары, жағалаулары ҚР-на тиесілі болатын өзендер мен басқа да су бөгендерінің сулары.
Каспий теңізіндегі ішкі суларға жататын акватория ҚР Парламенті ратификациялаған ҚР халықаралық шарттарымен анықталады.
Қылмыстық заң қылмыс ҚР-ның континенталдық шельфінде және ҚР айрықша экономикалық аймағында істелген жағдайда да әрекет етеді (ҚК-тің 6-бабының 2-бөлімі). Шельф - табиғи байлықтарды алуға мүмкіндік беретін, территориялық теңізге белгілі бір тереңдікте түйісетін (200 метрге дейін және одан да терең) теңіз астының қойнауы. Жер қойнауы - құрлық және су территорияларының астының кеңістігін қамтитын, шаруашылық және басқа да мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін пайдаланылуы мүмкін болатын табиғи орта бөлігі. Айрықша экономикалық аймақ территориялық сулардың шегінен тыс теңіз аймақтарында орнатылады. Оның шекараларын халықаралық шарттар анықтайды.
Құрлық және су территорияларының, оның ішінде территориялық сулардың үстіндегі тік жазық әуе кеңістігінің шекарасы болып саналады.
ҚК-тің 6-бабының үшінші бөлімі ҚР жалауында жүрген кемелерде қылмыс істеу үшін жауапкершілікті реттейді. Егер ҚР портына тіркелген және ашық су немесе әуе кеңістігінде жүрген кемеде қылмыс істелетін болса, жауапкершілік ҚР ҚК бойынша орнатылады. ҚР әскери әуе және су кемелері олардың қай жерде болуына қарамастан, ҚР территориясының бөлігі ретінде саналады.
Қылмыстық заң күшінің территориялық қағидасынан ерекшелік өзара келісімділік бастамаларында шет мемлекеттердің ел басшылары мен өкілдіктердің дипломатиялық персоналының мүшелері үшін істелген. ҚК-тің 6-бабының 4-бөліміне сәйкес шет елдердің дипломатиялық өкілдерінің және иммунитеті бар басқа да азаматтарының олар ҚР территориясында қылмыс істегендегі қылмыстық жауапкершілігінің мәселесі халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешіледі.
Дипломатиялық иммунитет - шетелдік дипломатиялық өкілдіктерге, олардың басшылары мен қызметкерлеріне берілетін құқықтар мен жеңілдіктер жиынтығы. Дипломатиялық иммунитет мәселелерін реттейтін халықаралық құқық нормалары 1961-ж. Дипломатиялық қарым-қатынастар туралы Вена Конвенциясында кодификацияланған.
Шет мемлекет өкілдігінің иммунитеті дипломатиялық өкілдік бөлмесіне қол сұғылмайтындықты білдіреді. Орналасу мемлекетінің билігі дипломатиялық өкілдік басшысының рұқсатынсыз осы бөлмеге кіре алмайды. Шет мемлекет өкілінің дипломатиялық иммунитеті бойынша ол жеке басына қол сұғылмаушылыққа ие болады: өкілдік басшысын қамауға алуға немесе ұстауға, соттық тәртіпте қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайды. Жеке басына қол сұғылмаушылыққа және қылмыстық юрисдикциядан иммунитетке елші, істерде сенім артылған адамдар, дипломатиялық өкілдіктің мүшелері ие болады. Соңғыларға мыналар жатады: кеңесшілер, сауда өкілдері, әскери, әскери теңіз, әскери әуе атташелар, олардың көмекшілері мен орынбасарлары. Егер аталған адамдар өз отбасы мүшелерімен қоса тұратын болса және олар осы мемлекеттің азаматтары болып саналмайтын болса, дипломатиялық иммунитет құқы оларға да тарайды.
Өзара келісімділік негізінде өкілдіктің әкімшілік-техникалық қызметкерлері мен олардың бірге тұратын отбасы мүшелері де егер олар осы мемлекеттің азаматтары саналмаса, жеке басына қол сұғылмаушылық пен иммунитетке ие болады. Мұндағы бір ерекшелік - осы аталған құқыққа олар тек өз қызмет бабын іске асыру барысында істеген қылмыстарына қатысты ие болады.
Дипломатиялық иммунитет оған ие болатын адамдардың істеген қылмыстары үшін мүлдем қылмыстық жауапкершіліктен арылатындығын білдірмейді. Заң бойынша аталған адамдардың қылмыстық жауапкершілігі дипломатиялық келісіммен анықталады. Мұнда дауға түсетін мәселе - оларды қылмыстық жауапкершіліктен босату емес, даулы болатыны ҚР заңдары бойынша қылмыстық істі тергеу мен жауапқа тарту мәселесі. ҚР Президентінің заң күші бар 1995-ж. 19-маусымда қабылданған ҚР-ндағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы Жарлығының 28-бабына сәйкес мұндай адамдар ҚР-ның шегінен қуылады.
ҚК-тің 6-бабының 2-бөліміне сәйкес Қазақстан территориясында жасалған қылмыс деп ҚР территориясында басталған немесе жалғастырылған, не болмаса осы территорияда аяқталған іс-әрекет танылады.
Формальдық құрамдас қылмыстарға қатысты қылмыстың жасалу орнын анықтау мәселесі не теорияда, не іс жүніде әлдебір қиындықтар туғыза қоймайды, себебі мұндай құрамдас қылмыстарда қылмыстық заң үшін ең алдымен сәйкес қауіпті іс-әрекеттер маңызды болады. Міне, сол іс-әрекеттердің жасалу орны да сәйкесінше қылмыстың жасалу орны болады. Мысалы, шпионаждың істелу орны (жері) ҚК-тің 166-бабында көрсетілген іс-әрекеттердің бірін болса да істеген орын саналады. Егер мемлекеттік құпия саналатын құжаттарды ұрлау Қазақстан жерінде жасалса, ал оларды басқаға беру сырт елдердің бірінде жасалса, кінәлілер Қазақстан Республикасының заңдарына сай жауапқа тартылуы керек.
Осы сияқты материалдық құрамдас қылмыстар бойынша қылмыстың істелу орны анықталады. Зардаптардың шынайы орын алу жеріне қарамастан, егер іс-әрекеттер ҚР территоиясында болса, онда жауапкершілік те ҚР заңдары бойынша орнатылады.
Қылмысты ортақтасып жасаудағы мәселелерге келер болсақ, қылмыстың жасалу жері деп ұйымдастырушының, көмектесушінің және айдап салушының әрекеттерінің қай жерде жасалғанына қарамастан, тек орындаушының ғана қылмыс жасаған немесе оған оқталған жері саналады.
Дегенмен, қылмыстық заңның кеңістіктегі күші тек территориялылық қағидасымен шектеліп қоймайды. Ол азаматтылық қағидасымен толықтырылған, оған сәйкес егер ҚР азаматтары елден тыс жерде қылмыс жасаған болса және ол үшін басқа мемлекеттің сотының үкімі бойынша жазаға тартылмаған болса, онда ҚР қылмыстық заңы бойынша жауапкершілікке тартылады.
1991-ж. 20-желтоқсанда қыбылданған ҚР азаматтығы туралы Заңда ҚР азаматтары болып осы заңның күшіне ену күні Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын және осы заңға сәйкес азаматтықты қабылдаған адамдар саналады делінген. Осы заңның 6-бабына сәйкес ҚР территориясында тұратын және оның азаматы саналмайтын адамдар бүкіл құқықтар мен бостандықтарға ие болады, сонымен қатар ҚР Конституциясы, заңдары мен халықаралық шарттарында көрсетілген міндеттерге ие болады. Әлдебір мемлекеттің азаматтығына жататындығы туралы куәлігі жоқ адамдар азаматтығы жоқ деп танылады.
ҚР-нан тыс жерлерде қылмыс істеген ҚР азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қылмыстық заңның күші ҚК-тің 7-бабында көрсетілген. Аталған адамдар егер олардың істеген іс-әрекеттері сол әрекет істелген елдің заңы бойынша қылмыс деп танылатын болса және сол мемлекетте олар қылмыстық жауапкершілікке тартылмаған болса, онда ҚР қылмыстық заңына сәйкес жауапқа тартылады. Мұндағы жаза қылмыс істелген елдің заңында сәйкес қылмыс үшін қарастырылған жазаның жоғарғы шегінен аспауға тиіс.
ҚК-тің 7-бабының 4-бөліміне сәйкес ҚР-ның территориясынан тыс жерлерде қылмыс жасаған шетелдіктер егер олардың істеген қылмыстары ҚР мүдделеріне қарсы бағытталған болса және сло мемлекетте олар қылмыстық жауапқа тартылмаған болса, онда ҚР қылмыстық заңы бойынша жауапкершілікке тартылады. Сонымен бірге, аталмыш адамдардың басқа мемлекеттің жерінде істеген қылмыстары үшін орын алған соттылықтары мен басқа да қылмыстық құқықтық салдары Қазақстан жерінде істеген қылмысы үшін жауапқа тартуда, егер халықаралық шарттарда өзгеше көзделмеген болса немесе олардың істеген қылмыстары ҚР мүдделеріне қарсы бағытталмаған болса, ешбір қылмыстық құқықтық маңыздылыққа ие болмайды.
Мысалы: Өзбекстанда талан-тараждық істегені үшін бірнеше рет сотталған К. соңғы рет істеген қылмысы үшін жазасын өтеп, Қазақстандағы таныстарына келген және осында жүріп тағы да ұрлық істеген. Оның басқа мемлекеттегі соттылықтары Қазақстанда істеген ұрлығы үшін жауапқа тартқанда ескерілмеуі керек, сәйкесінше жазасы да біршама қатаң бола алмайды. Дегенмен, егер оның Өзбекстанда істеген қылмыстары Қазақстан мүдделеріне зиян келтірген болса, онда олар ескерілетіні айқын.
ҚК-тің 7-бабының үшінші бөлімінде ҚР-нан тыс жерлерде орнласқан әскери бөлімдердің әскери қызметкерлерінің қылмыстық жауапкершіліктерінің шарттары анықталған. Ондай адамдардың шетелдерде істеген қылмыстары үшін жауаптылығы ҚР заңына сай іске асырылады.
ҚК-тің 8-бабында қылмыс істеген адамдарды беру туралы мәселелер қарастырылған. Оған сәйкес егер ҚР азаматы басқа мемлекетте қылмыс жасаған болса халықаралық шарттарда басқаша көзделмеген жағдайларда сол мемлекетке берілмейді. Ал Қазақстан жерінде қылмыс жасаған шетелдіктер халықаралық шарттарға сәйкес өз мемлекеттеріне қылмыстық жауапкершілікке тартылып, жазасын өтеу үшін берілуі мүмкін белінген.
ТМД елдерінің азаматтарына қатысты қылмыскерлерді беру және оларды қылмыстық жауапқа тарту, қудалау мәселелері 1993-ж. 22-қаңтарда қабылданған азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмектесу мен құқықтық қарым-қатынастар туралы Минск Конвенциясында реттелген. Осы Конвенцияның 56-бабына сәйкес ТМД елдері өз территорияларында тұратын қылмыскерлерді қылмыстық жауапкершілкке тарту және үкімді атқару үшін талап қою бойынша бір-біріне беру туралы өзара міндеттеме алған болатын. Қылмыскерді беру екі тараптарда да қылмыс деп саналатын және кем дегенде бір жыл бас бостандығынан айырумен жазаланатын іс-әрекеттер үшін немесе кем дегенде 6 ай мерзімге бас бостандығынан айыруға жазған үкімді атқаруға байланысты мәселе туғанда іске асырады.
Егер қылмыскер сұранып жатқан мемлекеттің азаматы болса, ол берілмейді. Мұндайда Конвенцияның 72-бабына сәйкес оған қатысушы мемлекеттер қылмыскерді беруді сұрап жатқан мемлекетте қылмыс істегені үшін өз азаматтарына қатысты қылмыстық қудалауды жүргізеді (мұнда мемлекет өз қылмыстық заңын пайдаланады).
Аталмыш шарттың 2-бабына сәйкес тек екі келісуші мемлекетте де іс-әрекет қылмыс деп танылғанда ғана қылмыскерді сұраушы мемлекетке беруге болады. Егер қылмыс сұратылып жатқан мемлекетте толығымен немесе ішінара істелген болса, онда сол мемлекет қылмыскерді сұрап жатқан мемлекетке сұранысын қанағаттандырудан бас тарта алады. Егер қылмыскер сұраныс бойынша басқа мемлекетке берілген болса, онда сол мемлекетте оны сұраныс заты болған қылмыстан басқа қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікке оны берген мемлекеттің рұқсатынсыз тартуға болмайды. Беру туралы сұраныста оны жолдап отырған мекеме туралы мәліметтер, іс-әрекетті қылмыс деп танитын сұраныс жасаушы тараптың заңының мәтіні, осы іс-әрекетті істеген және сұраныс бағытталып отырған адам туралы мәліметтер, келтірілген материалдық зиян туралы мәліметтер көрсетілуі керек. Қылмыскерді беру туралы сұраныс келіп түскен соң 15 күн ішінде оған жауап қайтарылады.
Қылмыстық заңның уақыттағы күшін ҚК-тің 4-5-баптары реттейді.
ҚК-тің 4-бабына сәйкес іс-әрекеттің қылмыс екендігі мен оның жазаланатындығын сол іс-әрекеттің істелу мерзімінде күші болған қылмыстық заң анықтайды.
Осы ережеге сәйкес адамның қоғамға қауіпті іс-әрекеттері тек сол іс-әрекеттер істелген кезде әрекет еткен заң негізінде ғана қылмыс деп танылуы мүмкін және сәйкесінше оны істегені үшін жаза тағайындалынады. Күші бар деп заңды күшіне енген және белгіленген тәртіпте күші жойылмаған заң танылады.
Заң және басқа да нормативтік құқықтық акттерді дайындау, ұсыну, талқылау, күшке енгізу және жариялау тәртіптері арнайы заңда және Парламент палатарының регламенттерінде қарастырылған. Мұндай заң болып 1998-ж. 24-наурызда қабылданған Нормативтік құқықтық акттер туралы ҚР Заңы саналады.
Жарияланған қылмыстық заңдардың күшке енуінің келесі тәртібі қарастырылған:
а) егер заңның күшке ену мерзімі оның мәтінінде тікелей көрсетілген болса, онда ол заң аталған мерзімнің келуінде күшке енеді (әдетте, жариялану мерзімінде немесе нақты датада);
б) егер заңның күшке енуінің мерзімі көрсетілмесе, онда ол республиканың бүкіл территориясында ресми қайнар көздерде ресми жарияланған соң он күннен кейін заңды күшіне енеді.
ҚК-тің 4-бабына сәйкес қылмыстың жасалу уақыты деп, зардаптың орын алуының уақытын ескерместен, қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеу уақыты танылады.
Бұл норма материалдық та, формальдық та құрамдас қылмыстарға қатысты олардың істеле басталуының мерзімін анықтаудың ортақ ережесін орнатады.
Қылмыстық заңның күші әртүрлі негіздер бойынша тоқтатылуы мүмкін:
а) басқа заңның қабылдануына байланысты жойылып, күшінен айырылуы;
б) дәл сондай мәселе бойынша оны басқа заңға ауыстыруға бола;
в) егер қылмыстық заң белгілі бір мерзімге ғана немесе әлдебір айрықша жағдайға бола қабылданған болса, онда аталған мерзім өткен соң немесе аталған жағдайлар жойылған соң сәйкесінше қылмыстық заңның да күші жойылады.
Қылмыстық заңның уақыттағы күшіне қатысты жалпы ережелерден айрықшалық ҚК-тің 5-бабында көрсетілген заңның кері күші туралы ереже саналады.
Осы баптың 1-бөліміне сәйкес іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланатындығын жоятын, жауапкершілікті немесе жазаны жеңілдететін, не болмаса басқа да күйінде қылмыс істеген адамның жақсартатын заңның кері күші болады, яғни ол осы заң күшіне енгенге дейін сәйкес қылмыс істеген, сол сияқты жазаларын өтеп жүрген немесе жазаларын өтеген, бірақ соттылығы бар адамдарға да таралады.
Іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланатындығын жоятын заң деп осы іс-әрекетті қылмыстылардың қатарынан алып тастайтын (яғни ҚК-тен оны алып тастайтын) немесе осы іс-әрекетті істегені үшін жаза тағайындауды жоятын заңды айтады.
Жаңа заң бұрын әрекет еткен заңға қарағанда жазалауды жеңілдететіні екі заңның диспозициялары мен санкцияларын салыстыру негізінде шешілуі керек.
1) Аса қажеттілік жағдайында қылмыс жасау жағдайлары
Қылмыстың жасалу сатылары - бұл қылмысқа дайындалудан, оған оқталудан және аяқталған қылмысты іске асырудан тұратын қасақана қылмыс дамуының белгілі бір сатылары.
Адамда қылмыстық мінез-құлықтың бастамасы, яғни қылмыстық ой-ниетін іске асырып бастауы, қылмысқа дайындалу болып табылады. ҚК-тің 24-бабына сәйкес тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның ниетіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады.
Тікелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын іздестір, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз байласу немесе қылмыс жасау үшін өзге де жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады (24-баптың 1-бөлімі). Заңда ауыр немесе ерекше ауыр қылмысқа дайындалғаны үшін қылмыстық жауаптылық орнатылған (24-баптың 2-бөлімі). Заңда дайындық әрееттерінің негізгілері ғана анықталған. Мұнда қасақана қылмыс жасауға туғызылатын жағдайлардың жалпы көріністері ғана берілген. Кінәлі адам күні бұрын ауыр, аса ауыр қылмыстарды жасау үшін өзіне өте қажетті жағдайларды жасайды. Мысалы, пәтерге түсіп, ұрлық жасау үшін алдын ала иесіз пәтерді анықтап, құлыпты ашуға кезекті кілттерді немесе басқа да құралдарды дайындайды, жалған ақша жасау үшін соны жасауға қажетті аспаптарды, жабдықтарды, қажетті материалдарды іріктейді.
Сонымен қылмыс істеуге дайындалу мына белгілермен сипатталады:
1. дайындық іс-әрекеттерін жасау;
2. қылмысты тек тікелей қасақаналылықпен істеу;
3. оның қылмыс құрамын толық орындауға дейін тоқтатылуы;
4. қылмыс адамның еркінен тыс жағдайларға байланысты істелмеуі. Дайындық әрекеттері көп жағдайларда қылмыс құрамының объективтік жағының белгілерін қамтамасыз етумен тікелей байланысты болады. өзінің объективтік белгілеріне сәйкес қылмыс істеуге дайынды адамның мынадай үш түрлі әрекеттері арқылы іске асырылады: қылмыс істеу үшін құралдар немесе қарулар іздестур, не лайықтау немесе қасақана бір жағдайлар туғызу.
Қылмыс істеу үшін құралдар мен қару-аспаптар іздестіру дегеніміз кез келген тәсілмен заңды немесе заңсыз жолмен осы заттарды алуды айтамыз.
Қылмыс істеу қару-аспаптары болып қылмыс істеуге қолданылатын кез келген аспаптар мен заттар саналады. Оған атылатын немесе суық қарудың барлық түрлері, қолдан жасалған фин пышағын, сондай-ақ әртүрлі кесіп-тесетін нәрселер жатады. Қлымыс құралдарына қылмыс істеуге әдейі бейімделіп пайдалнылатын таяқ, үшкір тас, бөтелке сынығы, балта, балға, бұрғы, шеге суырғыш, бұрауыш яиқты заттар да жатады. Мысалы, адам қолдануға қолайлы үшкір тасты денеге жарақат келтіруге немесе автокөліктің әйнегін сындырып ішіндегі заттарды ұрлауға пайдалануы мүмкін. Кінәлі адам шеге шығарғышты, бұрауышты немесе қашауышты бөтеннің үйінің есігін бұзып, мүлкін ұрлауы үшін дайындауы мүмкін. Қылмыс істеу құралына қылмыс істеуге жеңілдік туғызатын заттар жатады. Мысалы, әскери міндетін өтеуден жалтару немесе контрабандамен айналысу үшін жалған құжаттар дайындау, адамды өлтіру үшін у дәріні дайындау, қатты әсер ететін зәрлі заттарды дайындау, ұрланған заттарды, қылмысты топ мүшелерін тасуға пайдаланылатын көлік құралдары жатады. Егер де автокөлік, трактор, басқа да көлік түрлері қоймаларды бұзуға, кедергілерді таптап өтуге пайдаланылса, онда ол қылмыс істеудің құралы емес, қылмыс істеудің қаруы ретінде есептелінеді. Құралдар мен қару аспаптарды лайықтау деп қылмыс істеуге пайдалнылатын заттарды қайта өңдеу, түрін өзгерту, қайта жасауды айтамыз. Мысалы, бөтеннің мүлкін ұрлауға пайдалану үшін бірнеше кілттерді қолдан қайта өңдеу, қолдан тапанша, пышақ, жалған құжаттар жасап, оларды қылмыс істеуге, қылмыс іздерін жасыруға пайдалануға әзірлеу және т.б. әрекеттер.
Қылмысқа қатысушыларды іздестіру деп әртүрлі тәсілдермен уәде беріп қорқыту, бопсалау жолымен болашықта істелетін қылмысқа бірге қатысушыларды табу, алу болып табылады. Қылмыс жасауға сөз байласу деп екі немесе одан да көп адамдармен нақты қылмысты істеу туралы күні бұрын уағдаластыққа қол жеткізу болып табылады. Қылмыс істеу үшін қасақана басқа бір жағдайлар туғызу деп құралдар мен қару-аспаптарды дайындаудан басқа қылмыс істеуге бағытталған кез келген әрекеттерді айтамыз. Бұған жататындар: ұрлық істеу үшін қылмыстық топқа мүшелер іздестур, болашық қылмыстың жоспарын жасау. Қылмыс істелетін объекттердің жүйесін зерттеу, қоймаларға жасырын кіру үшін дыбыс беретін құралдарды күні бұрын жою, пәтерге түсу үшін үй иелерінің келіп-кету мерзімін болжау сияқты әрекеттер жатады.
Субъективтік жағынан дайындық әрекетін әр уақытта да тікелей, нақты қасақаналылықпен, қасақана қылмыс істеуге жағдайлар туғызады. Тікелей қасақаналылықсыз жағдайлардың өзін тудыру мүмкін емес. Кінәлінің ырқынан тыс жағдайларға байланысты іс-әрекеттің үзіліп қалуы деген белгі де қылмыстың тек қана тікелей қасақаналылықпен жасалатындығын көрсетеді. Яғни бұл тұрғыдағы қылмысты абайсыздықпен немесе жанама қасақаналылықпен жасауға мүлдем болмайды, мұндай жағдайда қылмыстан туатын зардап объективтік және субъективтік жағынан алғанда сөзсіз емес, жорамал күйінде болады. Қылмысты істеуге дайындық сатысының негізгі бағыты сол, ол жоспарлаған қылмыс нәтижесінің сөзсіз болуын қамтамасыз ету болып табылады. Қылмысқа дайындалудың зияндылығы сол, қылмыс субъектісі қылмыс істеуге бар жағдайларды жасай отырып, өзінің еркінен тыс жағдайларда қылмысты жасай алмайды. Кінәлінің еркіне байланысты емес жағдайлармен дайындық сатысының үзіліп қалуы объективтік немесе субъективтік мән-жайларға байланысты орын алуы мүмкін. Мысалы, дайындық сатысында басқа біреуді өлтіру үшін сатып алынған аңшылық мылтығын полиция қызметкерінің алып қоюы немесе ұрлық жасау үшін пайдаланылатын қойма кілтін жасауға әрекеттенгенімен, оны жасай алмай қалуы және т.б. Мысалы ағайынды С және К көршісінің пәтеріне түсу үшін қажетті саймандарды әзірлеп қойған кезде, сол пәтердің алдына басқа көршілер жиналып, өзара кездесіп қалып, ұзақ уақыт бойы шахмат ойнайды. Бұл ағайындылардың қымыс істеуге мүмкіндіктерін жоймағанымен, оны іске асыруға кедергі келтіреді. Бұл, сөз жоқ, ұрлық істеуге кінәлілердің ырқынан тыс жағдайларға байланысты жол берілмей үзіліс жасалады.
Қылмысқа дайындықтың адам ойының қалыптасуынан айырмашылығы мынадай: адам ойының қалыптасуы - қылмыстың психологиялық сыртқы, объективтік көрініс бермеген сатысы, қылмысқа даыйндық әр уақытта қасақана қылмыс жасауға мүмкіндіктер туғызатын нақтылы іс-әрекеттер. Адамның ойын, яғни өзінің ойын қылмыс жасау туралы мінез білдіруі қылмыс сатысы болмайды, өйткені ол қылмыс жасауға өзінің пікірін айтқанымен, қылмыс істеуге бағытталған әрекет жасамайды. Қылмысқа дайындалу әр уақытта да іс-әрекеттер арқылы ықлмыс істеуге қолайлы жағдайлар жасайды, онсыз қылмыстың істелуі мүмкін емес. Қылмыс істеуге дайындықтың қылмысқа оқталудан айырмашылығы бар. Қылмысқа дайындықта белгілі бір нақты қылмыс құрамын жасауға мүмкіндік жағдайлар жасалады, ал қылмысқа оқталуда ол мүмкіндіктер нақты іске асырыла бастайды.
Дайындық сатысында істелген қылмыс Қылмыстық кодекстің 24-бабы және Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабы боыйнша сараланады. Мысалы, басқа біреудің пәтерін ұрлау үшін кілт дайындап жатқан субъект осы кеде әшкереленсе, оның әрекеттері Қылмыстық кодекстің 24, 175-баптары бойынша ұрлық жасауға оқталғаны үшін сараланады. Бұл жерде 24-баптың көрініс табуы субъектінің аяқталмаған қылмыс жасағанын білдіреді.
Субъект өзінің дайындық әрекеттеріне тыйым салынғанына дейін басқа қылмыс құрамын орындап үлгеруге, оның әрекеттері қылмыстардың жиынтығы бойынша - тиісті қылмысқа дайындалғандық және басқа аяқталған қылмыс жасағаны үшін сараланады. Мысалы, А өзінің қызметтес досы Б-ны кек алу үшін атып өлтіруге қара базардан Калашников автоматын сатып алған, бірақ оның бұл қылмысты істеуге дайындалғаны дер кезінде анықталып, полиция қызметкерлері оны ұстаған. Оның іс-әреекттері қаруды заңсыз сатып алғаны үшін Қылмыстық кодекстің 251-бабының 1-бөлімімен және кісіні кекшілікпен өлтіруге дайындалу - 24-бап, 96-баптың 1-бөлімімен екі қылмыстардың жиынтығы ретінде саралануға жатады. Қылмыс істеуге дайындалған субъектке жаза сол Қылмыстық кодекстің аяқталған қылмыс құрамы туралы санкциясында көрсетілген бабының санкциясы шеңберінде тағайындалады. Жаза тағайындағанда сол қылмыс зардабының болуының мүмкіндігін, оның іске аспайқалу себептері, қылмысқа дайындық сатысының іске асырылуы ескеріледі. Заңда қылмысты дайындық сатысында істеген субъектке жаза тағайындаудың ерекше тәртібі анықталған.
Қылмыстық кодекстің 24-бабының 3-, 4-бөлімдері бойынша Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған іс-әрекет (әрекетсіздік), егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе, қылмыс жасауға оқталу болып табылады.
Қылмыстық жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға оқталғаны үшін ғана басталады.
Қылмыс істеуге оқталудың төрт түрлі белгісі бар.
Бірінші іс-әрекеттің қылмыс істеуге тікелей бағытталуы қылмыс істеуге оқталғанда, қылмыс субъектісі қылмыс құрамын орындауға тікелей кіріседі және қылмыстық құқықтық норма диспозициясының объективтік жағында көрсетілген элементтерін орындайды. Мысалы, кісіні өлтіруде оған қарай мылтық атады, ұрлық жасағанда есікті бұзып тұрғын жайға кіреді, көлік құралын айдап әкетуде көлікті қозғалысқа келтіру әрекетін жасайды және басқа да әрекеттер. Қылмысқа оқталғандағы іс-әрекет қылмыстың зардабын туғызатын себептің көрінісін білдіреді. Егер ол іс-әрекет үзіліп қалмаса, онда қылмыс зардабының болуы сөзсіз болар еді.
Қылмыс істеуге оқталудың екінші белгісі - субъективтік белгісі болып табылады. Қылмыс істеуге оқталу тек тікелей қасақаналылықпен іске асырылады. Бұл туралы қылмыстық заңның өзінде қылмыс істеу үшіт тікелей бағытталып, істелген әрекет немесе әрекетсіздік деп тура көрсетіліп отыр. Заңдағы тікелей бағытталған деген сөздің өзі осы тұрғыда қылмыстық тек қана тікелей қасақаналылықпен іске асырылатындығын білдіреді. Мысалы, кісіні қасақана өлтіру туралы сот тәжірибесі туралы Жоғарғы сот қаулысында кісіні өлтіруге оқталу тек қана тікелей қасақаналылықпен жүзеге асырылады, өйткені мұндай жағдайда кінәлі адам өзінің әрекетінің зиянды екенін біле тұра, оның зиянды зардаптырн болжай тұра, бұл зардаптың болуын тілеп істейді.
Мысалы, С деген азамат өзінің жұбайы К-ның Д деген азаматпен көңілдес екенін біліп, екеуінің кедзесу шағын аңдып, ақыры осындай бір сәтте олардың өзара оңаша сүйісіп отырғанының үстінен шығып, С қалтасындағы бәкісімен әйелінің көңілдесі Д-ның күре тамырын қиып жібереді. Дәрігерлік көмектің нәтижесінде Д тірі қалады. Сот С-ның әрекеттерін қызғаныштан қасақана кісі өлтіруге тікелей оқталғандық деп саралаған (Қылмыстық кодекстің 24-бабының 3-бөлімі, 96-бабының 1-бөлімі).
Қылмыс істеуге оқталғандық әрекетсіздік арқылы да іске асырылады. Мысалы, анасынынң өз нәрестесінен құтылуы үшін емшек бермей өлтіруге бағытталған әрекетсіздігі. Қылмыс істеуге оқталу жанама қасақаналылықпен жүзеге асырылмайды.
Қылмыс істеуге оқталғандықтың үшінші белгісі - істеуге бағытталған қылмыстың ақырына дейін жеткізілмеуі болып табылады. Яғни қылмыс құрамын орындау сатысында қылмыстық әрекет амалсыздан үзіледі. Бұл жерде қылмыс істеуге оқталғандықтың белгісі қылмыстың аяқталмай қалуы болып отыр. Бұл белгілі аяқталған қылмысты қылмыс істеуге оқталғандықтың айырудың басты белгісі болып табылады.
Мұндай ретте Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі қылмыс құрамының белгілері толық жүзеге асырылмайды немесе заңда көрсетілген қылмыстың зардабы болмай қалады. Сөйтіп аяқталған қылмысқа қарағанда объективтік жағының белгілерін түгелдей орындауға бағытталған іс-әрекет толық аяқталмай қалады. Мысалы, өзіне қас кісіні өлтіремін деп ол ұйықтап жатқанда оның үйінің есік-терезесін сыртынан бекітіп, үйінен шықпастай етіп, үйіне өрт қояды. Нәтижесінде ол ауыр дене жарақатын алып, аман қалады. Бұл жерде кінәлінің әрекеттері қасақана кісі өлтіруге оқталғандық деп саналады. Себебі оның тікелей адам өмірін жоюға деген әрекеттері ақырына дейін оған байланыссыз себептермен іске аспай қалады, яғни айтқанда, қасақана кісі өлтіру туралы қылмыстық заң нормасының объективтік жағының белгісі қылмыстың зардабы - кісі өлімі болмай қалды. Қылмыс істеуге оқталғандық үшін жаза тағайындағанда сот кінәлінің істеген әрекетінің дәрежесі мен сипатын, қылмыстық ниетті іске асыру дәрежесін және қылмыстың ақырына дейін жеткізілуіне кедергі болған себепкерді еске алады.
Яғни бұл жерде кінәлінің ырқына байланысты емес себептерден қылмыстың ақырына дейін жеткізілмеуі - қылмыс істеуге оқталғандықтың төртінші белгісі болып табылады. Бұл жерде кінәлінің ырқына байланысты емес себептерден деген ұғымды әртүрлі объективтік және субъективтік жағдайлардың жиынтығы ретінде қарау керек. Бұл жерде субъектінің өзінің ниетін іске асыруға бар пәрменін сала кіріскенімен, оның ырқына байланысты емес себептермен қылмыс ақырына дейін жеткізілмей қалды (мысалы, әйелді зорлағанда жәбірленушінің қарсылық көрсетуінен, үйді өртеуге қажет болған от тұтатқыш суланып жанбай қалуы және т.б.).
Қылмысты істеуге оқталғандықтың да қылмысты ниетті жүзеге асыру дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Осыған байланысты оқталудың өзі аяқталған және аяқталмаған деп екіге бөлінеді. Аяқталған оқталу деп кінәлінің қылмысты аяқтауға қажетті деп санаған барлық іс-әрекеттерін толық істеуі, бірақ осыған қарамастан, адамның ырқынан тыс жағдайларда қылмыс аяқталмайды немесе қылмыстың зардабы болмайды. Оқталудың бұл түрін аяқталған қылмыстан қылмыстың аяқталмауы немесе зардаптың болмай қалуы ғана ажыратып отыр. Мысалы Ж деген азамат арақ ішіп, мас күйінде өзінің әйелінің ағасы С-ға тиісті, оның жүрегінің тұсынан екі рет пышақпен соққан. Осыдан кейін Ж далаға шығып, көршілеріне естіріп, көптен күткен арманымды іске асырдым, бір жауыдзы өлтірдім - деп айқайлайды. Бірақ С-ның өмірі дер кезінде дәрігерлік көмектің көрсетілуі арқылы өлімнен құтқарылып қалады. Облыстық сот Ж-ның әрекеттерін бұзақылық ниетпен кісіні қасақана өлтіруге оқталғандық деп саралаған.
Бітпеген оқталу деп кінәлінің қылмысты істеуге қажетті деп санаған барлық іс-әреекттерін толық емес, жарым-жартылай орындауы болып табылады. Мысалы У деген азамат Ю деген азаматты атып өлтіру мақсатымен, мылтықты оған кезеніп, оның шүріппесін баса бергенде Х деген азамат У-дың қолынан келтекпен ұрып, мылтықты тартып алып, оның өзін ұстаған. Бұл аяқталмаған оқталуға мысал. Ал егер Х мылтықты атып, ол К-ге тимей кетсе, онда оның әрекеті біткен оқталу болып саналар еді.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс істеуге оқталу жарамсыз объектке, затқа немесе жарамсыз құралмен оқталу деп түрлерге бөлінеді. Жарамсыз объектке немесе затқа оқталу деп оған кінәлі қаншалықты әреекттер істегенімен жәбірленушінің, қылмыс объектісінің немесе затының өзіндік ерекше өзгешеліктеріне байланысты оған зиян келтіру мүмкіндігінің мүлдем болмайтындығын айтамыз. Мысалы, кінәлі тірі адам екен деп өлген адамның басын балтамен шауып, ақша екен деп жәбірленушінің қалтасынан бір бума хатталған қағаздарды ұрлайды.
Жарамсыз құралдармен оқталу деп кінәлі адам қылмысты ниетті жүзеге асыруда қателесіп жарамды құралдың орнына жарамсыз құралды пайдаланып қылмыс жасайды. Мысалы, П және Ә деген жігіттер Ақтау қаласында З деген кәрі шалдың үйінде пәтерде тұрады. П және Ә қарт адамды уландырып өлтіріп оның пәтерін өздері иелік етіп сатпақ оймен З-ның ішетін тамағына колорадо қоңызын өлтіретін у дәрі салып жібереді. Асты қабылдаған З-ға алғаш ешқандай қатер болмайды. Бірақ П мен Ә З ас іше бастағанда өз істеген әрекеттерінен қорқып, ішкі істер органына келіп, болған жағдайды шын жүректен өкініп хабарлайды. Олардың әрекеттерін сот кісі өлтіруге оқталғандық ретінде бағалаған. Қылмыстық кодекстің кейбір баптарында, сондай-ақ құқықтық әдебиеттерде қылмыс істеуге әреекттер деген сөзді кедзестіруге болады. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 257-бабында кәнігі бұзақылықтың белгілерінің бірі ретінде оқ-дәріні, газбен атылатын қаруды, пышақты кастеттердің және өзге де атылатын қаруды не денеге жарақат түсіруге арнайы белгіленген басқа заттарды қолдануға әрееттер деген сөз бар. Бұл біткен қылмыс құрамының түсінігін білдіреді. Өйткені осы қылмыс құрамының диспозициясының ерекшелігі сол, ол аталған заттарды қолдану немесе қолдануға әрекеттер арқылы жасалса, онда оның объективтік жағының қажеті белгілері толық орындалған болып саналады.
Қолданып жүрген қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып Қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-әрекеттері болып табылады (3-бабы). Бұл қағида аяқталған немесе аяқталмаған қылмысқа бірдей қатысты. Сонымен, аяқталмаған қылмысты іс-әреекттер үшін (қылмысқа дайындалу мен оған оқталу) қылмыстық жауаптылықтың негізі болып, аяқталмаған қылмыс құрамының белгілері бар іс-әрекеттер жатады. Мұндай ретте нақты қылмысқа дайындалу немесе оқталу әрекеттері орын алған жағдайда қылмыстық жауапкершілік кодекстің 24-бабына сілтеме жасала отырып, істелген әрекеттер ерекше бөлімнің тиісті баптары бойынша сараланады. Мысалы, ұрлық істеу үшін оқталғанда кінәлінің әрекеттерін Қылмыстық кодекстің 24-бабының 3-бөлімі және 175-бабының 1-бөлімі бойынша саралау керек. Мұндағы 24-баптың 3-бөлімі қылмыстың аяқталмағанын және оның оқталу түрінде істелгенін көрсетсе, ал, 175-баптың 1-бөлімі қылмыс істеген адамның ұрлық істеуге оқталғанын білдіреді. Қылмысқа дайындалу мен оқталу үшін жауапкершіліктер өзара ұқсас және олардың бір-бірінен айырмашылықтары да бар. Ұқсастығы екеуі де аяқталмаған қылмыс сатысына жатады және осы әреекттерді істегенде қылмыстық жауапкершілікке тартылғанда міндетті түрде Қылмыстық кодекстің 24-бабына сілтеме жасалады. Айырмашылығы сол, қылмысқа дайындалуда жауаптылық ауыр немесе аса ауыр қылмыстарға дайындалған кезден бастап іске асырылады, ал оқталуда жауаптылық орташа, ауыр, аса ауыр қылмыстарды істеуге тікелей кіріскен уақыттан бастап есепке алынады. Аяқталмаған қылмыстар үшін жаза тағайындалғанда сот қылмыстық заңның 52-бабында көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа алады. Сонымен бірге, жаңа Қылмыстық кодексте аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындаудың арнайы ерекшеліктері көрсетілген. Олар мынадай:
1. аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде соның себебінен қылмыс ақырына дейін жетпеген мән-жай ескеріледі;
2. қылмысқа дайындалғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы кодекстің Ерекше бөлімінде аяқталған қылмыс үшін тиісті бапта көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің жартысынан аспауы керек;
3. қылмысқа оқталғаны үшін жазаның мерзімі мен мөлшері осы кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта ерекше қылмыс үшін көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлешірінің төрттен үшінен аспауы керек;
4. қылмыс жасауға дайындалғаны үшін және қылмыс жасауға оқталғаны үшін өлім жазасы мен өмір бойы бас бостандығынан айыру тағайындалмайды (56-бап). Яғни осы баптың мазмұнына сәйкес аяқталмаған қылмыстың аяқталған қылмысқа қарағанда қауіптілігі аз екендігі ескеріліп, жаза тағайындалғанда есепке алынуы әбден заңды болып табылады. Сондай-ақ қылмысқа дайындалуға қарағанда оқталу үшін жаза қатаңырақ болуы шарт. Аяқталған оқталу үшін жаза аяқталмаған оқталудан көбірек болуы тиіс.
Кінәлінің істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстың барлық белгілері болса, ондай қылмысты аяқталған қылмыс деп атаймыз (25-бап). Қылмыстық заңның көрсетілген қылмыс құрамының ерекшеліктеріне байланысты аяқталған қылмыс әртүрлі болуы мүмкін, оның әртүрлі болуы қылмыс құрамының құрылысының түрліше болуына тікелей байланысты болады. Осыған байланысты қайсыбір қылмыстың аяқталуы қылмыстың объектісіне зиян келтіруге байланысты болып, ал басқа бір қылмыстың аяқталуы сол бір қылмыстың объектісіне зиян келтіру қаупін туғызатын жағдайда-ақ жүзеге асады. Қылмыстық заң осы аталған жағдайлардың орын алған уақыттан бастап қылмыс құрамының аяқталғанын білдіреді. Сол себепті қылмыстың аяқталуы барлық уақытта да белгілі бір қылмыс құрамының ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Қылмыстық заңда белгіленген материалдық қылмыс құрамының аяқталуы үшін осы құрамда көрсетілген қылмыстың зардабы болуы қажет. Мысалы, 316-баптағы лауазымды салақтылықты атаймыз. Осы қылмыс аяқталды деп тану үшін субъекттің әрекеттерімен мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz