Оқу процесіне студенттердің бейімделу мәселелері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология және биотехнология факультеті
Биофизика, биомедицина және нейроғылым кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тaқырыбы: Студенттер ағзасының физиологиялық қызметіне емтихандық күйзелістің әсерін анықтау
6B05108 Биомедицина
Орындаған
_______________________
(қолы)
Амангелді А.Е.
Ғылыми жeтeкшiсi
_______________________
(қолы)
Қорғауға жіберілді
Хаттама №__ ___ ____________ 20__ ж.
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.к., профессор
_______________________
[(]қолы және мөр[)]
Кустубаева А.М.
Норма бақылаушы
_______________________
(қолы)
Aлмaты, 2023
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1
Оқу процесіне студенттердің бейімделу мәселелері
1.2
Стресс және оның психологиялық себептері
1.3
Мазасыздық деңгейін шешу және мәселелерін талдау
1.4
Емтихан кезіндегі студенттердің стресстік тәсілдері
1.5
Әртүрлі факторлардың тыныс алу жүйесіне тигізетін әсері
1.6
Әртүрлі факторлардың жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіне әсері
2
ЗЕРТТЕР МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1
Зерттеу объектілері
2.2
Зерттеу әдістері
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1
Емтиханға дейінгі студенттердің cыpтқы тыныс алу көpceткіштepінің өзгepіcтepі
3.2
Емтиханнан кейінгі студенттердің cыpтқы тыныс алу көpceткіштepінің өзгepіcтepі
3.3
Нәтижелерін талқылау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Кез келген адам әлеуметтік өмірі оны үнемі емтихан, белгілі сынақтар жағдайындп өзінің әлеуметтік тәуелсіздігін, материалдық әл-ауқатын, физикалық әл-ауқатын немесе интеллект деңгейін дәлелдеуге тырысады. Негізінде емтихан алдындағы күйзеліс белгілерін мектеп оқушыларынан, сессия кезінде студенттерден, жүргізуші куәлігін алуға тапсырылатын сынақ тапсырушыдан, жаңа операцияны меңгеріп жатқан хирургтан, жұмыссыз адамнан байқауға болады. Емтихандағы күйзелістің классикалық мысалын кез келген мектепте емтихан кезінде табу мүмкін. Ұйқысыз түндер, мазасыз ойлар, тәбеттің төмендеуі, жүрек соғу жылдамдығының жоғарылауы, аяқ-қолдардың дірілдері емтиханнан қорқудың типтік көрінісі болып табылады.
Емтихандық күйзелісті ұзақ мерзімді зерттеулер көрсеткендей, бұл құбылыстың адам ағзасына және студенттердің психикасына зиянды әсері анық бағаланбайды. Соңғы жылдары жүргізілген зерттеулер емтихан қорқынышы адам ағзасының барлық жүйелеріне әсер ететінін көрсетті: жүйке, жүрек-тамыр, иммундық және т.б. құрылғылар онкологиялық аурулардың ықтималдығын арттырады. Отандық және шетелдік авторлардың пікірінше, емтихан сессиясы кезінде студенттер мен оқушылар жүрек-қантамыр жүйесінің вегетативті реттелуінің айқын бұзылыстарын тіркейді, олар жүрек соғу жиілігінің жоғарылауымен, қан қысымының жоғарылауымен және вегетативті жүйке жүйесінің бөліктеріндегі теңгерімсіздікпен бірге жүреді.
Жұмыстың мақсаты: емтихандық стресстің студенттер ағзасының физиологиялық қызметіне әсерін зерттеу.
Міндеттері:
Емтихан кезіндегі студенттердің стресстік тәсілдерін зерттеу
Әртүрлі факторлардың тыныс алу жүйесіне тигізетін әсерін анықтау
Әртүрлі факторлардың жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіне әсерін зерттеу
Зерттеу объектісі - 30 адамнан тұратын студенттік топ.
Жұмыстағы зерттеу тақырыбы университет студенттерінің емтиханның экстремалды жағдайында әрекет етуге дайындығы болды.
Жұмыстың жаңалығы: Емтихандық стресстің қазіргі студенттерге әсер ету ерекшеліктерін қарастыру.
Практикалық маңыздылығы: Бұл жұмыс студенттерге пайдалы болады, емтихан сессиясы кезінде өздері үшін оңтайлы жұмыс режимін жасауға көмектеседі.
Құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Оқу процесіне студенттердің бейімделу мәселелері
Заманауи университеттегі оқу процесі психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік және экономикалық мәселелермен байланысты бірқатар ерекшеліктерге ие. Десек те, ең күрделі және маңызды мәселенің бірі - студенттердің университеттегі оқу жағдайына бейімделу мәселесі. Әдетте, бұл мәселе психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде бірінші курс студенттеріне қатысты қарастырылған, бірақ көбінесе студенттердің бейімделу процесі бүкіл оқу кезеңінде жалғасуы мүмкін [1].
Осыған сүйене отырып, қазіргі заманғы университеттің өзекті міндеті студенттердің болашақ кәсіби қызметіне дайындығын қалыптастыру болып қала береді. Бұл дайындық оқу-тәрбие процесінде толығымен дерлік қалыптасады: мамандықты таңдап, оқуға түскен сәттен бастап, қызметтің жеке тәсілдерін меңгеру - қоғамдағы мінез-құлық пен қарым-қатынас формаларының ерекшеліктеріне дейін. Шартты түрде бейімделудің келесі түрлерін ажыратуға болады: психологиялық және физиологиялық, әлеуметтік, биологиялық. Демек, бейімделу процесін жан-жақты, оның әр түрлі деңгейлерінде, яғни тұлғааралық қарым-қатынас, жеке мінез-құлық және психофизиологиялық реттеу деңгейлерінде қарастыру керек.
Студенттің бейімделу процесінде жетекші рөлді оның бейімделу процестеріне көп әсер ететін психикалық компоненті атқарады. Бұл пікірді бейімделуді әртүрлі әрекеттер кешені деп есептейтін көптеген ғалымдар растайды. Сонымен, бейімделу - бұл университеттегі оқу-тәрбие процесінің мазмұны мен ұйымдастырылуына студенттің қатынасының, байланыстар сипатын өзгерту процесі.
Д.Капрада мен Д.Сервонның пікірінше, психикалық бейімделу адамның немесе топтың психикалық әрекетімен байланысты және аккомодация процестерінің өзара әрекеті (қоршаған орта ережелерін меңгеру, оған ассимиляция) түсініледі. Аккомодация және ассимиляция процестерінің, бейімделу әрекетінің оңтайлы үйлесуі табысты бейімделудің маңызды шарты болып табылады [2].
Оқушылардың іс-әрекетке, жаңа өмір салтына бейімделу процесін жеделдету - аса маңызды міндет. Бастапқыда студенттердің ЖОО-да оқуға бейімделу дәрежесі объективті жағдайларға байланысты: жеке психологиялық ерекшеліктері, тұлғалық, іскерлік және мінез-құлық қасиеттері, құндылық бағдарлары, оқу белсенділігі, денсаулық жағдайы, әлеуметтік орта, отбасы жағдайы және т.б. Мұнда әрбір студенттің жеке ерекшеліктерін талдай отырып, әрқайсысының әлеуметтік бейімделу шараларының жүйесін таңдайтын куратордың рөлі маңызды.
Сонымен қатар, белгілі бір пән оқытушыларының студенттерінің әлеуметтік бейімделуіне қатысу қажеттілігіне назар аудармау мүмкін емес, өйткені белгілі бір пәнді меңгеруге деген ынта, қызығушылық дәрежесі көбінесе оқытушының жеке басына байланысты [3].
Бірінші курс студенттерінің бейімделу процесінде жоғары курс студенттерінің психологиялық қолдауы үлкен көмек көрсетеді. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Психология және педагогика факультеттерінің тәжірибесінен, бакалавриат студенттерімен бірлесе жұмыс істеген 1 курс студенттерінің топтары (бірлескен кештер, кураторлық сағаттар) жоғары оқу орнында оқу ерекшеліктеріне анағұрлым жылдам бейімделгені белгілі болды. Осылайша, бейімделу уақытын қысқартуға тек кураторлар ғана емес, сонымен қатар оқытушылар, әкімшілік және жоғары сынып оқушыларының кәсібилігі, ізгі ниеті, назары ықпал етеді деп қорытынды жасауға болады.
Қарастырылып отырған мәселенің екінші жағы бейімделу үдерісінің психофизиологиялық құрамдас бөлігі болып табылады, оны бейімделу кезеңін жеделдету шараларының жүйесінен шығаруға болмайды. Студенттік жас организмнің психофизиологиялық және қозғалыс қабілеттерінің жасқа байланысты прогрессивті дамуының соңғы кезеңі екенін есте ұстаған жөн. Бұл кезеңдегі жастардың оқу-тәрбие жұмысын жүзеге асыруға мүмкіндіктері зор.
Өкінішке орай, бірінші курс студенттері үшін бұл көрсеткіш бейімделу кезеңінде айтарлықтай төмендейді, өйткені оқу процесінің динамикасы студенттер организмі үшін өзіндік сынаққа айналады. Бұл кезеңде физикалық және психо-эмоционалдық стресске функционалдық төзімділіктің төмендеуі, физикалық белсенділіктің теріс әсерінің жоғарылауы, мектептік аурулардың (сколиоз, остеохондроз) өршуі, еңбек және демалыс режимінің, ұйқы және тамақтану тәртібі бұзылуы байқалады. Бұл фактілер шамадан тыс жұмыс істеуге айналатын жалпы шаршау жағдайының пайда болуына әкеледі. Шамадан тыс жұмыс қабілеттілігі мен еңбек өнімділігінің төмендеуіне, ашушаңдықтың, бас ауруының пайда болуына әкеледі. Сондай-ақ, әлсіздік, летаргия, физиологиялық жайсыздық, психикалық процестер ағымының бұзылуымен сипатталатын шаршау жағдайының дамуымен жүретін субъективті сезімдер кешені - шамадан тыс шаршауды қалыптастырады.
Деканаттардың, кураторлардың және оқу-әдістемелік бөлім мамандарының аудиториялық және сабақтан тыс жұмыстардың, студенттердің жұмысы мен демалысының тепе-теңдігінің сақталуын бақылауы осы психофизиологиялық бұзылулардың пайда болуында профилактикалық рөл атқарады [4].
Жоғары оқу орындарында білім алу - жастардың психикасы мен физиологиясының пластикасына жоғары талаптар қоятын күрделі және ұзақ процесс екенін атап өткеніміз жөн.
Зеттеулерге сәйкес, көптеген 1 курс студенттері ересектердің қолдауына, куратор, деканның көмегіне мұқтаж екені анықталды. Бұл олардың кәсіби бейімделудің дайын тиімді психологиялық әдістемелері мен стратегияларының жоқтығына, білім беру мәселелерін шешуге эмоционалды дайындығына, ЖОО-да оқу процесінде туындайтын проблемалар мен қақтығыстарға байланысты [5].
Жалпы жоғары курс студенттерінің көпшілігі университетте оқу процесіне оңай бейімделеді деп есептеледі. 1 курс студенттерінің айтуы бойынша бейімделу үдерісіндегі ең үлкен қиындықтар өзіндік жұмыстың үлкен үлесімен байланысты - 54%, ал 2-3 курс студенттері бұл көзқарасты 42% жағдайда қолдайды. Сонымен қатар 1 курс студенттері бейімделу процесінің қиындауына өз уақытын өз бетінше жоспарлай алмау себеп деп санайды.
2-3 курс студенттері бірінші орынға толыққанды демалыс факторын - 47%, одан кейін 37% оқу процесін ұйымдастыру факторын , 16% тұрмыстық жағдай факторын қояды [6].
1-3 курста келесі аурулардың басым болады: ЖРВИ және вегетативтік-тамырлық дистония. Айта кету керек, екінші курс студенттері бірінші курс студенттеріне қарағанда әлдеқайда жиі ауырады. Біздің ойымызша, бұл бейімделудің компенсаторлық қорғаныс механизмдерінің шамадан тыс кернеуіне байланысты. Оқу мерзімінің соңына қарай аурулар саны айтарлықтай азайды, бұл университет жағдайына бейімделудің аяқталғанын көрсетеді.
Бейімделу процесінің айқын қиындықтарымен қатар, бейімдеу бағдарламалары мен шаралар жүйесін құру кезінде әрқашан ескерілмейтін жасырын қиындықтарда бар.
Бірінші курс студенттерінің студенттік өмірінде пайда болған бірқатар жағдайлар бір қарағанда маңызды емес бөлщектер сияқты көрінеді, дегенмен бұл жағдайлар біріктірілгенде оқу үдерісі мен психоэмоционалдық жағдайға өте маңызды әсер етеді. Мысалы: оқу материалын іздестіру мен меңгеруде дербестік көрсету қажеттілігі; жақсы қалыптасқан тұлғааралық қатынастардың болмауы; ата-ананың күнделікті қамқорлығының болмауы, бюджетті өз бетінше басқару қажеттілігі, өзіне-өзі қызмет көрсету, оқуды және бос уақытты жоспарлап, ұйымдастыра алмау және т.б.
Студенттердің бейімделу шараларын құру процесінде 1 курс студенті үшін, бір жағынан, барлық қолда бар қабілеттерін көрсету үшін барынша күш салуды қажет ететін өте ауыр жұмысқа тез араласуы керек екенін түсіну маңыздылығы, екінші жағынан, дененің психикалық және физикалық күштерін барынша жұмсауды талап ететін оқу мен қарым-қатынастың жаңа шарттарын жеңу мәселесі туындайды [7].
ЖОО-дағы бейімделу процесінің ерекшелігі оқыту әдістемесінің айырмашылығымен және оны орта және жоғары мектептерде ұйымдастырудағы өзгешелікпен анықталады, бұл педагогикада мұғалім мен студент арасындағы кедергі деп аталатын жағымсыз әсердің түрін тудырады.
1 курс студенттеріне бағдарламаны сәтті меңгеру үшін университетте қажет түрлі дағдылар жетіспейді. Мұны табандылықпен өтеуге тырысу әрқашан сәттілікке әкелмейді. Студент жоғары оқу орнында оқу талаптарына бейімделу үшін көп уақыт қажет. Көптеген адамдар үшін бұл тым қымбатқа түседі. Сонымен қатар, орта және жоғары білім арасындағы сабақтастықтың нашарлығы, университеттегі оқу үдерісінің әдістемесі мен ұйымдастырылуының өзіндік ерекшелігі, ақпараттың көптігі, өз бетінше жұмыс істеу дағдыларының жоқтығы үлкен эмоционалдық күйзелісті тудырады, бұл мамандықты дұрыс таңдамадым ба деген сұрақты қайта қарауға итермелейді.
Осы қиындықтардың барлығы дидактикалық тосқауылдан туындайтындықтан, оқушылардың бейімделу қарқынының төмен болуының бір себебі оқыту әдістемесін ұйымдастырудағы мұғалім мен студент арасындағы педагогикалық өзара әрекеттестіктің біркелкі болмауында деп қорытынды жасауға болады. Бейімделудегі қиындықтар оқыту әдістерін ұйымдастырудағы мұғалім мен студент күш-жігерін біріктірудегі қиындықтар ғана болуы керек. Білімді меңгеру жағдайларының ерекшеліктеріне бейімделу уақытын қысқарту үшін жаңа материалды баяндау мектепте алынған базалық білімге негізделуі керек, оқыту процесінде қазіргі заманғы компьютерлік технологияларды дәріс түрінде пайдалану, презентациялар, компьютерлік тестілеу, виртуалды зертханалық жұмыс және т.б оқу процесінде қолданылып отыруы керек [8].
1 курс студенттерін кез келген компьютерлік тапсырмаларды, презентацияларды құруға қатыстыру оларға пәнді игеруге оң мотивация жасауға ықпал етеді. Жоғары оқу орнының жаңа әлеуметтік функциялары мен тәрбиелік міндеттері оқытушылар мен студенттердің бірлескен іс-әрекет мақсаттарына деген жаңа көзқарасында жүзеге асуы керек.
Ұзақ уақыт бойы білімді игерудің жеке стратегиясын құру мәселелері еленбейді, бұл жалпы алғанда таңқаларлық емес, өйткені білімге бағытталған оқыту парадигмасын жүзеге асыру контекстінде студент білім алушы позициясында қалады. Сонымен бірге оқудың барлық кезеңдерінде студенттіңң белсенді позициясы басымдыққа ие болуы керек, студент белгілі бір білім алу мақсатына жетудің жолдары мен тәсілдерін үнемі таңдап отыруы керек. Бірақ мұғалімдер арасындағы қарым-қатынаста объективті қарама-қайшылықтардың болуы жағдайында және студенттің даралығын басу, оңтайлы педагогикалық өзара әрекеттестікке жету іс жүзінде өте қиын (әсіресе білім берудің бастапқы кезеңінде).
Сондықтан оқытуды оңтайландыру қажет. Ол үшін субъективті оқыту модельіне жүгіну керек. Субъектілік - педагогикалық өзара әрекеттестіктің тұлғалық-бағдарлы, белсенділік үлгісіне негізделген процесс. Бұл модельді қолдану мұғалім мен оқушының қарым-қатынаста тең құқылы серіктес ретінде ынтымақтасуына мүмкіндік береді. Негізгі міндеттер өзара сыйластық, қарым-қатынас, субъектілерінің әрқайсысының дербестігі, білім берудің түпкілікті нәтижесіне табысты жету үшін біртұтас психологиялық кеңістікті қалыптастыру шеңберінде студенттерді психологиялық-педагогикалық қолдауға жағдай жасау болып табылады [9].
Білім алушыға бағдарланған оқытуда мұғаліммен бірлескен жұмыстың да, студенттің өзіндік жұмысының да стратегиясы мен тактикасын анықтайтын мақсаттар мен міндеттерді мұғаліммен бірлесіп әзірлеу және белгілеу жүзеге асырылады. Тәрбиелік-педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастыруға мұндай көзқарас оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың инновациялық әдістері мен педагогикалық бақылау формаларын пайдаланған жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл идеяны жүзеге асырудың ықтимал нұсқаларының бірі модульдік оқыту технологиясын және студенттердің білімін бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу болуы мүмкін.
Модульдік оқытудың жетекші принциптеріне модульдік принциптер, оқытуды динамизмнің жекелеген элементтеріне құрылымдау, белсенділік, икемділік, саналы көзқарас, әдістемелік кеңестердің жан-жақтылығы жатады. Біртұтас педагогикалық процесті ұйымдастырудың модульдік жүйесінің білімге бағытталған жүйеден түбегейлі айырмашылығы бар екенін ескеруіміз керек.
Тәуелсіз модульдер - бір уақытта ақпарат банкі және оны қолданудың әдістемелік нұсқауы болып табылады. Мұндай оқыту мұғалім мен оқушы арасындағы субъектілік қатынасқа негізделеді, дербестік қамтамасыз етіледі, оқытуда белгілі бір деңгейге саналы түрде жетуді қамтамасыз етеді. Модульдік оқытудың мақсаттарына студенттің жұмысының қолайлы қарқыны, жеке мүмкіндіктерін анықтау, оқыту мазмұнын икемді түрде құру, оның әртүрлі түрлері мен формаларын біріктіру және соңғы нәтиженің жоғары деңгейіне жету жатады. Педагогикалық процеске қатысушылардың өзара қарым-қатынасы ынтымақтастық сипатын алып, барлық деңгейдегі басқару іс-әрекеті рефлексиялық негізде субъект-объектіден субъект-субъектіге ауысады [10].
Оқушылардың жетістіктерін бағалаудың рейтингтік жүйесі. Рейтингтік жүйе табысты бейімделуге, студенттердің оқу бағдарламаларын меңгерудегі дербестігі мен белсенділігін дамытуға және сайып келгенде, кәсіби дайындық сапасын арттыруға ықпал етеді. Рейтингтік жүйені енгізу - біріншіден, бейімделгіш құруға мүмкіндік беретін жүйелі кері байланысты қамтамасыз етуге бағытталған нақты оқыту бағдарламасы, екіншіден, оқытушылар мен оқушылардың оқу процесіндегі іс-әрекетін дер кезінде түзету.
Рейтингтік жүйе студенттердің жеке пәндер бойынша алған білімін бағалауды объективті ету үшін қызмет етеді және студенттерге пән бойынша әртүрлі іс-әрекеттерде мүмкіндігінше өз ойын көрсетуге мүмкіндік береді. Рейтингтік бағалар негізінде студент семестр ішінде курстың барлық тақырыптарын сәтті меңгеруі негізінде пән бойынша емтихан немесе кредит тапсырудан босатылуы мүмкін. Бұл сессия кезеңінде студенттерге түсетін психоэмоционалдық жүктемені азайтуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, оқу үдерісіне пәндерді енгізу тиімді, ол студенттердің өзіндік ғылыми-зерттеу жұмыстарының дағдыларын (ең алдымен оқу-зерттеу) меңгеруге мүмкіндік береді.
Сонымен, университетте студенттердің бейімделу процесін жеңілдететін ең тиімді шаралар:
студенттердің әлеуметтік бейімделуіне белгілі бір пәндер бойынша кураторлар мен оқытушылардың белсенді қатысуы;
жоғары курс студенттерінің 1 курс студенттеріне психологиялық қолдау көрсетуді енгізу;
студенттердің жетістіктерін бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу және сессиялар кезінде студенттерді қорытынды сынақтардан белсенді босату тәжірибесін енгізу;
модульдік оқыту технологиясын енгізу;
компьютерлік және телекоммуникациялық технологияларды оқу процесінде белсенді пайдалану.
оқу үдерісіне оқу пәндерін енгізу, олардың дамуы студенттерге адам ағзасының ауруларға төзімділігін арттыруға бағытталған өз бетінше ғылыми-зерттеу жұмыстары мен курстарды орындау дағдыларын меңгеруге мүмкіндік береді.
1.2 Стресс және оның психологиялық себептері
Стресс термині ағылшын тілінен (Stress - қысым, шиеленіс) алынған сөз. Физиологияда, психологияда және медицинада бұл термин әртүрлі экстремалды әсерлерге жауап ретінде пайда болатын адам күйлерінің кең ауқымына сілтеме жасау үшін қолданылады [11].
Кез келген жағымсыз әсерге жауап ретінде организмнің спецификалық емес реакциясын, жалпы бейімделу синдромын белгілеу үшін физиологияда бастапқыда стресс ұғымы қолданылды. Кейіннен бұл концепцияның көптеген интерпретациялары пайда болды.
Бұл туралы стресс концепциясының негізін қалаушы канадалық ғалым, Нобель сыйлығының лауреаты Г.Селье: Стресс - салыстырмалылық теориясы сияқты, мәселені жақсы білуді және оның жеткіліксіз түсінілуін көрсететін идеяларды жасауда шатасудан зардап шегетін ғылыми түсінік болып табылады деп атап өтті [12].
Психологиялық стресс - бұл әлеуметтік, психологиялық, экологиялық және кәсіби сипаттағы төтенше факторлардың қауіп-қатері немесе нақты әсер етуі нәтижесінде дамитын шамадан тыс психологиялық шиеленіс және мінез-құлықтың ұйымдаспауы. Психологиялық стрессті талдау субъект үшін жағдайдың маңыздылығын да, оның жеке ерекшеліктерін де ескеруді талап етеді. Стресс көбінесе ойлау және жағдайды бағалау тәсілінің, адамның өз мүмкіндіктерін білуінің, басқару әдістеріне дайындық дәрежесінің және экстремалды жағдайларда мінез-құлық стратегиясының өнімі болып табылады. Психологиялық күйзеліс, ең алдымен, өмірге, денсаулыққа, табысқа, әл-ауқатқа алаңдаушылық күйі болып табылады [13].
Ганс Селье өз еңбектерінің бірінде былай деп жазды: Стрессті бәрі басынан өткереді, бәрі бұл туралы айтады, бірақ стресстің не екенін білу үшін ешкім басын қатырғысы келмейді.
Ганс Сельенің анықтамасы бойынша, стресс - бұл организмнің оған қойылатын кез келген сұранысқа спецификалық емес жауабы, сондай-ақ, бұл организмнің қоршаған ортамен қалыпты қарым-қатынасын бұзатын барлық нәрсе. Егер Ганс Селье өз зерттеулерінің басында тек жағымсыз оқиғалар ғана күйзеліске ұшырайды деп есептесе, одан кейінгі еңбектерінде ол бұл құбылыстың екі түрін ажыратуды ұсынды: дистресс - жағымсыз күйзеліс және эустресс - жағымды оқиғалардың тәжірибесінен туындаған оң стресс.
Канадалық психотерапевт Дж.Воробейчик күйзелісті зиянды және жұмылдыру деп бөлуді ұсынды. Жұмылдыруға спорттық жарыстар, емтихандар, бұқараның революциялық ынта-ықыласы жатады. Керісінше, шамадан тыс жаттығу стрессі, ауыр оқу сессиясы, революциялық террор немесе ұзаққа созылған гипотермия зиянды стресстер санатына жатады [14].
Зерттеушілердің айтуынша, егер адам миы жағдайды қауіпті деп анықтаса, оқиғалар келесі сценарий бойынша дамиды:
1. Гипоталамустың активтенуі. Әдемі грек атауы бар мидың бұл кішкентай бөлігі адам ағзасында көптеген маңызды функцияларды орындайды. Аштық пен қанықтыру, шөлдеу мен ұйқы, жыныстық белсенділік пен терморегуляция, сондай-ақ мазасыздық, толқу кезінде сананы басқару тетігі осы гипоталамусқа жүктеледі. Бірақ бұл жағдайда ең бастысы гипоталамус сонымен қатар вегетативті жүйке жүйесінің ең жоғары орталығы және адамның эндокриндік жүйесін бақылау болып табылады. Сондықтан сыртқы ортада қолайсыз құбылыстар болған жағдайда гипоталамус ең алдымен симпатикалық жүйке жүйесінің қызметін іске қосады [15].
2. Жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінің белсенділігінің артуы. Вегетативті жүйке жүйесі адамның ішкі шаруашылығына жауап береді, оны автономды деп те атайды, өйткені ол өз өмірін жүргізеді және сананың тікелей бұйрықтарына бағынбайды. Вегетативті жүйе екі бөлімнен тұрады: симпатикалық және парасимпатикалық.
Симпатикалық бөлімнің міндеті - ағзаның қиын сәтте аман қалуына көмектесу, оған күресуге қажетті ресурстарды беру. Ол іске қосылғанда жүрек соғуы күшейеді, қанда адреналин (қорқынышпен) немесе норадреналин (ашумен) пайда болады, бұлшықеттер шиеленісіп, қарқынды жұмыс істейді. Симпатикалық бөлімді белсендірудің не екенін түсінуге қатты ашуланған немесе қорқып кеткен жағдайды еске түсіруге болады. Тиісінше, симпатикалық бөлімнің мақсаты вегетативті жүйке жүйесінің ресурстарын қалпына келтіру және сақтау болып табылады және оның белсендірілуі ұйқы, тамақ және демалыс кезінде орын алады. Толық тамақ ішкеннен кейін сезілген толық ұйқышылдық күйін естен шығармаған жөн (мысалы, көздер жиі жұмылады, жүрек баяу соғады, асқазан ас қорыту сөлін шығарады және т.б.). Стресс кезінде дәл симпатикалық бөлім іске қосылатыны анық, нәтижесінде жүрек соғуы жиілейді, тыныс алу жиілейді, бұлшықеттер тартылады, тері бозарып, суық тер пайда болуы мүмкін [16].
3. Гормоналды механизмдерді қосу. Шын мәнінде, Селье стресстің осы ерекше кезеңін ашқаны үшін Нобель сыйлығын алды - бұл арнайы стресске қарсы гормондардың көмегімен әртүрлі қиындықтарды жеңуге көмектесетін бүйрек үсті безінің қыртысының белсендірілуі. Реакция гипоталамус арқылы да іске қосылады. Бүйрек үсті безі қыртысының (глюкокортикоидтар) гормондарының әсерінен барлық метаболизм процестері күшейеді, қанда глюкоза көбірек пайда болады, қабыну процестері басылады, дененің ауырсынуға сезімталдығы төмендейді - нәтижесінде дене қоршаған ортаға қойылатын талаптарға жақсы бейімделеді [17].
4. Кейінгі нейрогуморальды реакциялар. Оқиғалардың одан әрі дамуы дененің стрессті қаншалықты тез жеңе алатынына байланысты, онда үш кезең бар:
алаңдаушылық;
бейімделу;
сарқылу.
Мазасыздықтың бірінші кезеңінде дене стресске бейімделуге немесе оны жеңуге тырысады. Алдыңғы үш тармақта сипаттағанымыз, шын мәнінде, осы кезеңнің мәні болып табылады. Мәселен, емтихан немесе басқа маңызды жағдай (концерт, спорттық жарыс, презентация) алдында бастан өткерген толқу. Егер стресс факторы денеге әсер ете берсе, онда екінші кезең - бейімделу басталады, бұл кезде әсер етуден келтірілген зиянды азды-көпті өтеуге болады. Бұл кезеңді спортшы алыс қашықтықтың ортасында, рота басшысы - жауапты жобаны жүзеге асыру кезінде, барлаушы - жау тылында бастан кешіреді. Дегенмен, стресс жағдайында болу шексіз жалғаса алмайды, өйткені Селье ілімі бойынша бейімделу энергиясының қоры шектеулі. Сондықтан стресс факторы ағзаға әсер ете берсе, физиологиялық күйзеліс патологиялық күйге ауысады, басқаша айтқанда, адам ауырады. Артериялық гипертензия, бейспецификалық колит, асқазан жарасы және басқа да бірқатар аурулар сияқты психосоматикалық аурулар ұзаққа созылған психологиялық стресстің жиі асқынуы болып табылады [18].
Кейбір психиатрлар стресстің үшінші фазасы - белгілі бір жағдайларда шаршау мазасыздықтың күшеюімен бірге жүруі мүмкін екенін, содан кейін депрессияға айналатынын және бұл құбылыс көбінесе қалыпты жағдайда айқын пессимизммен ерекшеленетін субъектілерде байқалатынын айтады [19].
Адамның барлық әрекеттері белгілі бір қажеттіліктерге немесе психологтар жиі айтатын мотивацияларға негізделген.
Қажеттіліктер - адамның ойлары мен мінез-құлқын реттейтін нақты биологиялық немесе әлеуметтік бағдарламалар. Олардың қалай қалыптасып, жүзеге асатынын жақсырақ түсіну үшін миымызға қысқаша экскурсия жасайық.
Адамның қажеттіліктерін жүзеге асыруды реттейтін жүйке орталықтары адамдағы антагонисттік бапталған екі бөлімнен тұрады. Мысалы, тамақтану тәртібіне жауап беретін бөлімдер - аштық сезімі мен тоюдан тұрады. Қанда қоректік заттар жеткіліксіз болған кезде бірінші бөлім қозып, адамды тамақ іздеуге итермелейді, ал ағзаға тамақ түскенде екінші бөлім белсендіріліп, адам тамақтан бас тартады. Адамзат дамуының ерте кезеңдерінде адамдар аштықтан стрессті жиі бастан өткерді, ал қазір дамыған елдерде артық тамақтанудың үлкен проблемасы бар. Жыл сайын мыңдаған қыздар психогенді анорексия диагнозымен ауруханаға түседі - олар үшін стресс олардың шамадан тыс салмағы болып табылады [20].
Генетикалық бағдарламаларды жүзеге асыруға жауапты басқа жүйке орталықтары да осындай түрде орналасады. Мұнда жылу өндіру және жылу беру орталықтары, ұйқы мен сергектік орталықтары, рахат пен азап орталықтары бар. Маятник принципі бойынша бір бөлімнің кез келген шамадан тыс қозуы екінші жартысын еріксіз қоздырады және адам күйзеліске ұшырай бастайды. Адам ыстық пен суықтан, ақпараттың жетіспеушілігінен және оның шамадан тыс көптігінен, жалғыздықтан және басқа адамдардың үнемі болуынан бірдей зардап шегуі мүмкін. Ол бейсаналық түрде алтын ортаға, идеалды тепе-теңдікке ұмтылады және бұл тепе-теңдіктің мәні әркім үшін әртүрлі. Сонымен, үнсіз флегматик үшін күніне жарты сағат басқа адамдармен сөйлесу жеткілікті, ал белсенді және көпшіл сангвиник бір күнде ондаған әңгімелесушілермен араласпаса, зерігуден зардап шегеді [21].
Қазіргі уақытта қажеттіліктердің ең танымал және сонымен бірге қарапайым схемасы адамдарда олар белгілі бір иерархиялық құрылымда салынған деп есептеген Авраам Маслоудың пирамидасы болып табылады. Жалпы, төменгі биологиялық қажеттіліктер жүзеге асырылған сайын адам әлеуметтік, содан кейін рухани қажеттіліктерді қанағаттандыруға тырысады. А.Маслоудың пікірінше, адамның ең жоғары қажеттілігі оның бірегей мәнін өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылысы болып табылады [22].
Енді біз Маслоу пирамидасына сәйкес биологиялық қажеттіліктерден бастап, әдетте рухани деп аталатын ең жоғарыға дейінгі негізгі кернеулерді тізімдейміз:
Физикалық.
Аштық, шөлдеу, ұйқының болмауы, жеткіліксіз температура, психикалық және физикалық шаршау, өмірдің шамадан тыс жылдам қарқыны немесе оның күрт өзгеруінен туындаған стресс [22].
Қауіпсіздік.
Қорқыныш пен қобалжумен байланысты стресс: жұмысты жоғалту қорқынышы, емтиханнан өте алмау қорқынышы, өлім қорқынышы, жеке өмірдегі жағымсыз өзгерістерден қорқу, жақын адамдарының денсаулығы үшін қорқыныш және т.б. [23].
Тиістілік.
Моральдық немесе физикалық жалғыздықтан стресс, жақын адамдарын жоғалту немесе олардың ауруы. Жауапсыз махаббаттың күйзелісі [24].
Құрмет пен бедел.
Мансаптың құлдырауынан, өз амбицияларын жүзеге асыра алмаудан, қоғам тарапынан құрметтің жоғалуынан стресс [25].
Өзін-өзі дамыту.
Өз кәсібін жүзеге асыру мүмкін еместігінен стресс, сүймейтін нәрсені жасаудан стресс [26].
Бар қажеттілікті жүзеге асырудың мүмкін еместігі фрустрацияға әкеледі. Кейбір адамдар қалағанына жете алмаған кезде агрессивті болып, қоғамға жат мінез-құлық танытады. Басқалар өздеріне кіріп, айналадағы әлемге реніш пен өкпе сезімін бастан кешіреді. Тағы біреулері Мен шын ниетпен қаламадым деген қағида бойынша өз қалауын төмендетеді, төртіншісі олардың сәтсіздіктерінің себептерін талдайды. Бірінші және екінші жолдар стресске әкеледі, үшінші және төртінші - стрессті минимумға дейін төмендетеді [27].
Американдық стресс сарапшылары Сандра Гремлинг пен Стивен Ауэрбах: Егер сіздің ойыңызша, сіздің қадір-қасиетіңізге немесе физикалық әл-ауқатыңызға қауіп төндіретін жағдайда бірдеңе болса, онда сіз осы жағдайға тап болған кезде алаңдаушылық пен күйзелісті сезінуіңіз мүмкін. Мұндағы негізгі сөздер сіздің ойыңызша, өйткені жер бетінде қанша адам болса, сонша пікір болады, яғни алаңдаушылық пен күйзеліс сыртқы факторлардан емес, осы факторлар туралы сіздің пікіріңізден туындайды [28].
Адамдарда стресстің сипатына әсер ететін төмендегідей факторлар бар.
1. Генетикалық бейімділік. Біздің реакцияларымыз 30% ата-анадан алынған гендермен анықталады, сондықтан кейбір адамдар бастапқыда стресске көбірек бейім. Ата-аналардың күйзеліспен қалай күресетінін балаға міндетті түрде әсер етеді.
2. Анадағы жүктілік ағымының сипаты. Егер әйелде жүктілік кезінде стероидты гормондардың жоғарылауы болса, онда бала көп болатыны анықталды [29].
3. Ерте балалық шақ тәжірибесі. Алғашқы жеті жылдағы психотравматикалық тәжірибелер кейінгі өмір бойы стресстік реакциялардың барысын қиындатады. Психотерапияның заманауи әдістері (NLP) балалық шақтағы азапты тәжірибені ішінара түзетуге және қайта жасауға мүмкіндік береді, бірақ мұндай процедуралар білікті маманның қатысуын талап етеді [30].
4. Адамның мінезі. Ашуға, дұшпандыққа, цинизмге, ашушаңдыққа бейім адамдар күйзеліске бейім, ал ашық, ақжарқын, әзіл-қалжыңы бар адамдар, керісінше, тағдырдың құбылуына төзімді. Гарвард университетінің 300 түлегі арасында жүргізілген зерттеу көрсеткендей, әзіл-қалжыңы күшті адамдар күйзеліспен оңай күреседі және ұзақ өмір сүреді. Ю.Щербатыхтың пікірінше, ар-ұжданы айқын адамдарда, эмоцияларын басқаруға ұмтылатын адамдарда, сондай-ақ қатал, шынайы адамдарда қарама-қарсы қасиеттерге ие адамдарға қарағанда, стресс кезінде қан қысымы күштірек көтеріледі [31].
5. Адамның бағыттылығы. Белсенді, амбициялы, шыдамсыз, мазасыз, жетістікке ұмтылатын адамдар қоғамдағы жоғары лауазымға ұмтылмайтын және ақшаға деген көзқарасы төмен адамдарға қарағанда стресске көбірек бейім. Сондай-ақ, нақты зерттеулер расталмағанымен де, сенушілер атеисттерге қарағанда стресске төзе алады деп саналады.
6. Қоғамдық мәртебе. Қоғамда жоғары орынға ие адамдарда күйзеліске төзімділік артады. Бір қателік үшін олар жұмыс орнынан айрылғанымен, басқа жұмыс орнына ауысқанда олардағы стресс сезімі ақырындап бесеңдейді [32].
7. Ішкі әлеуметтік орта. Адамның туыстары мен таныстары неғұрлым көп болса, оның күйзеліске төзімділігі соғұрлым жоғары болады. Бұл достардың мұндай адамды стресстен шынымен қорғайтындығына ғана емес, сонымен бірге жақын адамдар, мысалы, соққының бір бөлігін алатындығына байланысты. Жақсы мінезді адамдармен қоршалған адам олардың қолдауын сезінеді және қоршаған ортаның қауіпті факторларын оңай қабылдайды. Керісінше, жалғыз тұратын немесе үнемі отбасылық проблемалары бар адамдар стресске ұшырайды және ауруға шалдығады [33].
Танымал пікірге қарамастан, стресс зиянды ғана емес, сонымен қатар пайдалы болуы мүмкін - оның адамға әсер ету сипаты көптеген факторларға байланысты, олардың ішінде ең маңызды үшеуін былай бөлуге болады:
стресстің қарқындылығы;
оның ұзақтығы;
сезімталдық [34].
Осы үш факторды толығырақ қарастырайық.
Стресс қарқындылығы.
ХХ ғасырдың басында американдық психологтар Р.Йеркес пен Дж.Додсон адамның белгілі бір түрде әрекет ету сипаты оның эмоционалдық белсенділігінің деңгейіне байланысты екенін анықтады. Адам эмоционалды қозудың орташа деңгейінде максималды өнімділікті дамытады, ал эмоциялардың шамадан тыс болуы да, олардың жетіспеушілігі де жұмыс тиімділігінің төмендеуіне әкеледі [35].
Стресске қатысты да солай. Әрбір жұмысқа өзіндік стресс деңгейі қажет: ой еңбегі үшін ол аз, ал физикалық жұмыс үшін ол көп. Мысалы, тоқсан сайынғы есеп дайындайтын бухгалтер үшін ең төменгі күйзеліс деңгейін бастан кешірген жөн, ал сайлаушылармен сөйлескен саясаткер үшін, керісінше, оған ашылуға көмектесетін толқудың белгілі бір дозасы қажет. Жаңа компьютерлік бағдарлама жасап жатқан бағдарламашы үшін сабырлы болғаны жөн, ал әлемдік рекордқа қол жеткізгелі тұрған олимпиадашы үшін максималды күйзеліс қажет, әйтпесе ол жеңіске барын сала алмайды. Сондықтан, күйзеліске тап болған кезде онымен күресуге асықпаған дұрыс - бұл мақсатқа жету үшін бар күшті жұмылдыруға көмектесуі мүмкін [36].
Стресс ұзақтығы.
Ғылым ең үлкен қауіпті, ұзақ мерзімді күштерден туындайтынын анықтады. Қысқа мерзімді күшті стресс адамды белсендіреді, оны бір сәтке есеңгіретіп тастайтын сияқты, алайда содан кейін дененің барлық көрсеткіштері қалыпты жағдайға оралады, ал әлсіз, бірақ ұзаққа созылған стресс қорғаныс күштерінің және ең алдымен оның иммундық жүйесінің сарқылуын тудырады [37].
Қазіргі уақытта ғалымдар күнделікті ұсақ-түйек жанжалдар мен күнделікті қиындықтар (ашулы бастықпен, тентек балалармен, шулы көршімен, дәрігерге ұзақ кезекпен немесе жұбайының сөгісімен байланысты) денсаулыққа күштіден гөрі әлдеқайда зиянды екеніне күмәнданбайды. Бұл парадокс, басқа да көптеген адам табиғатының оғаштығы сияқты, табиғат біздің ата-бабаларымызды қауіпті, бірақ қысқа мерзімді рефлексияға дайындаған. Біздің генетикалық бағдарламамыз Ұшу немесе ұрыс бірнеше минутқа, максимум - сағаттық қарқынды белсенділікке арналған, бірақ жеңіл күйзеліс кезінде де стресске қарсы гормондар бірнеше апта немесе айлық тәжірибе үшін жеткіліксіз [38].
Стресс ілімінің негізін қалаушы Ганс Сельенің айтуы бойынша, әр адамның бейімделу энергиясының белгілі бір қоры болады, ал егер ол оны пайдаланған болса, стресстің үшінші шаршау фазасы сөзсіз басталады. Сондықтан, бұл ақпараттан шығатын негізгі қорытынды: күйзелісті созылмалы кезеңге жеткізбей, проблемаларды мүмкіндігінше тезірек шешуге тырысу қажет, тіпті барынша күш жұмсау керек. Ең бастысы - өзіңе жақсы демалысты дереу ұйымдастыру және дененің қорғанысын қалпына келтіруді ұмытпаған жөн.
Сезімталдық.
Әр адамның өзінің стресстегі сезімталдық шегі бар, яғни, белсенділік тиімділігі жоғарылайтын шиеленіс деңгейі (эустресс), сондай-ақ белсенділік тиімділігі төмендеген кезде (күйзеліс) шаршаудың критикалық шегі. Бұл сәттерді анықтау, бір жағынан, тиімді өмір сүру және жұмыс істеу үшін, екінші жағынан, денсаулығыққа зиян келтірмеу үшін өте маңызды. Бұл сызықтардың пайдалы және зиянды күйзеліс арасында қай жерде орналасқанын түсіну үшін біз өзіміздің денемізге және түйсігімізге мүмкіндігінше сене отырып, өз сезімдерімізді тыңдауымыз керек. Ынта-жігермен күресу үшін стресстің қандай деңгейінде болатынын және сәттіліктің өзі қолға түсетінін және стресстің қандай жүктемелерде және қанша уақыт ішінде шаршау пайда болатынын түсіну қажет [39].
1.3 Мазасыздық деңгейін шешу және мәселелерін талдау
Мазасыздық - адам психикасының күйі, эмоционалдық немесе физикалық стресстің күшеюімен байланысты нақты әлеуметтік жағдайларда алаңдаушылық мен қорқынышты бастан кешіру. Мазасыздық проблемасы бүгінгі күні өте өзекті мәселе, өйткені жасөспірімдік және жастық шақтағы балаларда әлеуметтік-психологиялық бейімделу және адам туралы адекватты түсінік. Ол адамның жеке қасиеттері туралы процестердің қиындықтары алаңдаушылықтың жоғары деңгейімен байланысты [40].
Мазасыздықтың себептері тұқым қуалаушылықтың биологиялық факторлары, денсаулық, сыртқы түр және әлеуметтік факторлар болуы мүмкін. Мысалы: жағымсыз өмір тәжірибесі, педагогикалық немқұрайлылық, ата-аналармен, мұғалімдермен, құрдастарымен қарым-қатынастың бұзылуы. Психология және педагогика саласының мамандарының пікірінше, жасөспірімдер мен жастардың мазасыздануының себептерінің ішінде бірінші кезекте ата-анамен қарым-қатынастың қолайсыздығы және үлкендердің бала тәрбиесіне дұрыс емес көзқарасы жатады [41].
Көбінесе ересектер ересек балаларды олардың жас ерекшеліктеріне байланысты өзгерістерін ескермей емдеуді жалғастырады, жасөспірімнің бойынан өз пікірі жоқ, баланың психикалық дамуы әлсіз, тәуелді баланы көреді. Бұл жаста балалар ересектерден өз өміріне неғұрлым мейірімді, тең құқылы қарауды күтеді, ал ересектер әлі де оларға ата-ана рөлін жиі ұсынып, оны қиындатады, кейде тіпті даму (өсу) мүмкіндігінен айырады. Отбасынан тыс қоғамда жас жігіттер кішкентай баланың әдеттегі мінез-құлық үлгілерін қолдана береді, бұл кең қоғамдағы күту мен мінез-құлық ережелеріне қайшы келеді. Нәтижесінде әлеуметтік өзара әрекеттесудегі сәтсіздіктер жағдайы, яғни қобалжу пайда болады.
Студенттердің мазасыздануы бірінші және соңғы курстарда жиі көрінеді. Әртүрлі курстарда студенттің әлеуметтік рөлін дамытудың өзіндік ерекшеліктері бар. 1 курс студенттері бейімделу және ұжымдық өмірдің студенттік формаларымен танысу мәселелерін шешеді. Мінез-құлық сәйкестіктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Мотивацияланбаған тәуекел және әрекеттердің салдарын болжай алмау байқалады. Екінші жыл - қарқынды оқу және кәсіби қызмет кезеңі. Екінші курс студенттерінің өміріне білім мен тәрбиенің, мәдениет пен демалыстың барлық түрлері қарқынды түрде енгізілген. Үшінші курс маманданудың басталуымен, ғылыми-зерттеу жұмысына қызығушылығының күшеюімен және жеке тұлғаның жан-жақты мүдделерінің аясының тарылуымен байланысты. Төртінші курс - тағылымдамадан өту кезінде мамандықпен алғашқы шынайы танысу. Жалпы мамандық, өмір туралы ойлардың шынайылығы қалыптасады. Бітіру, болашақ жұмыс, қаржылық және отбасылық жағдайға байланысты жаңа құндылықтар көрінеді. Осылайша студенттер университет өмірінің ұжымдық формаларынан бірте-бірте алшақтайды [42].
Университет студенттерінің жеке мазасыздану ерекшеліктерін анықтау мақсатында 1-4 курстың 60 студенті Спилбергер-Ханиннің Тұлға мазасыздану шкаласы бойынша тестілеуден өтті. Зерттеу нәтижелері мынаны көрсетті.
Зерттеу нәтижелерін өңдеу бірінші және соңғы курс студенттері орта курс студенттеріне қарағанда көбірек мазасызданады деген болжамды растады. Олардың арасында мазасыз (деңгейі төмен) студенттер іс жүзінде жоқ. Орта курс студенттері алаңдаушылықтың орташа деңгейін көбірек көрсетеді. Қатты қобалжыған студенттер өзін-өзі бағалауға және өмір сүруге қауіп төндіретінін сезеді. Орташа мазасыз адамдар қозудың ұстамды реакцияларын көрсетеді. Мазасыздық деңгейі төмен адамдар алаңдаушылықты сирек сезінеді.
Бірінші курс студенттері үшін жоғары мазасыздық университеттегі оқу жағдайына бейімделу үдерісімен, сондай-ақ қалада және жатақханада тұрудың ерекшеліктерімен, жақын туыстарынан бөлек тұру тәжірибесімен, университеттегі алдағы бірінші сессиямен байланысты болуы мүмкін. Сондай-ақ түлектердің қобалжуының жоғары деңгейі олардың әрі қарай жұмысқа орналасу және өмірде өзін анықтау мәселесіне байланысты болуы мүмкін.
Мазасыздықтың күшеюі мақсатқа жетуге кедергі жасайды, адамды болашақта кәсіби салада бәсекеге қабілетсіз етеді. Мазасыздық деңгейі жоғары адамдар психологияда емтихандық мазасыздану және белсенділіктің әлсіреуі ретінде анықталған қарқынды алаңдаушылықты сезінуі мүмкін. Емтихандық мазасыздану - бұл осы жағдайлардың сәтті өтуіне кедергі болатындай маңызды деп есептелетін жағдайлардың кең ауқымындағы шамадан тыс толқу. Белсенділіктің әлсіреуі қателік жасаудан қорқумен, әрекетсіздік проблемадан шығудың ең жақсы жолы болып көрінетін деңгейге жетумен байланысты. Мазасыздық деңгейі басым студенттерге жағдайлардың субъективті маңыздылығын төмендету, назарды түсіну әрекеттеріне аудару және табысқа деген сенімділік сезімін қалыптастыру ұсынылады [43].
Сонымен, мазасыздану жағдайы жағымсыз әлеуметтік нәтиже болып табылады Жоғарыда атап өткендей, студенттердің мазасыздануы көбінесе бірінші және соңғы курстарда көрінеді және олардың өзін-өзі бағалауы мен өміріне қауіп төну тәжірибесінен туындайды. Мазасыздық деңгейі жоғары студенттер көбінесе өзіне сенімсіз, тұйық, ұялшақ, көпшіл емес болады. Әдетте, мұндай студенттер жалғыздыққа бейім келеді. Мазасыздық деңгейінің жоғарылауы студенттің жағдайына эмоционалды бейімделудің жеткіліксіздігін көрсетуі мүмкін.
Осы тақырыпша бойынша кішігірім ұсыныс тастағым келеді.
Бірінші және соңғы курс студенттерімен қолайлы қарым-қатынас жасау үшін мұғалімдер назарды сәтсіз әрекеттер мен студенттердің жеке ерекшеліктерінің әлсіз жақтарынан түсінуге көмектесуді ұйымдастыруға ауыстыру арқылы жоғары алаңдаушылықты жеңуге болатынына назар аударуы керек.
Мұғалім мазасыздану басым студенттердің белсенділік мотивтеріне және жауапкершілік сезімін дамытуға ерекше назар аударуы керек.
Студенттердің мінез-құлқын түзету олардың мінез-құлқындағы қателіктерін аудиториялық сабақтар кезінде: тиісті тақырыптар бойынша лекциялар немесе арнайы ұйымдастырылған практикалық жаттығулар (рөлдік ойындар) кезінде түсіну арқылы жүзеге асырылуы керек.
1.4 Емтихан кезіндегі студенттердің стресстік тәсілдері
Өмір бойы адам үнемі күйзеліске ұшырайды. Кез келген жағдай адамның денесі үшін стрессті болуы мүмкін. Емтихан тапсыру кезеңі де ерекшелік емес. Емтихандарды қай жаста тапсыратынымыз маңызды емес, емтиханға дайындалу мен тапсырудың өзі бізге және біздің психикамызға қалай әсер ететіні маңызды. Емтихандар - бұл адамның бүкіл жүйке жүйесінің беріктігі үшін өте маңызды сынақ. Бұл жағдайда емтиханға дайындықты да, оны тікелей тапсыру процесін де оң және теріс тұрғыдан қарастыруға болады. Осы бөлімде біз емтихан стрессінің бар-жоғын және оның алдын-алуды қалай жүргізу керектігін анықтауға тырысамыз. Психологиядағы стресс деп адамның күнделікті өмірде де, ерекше жағдайларда да, мысалы, аязда немесе күннің күйіп қалуында да ең қиын, қиын жағдайларда әрекет ету процесінде пайда болатын психикалық стресстің күйі түсініледі [43].
Стресс физикалық және психикалық ынталандырулар, сондай-ақ нақты әсер ететін және ықтимал тітіркендіргіштер болуы мүмкін белгілі бір себептерден (стресстерден) туындайды. Сондай-ақ, стресс іс-әрекетке, оның толық ұйымдастырылмауына дейін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Бірінші жағдайда адамдарда белсенділіктің жоғарылауы, күштердің жұмылдырылуы, белсенділіктің жоғарылауы күйзеліс деп аталады. Басқа адамдарда стресс іс-әрекеттің ұйымдастырылмауына, оның тиімділігінің күрт төмендеуіне, пассивтілікке және жалпы тежелуге әкелуі мүмкін.
Ганс Сельенің классикалық стрестік теориясы бойынша адам ағзасы күйзеліспен үш жолмен күреседі [12]:
кезбе нервтер арқылы ми сигналдары қозғалыс бұлшықеттеріне, иыққа, жамбасқа және т.б., бүкіл денеге таралады және оны дереу жауап беруге дайындайды;
автономды жүйе арқылы ми сигналдары өмірлік маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология және биотехнология факультеті
Биофизика, биомедицина және нейроғылым кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тaқырыбы: Студенттер ағзасының физиологиялық қызметіне емтихандық күйзелістің әсерін анықтау
6B05108 Биомедицина
Орындаған
_______________________
(қолы)
Амангелді А.Е.
Ғылыми жeтeкшiсi
_______________________
(қолы)
Қорғауға жіберілді
Хаттама №__ ___ ____________ 20__ ж.
Кафедра меңгерушісі
б.ғ.к., профессор
_______________________
[(]қолы және мөр[)]
Кустубаева А.М.
Норма бақылаушы
_______________________
(қолы)
Aлмaты, 2023
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1
Оқу процесіне студенттердің бейімделу мәселелері
1.2
Стресс және оның психологиялық себептері
1.3
Мазасыздық деңгейін шешу және мәселелерін талдау
1.4
Емтихан кезіндегі студенттердің стресстік тәсілдері
1.5
Әртүрлі факторлардың тыныс алу жүйесіне тигізетін әсері
1.6
Әртүрлі факторлардың жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіне әсері
2
ЗЕРТТЕР МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1
Зерттеу объектілері
2.2
Зерттеу әдістері
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1
Емтиханға дейінгі студенттердің cыpтқы тыныс алу көpceткіштepінің өзгepіcтepі
3.2
Емтиханнан кейінгі студенттердің cыpтқы тыныс алу көpceткіштepінің өзгepіcтepі
3.3
Нәтижелерін талқылау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Кез келген адам әлеуметтік өмірі оны үнемі емтихан, белгілі сынақтар жағдайындп өзінің әлеуметтік тәуелсіздігін, материалдық әл-ауқатын, физикалық әл-ауқатын немесе интеллект деңгейін дәлелдеуге тырысады. Негізінде емтихан алдындағы күйзеліс белгілерін мектеп оқушыларынан, сессия кезінде студенттерден, жүргізуші куәлігін алуға тапсырылатын сынақ тапсырушыдан, жаңа операцияны меңгеріп жатқан хирургтан, жұмыссыз адамнан байқауға болады. Емтихандағы күйзелістің классикалық мысалын кез келген мектепте емтихан кезінде табу мүмкін. Ұйқысыз түндер, мазасыз ойлар, тәбеттің төмендеуі, жүрек соғу жылдамдығының жоғарылауы, аяқ-қолдардың дірілдері емтиханнан қорқудың типтік көрінісі болып табылады.
Емтихандық күйзелісті ұзақ мерзімді зерттеулер көрсеткендей, бұл құбылыстың адам ағзасына және студенттердің психикасына зиянды әсері анық бағаланбайды. Соңғы жылдары жүргізілген зерттеулер емтихан қорқынышы адам ағзасының барлық жүйелеріне әсер ететінін көрсетті: жүйке, жүрек-тамыр, иммундық және т.б. құрылғылар онкологиялық аурулардың ықтималдығын арттырады. Отандық және шетелдік авторлардың пікірінше, емтихан сессиясы кезінде студенттер мен оқушылар жүрек-қантамыр жүйесінің вегетативті реттелуінің айқын бұзылыстарын тіркейді, олар жүрек соғу жиілігінің жоғарылауымен, қан қысымының жоғарылауымен және вегетативті жүйке жүйесінің бөліктеріндегі теңгерімсіздікпен бірге жүреді.
Жұмыстың мақсаты: емтихандық стресстің студенттер ағзасының физиологиялық қызметіне әсерін зерттеу.
Міндеттері:
Емтихан кезіндегі студенттердің стресстік тәсілдерін зерттеу
Әртүрлі факторлардың тыныс алу жүйесіне тигізетін әсерін анықтау
Әртүрлі факторлардың жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіне әсерін зерттеу
Зерттеу объектісі - 30 адамнан тұратын студенттік топ.
Жұмыстағы зерттеу тақырыбы университет студенттерінің емтиханның экстремалды жағдайында әрекет етуге дайындығы болды.
Жұмыстың жаңалығы: Емтихандық стресстің қазіргі студенттерге әсер ету ерекшеліктерін қарастыру.
Практикалық маңыздылығы: Бұл жұмыс студенттерге пайдалы болады, емтихан сессиясы кезінде өздері үшін оңтайлы жұмыс режимін жасауға көмектеседі.
Құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Оқу процесіне студенттердің бейімделу мәселелері
Заманауи университеттегі оқу процесі психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік және экономикалық мәселелермен байланысты бірқатар ерекшеліктерге ие. Десек те, ең күрделі және маңызды мәселенің бірі - студенттердің университеттегі оқу жағдайына бейімделу мәселесі. Әдетте, бұл мәселе психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде бірінші курс студенттеріне қатысты қарастырылған, бірақ көбінесе студенттердің бейімделу процесі бүкіл оқу кезеңінде жалғасуы мүмкін [1].
Осыған сүйене отырып, қазіргі заманғы университеттің өзекті міндеті студенттердің болашақ кәсіби қызметіне дайындығын қалыптастыру болып қала береді. Бұл дайындық оқу-тәрбие процесінде толығымен дерлік қалыптасады: мамандықты таңдап, оқуға түскен сәттен бастап, қызметтің жеке тәсілдерін меңгеру - қоғамдағы мінез-құлық пен қарым-қатынас формаларының ерекшеліктеріне дейін. Шартты түрде бейімделудің келесі түрлерін ажыратуға болады: психологиялық және физиологиялық, әлеуметтік, биологиялық. Демек, бейімделу процесін жан-жақты, оның әр түрлі деңгейлерінде, яғни тұлғааралық қарым-қатынас, жеке мінез-құлық және психофизиологиялық реттеу деңгейлерінде қарастыру керек.
Студенттің бейімделу процесінде жетекші рөлді оның бейімделу процестеріне көп әсер ететін психикалық компоненті атқарады. Бұл пікірді бейімделуді әртүрлі әрекеттер кешені деп есептейтін көптеген ғалымдар растайды. Сонымен, бейімделу - бұл университеттегі оқу-тәрбие процесінің мазмұны мен ұйымдастырылуына студенттің қатынасының, байланыстар сипатын өзгерту процесі.
Д.Капрада мен Д.Сервонның пікірінше, психикалық бейімделу адамның немесе топтың психикалық әрекетімен байланысты және аккомодация процестерінің өзара әрекеті (қоршаған орта ережелерін меңгеру, оған ассимиляция) түсініледі. Аккомодация және ассимиляция процестерінің, бейімделу әрекетінің оңтайлы үйлесуі табысты бейімделудің маңызды шарты болып табылады [2].
Оқушылардың іс-әрекетке, жаңа өмір салтына бейімделу процесін жеделдету - аса маңызды міндет. Бастапқыда студенттердің ЖОО-да оқуға бейімделу дәрежесі объективті жағдайларға байланысты: жеке психологиялық ерекшеліктері, тұлғалық, іскерлік және мінез-құлық қасиеттері, құндылық бағдарлары, оқу белсенділігі, денсаулық жағдайы, әлеуметтік орта, отбасы жағдайы және т.б. Мұнда әрбір студенттің жеке ерекшеліктерін талдай отырып, әрқайсысының әлеуметтік бейімделу шараларының жүйесін таңдайтын куратордың рөлі маңызды.
Сонымен қатар, белгілі бір пән оқытушыларының студенттерінің әлеуметтік бейімделуіне қатысу қажеттілігіне назар аудармау мүмкін емес, өйткені белгілі бір пәнді меңгеруге деген ынта, қызығушылық дәрежесі көбінесе оқытушының жеке басына байланысты [3].
Бірінші курс студенттерінің бейімделу процесінде жоғары курс студенттерінің психологиялық қолдауы үлкен көмек көрсетеді. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Психология және педагогика факультеттерінің тәжірибесінен, бакалавриат студенттерімен бірлесе жұмыс істеген 1 курс студенттерінің топтары (бірлескен кештер, кураторлық сағаттар) жоғары оқу орнында оқу ерекшеліктеріне анағұрлым жылдам бейімделгені белгілі болды. Осылайша, бейімделу уақытын қысқартуға тек кураторлар ғана емес, сонымен қатар оқытушылар, әкімшілік және жоғары сынып оқушыларының кәсібилігі, ізгі ниеті, назары ықпал етеді деп қорытынды жасауға болады.
Қарастырылып отырған мәселенің екінші жағы бейімделу үдерісінің психофизиологиялық құрамдас бөлігі болып табылады, оны бейімделу кезеңін жеделдету шараларының жүйесінен шығаруға болмайды. Студенттік жас организмнің психофизиологиялық және қозғалыс қабілеттерінің жасқа байланысты прогрессивті дамуының соңғы кезеңі екенін есте ұстаған жөн. Бұл кезеңдегі жастардың оқу-тәрбие жұмысын жүзеге асыруға мүмкіндіктері зор.
Өкінішке орай, бірінші курс студенттері үшін бұл көрсеткіш бейімделу кезеңінде айтарлықтай төмендейді, өйткені оқу процесінің динамикасы студенттер организмі үшін өзіндік сынаққа айналады. Бұл кезеңде физикалық және психо-эмоционалдық стресске функционалдық төзімділіктің төмендеуі, физикалық белсенділіктің теріс әсерінің жоғарылауы, мектептік аурулардың (сколиоз, остеохондроз) өршуі, еңбек және демалыс режимінің, ұйқы және тамақтану тәртібі бұзылуы байқалады. Бұл фактілер шамадан тыс жұмыс істеуге айналатын жалпы шаршау жағдайының пайда болуына әкеледі. Шамадан тыс жұмыс қабілеттілігі мен еңбек өнімділігінің төмендеуіне, ашушаңдықтың, бас ауруының пайда болуына әкеледі. Сондай-ақ, әлсіздік, летаргия, физиологиялық жайсыздық, психикалық процестер ағымының бұзылуымен сипатталатын шаршау жағдайының дамуымен жүретін субъективті сезімдер кешені - шамадан тыс шаршауды қалыптастырады.
Деканаттардың, кураторлардың және оқу-әдістемелік бөлім мамандарының аудиториялық және сабақтан тыс жұмыстардың, студенттердің жұмысы мен демалысының тепе-теңдігінің сақталуын бақылауы осы психофизиологиялық бұзылулардың пайда болуында профилактикалық рөл атқарады [4].
Жоғары оқу орындарында білім алу - жастардың психикасы мен физиологиясының пластикасына жоғары талаптар қоятын күрделі және ұзақ процесс екенін атап өткеніміз жөн.
Зеттеулерге сәйкес, көптеген 1 курс студенттері ересектердің қолдауына, куратор, деканның көмегіне мұқтаж екені анықталды. Бұл олардың кәсіби бейімделудің дайын тиімді психологиялық әдістемелері мен стратегияларының жоқтығына, білім беру мәселелерін шешуге эмоционалды дайындығына, ЖОО-да оқу процесінде туындайтын проблемалар мен қақтығыстарға байланысты [5].
Жалпы жоғары курс студенттерінің көпшілігі университетте оқу процесіне оңай бейімделеді деп есептеледі. 1 курс студенттерінің айтуы бойынша бейімделу үдерісіндегі ең үлкен қиындықтар өзіндік жұмыстың үлкен үлесімен байланысты - 54%, ал 2-3 курс студенттері бұл көзқарасты 42% жағдайда қолдайды. Сонымен қатар 1 курс студенттері бейімделу процесінің қиындауына өз уақытын өз бетінше жоспарлай алмау себеп деп санайды.
2-3 курс студенттері бірінші орынға толыққанды демалыс факторын - 47%, одан кейін 37% оқу процесін ұйымдастыру факторын , 16% тұрмыстық жағдай факторын қояды [6].
1-3 курста келесі аурулардың басым болады: ЖРВИ және вегетативтік-тамырлық дистония. Айта кету керек, екінші курс студенттері бірінші курс студенттеріне қарағанда әлдеқайда жиі ауырады. Біздің ойымызша, бұл бейімделудің компенсаторлық қорғаныс механизмдерінің шамадан тыс кернеуіне байланысты. Оқу мерзімінің соңына қарай аурулар саны айтарлықтай азайды, бұл университет жағдайына бейімделудің аяқталғанын көрсетеді.
Бейімделу процесінің айқын қиындықтарымен қатар, бейімдеу бағдарламалары мен шаралар жүйесін құру кезінде әрқашан ескерілмейтін жасырын қиындықтарда бар.
Бірінші курс студенттерінің студенттік өмірінде пайда болған бірқатар жағдайлар бір қарағанда маңызды емес бөлщектер сияқты көрінеді, дегенмен бұл жағдайлар біріктірілгенде оқу үдерісі мен психоэмоционалдық жағдайға өте маңызды әсер етеді. Мысалы: оқу материалын іздестіру мен меңгеруде дербестік көрсету қажеттілігі; жақсы қалыптасқан тұлғааралық қатынастардың болмауы; ата-ананың күнделікті қамқорлығының болмауы, бюджетті өз бетінше басқару қажеттілігі, өзіне-өзі қызмет көрсету, оқуды және бос уақытты жоспарлап, ұйымдастыра алмау және т.б.
Студенттердің бейімделу шараларын құру процесінде 1 курс студенті үшін, бір жағынан, барлық қолда бар қабілеттерін көрсету үшін барынша күш салуды қажет ететін өте ауыр жұмысқа тез араласуы керек екенін түсіну маңыздылығы, екінші жағынан, дененің психикалық және физикалық күштерін барынша жұмсауды талап ететін оқу мен қарым-қатынастың жаңа шарттарын жеңу мәселесі туындайды [7].
ЖОО-дағы бейімделу процесінің ерекшелігі оқыту әдістемесінің айырмашылығымен және оны орта және жоғары мектептерде ұйымдастырудағы өзгешелікпен анықталады, бұл педагогикада мұғалім мен студент арасындағы кедергі деп аталатын жағымсыз әсердің түрін тудырады.
1 курс студенттеріне бағдарламаны сәтті меңгеру үшін университетте қажет түрлі дағдылар жетіспейді. Мұны табандылықпен өтеуге тырысу әрқашан сәттілікке әкелмейді. Студент жоғары оқу орнында оқу талаптарына бейімделу үшін көп уақыт қажет. Көптеген адамдар үшін бұл тым қымбатқа түседі. Сонымен қатар, орта және жоғары білім арасындағы сабақтастықтың нашарлығы, университеттегі оқу үдерісінің әдістемесі мен ұйымдастырылуының өзіндік ерекшелігі, ақпараттың көптігі, өз бетінше жұмыс істеу дағдыларының жоқтығы үлкен эмоционалдық күйзелісті тудырады, бұл мамандықты дұрыс таңдамадым ба деген сұрақты қайта қарауға итермелейді.
Осы қиындықтардың барлығы дидактикалық тосқауылдан туындайтындықтан, оқушылардың бейімделу қарқынының төмен болуының бір себебі оқыту әдістемесін ұйымдастырудағы мұғалім мен студент арасындағы педагогикалық өзара әрекеттестіктің біркелкі болмауында деп қорытынды жасауға болады. Бейімделудегі қиындықтар оқыту әдістерін ұйымдастырудағы мұғалім мен студент күш-жігерін біріктірудегі қиындықтар ғана болуы керек. Білімді меңгеру жағдайларының ерекшеліктеріне бейімделу уақытын қысқарту үшін жаңа материалды баяндау мектепте алынған базалық білімге негізделуі керек, оқыту процесінде қазіргі заманғы компьютерлік технологияларды дәріс түрінде пайдалану, презентациялар, компьютерлік тестілеу, виртуалды зертханалық жұмыс және т.б оқу процесінде қолданылып отыруы керек [8].
1 курс студенттерін кез келген компьютерлік тапсырмаларды, презентацияларды құруға қатыстыру оларға пәнді игеруге оң мотивация жасауға ықпал етеді. Жоғары оқу орнының жаңа әлеуметтік функциялары мен тәрбиелік міндеттері оқытушылар мен студенттердің бірлескен іс-әрекет мақсаттарына деген жаңа көзқарасында жүзеге асуы керек.
Ұзақ уақыт бойы білімді игерудің жеке стратегиясын құру мәселелері еленбейді, бұл жалпы алғанда таңқаларлық емес, өйткені білімге бағытталған оқыту парадигмасын жүзеге асыру контекстінде студент білім алушы позициясында қалады. Сонымен бірге оқудың барлық кезеңдерінде студенттіңң белсенді позициясы басымдыққа ие болуы керек, студент белгілі бір білім алу мақсатына жетудің жолдары мен тәсілдерін үнемі таңдап отыруы керек. Бірақ мұғалімдер арасындағы қарым-қатынаста объективті қарама-қайшылықтардың болуы жағдайында және студенттің даралығын басу, оңтайлы педагогикалық өзара әрекеттестікке жету іс жүзінде өте қиын (әсіресе білім берудің бастапқы кезеңінде).
Сондықтан оқытуды оңтайландыру қажет. Ол үшін субъективті оқыту модельіне жүгіну керек. Субъектілік - педагогикалық өзара әрекеттестіктің тұлғалық-бағдарлы, белсенділік үлгісіне негізделген процесс. Бұл модельді қолдану мұғалім мен оқушының қарым-қатынаста тең құқылы серіктес ретінде ынтымақтасуына мүмкіндік береді. Негізгі міндеттер өзара сыйластық, қарым-қатынас, субъектілерінің әрқайсысының дербестігі, білім берудің түпкілікті нәтижесіне табысты жету үшін біртұтас психологиялық кеңістікті қалыптастыру шеңберінде студенттерді психологиялық-педагогикалық қолдауға жағдай жасау болып табылады [9].
Білім алушыға бағдарланған оқытуда мұғаліммен бірлескен жұмыстың да, студенттің өзіндік жұмысының да стратегиясы мен тактикасын анықтайтын мақсаттар мен міндеттерді мұғаліммен бірлесіп әзірлеу және белгілеу жүзеге асырылады. Тәрбиелік-педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастыруға мұндай көзқарас оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың инновациялық әдістері мен педагогикалық бақылау формаларын пайдаланған жағдайда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл идеяны жүзеге асырудың ықтимал нұсқаларының бірі модульдік оқыту технологиясын және студенттердің білімін бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу болуы мүмкін.
Модульдік оқытудың жетекші принциптеріне модульдік принциптер, оқытуды динамизмнің жекелеген элементтеріне құрылымдау, белсенділік, икемділік, саналы көзқарас, әдістемелік кеңестердің жан-жақтылығы жатады. Біртұтас педагогикалық процесті ұйымдастырудың модульдік жүйесінің білімге бағытталған жүйеден түбегейлі айырмашылығы бар екенін ескеруіміз керек.
Тәуелсіз модульдер - бір уақытта ақпарат банкі және оны қолданудың әдістемелік нұсқауы болып табылады. Мұндай оқыту мұғалім мен оқушы арасындағы субъектілік қатынасқа негізделеді, дербестік қамтамасыз етіледі, оқытуда белгілі бір деңгейге саналы түрде жетуді қамтамасыз етеді. Модульдік оқытудың мақсаттарына студенттің жұмысының қолайлы қарқыны, жеке мүмкіндіктерін анықтау, оқыту мазмұнын икемді түрде құру, оның әртүрлі түрлері мен формаларын біріктіру және соңғы нәтиженің жоғары деңгейіне жету жатады. Педагогикалық процеске қатысушылардың өзара қарым-қатынасы ынтымақтастық сипатын алып, барлық деңгейдегі басқару іс-әрекеті рефлексиялық негізде субъект-объектіден субъект-субъектіге ауысады [10].
Оқушылардың жетістіктерін бағалаудың рейтингтік жүйесі. Рейтингтік жүйе табысты бейімделуге, студенттердің оқу бағдарламаларын меңгерудегі дербестігі мен белсенділігін дамытуға және сайып келгенде, кәсіби дайындық сапасын арттыруға ықпал етеді. Рейтингтік жүйені енгізу - біріншіден, бейімделгіш құруға мүмкіндік беретін жүйелі кері байланысты қамтамасыз етуге бағытталған нақты оқыту бағдарламасы, екіншіден, оқытушылар мен оқушылардың оқу процесіндегі іс-әрекетін дер кезінде түзету.
Рейтингтік жүйе студенттердің жеке пәндер бойынша алған білімін бағалауды объективті ету үшін қызмет етеді және студенттерге пән бойынша әртүрлі іс-әрекеттерде мүмкіндігінше өз ойын көрсетуге мүмкіндік береді. Рейтингтік бағалар негізінде студент семестр ішінде курстың барлық тақырыптарын сәтті меңгеруі негізінде пән бойынша емтихан немесе кредит тапсырудан босатылуы мүмкін. Бұл сессия кезеңінде студенттерге түсетін психоэмоционалдық жүктемені азайтуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, оқу үдерісіне пәндерді енгізу тиімді, ол студенттердің өзіндік ғылыми-зерттеу жұмыстарының дағдыларын (ең алдымен оқу-зерттеу) меңгеруге мүмкіндік береді.
Сонымен, университетте студенттердің бейімделу процесін жеңілдететін ең тиімді шаралар:
студенттердің әлеуметтік бейімделуіне белгілі бір пәндер бойынша кураторлар мен оқытушылардың белсенді қатысуы;
жоғары курс студенттерінің 1 курс студенттеріне психологиялық қолдау көрсетуді енгізу;
студенттердің жетістіктерін бағалаудың рейтингтік жүйесін енгізу және сессиялар кезінде студенттерді қорытынды сынақтардан белсенді босату тәжірибесін енгізу;
модульдік оқыту технологиясын енгізу;
компьютерлік және телекоммуникациялық технологияларды оқу процесінде белсенді пайдалану.
оқу үдерісіне оқу пәндерін енгізу, олардың дамуы студенттерге адам ағзасының ауруларға төзімділігін арттыруға бағытталған өз бетінше ғылыми-зерттеу жұмыстары мен курстарды орындау дағдыларын меңгеруге мүмкіндік береді.
1.2 Стресс және оның психологиялық себептері
Стресс термині ағылшын тілінен (Stress - қысым, шиеленіс) алынған сөз. Физиологияда, психологияда және медицинада бұл термин әртүрлі экстремалды әсерлерге жауап ретінде пайда болатын адам күйлерінің кең ауқымына сілтеме жасау үшін қолданылады [11].
Кез келген жағымсыз әсерге жауап ретінде организмнің спецификалық емес реакциясын, жалпы бейімделу синдромын белгілеу үшін физиологияда бастапқыда стресс ұғымы қолданылды. Кейіннен бұл концепцияның көптеген интерпретациялары пайда болды.
Бұл туралы стресс концепциясының негізін қалаушы канадалық ғалым, Нобель сыйлығының лауреаты Г.Селье: Стресс - салыстырмалылық теориясы сияқты, мәселені жақсы білуді және оның жеткіліксіз түсінілуін көрсететін идеяларды жасауда шатасудан зардап шегетін ғылыми түсінік болып табылады деп атап өтті [12].
Психологиялық стресс - бұл әлеуметтік, психологиялық, экологиялық және кәсіби сипаттағы төтенше факторлардың қауіп-қатері немесе нақты әсер етуі нәтижесінде дамитын шамадан тыс психологиялық шиеленіс және мінез-құлықтың ұйымдаспауы. Психологиялық стрессті талдау субъект үшін жағдайдың маңыздылығын да, оның жеке ерекшеліктерін де ескеруді талап етеді. Стресс көбінесе ойлау және жағдайды бағалау тәсілінің, адамның өз мүмкіндіктерін білуінің, басқару әдістеріне дайындық дәрежесінің және экстремалды жағдайларда мінез-құлық стратегиясының өнімі болып табылады. Психологиялық күйзеліс, ең алдымен, өмірге, денсаулыққа, табысқа, әл-ауқатқа алаңдаушылық күйі болып табылады [13].
Ганс Селье өз еңбектерінің бірінде былай деп жазды: Стрессті бәрі басынан өткереді, бәрі бұл туралы айтады, бірақ стресстің не екенін білу үшін ешкім басын қатырғысы келмейді.
Ганс Сельенің анықтамасы бойынша, стресс - бұл организмнің оған қойылатын кез келген сұранысқа спецификалық емес жауабы, сондай-ақ, бұл организмнің қоршаған ортамен қалыпты қарым-қатынасын бұзатын барлық нәрсе. Егер Ганс Селье өз зерттеулерінің басында тек жағымсыз оқиғалар ғана күйзеліске ұшырайды деп есептесе, одан кейінгі еңбектерінде ол бұл құбылыстың екі түрін ажыратуды ұсынды: дистресс - жағымсыз күйзеліс және эустресс - жағымды оқиғалардың тәжірибесінен туындаған оң стресс.
Канадалық психотерапевт Дж.Воробейчик күйзелісті зиянды және жұмылдыру деп бөлуді ұсынды. Жұмылдыруға спорттық жарыстар, емтихандар, бұқараның революциялық ынта-ықыласы жатады. Керісінше, шамадан тыс жаттығу стрессі, ауыр оқу сессиясы, революциялық террор немесе ұзаққа созылған гипотермия зиянды стресстер санатына жатады [14].
Зерттеушілердің айтуынша, егер адам миы жағдайды қауіпті деп анықтаса, оқиғалар келесі сценарий бойынша дамиды:
1. Гипоталамустың активтенуі. Әдемі грек атауы бар мидың бұл кішкентай бөлігі адам ағзасында көптеген маңызды функцияларды орындайды. Аштық пен қанықтыру, шөлдеу мен ұйқы, жыныстық белсенділік пен терморегуляция, сондай-ақ мазасыздық, толқу кезінде сананы басқару тетігі осы гипоталамусқа жүктеледі. Бірақ бұл жағдайда ең бастысы гипоталамус сонымен қатар вегетативті жүйке жүйесінің ең жоғары орталығы және адамның эндокриндік жүйесін бақылау болып табылады. Сондықтан сыртқы ортада қолайсыз құбылыстар болған жағдайда гипоталамус ең алдымен симпатикалық жүйке жүйесінің қызметін іске қосады [15].
2. Жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінің белсенділігінің артуы. Вегетативті жүйке жүйесі адамның ішкі шаруашылығына жауап береді, оны автономды деп те атайды, өйткені ол өз өмірін жүргізеді және сананың тікелей бұйрықтарына бағынбайды. Вегетативті жүйе екі бөлімнен тұрады: симпатикалық және парасимпатикалық.
Симпатикалық бөлімнің міндеті - ағзаның қиын сәтте аман қалуына көмектесу, оған күресуге қажетті ресурстарды беру. Ол іске қосылғанда жүрек соғуы күшейеді, қанда адреналин (қорқынышпен) немесе норадреналин (ашумен) пайда болады, бұлшықеттер шиеленісіп, қарқынды жұмыс істейді. Симпатикалық бөлімді белсендірудің не екенін түсінуге қатты ашуланған немесе қорқып кеткен жағдайды еске түсіруге болады. Тиісінше, симпатикалық бөлімнің мақсаты вегетативті жүйке жүйесінің ресурстарын қалпына келтіру және сақтау болып табылады және оның белсендірілуі ұйқы, тамақ және демалыс кезінде орын алады. Толық тамақ ішкеннен кейін сезілген толық ұйқышылдық күйін естен шығармаған жөн (мысалы, көздер жиі жұмылады, жүрек баяу соғады, асқазан ас қорыту сөлін шығарады және т.б.). Стресс кезінде дәл симпатикалық бөлім іске қосылатыны анық, нәтижесінде жүрек соғуы жиілейді, тыныс алу жиілейді, бұлшықеттер тартылады, тері бозарып, суық тер пайда болуы мүмкін [16].
3. Гормоналды механизмдерді қосу. Шын мәнінде, Селье стресстің осы ерекше кезеңін ашқаны үшін Нобель сыйлығын алды - бұл арнайы стресске қарсы гормондардың көмегімен әртүрлі қиындықтарды жеңуге көмектесетін бүйрек үсті безінің қыртысының белсендірілуі. Реакция гипоталамус арқылы да іске қосылады. Бүйрек үсті безі қыртысының (глюкокортикоидтар) гормондарының әсерінен барлық метаболизм процестері күшейеді, қанда глюкоза көбірек пайда болады, қабыну процестері басылады, дененің ауырсынуға сезімталдығы төмендейді - нәтижесінде дене қоршаған ортаға қойылатын талаптарға жақсы бейімделеді [17].
4. Кейінгі нейрогуморальды реакциялар. Оқиғалардың одан әрі дамуы дененің стрессті қаншалықты тез жеңе алатынына байланысты, онда үш кезең бар:
алаңдаушылық;
бейімделу;
сарқылу.
Мазасыздықтың бірінші кезеңінде дене стресске бейімделуге немесе оны жеңуге тырысады. Алдыңғы үш тармақта сипаттағанымыз, шын мәнінде, осы кезеңнің мәні болып табылады. Мәселен, емтихан немесе басқа маңызды жағдай (концерт, спорттық жарыс, презентация) алдында бастан өткерген толқу. Егер стресс факторы денеге әсер ете берсе, онда екінші кезең - бейімделу басталады, бұл кезде әсер етуден келтірілген зиянды азды-көпті өтеуге болады. Бұл кезеңді спортшы алыс қашықтықтың ортасында, рота басшысы - жауапты жобаны жүзеге асыру кезінде, барлаушы - жау тылында бастан кешіреді. Дегенмен, стресс жағдайында болу шексіз жалғаса алмайды, өйткені Селье ілімі бойынша бейімделу энергиясының қоры шектеулі. Сондықтан стресс факторы ағзаға әсер ете берсе, физиологиялық күйзеліс патологиялық күйге ауысады, басқаша айтқанда, адам ауырады. Артериялық гипертензия, бейспецификалық колит, асқазан жарасы және басқа да бірқатар аурулар сияқты психосоматикалық аурулар ұзаққа созылған психологиялық стресстің жиі асқынуы болып табылады [18].
Кейбір психиатрлар стресстің үшінші фазасы - белгілі бір жағдайларда шаршау мазасыздықтың күшеюімен бірге жүруі мүмкін екенін, содан кейін депрессияға айналатынын және бұл құбылыс көбінесе қалыпты жағдайда айқын пессимизммен ерекшеленетін субъектілерде байқалатынын айтады [19].
Адамның барлық әрекеттері белгілі бір қажеттіліктерге немесе психологтар жиі айтатын мотивацияларға негізделген.
Қажеттіліктер - адамның ойлары мен мінез-құлқын реттейтін нақты биологиялық немесе әлеуметтік бағдарламалар. Олардың қалай қалыптасып, жүзеге асатынын жақсырақ түсіну үшін миымызға қысқаша экскурсия жасайық.
Адамның қажеттіліктерін жүзеге асыруды реттейтін жүйке орталықтары адамдағы антагонисттік бапталған екі бөлімнен тұрады. Мысалы, тамақтану тәртібіне жауап беретін бөлімдер - аштық сезімі мен тоюдан тұрады. Қанда қоректік заттар жеткіліксіз болған кезде бірінші бөлім қозып, адамды тамақ іздеуге итермелейді, ал ағзаға тамақ түскенде екінші бөлім белсендіріліп, адам тамақтан бас тартады. Адамзат дамуының ерте кезеңдерінде адамдар аштықтан стрессті жиі бастан өткерді, ал қазір дамыған елдерде артық тамақтанудың үлкен проблемасы бар. Жыл сайын мыңдаған қыздар психогенді анорексия диагнозымен ауруханаға түседі - олар үшін стресс олардың шамадан тыс салмағы болып табылады [20].
Генетикалық бағдарламаларды жүзеге асыруға жауапты басқа жүйке орталықтары да осындай түрде орналасады. Мұнда жылу өндіру және жылу беру орталықтары, ұйқы мен сергектік орталықтары, рахат пен азап орталықтары бар. Маятник принципі бойынша бір бөлімнің кез келген шамадан тыс қозуы екінші жартысын еріксіз қоздырады және адам күйзеліске ұшырай бастайды. Адам ыстық пен суықтан, ақпараттың жетіспеушілігінен және оның шамадан тыс көптігінен, жалғыздықтан және басқа адамдардың үнемі болуынан бірдей зардап шегуі мүмкін. Ол бейсаналық түрде алтын ортаға, идеалды тепе-теңдікке ұмтылады және бұл тепе-теңдіктің мәні әркім үшін әртүрлі. Сонымен, үнсіз флегматик үшін күніне жарты сағат басқа адамдармен сөйлесу жеткілікті, ал белсенді және көпшіл сангвиник бір күнде ондаған әңгімелесушілермен араласпаса, зерігуден зардап шегеді [21].
Қазіргі уақытта қажеттіліктердің ең танымал және сонымен бірге қарапайым схемасы адамдарда олар белгілі бір иерархиялық құрылымда салынған деп есептеген Авраам Маслоудың пирамидасы болып табылады. Жалпы, төменгі биологиялық қажеттіліктер жүзеге асырылған сайын адам әлеуметтік, содан кейін рухани қажеттіліктерді қанағаттандыруға тырысады. А.Маслоудың пікірінше, адамның ең жоғары қажеттілігі оның бірегей мәнін өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылысы болып табылады [22].
Енді біз Маслоу пирамидасына сәйкес биологиялық қажеттіліктерден бастап, әдетте рухани деп аталатын ең жоғарыға дейінгі негізгі кернеулерді тізімдейміз:
Физикалық.
Аштық, шөлдеу, ұйқының болмауы, жеткіліксіз температура, психикалық және физикалық шаршау, өмірдің шамадан тыс жылдам қарқыны немесе оның күрт өзгеруінен туындаған стресс [22].
Қауіпсіздік.
Қорқыныш пен қобалжумен байланысты стресс: жұмысты жоғалту қорқынышы, емтиханнан өте алмау қорқынышы, өлім қорқынышы, жеке өмірдегі жағымсыз өзгерістерден қорқу, жақын адамдарының денсаулығы үшін қорқыныш және т.б. [23].
Тиістілік.
Моральдық немесе физикалық жалғыздықтан стресс, жақын адамдарын жоғалту немесе олардың ауруы. Жауапсыз махаббаттың күйзелісі [24].
Құрмет пен бедел.
Мансаптың құлдырауынан, өз амбицияларын жүзеге асыра алмаудан, қоғам тарапынан құрметтің жоғалуынан стресс [25].
Өзін-өзі дамыту.
Өз кәсібін жүзеге асыру мүмкін еместігінен стресс, сүймейтін нәрсені жасаудан стресс [26].
Бар қажеттілікті жүзеге асырудың мүмкін еместігі фрустрацияға әкеледі. Кейбір адамдар қалағанына жете алмаған кезде агрессивті болып, қоғамға жат мінез-құлық танытады. Басқалар өздеріне кіріп, айналадағы әлемге реніш пен өкпе сезімін бастан кешіреді. Тағы біреулері Мен шын ниетпен қаламадым деген қағида бойынша өз қалауын төмендетеді, төртіншісі олардың сәтсіздіктерінің себептерін талдайды. Бірінші және екінші жолдар стресске әкеледі, үшінші және төртінші - стрессті минимумға дейін төмендетеді [27].
Американдық стресс сарапшылары Сандра Гремлинг пен Стивен Ауэрбах: Егер сіздің ойыңызша, сіздің қадір-қасиетіңізге немесе физикалық әл-ауқатыңызға қауіп төндіретін жағдайда бірдеңе болса, онда сіз осы жағдайға тап болған кезде алаңдаушылық пен күйзелісті сезінуіңіз мүмкін. Мұндағы негізгі сөздер сіздің ойыңызша, өйткені жер бетінде қанша адам болса, сонша пікір болады, яғни алаңдаушылық пен күйзеліс сыртқы факторлардан емес, осы факторлар туралы сіздің пікіріңізден туындайды [28].
Адамдарда стресстің сипатына әсер ететін төмендегідей факторлар бар.
1. Генетикалық бейімділік. Біздің реакцияларымыз 30% ата-анадан алынған гендермен анықталады, сондықтан кейбір адамдар бастапқыда стресске көбірек бейім. Ата-аналардың күйзеліспен қалай күресетінін балаға міндетті түрде әсер етеді.
2. Анадағы жүктілік ағымының сипаты. Егер әйелде жүктілік кезінде стероидты гормондардың жоғарылауы болса, онда бала көп болатыны анықталды [29].
3. Ерте балалық шақ тәжірибесі. Алғашқы жеті жылдағы психотравматикалық тәжірибелер кейінгі өмір бойы стресстік реакциялардың барысын қиындатады. Психотерапияның заманауи әдістері (NLP) балалық шақтағы азапты тәжірибені ішінара түзетуге және қайта жасауға мүмкіндік береді, бірақ мұндай процедуралар білікті маманның қатысуын талап етеді [30].
4. Адамның мінезі. Ашуға, дұшпандыққа, цинизмге, ашушаңдыққа бейім адамдар күйзеліске бейім, ал ашық, ақжарқын, әзіл-қалжыңы бар адамдар, керісінше, тағдырдың құбылуына төзімді. Гарвард университетінің 300 түлегі арасында жүргізілген зерттеу көрсеткендей, әзіл-қалжыңы күшті адамдар күйзеліспен оңай күреседі және ұзақ өмір сүреді. Ю.Щербатыхтың пікірінше, ар-ұжданы айқын адамдарда, эмоцияларын басқаруға ұмтылатын адамдарда, сондай-ақ қатал, шынайы адамдарда қарама-қарсы қасиеттерге ие адамдарға қарағанда, стресс кезінде қан қысымы күштірек көтеріледі [31].
5. Адамның бағыттылығы. Белсенді, амбициялы, шыдамсыз, мазасыз, жетістікке ұмтылатын адамдар қоғамдағы жоғары лауазымға ұмтылмайтын және ақшаға деген көзқарасы төмен адамдарға қарағанда стресске көбірек бейім. Сондай-ақ, нақты зерттеулер расталмағанымен де, сенушілер атеисттерге қарағанда стресске төзе алады деп саналады.
6. Қоғамдық мәртебе. Қоғамда жоғары орынға ие адамдарда күйзеліске төзімділік артады. Бір қателік үшін олар жұмыс орнынан айрылғанымен, басқа жұмыс орнына ауысқанда олардағы стресс сезімі ақырындап бесеңдейді [32].
7. Ішкі әлеуметтік орта. Адамның туыстары мен таныстары неғұрлым көп болса, оның күйзеліске төзімділігі соғұрлым жоғары болады. Бұл достардың мұндай адамды стресстен шынымен қорғайтындығына ғана емес, сонымен бірге жақын адамдар, мысалы, соққының бір бөлігін алатындығына байланысты. Жақсы мінезді адамдармен қоршалған адам олардың қолдауын сезінеді және қоршаған ортаның қауіпті факторларын оңай қабылдайды. Керісінше, жалғыз тұратын немесе үнемі отбасылық проблемалары бар адамдар стресске ұшырайды және ауруға шалдығады [33].
Танымал пікірге қарамастан, стресс зиянды ғана емес, сонымен қатар пайдалы болуы мүмкін - оның адамға әсер ету сипаты көптеген факторларға байланысты, олардың ішінде ең маңызды үшеуін былай бөлуге болады:
стресстің қарқындылығы;
оның ұзақтығы;
сезімталдық [34].
Осы үш факторды толығырақ қарастырайық.
Стресс қарқындылығы.
ХХ ғасырдың басында американдық психологтар Р.Йеркес пен Дж.Додсон адамның белгілі бір түрде әрекет ету сипаты оның эмоционалдық белсенділігінің деңгейіне байланысты екенін анықтады. Адам эмоционалды қозудың орташа деңгейінде максималды өнімділікті дамытады, ал эмоциялардың шамадан тыс болуы да, олардың жетіспеушілігі де жұмыс тиімділігінің төмендеуіне әкеледі [35].
Стресске қатысты да солай. Әрбір жұмысқа өзіндік стресс деңгейі қажет: ой еңбегі үшін ол аз, ал физикалық жұмыс үшін ол көп. Мысалы, тоқсан сайынғы есеп дайындайтын бухгалтер үшін ең төменгі күйзеліс деңгейін бастан кешірген жөн, ал сайлаушылармен сөйлескен саясаткер үшін, керісінше, оған ашылуға көмектесетін толқудың белгілі бір дозасы қажет. Жаңа компьютерлік бағдарлама жасап жатқан бағдарламашы үшін сабырлы болғаны жөн, ал әлемдік рекордқа қол жеткізгелі тұрған олимпиадашы үшін максималды күйзеліс қажет, әйтпесе ол жеңіске барын сала алмайды. Сондықтан, күйзеліске тап болған кезде онымен күресуге асықпаған дұрыс - бұл мақсатқа жету үшін бар күшті жұмылдыруға көмектесуі мүмкін [36].
Стресс ұзақтығы.
Ғылым ең үлкен қауіпті, ұзақ мерзімді күштерден туындайтынын анықтады. Қысқа мерзімді күшті стресс адамды белсендіреді, оны бір сәтке есеңгіретіп тастайтын сияқты, алайда содан кейін дененің барлық көрсеткіштері қалыпты жағдайға оралады, ал әлсіз, бірақ ұзаққа созылған стресс қорғаныс күштерінің және ең алдымен оның иммундық жүйесінің сарқылуын тудырады [37].
Қазіргі уақытта ғалымдар күнделікті ұсақ-түйек жанжалдар мен күнделікті қиындықтар (ашулы бастықпен, тентек балалармен, шулы көршімен, дәрігерге ұзақ кезекпен немесе жұбайының сөгісімен байланысты) денсаулыққа күштіден гөрі әлдеқайда зиянды екеніне күмәнданбайды. Бұл парадокс, басқа да көптеген адам табиғатының оғаштығы сияқты, табиғат біздің ата-бабаларымызды қауіпті, бірақ қысқа мерзімді рефлексияға дайындаған. Біздің генетикалық бағдарламамыз Ұшу немесе ұрыс бірнеше минутқа, максимум - сағаттық қарқынды белсенділікке арналған, бірақ жеңіл күйзеліс кезінде де стресске қарсы гормондар бірнеше апта немесе айлық тәжірибе үшін жеткіліксіз [38].
Стресс ілімінің негізін қалаушы Ганс Сельенің айтуы бойынша, әр адамның бейімделу энергиясының белгілі бір қоры болады, ал егер ол оны пайдаланған болса, стресстің үшінші шаршау фазасы сөзсіз басталады. Сондықтан, бұл ақпараттан шығатын негізгі қорытынды: күйзелісті созылмалы кезеңге жеткізбей, проблемаларды мүмкіндігінше тезірек шешуге тырысу қажет, тіпті барынша күш жұмсау керек. Ең бастысы - өзіңе жақсы демалысты дереу ұйымдастыру және дененің қорғанысын қалпына келтіруді ұмытпаған жөн.
Сезімталдық.
Әр адамның өзінің стресстегі сезімталдық шегі бар, яғни, белсенділік тиімділігі жоғарылайтын шиеленіс деңгейі (эустресс), сондай-ақ белсенділік тиімділігі төмендеген кезде (күйзеліс) шаршаудың критикалық шегі. Бұл сәттерді анықтау, бір жағынан, тиімді өмір сүру және жұмыс істеу үшін, екінші жағынан, денсаулығыққа зиян келтірмеу үшін өте маңызды. Бұл сызықтардың пайдалы және зиянды күйзеліс арасында қай жерде орналасқанын түсіну үшін біз өзіміздің денемізге және түйсігімізге мүмкіндігінше сене отырып, өз сезімдерімізді тыңдауымыз керек. Ынта-жігермен күресу үшін стресстің қандай деңгейінде болатынын және сәттіліктің өзі қолға түсетінін және стресстің қандай жүктемелерде және қанша уақыт ішінде шаршау пайда болатынын түсіну қажет [39].
1.3 Мазасыздық деңгейін шешу және мәселелерін талдау
Мазасыздық - адам психикасының күйі, эмоционалдық немесе физикалық стресстің күшеюімен байланысты нақты әлеуметтік жағдайларда алаңдаушылық мен қорқынышты бастан кешіру. Мазасыздық проблемасы бүгінгі күні өте өзекті мәселе, өйткені жасөспірімдік және жастық шақтағы балаларда әлеуметтік-психологиялық бейімделу және адам туралы адекватты түсінік. Ол адамның жеке қасиеттері туралы процестердің қиындықтары алаңдаушылықтың жоғары деңгейімен байланысты [40].
Мазасыздықтың себептері тұқым қуалаушылықтың биологиялық факторлары, денсаулық, сыртқы түр және әлеуметтік факторлар болуы мүмкін. Мысалы: жағымсыз өмір тәжірибесі, педагогикалық немқұрайлылық, ата-аналармен, мұғалімдермен, құрдастарымен қарым-қатынастың бұзылуы. Психология және педагогика саласының мамандарының пікірінше, жасөспірімдер мен жастардың мазасыздануының себептерінің ішінде бірінші кезекте ата-анамен қарым-қатынастың қолайсыздығы және үлкендердің бала тәрбиесіне дұрыс емес көзқарасы жатады [41].
Көбінесе ересектер ересек балаларды олардың жас ерекшеліктеріне байланысты өзгерістерін ескермей емдеуді жалғастырады, жасөспірімнің бойынан өз пікірі жоқ, баланың психикалық дамуы әлсіз, тәуелді баланы көреді. Бұл жаста балалар ересектерден өз өміріне неғұрлым мейірімді, тең құқылы қарауды күтеді, ал ересектер әлі де оларға ата-ана рөлін жиі ұсынып, оны қиындатады, кейде тіпті даму (өсу) мүмкіндігінен айырады. Отбасынан тыс қоғамда жас жігіттер кішкентай баланың әдеттегі мінез-құлық үлгілерін қолдана береді, бұл кең қоғамдағы күту мен мінез-құлық ережелеріне қайшы келеді. Нәтижесінде әлеуметтік өзара әрекеттесудегі сәтсіздіктер жағдайы, яғни қобалжу пайда болады.
Студенттердің мазасыздануы бірінші және соңғы курстарда жиі көрінеді. Әртүрлі курстарда студенттің әлеуметтік рөлін дамытудың өзіндік ерекшеліктері бар. 1 курс студенттері бейімделу және ұжымдық өмірдің студенттік формаларымен танысу мәселелерін шешеді. Мінез-құлық сәйкестіктің жоғары дәрежесімен сипатталады. Мотивацияланбаған тәуекел және әрекеттердің салдарын болжай алмау байқалады. Екінші жыл - қарқынды оқу және кәсіби қызмет кезеңі. Екінші курс студенттерінің өміріне білім мен тәрбиенің, мәдениет пен демалыстың барлық түрлері қарқынды түрде енгізілген. Үшінші курс маманданудың басталуымен, ғылыми-зерттеу жұмысына қызығушылығының күшеюімен және жеке тұлғаның жан-жақты мүдделерінің аясының тарылуымен байланысты. Төртінші курс - тағылымдамадан өту кезінде мамандықпен алғашқы шынайы танысу. Жалпы мамандық, өмір туралы ойлардың шынайылығы қалыптасады. Бітіру, болашақ жұмыс, қаржылық және отбасылық жағдайға байланысты жаңа құндылықтар көрінеді. Осылайша студенттер университет өмірінің ұжымдық формаларынан бірте-бірте алшақтайды [42].
Университет студенттерінің жеке мазасыздану ерекшеліктерін анықтау мақсатында 1-4 курстың 60 студенті Спилбергер-Ханиннің Тұлға мазасыздану шкаласы бойынша тестілеуден өтті. Зерттеу нәтижелері мынаны көрсетті.
Зерттеу нәтижелерін өңдеу бірінші және соңғы курс студенттері орта курс студенттеріне қарағанда көбірек мазасызданады деген болжамды растады. Олардың арасында мазасыз (деңгейі төмен) студенттер іс жүзінде жоқ. Орта курс студенттері алаңдаушылықтың орташа деңгейін көбірек көрсетеді. Қатты қобалжыған студенттер өзін-өзі бағалауға және өмір сүруге қауіп төндіретінін сезеді. Орташа мазасыз адамдар қозудың ұстамды реакцияларын көрсетеді. Мазасыздық деңгейі төмен адамдар алаңдаушылықты сирек сезінеді.
Бірінші курс студенттері үшін жоғары мазасыздық университеттегі оқу жағдайына бейімделу үдерісімен, сондай-ақ қалада және жатақханада тұрудың ерекшеліктерімен, жақын туыстарынан бөлек тұру тәжірибесімен, университеттегі алдағы бірінші сессиямен байланысты болуы мүмкін. Сондай-ақ түлектердің қобалжуының жоғары деңгейі олардың әрі қарай жұмысқа орналасу және өмірде өзін анықтау мәселесіне байланысты болуы мүмкін.
Мазасыздықтың күшеюі мақсатқа жетуге кедергі жасайды, адамды болашақта кәсіби салада бәсекеге қабілетсіз етеді. Мазасыздық деңгейі жоғары адамдар психологияда емтихандық мазасыздану және белсенділіктің әлсіреуі ретінде анықталған қарқынды алаңдаушылықты сезінуі мүмкін. Емтихандық мазасыздану - бұл осы жағдайлардың сәтті өтуіне кедергі болатындай маңызды деп есептелетін жағдайлардың кең ауқымындағы шамадан тыс толқу. Белсенділіктің әлсіреуі қателік жасаудан қорқумен, әрекетсіздік проблемадан шығудың ең жақсы жолы болып көрінетін деңгейге жетумен байланысты. Мазасыздық деңгейі басым студенттерге жағдайлардың субъективті маңыздылығын төмендету, назарды түсіну әрекеттеріне аудару және табысқа деген сенімділік сезімін қалыптастыру ұсынылады [43].
Сонымен, мазасыздану жағдайы жағымсыз әлеуметтік нәтиже болып табылады Жоғарыда атап өткендей, студенттердің мазасыздануы көбінесе бірінші және соңғы курстарда көрінеді және олардың өзін-өзі бағалауы мен өміріне қауіп төну тәжірибесінен туындайды. Мазасыздық деңгейі жоғары студенттер көбінесе өзіне сенімсіз, тұйық, ұялшақ, көпшіл емес болады. Әдетте, мұндай студенттер жалғыздыққа бейім келеді. Мазасыздық деңгейінің жоғарылауы студенттің жағдайына эмоционалды бейімделудің жеткіліксіздігін көрсетуі мүмкін.
Осы тақырыпша бойынша кішігірім ұсыныс тастағым келеді.
Бірінші және соңғы курс студенттерімен қолайлы қарым-қатынас жасау үшін мұғалімдер назарды сәтсіз әрекеттер мен студенттердің жеке ерекшеліктерінің әлсіз жақтарынан түсінуге көмектесуді ұйымдастыруға ауыстыру арқылы жоғары алаңдаушылықты жеңуге болатынына назар аударуы керек.
Мұғалім мазасыздану басым студенттердің белсенділік мотивтеріне және жауапкершілік сезімін дамытуға ерекше назар аударуы керек.
Студенттердің мінез-құлқын түзету олардың мінез-құлқындағы қателіктерін аудиториялық сабақтар кезінде: тиісті тақырыптар бойынша лекциялар немесе арнайы ұйымдастырылған практикалық жаттығулар (рөлдік ойындар) кезінде түсіну арқылы жүзеге асырылуы керек.
1.4 Емтихан кезіндегі студенттердің стресстік тәсілдері
Өмір бойы адам үнемі күйзеліске ұшырайды. Кез келген жағдай адамның денесі үшін стрессті болуы мүмкін. Емтихан тапсыру кезеңі де ерекшелік емес. Емтихандарды қай жаста тапсыратынымыз маңызды емес, емтиханға дайындалу мен тапсырудың өзі бізге және біздің психикамызға қалай әсер ететіні маңызды. Емтихандар - бұл адамның бүкіл жүйке жүйесінің беріктігі үшін өте маңызды сынақ. Бұл жағдайда емтиханға дайындықты да, оны тікелей тапсыру процесін де оң және теріс тұрғыдан қарастыруға болады. Осы бөлімде біз емтихан стрессінің бар-жоғын және оның алдын-алуды қалай жүргізу керектігін анықтауға тырысамыз. Психологиядағы стресс деп адамның күнделікті өмірде де, ерекше жағдайларда да, мысалы, аязда немесе күннің күйіп қалуында да ең қиын, қиын жағдайларда әрекет ету процесінде пайда болатын психикалық стресстің күйі түсініледі [43].
Стресс физикалық және психикалық ынталандырулар, сондай-ақ нақты әсер ететін және ықтимал тітіркендіргіштер болуы мүмкін белгілі бір себептерден (стресстерден) туындайды. Сондай-ақ, стресс іс-әрекетке, оның толық ұйымдастырылмауына дейін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Бірінші жағдайда адамдарда белсенділіктің жоғарылауы, күштердің жұмылдырылуы, белсенділіктің жоғарылауы күйзеліс деп аталады. Басқа адамдарда стресс іс-әрекеттің ұйымдастырылмауына, оның тиімділігінің күрт төмендеуіне, пассивтілікке және жалпы тежелуге әкелуі мүмкін.
Ганс Сельенің классикалық стрестік теориясы бойынша адам ағзасы күйзеліспен үш жолмен күреседі [12]:
кезбе нервтер арқылы ми сигналдары қозғалыс бұлшықеттеріне, иыққа, жамбасқа және т.б., бүкіл денеге таралады және оны дереу жауап беруге дайындайды;
автономды жүйе арқылы ми сигналдары өмірлік маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz