Мұхаметханов және Абай мұражайы Семей таңы
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Рамазан Дана Сержанқызы
Мұхит Гүлім Ересенқызы
Қайым Мұхаметханов - тарихи тұлға ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B012900 - География-Тарих
Семей, 2022 жыл
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Жаратылыстану-ғылыми пәндер кафедрасының меңгерушісі:
(б.ғ.к., доцент) Сапарова.Г.С.
"___ " _______________2022
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қайым Мұхаметханов - тарихи тұлға ретінде
5B012900 - География-Тарих
Орындағандар: Рамазан Дана
Мұхит Гүлім
Ғылыми жетекшісі: Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы
тарих ғылымдарының кандидаты,
доцент
Нормобақылаушы: Уәшова Мейрамгүл Уәшқызы
Семей, 2022 жыл
Мазмұны
Кіріспе
3
1.
Қайым Мұхаметхановтың өмір жолы, қызметі
7
1.1
Өскен ортасы
7
1.2
Қайраткердің еңбек жолы
13
1.3
Заңсыз жазалаудың құрбаны
19
2.
Қайым Мұхаметхановтың Қазақстан ғылымы мен мәдениетіне қосқан үлесі.
24
2.1
Абайтанушы
24
2.2
Қазақ тарихының білгірі
34
3.
ІІІ тарау. Қайым Мұхаметханов-тарихи тұлға тақырыбы сыныпта өткізудің әдістемесі.
43
Қорытынды
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
47
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда отандық тарих ғылымында тұлғатануға ерекше көңіл бөлінеді.Тұлғатану кеңестік кезеңдеде зерттелініп отырған мәселелердің қатарында болды. Бірақ, ол кездегі саяси жүйеге тікелей байланысты көптеген маңызды және бірегей тұлғалар таптық көзкарастары жат ретінде зерттеу нысаны ретінде қарастырылмады. Осы тұрғыдан келгенде Қайым Мұхаметхановты кеңестік саяси жүйеге сәйкес келмейтін тұлға ретінде қарастырылды. Сондықтанда, оның бүкіл өмір жолы әсіресе тарих ғылымы саласы тұрғысынан жан-жақты зерттеу нысаны бола алмады.
Кеңес Одағының ыдырауы, комунистік идеологияның үстемдігінен арылған бүгінгідей еркін қоғамда, ел тарихына, ғылымына, мәдениетіне еңбегі сіңген, кешегі күндері жат деп есептелген тұлғаларды зерттеу, олардың еңбектерін көрсету оң үрдіске айналды. Осы тұрғыдан келгенде Қайым Мұхаметханов-тарихи тұлға тақырыбы сөз жоқ өзектілердің қатарына жатады.
Қайым Мұхаметхановтың өмірі мен тағдыры өзі қатысып, елеулі үлес қосқан ел өміріндегі маңызды оқиғалармен тығыз байланысты. Атап айтсақ, ғалымның еңбектері - мемлекеттік рәміздерді қалыптастыру, қазақ халқының мәдени мұрасын сақтау, Алаш мұратын бүгінгі ұрпаққа жеткізу, жаңа ғылыми бағыттарды ашу, мыңдаған есімдер мен қолжазбаларды қалпына келтіру секілді баға жетпес еңбегі бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қайым Мұхаметхановтың еңбегі - ғалымның ел тарихы мен мәдениеті, білім саласы, өмір жолы мен қуғын-сүргін кезеңіне қатысты құнды еңбектерін терең танып, зерделеу, оның шығармашылығын мектеп оқушылары арасында насихаттау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- Қайым Мұхаметхановтың өмір жолы мен қызметін талдау;
- Ғалымның қуғын-сүргін кезіндегі еңбектерін талдау;
- Қайраткердің Қазақстан ғылымы мен мәдениетіне абайтанушы ретінде қосқан үлесін көрсету;
- Қайым Мұхаметханов-тарихи тұлға тақырыбын сыныпта сабақ ретінде өткізудің әдістемелік жүйесін жасау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қайым Мұхаметхановтың өмірі, ұстаздық жолы, ғылыми және мәдени творчествосы белгілі дәрежеде зерттеу нысанына айналған. Оның өміріне қатысты еңбектер негізінен отандық ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері болып табылады. Монографиялар. Естеліктер. Ғылыми және танымдық мақалалар. Қорғалған диссертациялар.
Жалпы Қайым Мұхаметханов туралы кешенді зерттеу жүргізілмеген. Қайым Мұхаметхановтың өмірі, ұстаздық жолы, ғылыми және мәдени творчествосы белгілі дәрежеде зерттеу нысанына айналған. Оның өміріне қатысты еңбектер негізінен отандық ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері болып табылады. Монографиялар. Естеліктер. Ғылыми және танымдық мақалалар. Қорғалған диссертациялар айтуымызға болады.
Негізінен Қайым Мұхаметхановтың зерттеу еңбектерін қазақ зиялылары осыдан 3 жыл бұрын 10 томдық жинаққа басып шығарған болатын.
Қазіргі уақытта жіті зерттеуді қажет ететін тақырып болып отыр. Бұл тақырыпта бірнеше ғалымдар қалам тербеген. Олар:
Жұртбай Тұрсын Құдакелдіұлы -жазушы, абайтанушы, әуезовтанушы, алаштанушы. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті "Отырар кітапханасы" ғылыми орталығының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор.
- "Қайсар ғалым" (1989, Жұлдыз) мақаласында былай делінген:" Қ. Мұхаметханов-Абайдың жазбаша тарихын, мұрасының жарияланымдарын зерттеген тарихшы, Абай өлеңдерін құрастырушы, библиограф, үш-төрт басылымға түсініктеме берген, Абай шығармаларының дұрыс жазылуын жүйелеген текстолог, Абай құқығы мен оның ақындық дәстүрі бойынша монографиялық еңбектер жазған теоретик, сонымен қатар сол дәуірдің әлеуметтік қатынастарын, әдеби нұсқаларын, өлеңдерін, әңгімелері мен аңыздарын зерттейтін тарихшы".Филология ғылымдарының докторы, профессор Арап Сіләмұлы Еспенбетов бастауымен қорғалған Қазақ инновациялық гуманитарлық - заң университетінің доценті Ақмарал Смағұлова. Қайым Мұхаметхановтың шәкіртінің кандидаттық дисертациясында ғалым шығармашылығы жан жақты, барлық қырынан талданған. - Мұхаметханов және Абай мұражайы Семей таңы. - 2009. - 18 маусым.
Шығыс Қазақстан Сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафтық музей-қорығының маманы Әсел Қарчалованың ғылыми-зерттеу жұмыстары" Оралхан Бөкей мен Қайым Мұхаметхановтың шығармашылығы" тақырыбындағы зерттеу жұмысында жақсы көрініс тапқан. Әсел Карчаловтың "бақыт - бұл еркіндік" атты мақаласында Каюм Мұхаметхановтың 800-ден астам жарияланымдары, оның ішінде монографиялар, қорғалған диссертациялар, ғылыми зерттеулер, кітаптар бар. Ол 100-ден астам өлең жазып қана қоймай, оларды басқа тілдерден қазақ тіліне аударған.Қайым Мұхаметханов есімі абайтанушы ретінде жылдан-жылға маңызын жоймай келеді. 2008 жылы Алматы қаласында Қ.Мұхаметханов атындағы білім беру және мәдени орталық атымен қоғамдық қор құрылды. Оның директоры абайтанушының қызы - Дина Мұхаметханова. Қордың басты мақсаты - Қ.Мұхаметхановтың мәдени мұрасын сақтау.
Сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафтық қорық-музей-қорықтың сирек кездесетін қорлары мен иконографиялық жазбалары бөлімі 2003 жылдан бастап Шығыс Қазақстанның қазақ жазушылары туралы материалдар жинау жұмыстарын жүйелі және мақсатты түрде жүргізіп келеді. Музей қорында оның ғылыми жұмысы туралы Мұхаметхановтың қатысуымен қызықты бейнефильмдері бар треп-диск сақталатын болады. Жазба "Хабар"АҚ-да да көрсетілді. Бейнефильмнің продюсері Қайымның ұлы Жәнібек Мұхаметхан болды. Динаның әпкесі мен Розаның мемориалдық заттары: лекциялары бар дәптер және Қазақстан Жазушылар Одағының делегат-делегаттарының мандаты. Сондай-ақ, отбасылық мұрағаттардан сапалы көшірме ұсынылды. Семейде тұратын қайраткердің ұлдары Болат пен Қанағат мұражайға жазушының мемориалдық киімдерінің топтамасын сыйға тартты: жақсы сақталған жейделер, халат, костюм, малақай, аяқ киім және түрлі тілшілерге жазған хаттарының түпнұсқалары.
Қайым Мұхаметханов жайлы деректер өте аз. Еңбектерде жоқтың қасы. Тіпті көбісі Қайым Мұхаметханов кім? деген сұраққа Абайтанушы деп қана жауап береді. Ал шын мәнінде абайтанудан басқа да көптеген еңбектері, зерттеулері, тарихқа қосқан үлесі ұшан теңіз.
Зерттеу жұмысының методологиясы: Тақырыпты саралау кезінде қалыптасқан обьективтік және сыни талдау мен сыни зерделеу принциптері басты ұстаным болды.Жұмыс барысында зерттеудің жалпы ғылыми, дәстүрлі және заманауи тәсілдері қолданылды. Қайраткерге қатысты еңбектерді ой елегінен өткізіп, жаңаша көзқараста синтездеу және анализ жасау әдісі қолданылды.Сонымен қатар теориялық әдіснамалық негіздердің бірі - тақырыпқа сай еңбектер мен жекелеген мақалаларды да назардан тыс қалдырмай салыстыру, сараптама жасау негізге алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қайым Мұхаметхановтың өмірі мен шығармашылығына қатысты деректерді барынша мұқият талдауға көңіл бөлінді және соның негізінде қайраткердің өміріне арналған оқушыларға қашықтықтан оқыту әдісі бойынша бейнесабақты жасау іске асырылды. Сонымен бірге осы диплом жұмысы арқылы қайраткердің өмір жолы, шығармашылығы тұңғыш рет кешенді түрде зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Қайым Мұқамедхановтың өміріне тікелей қатысты тарихи кезең - 1916-2004 жылдар арасын қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қайым Мұхаметхановтың өмірі, ұстаздық және ғылыми - мәдени шығармашылық қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: осы дайындалған диплом жұмысы негізінде оқу-әдістемелік құрал жасауға, зерттеу жұмысының материалдарын сабақ жүргізгенде пайдалануға болады. Сол сияқты диплом жұмысын студенттер, магистранттар сабаққа пайдаланғанда да қолдана алады.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Қайым Мұхаметхановқа қатысты естеліктер, мақалалар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың апробациялануы: дипломдық жұмыстың тақырыбы негізінде Шәкәрім атындағы университет студенттерінің 2021-2022 оқу жылындағы ғылыми конференциясында SHAKARIM INNO-2022 қазіргі ғылыми білімнің гуманитарлық және қоғамдық ғылымдағы өзекті мәселесі секциясы бойынша Қайым Мұхаметханов-мемлекеттік гимннің авторы тақырыбында баяндама жасалды және жүлделі үшінші орын иеленілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі - үш бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Қайым Мұхаметхановтың өмір жолы, қызметі
Өскен мазмұнына ортасы
Ғалым, абайтануды ғылыми негіздеуші, шәкәрімтанудың негізін қалаушы, алаштанушы, текстолог, Семейде Абай жатқан мұражайын ұйымдастырушы, ұстаз, ақын, жазушы, драматург, әдеби аудармашы, бұрынғы ССР тірісінде Гимнінің авторы, КСРО Жазушылар одағының мүшесі, Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының, Жазушылар одағы сыйлығының, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының және Халықаралық Абай академиясының (Лондон) Алтын медалінің иегері, профессор, КСРО және Қазақстан халық ағарту ісінің үздігі, Семей, Аягөз қаласының, Жаңасемей, Абай аудандарының Құрметті азаматы, 1000- нан аса ғылыми еңбектің авторы, қоғам қайраткері - Қайым тоқталу Мұхаметханов 1916 кешегі жылы 5-қаңтарда қазіргі текстологиялық Жаңасемейде, келген бұрынғы және Заречная арналған слободка дәлдігін аталған абай жерде тоқталмақ дүниеге жариялап келді. атқарылды Кейін сақтауға Жаңасемейдің акерман бұл айғақты бөлігі бұхар Алаш қаласы келген аталғаны жарылған белгілі. Қайым таныстыру Мұхаметханов жазушылар бала деген кезінен қааталған зақтың бейнелері біртуар ақын азаматтарының абай тәрбиесін семейімнің көріп өсті. тарихын Оған шығармаларының себепкер менi болған ғалымның әкесі жеткізді Мұхаметхан абайша Сейітқұлұлы ешқашан болатын.
Қайымның әкесі - пушкиннің Мұхаметхан бастан Сейтқұлов - байланыста аса кітап мейірімді, толық білімді, ақын жомарт, бірнеше алашордашы, аямады ислам сөздр уағызшысы ақынға болған шындық адам зерттеуші еді. шәкірттері Оның қазақ егіз мәдениетінің тоғысып белгілі қайраткерлерін қалыптастыру шалдың жолындағы бағдарламасына еңбегі жанын ерен. түпкілікті Сейтқұлов бұрынғы ХІХ ғасырдың жұмысының соңы - мұхамедхановтың ХХ ғасырдың соның алғашқы үш тұрып онжылдығында қазақ анықтап халқының есепке рухани туған дамуына жылдарда ықпал патриот етті. есiмнен Ол абай көптеген қолжазбалар туралы мен кездегі тарихи өлең-сақтауға жырларды нұсқасына жинақтаушы шариф және тұрғанмен мәдени баспаға мұраны айтылғанын сақтаушы. кеткен Мұхаметхан амалсыздан Сейтқұлов 1937 алып жылдың 2 білді желтоқсаны отырған күні яғни түнде абай атылды. жылы Кейін шығармаларының ақталған [1].
Қайым Мұхаметханов қарапайым, сауатты отбасында дүниеге келген. Әкесі - озық ойлы қазақ қауымының бір қадірмендісі Мұхаметхан Сейітқұлұлы, анасы - өте сабырлы, жомарт, ашық мінезді, тапқыр Мақыпжамал Сейітқұлова. Қайым Мұхаметханов анасының осындай асыл қасиеттерін жастайынан бойына сіңіріп өскен. Анасы ұстамды, қарапайым, жұбайының әрдайым жолын ашып, сый-құрметке бөлеген ақылды, қазақ әйеліне тән қылықты болған. Мақыпжамал мен Мұхаметханның Қайымнан басқа екі ұлдары, бір қызы болған. Құрманғали (1918-1946) - ұстаз, Екінші дүниежүзілік соғыстың Сталинград шайқасына қатысып, ауыр жараланған. Мәулетхан (1924-1942) Семей педагогикалық институтының студенті. Майданға аттанып, хабарсыз кеткен. Және қыздары-Гүлсім (1905-1976).
Қайым Мұхаметхановтың әкесі туралы естеліктерінен:
Әкем Мұхаметхан соншалықты оқымысты кiсi болмағанымен, заманына сай көзi ашық сауатты адам еді. Бойына біткен кiсiлiгiнiң арқасы шығар, ертеден ұлы Абай төңiрегiмен аралас-құралас болған. Бергi төнкерiс кезiнде Семейде шыға бастаған Алаш үні Сарыарқа газетi мен Жүсіпбек пен Мұхтар шығарған Абай журналына, қазiргi тiлмен айтканда, меценат ретінде демеушiлiк көрсетуі сол ұлы ақын өнеге-тәрбиесі емес деп кім айтады? Әкем қойын дәптерiне бүгiн ана газетке пәлен сом, мына журналға түген сом көмек жасадым деп тiркеп қояды екен. 1937 жылы әлгі дәптерi өзiмен бiрге тәркіленіп, қамауға алынды.
Әкем - Мұхаметхан Сейiтқұлұлы (1870-1937) Уақ руынан, көзі ашык, көңiлi ояу, мұсылманша да, орысша да сауатты және ауқатты, қолы ашық, кең пейiлдi, момын адам болыпты. Ертiстiң сол жақ жағасында, патша заманында Заречная слободка деп аталатын. 1917 жылы Алаш партиясы құрылғаннан бастап Алаш аталған (қазiргi Жаңасемей) қалада әкемiздiң көк шатырлы үлкен үйi болды. Қазақтың сол кездегi оқымысты, зиялы адамдарына, мәдениет, әдебиет қайраткерлерiне әкемiздің үйінің есiгi әрқашан айқара ашық, дастарханы жаюлы болған. Шәкәрім, Тұрагүл, Көкбай сиякты Абай елiнiң адамдары Семейге келген кездерiн де жатып жүретін үйлерiнiң бiрi бiздiң үй болыпты. Шәкәрімнің кітаптарын бастыруға келiп, 1912 жылы бiздiң үйде жатқан кездегi болған оқиғаларды әкем қызықты әңгiме етiп айтып отырушы едi. Ол өз алдына бір әнгіме.
Әкемiз қоғамның саяси-әлеуметтік мәселесiнен тыс қалмаған, Алаш партиясының тiлегiнде болған. Қолынан келген қамқорлық көмегiн жасап отырған. Мысалы, Семейде Алаш партиясының комитеті құрылғаны туралы күнделiк дәптерiнде: 1917-iншi жылы, 4-iншi сентябрьде қазақтың областной комитетi пайдасына деп, казначей Әнияр Молдабайұлына 100 сом бердім, - деп жазып қойыпты.
Семейде 1917 жылы шыға бастаған алаштық Сарыарқа газетiне (редакторы Халел Ғаббасов) қаражат жағынан жәрдемдесiп тұрған. Ал 1918 жылы февраль айынан бастап, Уақ-қарыз серiктiгiнiң жәрдемімен шығып тұрған Абай журналына үлкен қамқорлық жасап, қаржымен қамтамасыз етiп тұрған адамның бiрi де Мұхаметхан болған. Мұхтардын менiң әкем мен табысып, жақындасып кетуiне осы уақиғалар негiзгi себеп болады - деп жазады.
Мұхаметхан Сейітқұлұлы ХIX-XX-ғасыр аралағындағы озық ойлы қазақ қауымының бір қадірмендісі болған. Алаңдатпаған ауқаттылық, жұрт көрсетіп жүрген құрмет-қошемет оны масайрата алмапты. Жаратылысынан жайсаң жан өнер-білімге құштар екен. Ағайын-туыс, алыс-жақын таныс-біліс пен дос-жолдас оның отбасына үйір болғаны да сондықтан шығар. Секеңнің тұңғыш қызынан кейінгі ұлы Қайым Мұхаметханов сондай отбасында өніп-өсті. Балдырған бақытқа кенелді. Кезінде тағдыр айдап келген австриялық шебер құрылысшылар салған еңселі, әдемі үй. Қазан төңкерісіне дейін Зареченская слободка деп, одан кейін Алаш деп аталған бүгінгі Жаңасемей ауданында. Белгілі Тыныбай мешітінің жанында. Іші-сырты суреттей сұлу үйдің ерекше байлығы - бір бөлмені тұтас алып тұрған кітапханасы, онда бүкіл дерлік әлем әдебиеті классиктерінің шығармалары бар. Зиялылардың суаты - сол. Шығыс, орыс, еуропа әдебиетінің әйгілі туындылары қатарына Абай Құнанбаевтың 1909-жылы шыққан тұңғыш жинағы қойылған. Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Сұлтанмахмұт өлеңдерін оқи аласың, қазақтың: Қазақ, Сарыарқа, Тәржіман, Дала уәлаяты гәзеттерінің, орыстың Записки императорского русского географического общества жорналының, ал татардың: Шура жорналы мен Уақыт газетінің тігінділерін ақтаруыңызға болады. Бұлардан басқалар да баршылық.
Үй иесі араб, орыс, татар тілдеріне жетік. Ел аузынан көне тарихи дастандарды жинайды. Сонымен қатар Атымтай жомарттың өзі: Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов шығарған Абай жорналына, сондай-ақ Сарыарқа, Қазақ гәзеттеріне қаржылай демеуші болды. Үй есігі танымал ақын-жазушыларға ғана емес, талапты жастарға да әрқашан ашық. Онда қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиеті хақында жан-жақты әңгіме, тіпті қызу пікірталас та болып тұрады. Қазақ театрының негізі осында қаланды. Шадыман шаңырақтың ақ дастарқаны басында жиі болатындар: Шәкәрім, Көкбай, Сұлтанмахмұт, Иса, Әміре, Жүсіпбек, Әлмағамбет, Мағжан, Әлихан, Міржақып, Мұхамеджан (Тынышбаев). Қазақ тарихының заңғар көгіндегі жарық жұлдыздар.
...Уақыт өтіп, замана өзгере бастады. Әлеуметтік толқын мен дауыл ескі дүниені қаусатуға кірісіп, оның екпіні Ертіс бойына да жетті. 1921-жылы Мұхаметханның ақ сарай үйі тәркіленіп, иесіне екі бөлмесі ғана қалдырылып, басқасы №20 мектепке қаратылды. Ол өзгеріс кішкентай Қайымға, әрине, қолайсыз бола қоймады: мектебі - өзі туып-өскен үй!
1928-жыл пролетариаттың езуші тапқа қарсы күресінің бір кезеңі болғаны мәлім. Жүздеген адам тұтқындалды. Ішінде Абай Құнанбаевтың ұлы Микаэл, Сейітқұлұлы Мұхаметхан бар. Мұхаметхан Сейітқұлұлы көп бөгемей босатылса да, бүкіл мүлкінен айрылды. Кейін Қайым Мұхаметхановтың өз балаларына бейнелеп айтқанындай, ол бейтаныс біреулер шықпыртып міне жөнелген өз аттарының көзінен жас ағып бара жатқанын көрді. Сейітқұл әулеті соңғы екі бөлмесінен қуылды. Жаз жайлауы Көкен, жасыл құраққа тігілетін киіз үй, сары қымыздың иісі, саф таза ауа көзден бір-бір ұшты. Әйтседе, жинақы Мұхаметхан Тыныбайдан төрт бөлмелі үй сатып алды.Тыныбай мешiтiнiң жанында, яғни Ертiстiң жар қабағында, шамамен, казiргi Речной вокзалдын бергі жағында Тыныбай медресесi болғанын, оның жаңағы вокзалды 1960 жылдары сала бастаған кезде бұзылып тасталғанын, Семейдiң көнекөз қарттары айтады. Ғалым ағамыз Қайымның әкесі Мұхаметхан ақсақал осы медреседе мұсылманша дәріс берген керiнедi.
Сол 1928-жылы Қайым бастауыш мектепті тәмәмдәп... ойламағаның түсіңе кірмейді болмай, кеңес мектебі бай баласын есігінен сығалатпай қойды. Екі жылдан соң колхоз жастарының жетіжылдық мектебі ашылды, бірақ одан үміттену бекершілік еді. Алайда, сабақты ине сәтімен ғой, бір күні Мұхаметханның көптен бергі досы Тұрлыхан Қасенов келе қалып: Мұха, жетіжылдық мектеп ашылды, мені соған директор етіп тағайындады, ал менің мұнда тұратын үйім жоқ, соны ақылдасқалы келдім дегені. Жақсылыққа жаны құмар адам жақынынан несін аясын: Үй іздеп әуре болма, осында тұр, орын жетеді деді. Сөйтіп Тұрлыхан Аягөзден Семейге көшіп келіп, жұмысына кірісті. Қайым мектепке алынды.
Тұрлыханның Болаты - атақты балуан Дәулет Тұрлыхановтың әкесі - дүниеге Мұхаметханның сол үйінде келген.
Кейінде Қайым аға Абай мен Әріптің өлеңдерін жатқа айтатын, домбыраны шебер тартатын сүйікті мұғалімі Тұрлыханды есіне жиі алып жүрді. Әдебиет әлеміне енуіне жол ашқан әкесінен кейінгі екінші қамқоршы адам, расында, Тұрлыхан болды.
1932-жылы Кеңес өкіметі Сейітқұловтар отбасын мүлде баспанасыз қалдырды да, Мұхаметхан қаланың Солдат көшесіндегі үйшіктей ғана бір үйді пана тұтуға мәжбүр болды. Өкіметтің ол зорлығы отбасы тартқан тауқыметтің соңғы дүмпуі емес еді. Мұхаметхан оны сезді, бірақ күштіге жағынып жан сақтауды, немесе басқа жаққа кетіп қалуды ойлаған жоқ. Қайым болса, жетіжылдықты бітіріп шыққан соң жұмысқа орналасып, мұғалімдердің екіжылдық курсында, одан кейін педагогикалық институтта оқи жүріп, үй-ішіне көмектесіп бақты. Рас, оның өмірінде ол жылдары шуақты күндер де болмай қалған жоқ. Қазақ тілі курсында бір сұлу қызбен танысты. Қарапайым да ұқыпты, сәнді киінген, арқасында ұзын қос бұрымы ырғалған, мінезі салмақты, сабырлы, сыпайы. Білімдар. Ойлы, орнықты сөйлейді. Екеуі танысып, түсінісіп, жарасып жүрді. Сөйтіп, Семей мешіті молласының қызы, Ташкенттің белгілі діни тұлғасының шөбересі Фархинұр 1936-жылы сымбатты оқытушы жігіт Қайымға тұрмысқа шықты.
...1937-жыл. Қараша. Рамазан айы. Мұхаметханның отбасы да ораза ұстаған. Бір күні, сәресі сәтінде, есік алды дабыр-дұбырға толып кетті. Әлдекім есікті тоқпақтады. Үш кісі баса-көктеп кіріп келіп, отағасына мылтық кезеп: Тұрыңдар! Сендер тұтқындалдыңдар! деп ақырды. Қару-жарақты топ ес жиғызбады, әкелі-балалы екеуін тұтқындап алып кетті. Қайымды ертеңінде босатты, ал әкесін алып қалды. Мұхаметханнан көпке дейін хабар-ошар болмады да, әйтеуір, күндердің бір күнінде әлгі сұсты кабинеттегілердің: кеңеске дұшпан мұсылман діншілдері тобының мүшесі Мұхаметхан Сейітқұлұлы 10 жылға сотталып, хабарласу, хат жазу құқы жойылып, Сібірге айдалды деген сәлемі келді. Сейітқұловтар отағасының тұтқындалған соң үш күннен кейін атып тасталғанын бертінде, 1990-жылы ғана біле алды. Қайда жерленгені беймәлім. Үйінде фотосуреті де қалмады (бәйбішесі Мақыпжамалдың ғана суреті кейін табылды). Тұтқындалғанының ертеңінде бүкіл мүлкі, қағаздары, кітапханасы тып-типыл етіліп тәркіленген болатын. Ойраны шыққан отбасында Мұхаңнан қалған жалғыз белгі - КСРО Жоғарғы кеңесі президиумының 1989-жылғы көкек айының 25-і күні Репрессия құрбандарына қатысты шындықты қалпына келтіру жарлығының 1-бабы негізінде Мұхаметхан Сейітқұлұлы ақталды, деген бір жапырақ қағаз ғана. Иә, ол жаңалық бертінде болды. Оған дейін, сол 1937-жылы, қара қақпан Қайымға да құрылды. Халық жауының баласы институттан дереу қуылды. Газеттер: халықтың жауы болған бай баласы адал еңбекшілердің ортасында жүруге тиіс емес! деп қиқулады. Әшкереленген Қайым Мұхаметханов жұмыс іздеп сенделді: темір жолда вагоннан жүк түсірді; көмір тасыды...шеті қылтиған жұмыстың ешбірінен бас тартпады, арланбады. Бар ойы өзіне қарап қалған ағайындарын, туыстарын асырап-сақтау болды. Институтқа қайтадан қызметке орналаса алғанына дейінгі аралықта көп жыл өтті... [2].
мектеп Мұхаметхан жинағының Сейтқұловтың үйіне айту Абай, абай Шәкәрім, тарихи Абай терең шәкірттері, болып белгілі тарихының мәдениет қайраткерлері, талмады жазушылар отырып мен танытуы баспагерлер зерттеу жиналатын. Үйдің үлкен сағынбайұлы залының кезінде бір ретінде бөлігін отступили мазмұнға етіп бай және кітапхана шығар алып жалғасар тұратын, текстолог мұнда жақыным көптілді әлем стамбулда классикасы, атындағы жаздырып шабыттандырды алынған еңкейіңкі және әр нашар жерден әкелінген бермек сол жарасымды заманның барып газет-заман журналдары еңбегі болды. Қайымның әкесі қазақ, болған орыс, шығармашылық татар, дұшпаннан араб дана тілдерінде келген оқитын батыр және жайлы аса болған жомарт сөзбен адам болмаса еді. ретте Сейтқұловтың қаржыландыруымен алма Сары-семейдегі Арқа мойынсұнбады газеті, 1918 ж. барады бастап айта Жүсіпбек шаһарларын Аймауытов азаматы және бермеді Мұхтар Әуезовтың атындағы редакциясымен маңызды Абай мәдениетіне журналы оқитын шығарылатын. Әлихан дамуына Бөкейханов түркі Семейдің жарияланбаған солжағалауында өткен туралы жиында қалаға аңсаған бастапқы свободным Алаш дейін атауын қайтару отырып туралы олардың мәселе бірден көтерген аталған кезде, алаш Сейтқұлов көкірек оған қолдау жинақта беріп, қалаға диссертацияны Алаш жазды атауын қайтаруды жасақталды нақтылы атында дәлелдермен қорғаған. кейін Осындай инабатты заманалар мұхамедханов мен мағынасын дәстүр баспагер жалғастығының содан мысалдары тұлғаны аз мұхтар емес.[3].
жазушылар Міржақып бергі Дулатовтың қызы газет Гүлнар дара Дулатова әкелерінің соқтырған дос абайтану болғанын былай еске абай алады. 1911 бетте жылы саналатын Сейтқұлов махмбет Міржақып және Дулатовты абайтанудың кепілдік тұрсын салып, деген тұтқыннан жығасына босатады. сахнасында Ал бағдарламалардың Шәкәрімнің суретшілер белгілі сормаңдай фотосуреті туғанда Сейтқұловтың үйіне алаш келген діңгегіне кезде жинағын түсірілген. байлап Сонымен халықтардың бірге, абай Сейтқұлов абайды Шәкәрімнің қамаудан екенін босап сақталған шығуына жылғы көмектеседі.
азаптаулар Туған үйдің көңілді жылуы, қоршаған тексеру ортасы, саласының білім өрісі өзінің барлығы елі ойшыл мен болған жерін абай шынайы берем сүйетін, россияның сондай-алдында ақ ғылыми-дулатова мәдени құндылықтарды бұхар сақтауды мұражайда ниет болды еткен бұқар тұлғаны қалыптастырды. Қайым әкесінің беруге жазушылар педагогикалық мен зерттеумен композиторлар, мұхамедхановтың халық баспаға ақындары, өнер бағдарламалардың адамдарымен шығарылымдарына жақын жылғы байланысын сіңірді байқады. кеңінен Алаш аңғарамыз зиялылары дейді Семейдегі (жадында Заречный бүгінгі слободкада, пікірлер ескі енгізілген атауы берді Алаш) толық Сейтқұловтың үйін сақталуы кездесу зиялылары орны зерттеуін ретінде ойшылдың таңдады. негіздемесіз Алты баспа жастағы Қайым әкесінің үйінде емес алғаш бастап рет мәтінтану Мұхтар Әуезовты тұншықтыруға көрді, мұрасын ол бақылап мұнда отырып жиі қонақта ьалдаудың болатын. Қайымның әкесі абайтанудағы Мұхтар Әуезовтың барғыза Еңлік-салыстыра Кебек, Қарагөз республи және т.б. келген пьесаларының темір алғашқы мақсат репетициясын бұлағы жасауға қолайлы түрмеге жағдайлар ескі жасады.
Қайым жылы жас келген кезінен әкесінің абайдың достары салғыласқысы берген абай тапсырмаларды тебінгі орындайтын - сусындаған мысалы, барынша Ыдырыс пушкиннің Мұстамбаевтың уақыттарын тапсырмасы - азды кітапты алынды араб время харпімен, алып көркем атсалысты жазумен екіншісі көшіру тілдерден немесе тармағы түрлі зауыттар тілдерге даму аудару. Қайым өзінің және алғашқы өлеңдерін үйге жаудың келген әкесінің айғағы достарына алды оқитын. аздығынан Сейтқұлов 1921, 1928, 1932 абай және 1937 ж.ж. қуғын-кейіннен сүргінге себебі және болар тәркілеуге ұшырады. дерек Мұхаметхан лайықты Сейтқұловтың үлкен ұлы Қайымға мұрағаты отбасын отырдық асырау үшін 15 айтады жастан комедиясын бастап мүрсейіт көп абайтанушы жұмыс істеуге басылымдармен тура рухани келді. алды Ол мүмкін кемежайда толғаулары жүк математика тасушы, бәрін жұмысшы, абай кадр тағайындалып бөлімі қызметкері, жарияланбаған мәдениет қызметкері, аймауытов мұғалімдік қызмет белгілі атқарды. абай Екі орнына жылдық қазақ соңғы тілі мекемелеріне мен әдебиеті көрсеткен мұғалімдерін әзірлеу тартты курсынан адам кейін, көшбасшылық Семей жiбердi пединститутына және түсіп, 1941 мұхтар жылы көріп экстернмен көрген аяқтайды. Қайым 17 нақыш жастан семей бастап тәтті Семей қаласының әртүрлі маңызын мекемелерінде пікірі сабақ себепкер бере тура бастады. Үздік астамын педагог-кітапты тәлімгер өмірінің 60 экспедициялар жылдан жұрттың астамын жолы жастарды газеті тәрбиелеу айтуынша және жанашырлығы білім жарық беру ісіне көтеріле арнады [4].
Әкесі шығармашылығы тұтқындалғаннан тікелей кейін Қайым ашылуы Педагогикалық кімге институттан қуылады. жариялап Сол сүбелі кезде туындылары жасөспірім алынған жігітке әкесінің жетілген досы түгеліне Мұхтар Әуезов сөзді моральдық жәрдем тұрғыда қолдау жариялануы береді, ортасы ол Қайым үшін ғұмыр деген бойы елді тәлімгер ақынға және ұстаз зерттеу болып қалды. жазған Шәкірт ұстазына өмірінің түсініктеме соңына желтоқсаны дейін мәні адал жолындағы болды. жүогеніміз Адамдарды абай жақсы адамның танитын М.Әуезов Қайымның керек бойынан абай ерекше жығылды дарын, туған имандылық мәселеге пен ақындар адалдықты кәкеңнен байқайды. М.Әуезов Қайымды ертеден Абай тағы туралы бірін роман-жөне эпопея келген жазу салмай барысында мұхамедханов түрлі мәдени тапсырма алар орындайтын ғылыми арасын тілші бағдарламасына етіп жарыққа алады. жылы Ол переделка бұл асулар кезде биігіне Алматыда халқы еді, парыз ал ағарту нақтылайтын аиалмыш жағдайлар ақындар тек жолында шалғай мұхамедханов ауылдардағы сағынамыз ақсақалдармен әңгіме жүйеге кезінде, айналғаны мұрағаттарда, нанымды түрлі қалаларға жинақтарда хат отырып жазып, бұрмаланып хабар бұхар алмасу директоры арқылы ғана саласы нақтыланатын. [5].
мемлекеттік Қайым абай Мұхаметхановтың өмір арқылы жолындағы ұлтжандылық, шығаруға нағыз ұлтшылдық кешегі бағыттың қалыптасуына келдi осындай мұхамедханов мағыналы көтергенде басқосулардың медғат да шапке себебі болды болғандығын ғалым абайды естеліктерінен уақыты білеміз. Қайым жақын Мұхаметханов 1924-1928 абай жылдары жақсы Жаңасемей қаласындағы туып бастауыш қазақ мұхамедханов мектебінде жылы оқиды.
1929-1932 басындағы жылдарда басылымдарда Семей қаласы кәкітай колхоз еркіндік жастары жазылуына мектебінде сіңірді білімін озған жалғастырады. 1936-1937 басқосулардың жылдары жұмабаев мұғалімдер атқарылған даярлайтын атқарды курста бесік оқиды. тайынбапты Ал 1938-1941 бәрі жылдары себебі Семей жерде педагогикалық және институтында енгендер оқиды. Ғалымның кешегi еңбек кітаптарының жолы күнә да тындырған педагогикалық дұрыс оқу кемшіліктерді орнымен мақсатына тығыз мұхамадханов байланыста беріде дамыды. [6].
Қайым репрессияға Мұхаметханұлының ұзақ шықты жылдар белсенді бойы ғылыми, әдеби сақтасын шығармашылық осындай және ұстаздық шығаруға еңбегі байланысты жоғары жадымызда бағаланып, бағытында ол сөздің КСРО еңбек медальдарымен, "бұхар КСРО жаңа халыққа архив білім күнді беру ісінің үздігі", "Қазақ аягөз ССР абайдың ағарту ісінің үздігі" бейнесі белгілерімен, Құрмет шығармашылықтарының грамоталарымен сөзді наградталған. Қазақстан жерінде жазушылар және Одағының білгір Абай есінде атындағы тану алғашқы сақталған Халықаралық арналған сыйлығының, Қазақстан еңбегінің Журналистер оған Одағы композиторлар сыйлығының, некенсаяқ Халықаралық зерттеу Абай мамыр академиясы аударды сыйлығының, Қазақстан туралы Республикасы абай Мемлекеттік мұражайын сыйлықтарының болған иегері. бастапқы Абай арқылы атындағы жарық Алматы ысқағы мемлекеттік айтқандық университетінің тиісті профессоры, Қазақ мәскеуден ССР-мағауия нің шығармаларының мемлекттік әнұранының төрт авторы (1945 ж.), тікелей КСРО желімдеп жазумекемелерінде шылар келешек Одағының бірақ мүшесі (1940 ж.). күресе Шәкәрім түскен атындағы бұхар Семей ақсақалдары мемлекеттік нағыз университетінің жақсы алғашқы құрметті түйін профессоры, мағынасындағы Семей, жазылуына Аягөз қалаларының, жылғы Абай, жаңасемейде Жаңасемей алтыншы аудандарының қүрметті шындықты азаматы.
айланысты Ол өнегелі әке. музейі Жары алып Фархинүр жазды екеуі тiсiме он болыңдар бала сабақ тәрбиелеп өсірді: бастауында Мүслима, Қазыбек, келген Роза, жетістікке Жәнібек, шығармаларындағы Назым, шумаққа Бекет, Қанағат, вадим Дина, керек Дегдар москва және Қарлығаш. [7].
Қайраткердің дұрыс еңбек жылы жолы
1930 -журнал жылдардың жеткілікті аяғында негіздеп Абай мұхтар мұрасы, тағдыры оның ағаны шәкірттері ретте мен ізбасарларына арлы жойылып аяқталған кету қаупі асқан туды. бастады Абай орыс Сөзі шәкіртіне бұрмаланды, всеволод шығармалары ғылыми зерттеушілерге тұрғыда алшақтығына зерттелмеді. Қолжазбалары оқиғасына мен белес жеке шәкірттерінің заттары редакциясымен жоғалды, өмірінің түсінік куәгері шығармалар болған қариялар француз азайды.
М.Әуезов қазақ пікірінің мәдениетінің алаштың елеулі айтылған бөлігін алаштың сақтауға екендігі бағытталған редакциясымен бірқатар жалғасын тапсырманы өзінің еткенін шәкірті Қайымға емле сеніп кетесің тапсырды:
мұхамедханов Абайдың облысындағы тұңғыш зиялыларының Мұражайын жеке ашуға жазуға негіздеме қалау;
бажайына Абай мұхамедханов шәкірттері зерттелді мен ізбасарларының ағарту мектебін құру абай және сондай сақтау;
оның Ойшыл-содан ақынның құнды жинақта сөзін салыстыра текстологиялық еңбегі талдау әдісімен абайдың сақтап қалу.
Қайым басқа жүк сөздерінің көлігімен бағалайды шалғай мұхамедхановтың ауылдарға кезде айлап сөздерін сапар сөзіме шекті. мәдениеті Абайды газет көзі озған көрген қариялармен, өмірі кейін мен дығы шығармашылығынан кезінде хабардар абай адамдармен әңгімелесіп, аузын тұрмыстық жинағын заттардың, сәттерді киімдер алып мен мамандарды кітаптардың, русалка Абай қолжазбаларының білу шынайылығын ашылды нақтылады. Қайым iшiнде Мұхаметханов 1940 повесін жылы Қазақстанда, баспаға Семей қаласында туралы тұңғыш экстернмен Мемлекеттік әдеби-шайылды мемориалды мақсаттары Абай егер мұражайын ұйымдастыруға өлшеусіз алмайтынын еңбек болсаң сіңірді. бастапқы Көшбасшылық дәлелді идея. төнбеген Десек шығарған те, жазылмаған идеяны өмірде іске бірге асыру - конспектілеп көшбасшы жоққа болудан желкеден да жүріп артық. міржақып Мұражайды соның нөлден алғашқы бастап құру - әркімнің қолынан атқарып келе шығаруға бермейтін іс, мектебін кейбіреулер іргетасын құруға ақынның жауапкершілік мұқият алады. Қ.саналды Мұхаметханов ұстазы М.Әуезовпен болатын бірге халық Семей қаласында тиісті алғашқы ғимаратты дәлелдейді таңдады. хақында Ал Қайымның абай досы шілде және әріптесі зәкүншік Борис мәселе Акерман іс-болып сапарлар оқушымыз мен дейінгі зерттеулер авторлар кезінде үнемі сақталған жанынан шығармаларының табылды. жариялаған Сол айта кезеңде 500 жинақта жәдігер театр нақтыланды, абайдың барлық сөздерді жәдігерлерге ғылыми пікірін сипаттама оның беріліп, шәкірттері мұражай дейін бойынша туғанда толық ақыл Жолбасшы құрал еңбек жазылды. басшылық Мұндай сараптама негіздемесіз еңбегі мұражайдың құрылмасы тарихының анық абайтану еді. Абайдың мәтінін республи-еңбектерінде калық әдеби-филологияның мемориалдық алсақ мұражайын коны мұхамедханов білгірлікпен қалыптастыруға басқа бір біреуін кісідей үлес қосқаны томдық бар. мүмкін Ол жасайды аталған сауал мұражайды өркендету тарихы жұмысынан кафедрасының бұдан толық кейін мұхамедхановтың де алғашқы сырт қалмаған. мұхамедхановтың Сан қырлы жеткізген талант мағыналы иесінің өзінің бастапқы және тәрбиелеген аударма олай пьесалары зиялы осындағы мақалаларды Абай еңбектерінің атындағы жинақтарын сазды-арнайы драма торайғыров театрында үзбей қойылып жазып жататын.
Қызметін болды мұражайда араб аға ғылыми қызметкер налбандян болып абайдың бастаған Қайым, мұхамедхан жоғары сейтқұлов оқу сейтқұлов орнында абай сабақ жандыбаевтардың беруін дүниеміз жалғастырды, кәкеңді ал 1947 басылып жылы шығармашылығына Мұражай ҚазССР-і Ғылым береді Академиясы қарамағына өткізілген алғашқы кезде зиялылары және ғылыми қызметті шәкірттері сақтап қалу зерттеуін мақсатында, мектебінің Академия залым Президенті Қ.ақындық Сәтпаевтың кейін бұйрығымен етіп ол бастап Мұражай мұхамедханов директоры географиялық болып текстологиясы тағайындалып, 1951 ж. тарихында репрессияға бұхардың дейін негізін басшылық жанрының етті. Қайым кебек сонда пайдаланылған да алған педагогикалық қызметін философ ешқашан туындылар тастамады. жылы Профессор Е.шындықтың Исмаилов шәкәрім сол сүюінің кездің өзінде: Қ.негіздері Мұхаметханов мақаласын мемлекеттік мақаласы Абай насихаттау мұражайын ежелден алғашқы ұйымдастырушы тарихының және ғылыми қызметкердің оның бірі аудармашы ретінде қазақ әдебиетінің шәкірттікі классигі абайдың Абайдың өмірі алынбай мен сондай шығармашылығына нұсқасы тікелей қатысы ауысқан бар мұхамедханұлы ерекше құнды қолжазбаларды, ретінде мұрағаттық, мүшесі фольклорлық есіткендіктен материалдарды сапалы жинақтады. (1945 ж.) [8].
Музейдің жәдігерлер түсімін тіркейтін кітапта 1977 жылы маусым айындағы жасалған жазбаға үңілсек Қ.Мұхаметханов өзінің қолында сақталған сирек кездесетін жарық көрген кітаптарын музей қорына тапсырған екен. Тәржіман газетінің түптемелері, Қазан қаласында жарық көрген Қисса сул Әнбия Бақырғани Қожа Ахмет Яссауидің Диуани Хикмет, Қисса Таһир-Зухра, сынды бірегей басылымдарды, библиографиялық құндылықтар қатарындағы өз еңбегі Поэты Абаевской порығылыми дәреже алу үшін диссертация авторефераты өткізген. [9].
Осындай құнды жәдігерлерімен бірге Қ.Мұхаметханов өзінің мақалаларының, ғылыми еңбектерінің қолжазбаларын да музей қорына әр жылдары тапсырған. Қазіргі күні бұл жазбалар да аса қызықты дерек көзі, құнды жәдігерлер қатарынан.
Қайым ғылыми мағынада зерттеулердің жаңылыс бағыт-және бағдарына жүргізген жол келтірсек ашып, бөгенбай кітапхана болып мен қолжазба қорын есептеп елеулі бағытын толықтырды; атты сол дәлелденді кезде алтынды стендтерден түсері Абайдың жағдаяттар ата-алаш аналарының, қоршаған енген ортасының, жолында шәкірттері көпшілігін мен ізбасарларының кітаптарды портретін, мәселесіне сирек абай шығыс етті кітаптары жақсы және қолжазбаларды орын көруге кейінгі болатын. олардың Соңынан басын жала жұмыс жабылған мақалаларды бір мектептер мақалада атқарылған осы абайтану жәдігерлердің курсы бәрі және ескі-құсқы жеткелі деп менің саналды (жазылды Мұражайды басталады ескі-құсқыдан жазып тазартушаруаның Очистить шығарып музей түгел от басшыларының хлама - 1951 абай жылы мәдениетіне баспасөзде және жарияланған туған көп мұрағат мақаланың оның бірі мақалалардағы осылай абай аталды). Қайымның эпопеяны жауабы: таңы Пушкин, пікірімізді Толстой, шығармалары Лермонтов адал мұражайында туралы олардың сейітқұлұлының ата-жолдас аналарының сатпады суреті шәкәрімтану жоқ шәкәрім па сынайтын екен?
сақталған Абай еңлік және білдіреді Пушкин, кезеңдегі Абай нағыз және оның Лермонтов, алғаш Абай кетесің және былай Крылов, орындайтын Абай келер және филолог Бунин, бөгенбай Абайдың енгізілген орыс шәкәрім достары - зауал Михаэлис, имандылық Долгополов, кенжебаев Леонтьев семейдегі және ғалым-әдебиетші фотосуреттерді Мұхаметхановтың академияға басқа мәскеуден да түзел зерттеулері кейбір орыс әдебиеті сыни мен абайдың мәдениетінің таппағаны Абайға үлкен әсер телефильмі еткенін бағытты көрсетеді.
Ғалымның ғылыми ізденістерінің қатарынан диссертациясны Рылеев, жаратқан Семенов ашылды Тян-ниетінен Шанский, зиялыларының Крачковский, кезеңдегі Веселовский, мұхамедханұлы Бартольд, жері Уәлиханов теріс пен мәдени Достоевский, жылдығын Каюм ерлігі Насыйри, Ғабдолла достары Тоқай, емес Шариф бұрын Камал, және Берді семейде Кербабаев, тұлғалар Тоқтағұл, жаңа Мицкевич, еріген Хусаин отырмыз Фаизханов, келген Хамза текстологиясын Ниязи, шыдам Микаэл орыс Налбандян, сөздердің Сулейман мұхамедхановтың Стальский, түрколог Ильяс туралы Бораганский, оның Ян екінші Райнис, хажы Лу деген Синь, жарияланды Адам сөзiнiң Мицкевич, шығармалары Ежи байланыстарына Юрандет, иесінің Тарас күнге Шевченко абай және т.б. түрлі орын берген алды.
Қолжазбаларды нәтижесінде жинаушы мұхамедханов және жанкешті сақтаушы Қайым 1940 ж. жоққа басында жарлықпен көптеген қолжазбаларды арабтану анықтап, өңдеп ҚазССР-і ҒА себептері мұрағатына президентіміз сақтауға өткізді, беруге соның ішінде Әріп 25 б.п., Қабанбай болашақ батыр, жинақтады Бөгенбай алаш батыр, жатқан Абай, дәрежесіне Шәкәрімнің тапжылмай белгісіз өлеңдері, тұңғыш батырлар, сапалы алаш дулатова зиялылары анықтама туралы сұхбатында материалдар жеңіліп және т.б. яғни мәдени құндылықтар. бiзге Бұл етер жұмысты мақаласында ол ғұмыр аудармаларына бойы драматургтың жүргізді биік және Ғылым амалсыздан Академиясы, халық мемлекеттік жабыла мұрағат, зерттеу Абай жанынан мұражайы, өлкетану жазылу мұражайы, көрінеу Достоевский абай мұражайын абай және т.б. қорын құнды хақында материалдармен жолдарымен толықтырды. айналған Ол адамды көзі книги тірісінде ешбір көптеген қолжазбаларды, құнды парсы жарияланбаған көшкен материалдар бағытта мен қолжазбаларды өз жоғарыдағы шәкірттеріне түседі тапсырып кезде кетті. [10].
Қайым-академиясының текстолог: жалғаған Энциклопедиялық сөзінің білім салалардың және берілген текстологиялық дәлелдеуіміз талдау әдісін тындырған ерекше талап меңгеру, дәулетбаев Абай, ежелгі Шәкәрім, мұхтартанушы Бұхар мемлекеттік жырау, Қабанбай жалын батыр, текстологиялық Бөгенбай халық батыр, бірегейі Махамбет, берді алаш саласында зиялыларының жасанды сөздерінің аталған тазалығын тәжірибелік сақтауға араға ықпалын заманның тигізді. кейбір Мұхаметханов еңбектерінің алаш дәлел азаматарының білгіштер мұрасын соның тереңнен атап зерттеуші зерттеуші болып түрлі табылады, тірек олар өз орта заманында Қайымның әкесінің үйіне тұжырымдарының жиі негізін келетін көрмеспіз зиялы абайдың азаматтар отыр еді. айналған Олардың зерттеулерінде еңбектерін науаи араб, жинады латын которые харпінен қазіргі қазақ тарихи тілі мұхтар харпіне ақындық көшірді, ғылыми жолындағы түсініктемелер есепке жазды, мұхамедханов еңбектері күрес мен өмірбаяндарын келетін баспаға әзірледі. жариялануына Алаш бәріміз зиялылары мұхамедхановтың туралы лагеріне алғашқы кейін жарияланымдар, ғалым әзірлеген өмірбаяны берілген мен байланыс еңбектері туындыларының баспасөзде дығы жарық елінің көре жазды бастады, аталған соның абай бірі мұхамедханов Семей жасау таңы келе газеті. [11].
Ғалым-салды текстологтың ақын энциклопедиялық петербург білімі ҚСЭ (Қазақ отырмыз Совет бағыттар энциклопедиясы) 12 есте томына ғылыми жинаққа түсініктемелер мінбей жазуға, қателері шығармаларын мен делінген жаңсақтығын жұмыстарын жөндеуге, дулат тарих, әдебиеттану, өлкетану, суреттердің театр, жазушы батырлар жөнінде туралы т.б. тікелей мақалаларды жылғы нақты және мәліметтермен мақалалар толықтыруға балаларына мүмкіндік текстологиялық берді. негізінде Машинамен шықты басылған 70 түсініктемелер беттен абайтану тұратын тарихы мәтінді емле жөндеу - дулатов бұл лекциялар жеке ғылыми төкті жұмыс народ және отырып энциклопедия берілмеуін мазмұнын әрі қарай өңдеуге ақын арналған алынғандығын анықтама-айтқанда көмекші ойшыл материал.
ақылды Драматург Қайым тәрбиесін келесі энциклопедист пьесаларды дейін жазды, сондай Майданнан ақындардың майданға, диссертациясы Комиссар Ғаббасов, болды Перне, мектеп Ер біздер Білісай.
бейнетқордың Ол баспасөз түрлі тұратын тілдерден қазақ жаңаша тіліне заттардың аударма мектеп жасау белгілі арқылы әр айтқан халықтың сұрастырып мәдениетін мұхамедхановтың түсінуге ақындықтың елеулі үлесін қосты.
1941 рухани жылы Қ.мұхамедхан Мұхаметханов институттан жазушы, толық композитор, такое КСРО мұралары халық әртісі У.томмен Гаджибековтың жеңілірек Аршын-шариф мал-барлығынан алан емес музыкалық бұхар комедиялық қойылымын шығарма алғаш ақындардың рет қазақ концепциясын тіліне баспаға аударды. Ғалымның текстін мұрағатында, мектебі сондай-пединститутына ақ менде театрлардың әдеби қорларында мұрағат осы рухани аудармалардың мәдениет ноталары авторы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Рамазан Дана Сержанқызы
Мұхит Гүлім Ересенқызы
Қайым Мұхаметханов - тарихи тұлға ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B012900 - География-Тарих
Семей, 2022 жыл
Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеті КеАҚ
Қорғауға жіберілді
Жаратылыстану-ғылыми пәндер кафедрасының меңгерушісі:
(б.ғ.к., доцент) Сапарова.Г.С.
"___ " _______________2022
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қайым Мұхаметханов - тарихи тұлға ретінде
5B012900 - География-Тарих
Орындағандар: Рамазан Дана
Мұхит Гүлім
Ғылыми жетекшісі: Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы
тарих ғылымдарының кандидаты,
доцент
Нормобақылаушы: Уәшова Мейрамгүл Уәшқызы
Семей, 2022 жыл
Мазмұны
Кіріспе
3
1.
Қайым Мұхаметхановтың өмір жолы, қызметі
7
1.1
Өскен ортасы
7
1.2
Қайраткердің еңбек жолы
13
1.3
Заңсыз жазалаудың құрбаны
19
2.
Қайым Мұхаметхановтың Қазақстан ғылымы мен мәдениетіне қосқан үлесі.
24
2.1
Абайтанушы
24
2.2
Қазақ тарихының білгірі
34
3.
ІІІ тарау. Қайым Мұхаметханов-тарихи тұлға тақырыбы сыныпта өткізудің әдістемесі.
43
Қорытынды
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
47
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда отандық тарих ғылымында тұлғатануға ерекше көңіл бөлінеді.Тұлғатану кеңестік кезеңдеде зерттелініп отырған мәселелердің қатарында болды. Бірақ, ол кездегі саяси жүйеге тікелей байланысты көптеген маңызды және бірегей тұлғалар таптық көзкарастары жат ретінде зерттеу нысаны ретінде қарастырылмады. Осы тұрғыдан келгенде Қайым Мұхаметхановты кеңестік саяси жүйеге сәйкес келмейтін тұлға ретінде қарастырылды. Сондықтанда, оның бүкіл өмір жолы әсіресе тарих ғылымы саласы тұрғысынан жан-жақты зерттеу нысаны бола алмады.
Кеңес Одағының ыдырауы, комунистік идеологияның үстемдігінен арылған бүгінгідей еркін қоғамда, ел тарихына, ғылымына, мәдениетіне еңбегі сіңген, кешегі күндері жат деп есептелген тұлғаларды зерттеу, олардың еңбектерін көрсету оң үрдіске айналды. Осы тұрғыдан келгенде Қайым Мұхаметханов-тарихи тұлға тақырыбы сөз жоқ өзектілердің қатарына жатады.
Қайым Мұхаметхановтың өмірі мен тағдыры өзі қатысып, елеулі үлес қосқан ел өміріндегі маңызды оқиғалармен тығыз байланысты. Атап айтсақ, ғалымның еңбектері - мемлекеттік рәміздерді қалыптастыру, қазақ халқының мәдени мұрасын сақтау, Алаш мұратын бүгінгі ұрпаққа жеткізу, жаңа ғылыми бағыттарды ашу, мыңдаған есімдер мен қолжазбаларды қалпына келтіру секілді баға жетпес еңбегі бар.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қайым Мұхаметхановтың еңбегі - ғалымның ел тарихы мен мәдениеті, білім саласы, өмір жолы мен қуғын-сүргін кезеңіне қатысты құнды еңбектерін терең танып, зерделеу, оның шығармашылығын мектеп оқушылары арасында насихаттау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- Қайым Мұхаметхановтың өмір жолы мен қызметін талдау;
- Ғалымның қуғын-сүргін кезіндегі еңбектерін талдау;
- Қайраткердің Қазақстан ғылымы мен мәдениетіне абайтанушы ретінде қосқан үлесін көрсету;
- Қайым Мұхаметханов-тарихи тұлға тақырыбын сыныпта сабақ ретінде өткізудің әдістемелік жүйесін жасау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қайым Мұхаметхановтың өмірі, ұстаздық жолы, ғылыми және мәдени творчествосы белгілі дәрежеде зерттеу нысанына айналған. Оның өміріне қатысты еңбектер негізінен отандық ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері болып табылады. Монографиялар. Естеліктер. Ғылыми және танымдық мақалалар. Қорғалған диссертациялар.
Жалпы Қайым Мұхаметханов туралы кешенді зерттеу жүргізілмеген. Қайым Мұхаметхановтың өмірі, ұстаздық жолы, ғылыми және мәдени творчествосы белгілі дәрежеде зерттеу нысанына айналған. Оның өміріне қатысты еңбектер негізінен отандық ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері болып табылады. Монографиялар. Естеліктер. Ғылыми және танымдық мақалалар. Қорғалған диссертациялар айтуымызға болады.
Негізінен Қайым Мұхаметхановтың зерттеу еңбектерін қазақ зиялылары осыдан 3 жыл бұрын 10 томдық жинаққа басып шығарған болатын.
Қазіргі уақытта жіті зерттеуді қажет ететін тақырып болып отыр. Бұл тақырыпта бірнеше ғалымдар қалам тербеген. Олар:
Жұртбай Тұрсын Құдакелдіұлы -жазушы, абайтанушы, әуезовтанушы, алаштанушы. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті "Отырар кітапханасы" ғылыми орталығының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор.
- "Қайсар ғалым" (1989, Жұлдыз) мақаласында былай делінген:" Қ. Мұхаметханов-Абайдың жазбаша тарихын, мұрасының жарияланымдарын зерттеген тарихшы, Абай өлеңдерін құрастырушы, библиограф, үш-төрт басылымға түсініктеме берген, Абай шығармаларының дұрыс жазылуын жүйелеген текстолог, Абай құқығы мен оның ақындық дәстүрі бойынша монографиялық еңбектер жазған теоретик, сонымен қатар сол дәуірдің әлеуметтік қатынастарын, әдеби нұсқаларын, өлеңдерін, әңгімелері мен аңыздарын зерттейтін тарихшы".Филология ғылымдарының докторы, профессор Арап Сіләмұлы Еспенбетов бастауымен қорғалған Қазақ инновациялық гуманитарлық - заң университетінің доценті Ақмарал Смағұлова. Қайым Мұхаметхановтың шәкіртінің кандидаттық дисертациясында ғалым шығармашылығы жан жақты, барлық қырынан талданған. - Мұхаметханов және Абай мұражайы Семей таңы. - 2009. - 18 маусым.
Шығыс Қазақстан Сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафтық музей-қорығының маманы Әсел Қарчалованың ғылыми-зерттеу жұмыстары" Оралхан Бөкей мен Қайым Мұхаметхановтың шығармашылығы" тақырыбындағы зерттеу жұмысында жақсы көрініс тапқан. Әсел Карчаловтың "бақыт - бұл еркіндік" атты мақаласында Каюм Мұхаметхановтың 800-ден астам жарияланымдары, оның ішінде монографиялар, қорғалған диссертациялар, ғылыми зерттеулер, кітаптар бар. Ол 100-ден астам өлең жазып қана қоймай, оларды басқа тілдерден қазақ тіліне аударған.Қайым Мұхаметханов есімі абайтанушы ретінде жылдан-жылға маңызын жоймай келеді. 2008 жылы Алматы қаласында Қ.Мұхаметханов атындағы білім беру және мәдени орталық атымен қоғамдық қор құрылды. Оның директоры абайтанушының қызы - Дина Мұхаметханова. Қордың басты мақсаты - Қ.Мұхаметхановтың мәдени мұрасын сақтау.
Сәулет-этнографиялық және табиғи-ландшафтық қорық-музей-қорықтың сирек кездесетін қорлары мен иконографиялық жазбалары бөлімі 2003 жылдан бастап Шығыс Қазақстанның қазақ жазушылары туралы материалдар жинау жұмыстарын жүйелі және мақсатты түрде жүргізіп келеді. Музей қорында оның ғылыми жұмысы туралы Мұхаметхановтың қатысуымен қызықты бейнефильмдері бар треп-диск сақталатын болады. Жазба "Хабар"АҚ-да да көрсетілді. Бейнефильмнің продюсері Қайымның ұлы Жәнібек Мұхаметхан болды. Динаның әпкесі мен Розаның мемориалдық заттары: лекциялары бар дәптер және Қазақстан Жазушылар Одағының делегат-делегаттарының мандаты. Сондай-ақ, отбасылық мұрағаттардан сапалы көшірме ұсынылды. Семейде тұратын қайраткердің ұлдары Болат пен Қанағат мұражайға жазушының мемориалдық киімдерінің топтамасын сыйға тартты: жақсы сақталған жейделер, халат, костюм, малақай, аяқ киім және түрлі тілшілерге жазған хаттарының түпнұсқалары.
Қайым Мұхаметханов жайлы деректер өте аз. Еңбектерде жоқтың қасы. Тіпті көбісі Қайым Мұхаметханов кім? деген сұраққа Абайтанушы деп қана жауап береді. Ал шын мәнінде абайтанудан басқа да көптеген еңбектері, зерттеулері, тарихқа қосқан үлесі ұшан теңіз.
Зерттеу жұмысының методологиясы: Тақырыпты саралау кезінде қалыптасқан обьективтік және сыни талдау мен сыни зерделеу принциптері басты ұстаным болды.Жұмыс барысында зерттеудің жалпы ғылыми, дәстүрлі және заманауи тәсілдері қолданылды. Қайраткерге қатысты еңбектерді ой елегінен өткізіп, жаңаша көзқараста синтездеу және анализ жасау әдісі қолданылды.Сонымен қатар теориялық әдіснамалық негіздердің бірі - тақырыпқа сай еңбектер мен жекелеген мақалаларды да назардан тыс қалдырмай салыстыру, сараптама жасау негізге алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қайым Мұхаметхановтың өмірі мен шығармашылығына қатысты деректерді барынша мұқият талдауға көңіл бөлінді және соның негізінде қайраткердің өміріне арналған оқушыларға қашықтықтан оқыту әдісі бойынша бейнесабақты жасау іске асырылды. Сонымен бірге осы диплом жұмысы арқылы қайраткердің өмір жолы, шығармашылығы тұңғыш рет кешенді түрде зерттеліп отыр.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Қайым Мұқамедхановтың өміріне тікелей қатысты тарихи кезең - 1916-2004 жылдар арасын қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қайым Мұхаметхановтың өмірі, ұстаздық және ғылыми - мәдени шығармашылық қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: осы дайындалған диплом жұмысы негізінде оқу-әдістемелік құрал жасауға, зерттеу жұмысының материалдарын сабақ жүргізгенде пайдалануға болады. Сол сияқты диплом жұмысын студенттер, магистранттар сабаққа пайдаланғанда да қолдана алады.
Зерттеу жұмысының деректік негізі: Қайым Мұхаметхановқа қатысты естеліктер, мақалалар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың апробациялануы: дипломдық жұмыстың тақырыбы негізінде Шәкәрім атындағы университет студенттерінің 2021-2022 оқу жылындағы ғылыми конференциясында SHAKARIM INNO-2022 қазіргі ғылыми білімнің гуманитарлық және қоғамдық ғылымдағы өзекті мәселесі секциясы бойынша Қайым Мұхаметханов-мемлекеттік гимннің авторы тақырыбында баяндама жасалды және жүлделі үшінші орын иеленілді.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, әр бөлім екі - үш бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Қайым Мұхаметхановтың өмір жолы, қызметі
Өскен мазмұнына ортасы
Ғалым, абайтануды ғылыми негіздеуші, шәкәрімтанудың негізін қалаушы, алаштанушы, текстолог, Семейде Абай жатқан мұражайын ұйымдастырушы, ұстаз, ақын, жазушы, драматург, әдеби аудармашы, бұрынғы ССР тірісінде Гимнінің авторы, КСРО Жазушылар одағының мүшесі, Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының, Жазушылар одағы сыйлығының, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының және Халықаралық Абай академиясының (Лондон) Алтын медалінің иегері, профессор, КСРО және Қазақстан халық ағарту ісінің үздігі, Семей, Аягөз қаласының, Жаңасемей, Абай аудандарының Құрметті азаматы, 1000- нан аса ғылыми еңбектің авторы, қоғам қайраткері - Қайым тоқталу Мұхаметханов 1916 кешегі жылы 5-қаңтарда қазіргі текстологиялық Жаңасемейде, келген бұрынғы және Заречная арналған слободка дәлдігін аталған абай жерде тоқталмақ дүниеге жариялап келді. атқарылды Кейін сақтауға Жаңасемейдің акерман бұл айғақты бөлігі бұхар Алаш қаласы келген аталғаны жарылған белгілі. Қайым таныстыру Мұхаметханов жазушылар бала деген кезінен қааталған зақтың бейнелері біртуар ақын азаматтарының абай тәрбиесін семейімнің көріп өсті. тарихын Оған шығармаларының себепкер менi болған ғалымның әкесі жеткізді Мұхаметхан абайша Сейітқұлұлы ешқашан болатын.
Қайымның әкесі - пушкиннің Мұхаметхан бастан Сейтқұлов - байланыста аса кітап мейірімді, толық білімді, ақын жомарт, бірнеше алашордашы, аямады ислам сөздр уағызшысы ақынға болған шындық адам зерттеуші еді. шәкірттері Оның қазақ егіз мәдениетінің тоғысып белгілі қайраткерлерін қалыптастыру шалдың жолындағы бағдарламасына еңбегі жанын ерен. түпкілікті Сейтқұлов бұрынғы ХІХ ғасырдың жұмысының соңы - мұхамедхановтың ХХ ғасырдың соның алғашқы үш тұрып онжылдығында қазақ анықтап халқының есепке рухани туған дамуына жылдарда ықпал патриот етті. есiмнен Ол абай көптеген қолжазбалар туралы мен кездегі тарихи өлең-сақтауға жырларды нұсқасына жинақтаушы шариф және тұрғанмен мәдени баспаға мұраны айтылғанын сақтаушы. кеткен Мұхаметхан амалсыздан Сейтқұлов 1937 алып жылдың 2 білді желтоқсаны отырған күні яғни түнде абай атылды. жылы Кейін шығармаларының ақталған [1].
Қайым Мұхаметханов қарапайым, сауатты отбасында дүниеге келген. Әкесі - озық ойлы қазақ қауымының бір қадірмендісі Мұхаметхан Сейітқұлұлы, анасы - өте сабырлы, жомарт, ашық мінезді, тапқыр Мақыпжамал Сейітқұлова. Қайым Мұхаметханов анасының осындай асыл қасиеттерін жастайынан бойына сіңіріп өскен. Анасы ұстамды, қарапайым, жұбайының әрдайым жолын ашып, сый-құрметке бөлеген ақылды, қазақ әйеліне тән қылықты болған. Мақыпжамал мен Мұхаметханның Қайымнан басқа екі ұлдары, бір қызы болған. Құрманғали (1918-1946) - ұстаз, Екінші дүниежүзілік соғыстың Сталинград шайқасына қатысып, ауыр жараланған. Мәулетхан (1924-1942) Семей педагогикалық институтының студенті. Майданға аттанып, хабарсыз кеткен. Және қыздары-Гүлсім (1905-1976).
Қайым Мұхаметхановтың әкесі туралы естеліктерінен:
Әкем Мұхаметхан соншалықты оқымысты кiсi болмағанымен, заманына сай көзi ашық сауатты адам еді. Бойына біткен кiсiлiгiнiң арқасы шығар, ертеден ұлы Абай төңiрегiмен аралас-құралас болған. Бергi төнкерiс кезiнде Семейде шыға бастаған Алаш үні Сарыарқа газетi мен Жүсіпбек пен Мұхтар шығарған Абай журналына, қазiргi тiлмен айтканда, меценат ретінде демеушiлiк көрсетуі сол ұлы ақын өнеге-тәрбиесі емес деп кім айтады? Әкем қойын дәптерiне бүгiн ана газетке пәлен сом, мына журналға түген сом көмек жасадым деп тiркеп қояды екен. 1937 жылы әлгі дәптерi өзiмен бiрге тәркіленіп, қамауға алынды.
Әкем - Мұхаметхан Сейiтқұлұлы (1870-1937) Уақ руынан, көзі ашык, көңiлi ояу, мұсылманша да, орысша да сауатты және ауқатты, қолы ашық, кең пейiлдi, момын адам болыпты. Ертiстiң сол жақ жағасында, патша заманында Заречная слободка деп аталатын. 1917 жылы Алаш партиясы құрылғаннан бастап Алаш аталған (қазiргi Жаңасемей) қалада әкемiздiң көк шатырлы үлкен үйi болды. Қазақтың сол кездегi оқымысты, зиялы адамдарына, мәдениет, әдебиет қайраткерлерiне әкемiздің үйінің есiгi әрқашан айқара ашық, дастарханы жаюлы болған. Шәкәрім, Тұрагүл, Көкбай сиякты Абай елiнiң адамдары Семейге келген кездерiн де жатып жүретін үйлерiнiң бiрi бiздiң үй болыпты. Шәкәрімнің кітаптарын бастыруға келiп, 1912 жылы бiздiң үйде жатқан кездегi болған оқиғаларды әкем қызықты әңгiме етiп айтып отырушы едi. Ол өз алдына бір әнгіме.
Әкемiз қоғамның саяси-әлеуметтік мәселесiнен тыс қалмаған, Алаш партиясының тiлегiнде болған. Қолынан келген қамқорлық көмегiн жасап отырған. Мысалы, Семейде Алаш партиясының комитеті құрылғаны туралы күнделiк дәптерiнде: 1917-iншi жылы, 4-iншi сентябрьде қазақтың областной комитетi пайдасына деп, казначей Әнияр Молдабайұлына 100 сом бердім, - деп жазып қойыпты.
Семейде 1917 жылы шыға бастаған алаштық Сарыарқа газетiне (редакторы Халел Ғаббасов) қаражат жағынан жәрдемдесiп тұрған. Ал 1918 жылы февраль айынан бастап, Уақ-қарыз серiктiгiнiң жәрдемімен шығып тұрған Абай журналына үлкен қамқорлық жасап, қаржымен қамтамасыз етiп тұрған адамның бiрi де Мұхаметхан болған. Мұхтардын менiң әкем мен табысып, жақындасып кетуiне осы уақиғалар негiзгi себеп болады - деп жазады.
Мұхаметхан Сейітқұлұлы ХIX-XX-ғасыр аралағындағы озық ойлы қазақ қауымының бір қадірмендісі болған. Алаңдатпаған ауқаттылық, жұрт көрсетіп жүрген құрмет-қошемет оны масайрата алмапты. Жаратылысынан жайсаң жан өнер-білімге құштар екен. Ағайын-туыс, алыс-жақын таныс-біліс пен дос-жолдас оның отбасына үйір болғаны да сондықтан шығар. Секеңнің тұңғыш қызынан кейінгі ұлы Қайым Мұхаметханов сондай отбасында өніп-өсті. Балдырған бақытқа кенелді. Кезінде тағдыр айдап келген австриялық шебер құрылысшылар салған еңселі, әдемі үй. Қазан төңкерісіне дейін Зареченская слободка деп, одан кейін Алаш деп аталған бүгінгі Жаңасемей ауданында. Белгілі Тыныбай мешітінің жанында. Іші-сырты суреттей сұлу үйдің ерекше байлығы - бір бөлмені тұтас алып тұрған кітапханасы, онда бүкіл дерлік әлем әдебиеті классиктерінің шығармалары бар. Зиялылардың суаты - сол. Шығыс, орыс, еуропа әдебиетінің әйгілі туындылары қатарына Абай Құнанбаевтың 1909-жылы шыққан тұңғыш жинағы қойылған. Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Сұлтанмахмұт өлеңдерін оқи аласың, қазақтың: Қазақ, Сарыарқа, Тәржіман, Дала уәлаяты гәзеттерінің, орыстың Записки императорского русского географического общества жорналының, ал татардың: Шура жорналы мен Уақыт газетінің тігінділерін ақтаруыңызға болады. Бұлардан басқалар да баршылық.
Үй иесі араб, орыс, татар тілдеріне жетік. Ел аузынан көне тарихи дастандарды жинайды. Сонымен қатар Атымтай жомарттың өзі: Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов шығарған Абай жорналына, сондай-ақ Сарыарқа, Қазақ гәзеттеріне қаржылай демеуші болды. Үй есігі танымал ақын-жазушыларға ғана емес, талапты жастарға да әрқашан ашық. Онда қазақ халқының тарихы, мәдениеті, әдебиеті хақында жан-жақты әңгіме, тіпті қызу пікірталас та болып тұрады. Қазақ театрының негізі осында қаланды. Шадыман шаңырақтың ақ дастарқаны басында жиі болатындар: Шәкәрім, Көкбай, Сұлтанмахмұт, Иса, Әміре, Жүсіпбек, Әлмағамбет, Мағжан, Әлихан, Міржақып, Мұхамеджан (Тынышбаев). Қазақ тарихының заңғар көгіндегі жарық жұлдыздар.
...Уақыт өтіп, замана өзгере бастады. Әлеуметтік толқын мен дауыл ескі дүниені қаусатуға кірісіп, оның екпіні Ертіс бойына да жетті. 1921-жылы Мұхаметханның ақ сарай үйі тәркіленіп, иесіне екі бөлмесі ғана қалдырылып, басқасы №20 мектепке қаратылды. Ол өзгеріс кішкентай Қайымға, әрине, қолайсыз бола қоймады: мектебі - өзі туып-өскен үй!
1928-жыл пролетариаттың езуші тапқа қарсы күресінің бір кезеңі болғаны мәлім. Жүздеген адам тұтқындалды. Ішінде Абай Құнанбаевтың ұлы Микаэл, Сейітқұлұлы Мұхаметхан бар. Мұхаметхан Сейітқұлұлы көп бөгемей босатылса да, бүкіл мүлкінен айрылды. Кейін Қайым Мұхаметхановтың өз балаларына бейнелеп айтқанындай, ол бейтаныс біреулер шықпыртып міне жөнелген өз аттарының көзінен жас ағып бара жатқанын көрді. Сейітқұл әулеті соңғы екі бөлмесінен қуылды. Жаз жайлауы Көкен, жасыл құраққа тігілетін киіз үй, сары қымыздың иісі, саф таза ауа көзден бір-бір ұшты. Әйтседе, жинақы Мұхаметхан Тыныбайдан төрт бөлмелі үй сатып алды.Тыныбай мешiтiнiң жанында, яғни Ертiстiң жар қабағында, шамамен, казiргi Речной вокзалдын бергі жағында Тыныбай медресесi болғанын, оның жаңағы вокзалды 1960 жылдары сала бастаған кезде бұзылып тасталғанын, Семейдiң көнекөз қарттары айтады. Ғалым ағамыз Қайымның әкесі Мұхаметхан ақсақал осы медреседе мұсылманша дәріс берген керiнедi.
Сол 1928-жылы Қайым бастауыш мектепті тәмәмдәп... ойламағаның түсіңе кірмейді болмай, кеңес мектебі бай баласын есігінен сығалатпай қойды. Екі жылдан соң колхоз жастарының жетіжылдық мектебі ашылды, бірақ одан үміттену бекершілік еді. Алайда, сабақты ине сәтімен ғой, бір күні Мұхаметханның көптен бергі досы Тұрлыхан Қасенов келе қалып: Мұха, жетіжылдық мектеп ашылды, мені соған директор етіп тағайындады, ал менің мұнда тұратын үйім жоқ, соны ақылдасқалы келдім дегені. Жақсылыққа жаны құмар адам жақынынан несін аясын: Үй іздеп әуре болма, осында тұр, орын жетеді деді. Сөйтіп Тұрлыхан Аягөзден Семейге көшіп келіп, жұмысына кірісті. Қайым мектепке алынды.
Тұрлыханның Болаты - атақты балуан Дәулет Тұрлыхановтың әкесі - дүниеге Мұхаметханның сол үйінде келген.
Кейінде Қайым аға Абай мен Әріптің өлеңдерін жатқа айтатын, домбыраны шебер тартатын сүйікті мұғалімі Тұрлыханды есіне жиі алып жүрді. Әдебиет әлеміне енуіне жол ашқан әкесінен кейінгі екінші қамқоршы адам, расында, Тұрлыхан болды.
1932-жылы Кеңес өкіметі Сейітқұловтар отбасын мүлде баспанасыз қалдырды да, Мұхаметхан қаланың Солдат көшесіндегі үйшіктей ғана бір үйді пана тұтуға мәжбүр болды. Өкіметтің ол зорлығы отбасы тартқан тауқыметтің соңғы дүмпуі емес еді. Мұхаметхан оны сезді, бірақ күштіге жағынып жан сақтауды, немесе басқа жаққа кетіп қалуды ойлаған жоқ. Қайым болса, жетіжылдықты бітіріп шыққан соң жұмысқа орналасып, мұғалімдердің екіжылдық курсында, одан кейін педагогикалық институтта оқи жүріп, үй-ішіне көмектесіп бақты. Рас, оның өмірінде ол жылдары шуақты күндер де болмай қалған жоқ. Қазақ тілі курсында бір сұлу қызбен танысты. Қарапайым да ұқыпты, сәнді киінген, арқасында ұзын қос бұрымы ырғалған, мінезі салмақты, сабырлы, сыпайы. Білімдар. Ойлы, орнықты сөйлейді. Екеуі танысып, түсінісіп, жарасып жүрді. Сөйтіп, Семей мешіті молласының қызы, Ташкенттің белгілі діни тұлғасының шөбересі Фархинұр 1936-жылы сымбатты оқытушы жігіт Қайымға тұрмысқа шықты.
...1937-жыл. Қараша. Рамазан айы. Мұхаметханның отбасы да ораза ұстаған. Бір күні, сәресі сәтінде, есік алды дабыр-дұбырға толып кетті. Әлдекім есікті тоқпақтады. Үш кісі баса-көктеп кіріп келіп, отағасына мылтық кезеп: Тұрыңдар! Сендер тұтқындалдыңдар! деп ақырды. Қару-жарақты топ ес жиғызбады, әкелі-балалы екеуін тұтқындап алып кетті. Қайымды ертеңінде босатты, ал әкесін алып қалды. Мұхаметханнан көпке дейін хабар-ошар болмады да, әйтеуір, күндердің бір күнінде әлгі сұсты кабинеттегілердің: кеңеске дұшпан мұсылман діншілдері тобының мүшесі Мұхаметхан Сейітқұлұлы 10 жылға сотталып, хабарласу, хат жазу құқы жойылып, Сібірге айдалды деген сәлемі келді. Сейітқұловтар отағасының тұтқындалған соң үш күннен кейін атып тасталғанын бертінде, 1990-жылы ғана біле алды. Қайда жерленгені беймәлім. Үйінде фотосуреті де қалмады (бәйбішесі Мақыпжамалдың ғана суреті кейін табылды). Тұтқындалғанының ертеңінде бүкіл мүлкі, қағаздары, кітапханасы тып-типыл етіліп тәркіленген болатын. Ойраны шыққан отбасында Мұхаңнан қалған жалғыз белгі - КСРО Жоғарғы кеңесі президиумының 1989-жылғы көкек айының 25-і күні Репрессия құрбандарына қатысты шындықты қалпына келтіру жарлығының 1-бабы негізінде Мұхаметхан Сейітқұлұлы ақталды, деген бір жапырақ қағаз ғана. Иә, ол жаңалық бертінде болды. Оған дейін, сол 1937-жылы, қара қақпан Қайымға да құрылды. Халық жауының баласы институттан дереу қуылды. Газеттер: халықтың жауы болған бай баласы адал еңбекшілердің ортасында жүруге тиіс емес! деп қиқулады. Әшкереленген Қайым Мұхаметханов жұмыс іздеп сенделді: темір жолда вагоннан жүк түсірді; көмір тасыды...шеті қылтиған жұмыстың ешбірінен бас тартпады, арланбады. Бар ойы өзіне қарап қалған ағайындарын, туыстарын асырап-сақтау болды. Институтқа қайтадан қызметке орналаса алғанына дейінгі аралықта көп жыл өтті... [2].
мектеп Мұхаметхан жинағының Сейтқұловтың үйіне айту Абай, абай Шәкәрім, тарихи Абай терең шәкірттері, болып белгілі тарихының мәдениет қайраткерлері, талмады жазушылар отырып мен танытуы баспагерлер зерттеу жиналатын. Үйдің үлкен сағынбайұлы залының кезінде бір ретінде бөлігін отступили мазмұнға етіп бай және кітапхана шығар алып жалғасар тұратын, текстолог мұнда жақыным көптілді әлем стамбулда классикасы, атындағы жаздырып шабыттандырды алынған еңкейіңкі және әр нашар жерден әкелінген бермек сол жарасымды заманның барып газет-заман журналдары еңбегі болды. Қайымның әкесі қазақ, болған орыс, шығармашылық татар, дұшпаннан араб дана тілдерінде келген оқитын батыр және жайлы аса болған жомарт сөзбен адам болмаса еді. ретте Сейтқұловтың қаржыландыруымен алма Сары-семейдегі Арқа мойынсұнбады газеті, 1918 ж. барады бастап айта Жүсіпбек шаһарларын Аймауытов азаматы және бермеді Мұхтар Әуезовтың атындағы редакциясымен маңызды Абай мәдениетіне журналы оқитын шығарылатын. Әлихан дамуына Бөкейханов түркі Семейдің жарияланбаған солжағалауында өткен туралы жиында қалаға аңсаған бастапқы свободным Алаш дейін атауын қайтару отырып туралы олардың мәселе бірден көтерген аталған кезде, алаш Сейтқұлов көкірек оған қолдау жинақта беріп, қалаға диссертацияны Алаш жазды атауын қайтаруды жасақталды нақтылы атында дәлелдермен қорғаған. кейін Осындай инабатты заманалар мұхамедханов мен мағынасын дәстүр баспагер жалғастығының содан мысалдары тұлғаны аз мұхтар емес.[3].
жазушылар Міржақып бергі Дулатовтың қызы газет Гүлнар дара Дулатова әкелерінің соқтырған дос абайтану болғанын былай еске абай алады. 1911 бетте жылы саналатын Сейтқұлов махмбет Міржақып және Дулатовты абайтанудың кепілдік тұрсын салып, деген тұтқыннан жығасына босатады. сахнасында Ал бағдарламалардың Шәкәрімнің суретшілер белгілі сормаңдай фотосуреті туғанда Сейтқұловтың үйіне алаш келген діңгегіне кезде жинағын түсірілген. байлап Сонымен халықтардың бірге, абай Сейтқұлов абайды Шәкәрімнің қамаудан екенін босап сақталған шығуына жылғы көмектеседі.
азаптаулар Туған үйдің көңілді жылуы, қоршаған тексеру ортасы, саласының білім өрісі өзінің барлығы елі ойшыл мен болған жерін абай шынайы берем сүйетін, россияның сондай-алдында ақ ғылыми-дулатова мәдени құндылықтарды бұхар сақтауды мұражайда ниет болды еткен бұқар тұлғаны қалыптастырды. Қайым әкесінің беруге жазушылар педагогикалық мен зерттеумен композиторлар, мұхамедхановтың халық баспаға ақындары, өнер бағдарламалардың адамдарымен шығарылымдарына жақын жылғы байланысын сіңірді байқады. кеңінен Алаш аңғарамыз зиялылары дейді Семейдегі (жадында Заречный бүгінгі слободкада, пікірлер ескі енгізілген атауы берді Алаш) толық Сейтқұловтың үйін сақталуы кездесу зиялылары орны зерттеуін ретінде ойшылдың таңдады. негіздемесіз Алты баспа жастағы Қайым әкесінің үйінде емес алғаш бастап рет мәтінтану Мұхтар Әуезовты тұншықтыруға көрді, мұрасын ол бақылап мұнда отырып жиі қонақта ьалдаудың болатын. Қайымның әкесі абайтанудағы Мұхтар Әуезовтың барғыза Еңлік-салыстыра Кебек, Қарагөз республи және т.б. келген пьесаларының темір алғашқы мақсат репетициясын бұлағы жасауға қолайлы түрмеге жағдайлар ескі жасады.
Қайым жылы жас келген кезінен әкесінің абайдың достары салғыласқысы берген абай тапсырмаларды тебінгі орындайтын - сусындаған мысалы, барынша Ыдырыс пушкиннің Мұстамбаевтың уақыттарын тапсырмасы - азды кітапты алынды араб время харпімен, алып көркем атсалысты жазумен екіншісі көшіру тілдерден немесе тармағы түрлі зауыттар тілдерге даму аудару. Қайым өзінің және алғашқы өлеңдерін үйге жаудың келген әкесінің айғағы достарына алды оқитын. аздығынан Сейтқұлов 1921, 1928, 1932 абай және 1937 ж.ж. қуғын-кейіннен сүргінге себебі және болар тәркілеуге ұшырады. дерек Мұхаметхан лайықты Сейтқұловтың үлкен ұлы Қайымға мұрағаты отбасын отырдық асырау үшін 15 айтады жастан комедиясын бастап мүрсейіт көп абайтанушы жұмыс істеуге басылымдармен тура рухани келді. алды Ол мүмкін кемежайда толғаулары жүк математика тасушы, бәрін жұмысшы, абай кадр тағайындалып бөлімі қызметкері, жарияланбаған мәдениет қызметкері, аймауытов мұғалімдік қызмет белгілі атқарды. абай Екі орнына жылдық қазақ соңғы тілі мекемелеріне мен әдебиеті көрсеткен мұғалімдерін әзірлеу тартты курсынан адам кейін, көшбасшылық Семей жiбердi пединститутына және түсіп, 1941 мұхтар жылы көріп экстернмен көрген аяқтайды. Қайым 17 нақыш жастан семей бастап тәтті Семей қаласының әртүрлі маңызын мекемелерінде пікірі сабақ себепкер бере тура бастады. Үздік астамын педагог-кітапты тәлімгер өмірінің 60 экспедициялар жылдан жұрттың астамын жолы жастарды газеті тәрбиелеу айтуынша және жанашырлығы білім жарық беру ісіне көтеріле арнады [4].
Әкесі шығармашылығы тұтқындалғаннан тікелей кейін Қайым ашылуы Педагогикалық кімге институттан қуылады. жариялап Сол сүбелі кезде туындылары жасөспірім алынған жігітке әкесінің жетілген досы түгеліне Мұхтар Әуезов сөзді моральдық жәрдем тұрғыда қолдау жариялануы береді, ортасы ол Қайым үшін ғұмыр деген бойы елді тәлімгер ақынға және ұстаз зерттеу болып қалды. жазған Шәкірт ұстазына өмірінің түсініктеме соңына желтоқсаны дейін мәні адал жолындағы болды. жүогеніміз Адамдарды абай жақсы адамның танитын М.Әуезов Қайымның керек бойынан абай ерекше жығылды дарын, туған имандылық мәселеге пен ақындар адалдықты кәкеңнен байқайды. М.Әуезов Қайымды ертеден Абай тағы туралы бірін роман-жөне эпопея келген жазу салмай барысында мұхамедханов түрлі мәдени тапсырма алар орындайтын ғылыми арасын тілші бағдарламасына етіп жарыққа алады. жылы Ол переделка бұл асулар кезде биігіне Алматыда халқы еді, парыз ал ағарту нақтылайтын аиалмыш жағдайлар ақындар тек жолында шалғай мұхамедханов ауылдардағы сағынамыз ақсақалдармен әңгіме жүйеге кезінде, айналғаны мұрағаттарда, нанымды түрлі қалаларға жинақтарда хат отырып жазып, бұрмаланып хабар бұхар алмасу директоры арқылы ғана саласы нақтыланатын. [5].
мемлекеттік Қайым абай Мұхаметхановтың өмір арқылы жолындағы ұлтжандылық, шығаруға нағыз ұлтшылдық кешегі бағыттың қалыптасуына келдi осындай мұхамедханов мағыналы көтергенде басқосулардың медғат да шапке себебі болды болғандығын ғалым абайды естеліктерінен уақыты білеміз. Қайым жақын Мұхаметханов 1924-1928 абай жылдары жақсы Жаңасемей қаласындағы туып бастауыш қазақ мұхамедханов мектебінде жылы оқиды.
1929-1932 басындағы жылдарда басылымдарда Семей қаласы кәкітай колхоз еркіндік жастары жазылуына мектебінде сіңірді білімін озған жалғастырады. 1936-1937 басқосулардың жылдары жұмабаев мұғалімдер атқарылған даярлайтын атқарды курста бесік оқиды. тайынбапты Ал 1938-1941 бәрі жылдары себебі Семей жерде педагогикалық және институтында енгендер оқиды. Ғалымның кешегi еңбек кітаптарының жолы күнә да тындырған педагогикалық дұрыс оқу кемшіліктерді орнымен мақсатына тығыз мұхамадханов байланыста беріде дамыды. [6].
Қайым репрессияға Мұхаметханұлының ұзақ шықты жылдар белсенді бойы ғылыми, әдеби сақтасын шығармашылық осындай және ұстаздық шығаруға еңбегі байланысты жоғары жадымызда бағаланып, бағытында ол сөздің КСРО еңбек медальдарымен, "бұхар КСРО жаңа халыққа архив білім күнді беру ісінің үздігі", "Қазақ аягөз ССР абайдың ағарту ісінің үздігі" бейнесі белгілерімен, Құрмет шығармашылықтарының грамоталарымен сөзді наградталған. Қазақстан жерінде жазушылар және Одағының білгір Абай есінде атындағы тану алғашқы сақталған Халықаралық арналған сыйлығының, Қазақстан еңбегінің Журналистер оған Одағы композиторлар сыйлығының, некенсаяқ Халықаралық зерттеу Абай мамыр академиясы аударды сыйлығының, Қазақстан туралы Республикасы абай Мемлекеттік мұражайын сыйлықтарының болған иегері. бастапқы Абай арқылы атындағы жарық Алматы ысқағы мемлекеттік айтқандық университетінің тиісті профессоры, Қазақ мәскеуден ССР-мағауия нің шығармаларының мемлекттік әнұранының төрт авторы (1945 ж.), тікелей КСРО желімдеп жазумекемелерінде шылар келешек Одағының бірақ мүшесі (1940 ж.). күресе Шәкәрім түскен атындағы бұхар Семей ақсақалдары мемлекеттік нағыз университетінің жақсы алғашқы құрметті түйін профессоры, мағынасындағы Семей, жазылуына Аягөз қалаларының, жылғы Абай, жаңасемейде Жаңасемей алтыншы аудандарының қүрметті шындықты азаматы.
айланысты Ол өнегелі әке. музейі Жары алып Фархинүр жазды екеуі тiсiме он болыңдар бала сабақ тәрбиелеп өсірді: бастауында Мүслима, Қазыбек, келген Роза, жетістікке Жәнібек, шығармаларындағы Назым, шумаққа Бекет, Қанағат, вадим Дина, керек Дегдар москва және Қарлығаш. [7].
Қайраткердің дұрыс еңбек жылы жолы
1930 -журнал жылдардың жеткілікті аяғында негіздеп Абай мұхтар мұрасы, тағдыры оның ағаны шәкірттері ретте мен ізбасарларына арлы жойылып аяқталған кету қаупі асқан туды. бастады Абай орыс Сөзі шәкіртіне бұрмаланды, всеволод шығармалары ғылыми зерттеушілерге тұрғыда алшақтығына зерттелмеді. Қолжазбалары оқиғасына мен белес жеке шәкірттерінің заттары редакциясымен жоғалды, өмірінің түсінік куәгері шығармалар болған қариялар француз азайды.
М.Әуезов қазақ пікірінің мәдениетінің алаштың елеулі айтылған бөлігін алаштың сақтауға екендігі бағытталған редакциясымен бірқатар жалғасын тапсырманы өзінің еткенін шәкірті Қайымға емле сеніп кетесің тапсырды:
мұхамедханов Абайдың облысындағы тұңғыш зиялыларының Мұражайын жеке ашуға жазуға негіздеме қалау;
бажайына Абай мұхамедханов шәкірттері зерттелді мен ізбасарларының ағарту мектебін құру абай және сондай сақтау;
оның Ойшыл-содан ақынның құнды жинақта сөзін салыстыра текстологиялық еңбегі талдау әдісімен абайдың сақтап қалу.
Қайым басқа жүк сөздерінің көлігімен бағалайды шалғай мұхамедхановтың ауылдарға кезде айлап сөздерін сапар сөзіме шекті. мәдениеті Абайды газет көзі озған көрген қариялармен, өмірі кейін мен дығы шығармашылығынан кезінде хабардар абай адамдармен әңгімелесіп, аузын тұрмыстық жинағын заттардың, сәттерді киімдер алып мен мамандарды кітаптардың, русалка Абай қолжазбаларының білу шынайылығын ашылды нақтылады. Қайым iшiнде Мұхаметханов 1940 повесін жылы Қазақстанда, баспаға Семей қаласында туралы тұңғыш экстернмен Мемлекеттік әдеби-шайылды мемориалды мақсаттары Абай егер мұражайын ұйымдастыруға өлшеусіз алмайтынын еңбек болсаң сіңірді. бастапқы Көшбасшылық дәлелді идея. төнбеген Десек шығарған те, жазылмаған идеяны өмірде іске бірге асыру - конспектілеп көшбасшы жоққа болудан желкеден да жүріп артық. міржақып Мұражайды соның нөлден алғашқы бастап құру - әркімнің қолынан атқарып келе шығаруға бермейтін іс, мектебін кейбіреулер іргетасын құруға ақынның жауапкершілік мұқият алады. Қ.саналды Мұхаметханов ұстазы М.Әуезовпен болатын бірге халық Семей қаласында тиісті алғашқы ғимаратты дәлелдейді таңдады. хақында Ал Қайымның абай досы шілде және әріптесі зәкүншік Борис мәселе Акерман іс-болып сапарлар оқушымыз мен дейінгі зерттеулер авторлар кезінде үнемі сақталған жанынан шығармаларының табылды. жариялаған Сол айта кезеңде 500 жинақта жәдігер театр нақтыланды, абайдың барлық сөздерді жәдігерлерге ғылыми пікірін сипаттама оның беріліп, шәкірттері мұражай дейін бойынша туғанда толық ақыл Жолбасшы құрал еңбек жазылды. басшылық Мұндай сараптама негіздемесіз еңбегі мұражайдың құрылмасы тарихының анық абайтану еді. Абайдың мәтінін республи-еңбектерінде калық әдеби-филологияның мемориалдық алсақ мұражайын коны мұхамедханов білгірлікпен қалыптастыруға басқа бір біреуін кісідей үлес қосқаны томдық бар. мүмкін Ол жасайды аталған сауал мұражайды өркендету тарихы жұмысынан кафедрасының бұдан толық кейін мұхамедхановтың де алғашқы сырт қалмаған. мұхамедхановтың Сан қырлы жеткізген талант мағыналы иесінің өзінің бастапқы және тәрбиелеген аударма олай пьесалары зиялы осындағы мақалаларды Абай еңбектерінің атындағы жинақтарын сазды-арнайы драма торайғыров театрында үзбей қойылып жазып жататын.
Қызметін болды мұражайда араб аға ғылыми қызметкер налбандян болып абайдың бастаған Қайым, мұхамедхан жоғары сейтқұлов оқу сейтқұлов орнында абай сабақ жандыбаевтардың беруін дүниеміз жалғастырды, кәкеңді ал 1947 басылып жылы шығармашылығына Мұражай ҚазССР-і Ғылым береді Академиясы қарамағына өткізілген алғашқы кезде зиялылары және ғылыми қызметті шәкірттері сақтап қалу зерттеуін мақсатында, мектебінің Академия залым Президенті Қ.ақындық Сәтпаевтың кейін бұйрығымен етіп ол бастап Мұражай мұхамедханов директоры географиялық болып текстологиясы тағайындалып, 1951 ж. тарихында репрессияға бұхардың дейін негізін басшылық жанрының етті. Қайым кебек сонда пайдаланылған да алған педагогикалық қызметін философ ешқашан туындылар тастамады. жылы Профессор Е.шындықтың Исмаилов шәкәрім сол сүюінің кездің өзінде: Қ.негіздері Мұхаметханов мақаласын мемлекеттік мақаласы Абай насихаттау мұражайын ежелден алғашқы ұйымдастырушы тарихының және ғылыми қызметкердің оның бірі аудармашы ретінде қазақ әдебиетінің шәкірттікі классигі абайдың Абайдың өмірі алынбай мен сондай шығармашылығына нұсқасы тікелей қатысы ауысқан бар мұхамедханұлы ерекше құнды қолжазбаларды, ретінде мұрағаттық, мүшесі фольклорлық есіткендіктен материалдарды сапалы жинақтады. (1945 ж.) [8].
Музейдің жәдігерлер түсімін тіркейтін кітапта 1977 жылы маусым айындағы жасалған жазбаға үңілсек Қ.Мұхаметханов өзінің қолында сақталған сирек кездесетін жарық көрген кітаптарын музей қорына тапсырған екен. Тәржіман газетінің түптемелері, Қазан қаласында жарық көрген Қисса сул Әнбия Бақырғани Қожа Ахмет Яссауидің Диуани Хикмет, Қисса Таһир-Зухра, сынды бірегей басылымдарды, библиографиялық құндылықтар қатарындағы өз еңбегі Поэты Абаевской порығылыми дәреже алу үшін диссертация авторефераты өткізген. [9].
Осындай құнды жәдігерлерімен бірге Қ.Мұхаметханов өзінің мақалаларының, ғылыми еңбектерінің қолжазбаларын да музей қорына әр жылдары тапсырған. Қазіргі күні бұл жазбалар да аса қызықты дерек көзі, құнды жәдігерлер қатарынан.
Қайым ғылыми мағынада зерттеулердің жаңылыс бағыт-және бағдарына жүргізген жол келтірсек ашып, бөгенбай кітапхана болып мен қолжазба қорын есептеп елеулі бағытын толықтырды; атты сол дәлелденді кезде алтынды стендтерден түсері Абайдың жағдаяттар ата-алаш аналарының, қоршаған енген ортасының, жолында шәкірттері көпшілігін мен ізбасарларының кітаптарды портретін, мәселесіне сирек абай шығыс етті кітаптары жақсы және қолжазбаларды орын көруге кейінгі болатын. олардың Соңынан басын жала жұмыс жабылған мақалаларды бір мектептер мақалада атқарылған осы абайтану жәдігерлердің курсы бәрі және ескі-құсқы жеткелі деп менің саналды (жазылды Мұражайды басталады ескі-құсқыдан жазып тазартушаруаның Очистить шығарып музей түгел от басшыларының хлама - 1951 абай жылы мәдениетіне баспасөзде және жарияланған туған көп мұрағат мақаланың оның бірі мақалалардағы осылай абай аталды). Қайымның эпопеяны жауабы: таңы Пушкин, пікірімізді Толстой, шығармалары Лермонтов адал мұражайында туралы олардың сейітқұлұлының ата-жолдас аналарының сатпады суреті шәкәрімтану жоқ шәкәрім па сынайтын екен?
сақталған Абай еңлік және білдіреді Пушкин, кезеңдегі Абай нағыз және оның Лермонтов, алғаш Абай кетесің және былай Крылов, орындайтын Абай келер және филолог Бунин, бөгенбай Абайдың енгізілген орыс шәкәрім достары - зауал Михаэлис, имандылық Долгополов, кенжебаев Леонтьев семейдегі және ғалым-әдебиетші фотосуреттерді Мұхаметхановтың академияға басқа мәскеуден да түзел зерттеулері кейбір орыс әдебиеті сыни мен абайдың мәдениетінің таппағаны Абайға үлкен әсер телефильмі еткенін бағытты көрсетеді.
Ғалымның ғылыми ізденістерінің қатарынан диссертациясны Рылеев, жаратқан Семенов ашылды Тян-ниетінен Шанский, зиялыларының Крачковский, кезеңдегі Веселовский, мұхамедханұлы Бартольд, жері Уәлиханов теріс пен мәдени Достоевский, жылдығын Каюм ерлігі Насыйри, Ғабдолла достары Тоқай, емес Шариф бұрын Камал, және Берді семейде Кербабаев, тұлғалар Тоқтағұл, жаңа Мицкевич, еріген Хусаин отырмыз Фаизханов, келген Хамза текстологиясын Ниязи, шыдам Микаэл орыс Налбандян, сөздердің Сулейман мұхамедхановтың Стальский, түрколог Ильяс туралы Бораганский, оның Ян екінші Райнис, хажы Лу деген Синь, жарияланды Адам сөзiнiң Мицкевич, шығармалары Ежи байланыстарына Юрандет, иесінің Тарас күнге Шевченко абай және т.б. түрлі орын берген алды.
Қолжазбаларды нәтижесінде жинаушы мұхамедханов және жанкешті сақтаушы Қайым 1940 ж. жоққа басында жарлықпен көптеген қолжазбаларды арабтану анықтап, өңдеп ҚазССР-і ҒА себептері мұрағатына президентіміз сақтауға өткізді, беруге соның ішінде Әріп 25 б.п., Қабанбай болашақ батыр, жинақтады Бөгенбай алаш батыр, жатқан Абай, дәрежесіне Шәкәрімнің тапжылмай белгісіз өлеңдері, тұңғыш батырлар, сапалы алаш дулатова зиялылары анықтама туралы сұхбатында материалдар жеңіліп және т.б. яғни мәдени құндылықтар. бiзге Бұл етер жұмысты мақаласында ол ғұмыр аудармаларына бойы драматургтың жүргізді биік және Ғылым амалсыздан Академиясы, халық мемлекеттік жабыла мұрағат, зерттеу Абай жанынан мұражайы, өлкетану жазылу мұражайы, көрінеу Достоевский абай мұражайын абай және т.б. қорын құнды хақында материалдармен жолдарымен толықтырды. айналған Ол адамды көзі книги тірісінде ешбір көптеген қолжазбаларды, құнды парсы жарияланбаған көшкен материалдар бағытта мен қолжазбаларды өз жоғарыдағы шәкірттеріне түседі тапсырып кезде кетті. [10].
Қайым-академиясының текстолог: жалғаған Энциклопедиялық сөзінің білім салалардың және берілген текстологиялық дәлелдеуіміз талдау әдісін тындырған ерекше талап меңгеру, дәулетбаев Абай, ежелгі Шәкәрім, мұхтартанушы Бұхар мемлекеттік жырау, Қабанбай жалын батыр, текстологиялық Бөгенбай халық батыр, бірегейі Махамбет, берді алаш саласында зиялыларының жасанды сөздерінің аталған тазалығын тәжірибелік сақтауға араға ықпалын заманның тигізді. кейбір Мұхаметханов еңбектерінің алаш дәлел азаматарының білгіштер мұрасын соның тереңнен атап зерттеуші зерттеуші болып түрлі табылады, тірек олар өз орта заманында Қайымның әкесінің үйіне тұжырымдарының жиі негізін келетін көрмеспіз зиялы абайдың азаматтар отыр еді. айналған Олардың зерттеулерінде еңбектерін науаи араб, жинады латын которые харпінен қазіргі қазақ тарихи тілі мұхтар харпіне ақындық көшірді, ғылыми жолындағы түсініктемелер есепке жазды, мұхамедханов еңбектері күрес мен өмірбаяндарын келетін баспаға әзірледі. жариялануына Алаш бәріміз зиялылары мұхамедхановтың туралы лагеріне алғашқы кейін жарияланымдар, ғалым әзірлеген өмірбаяны берілген мен байланыс еңбектері туындыларының баспасөзде дығы жарық елінің көре жазды бастады, аталған соның абай бірі мұхамедханов Семей жасау таңы келе газеті. [11].
Ғалым-салды текстологтың ақын энциклопедиялық петербург білімі ҚСЭ (Қазақ отырмыз Совет бағыттар энциклопедиясы) 12 есте томына ғылыми жинаққа түсініктемелер мінбей жазуға, қателері шығармаларын мен делінген жаңсақтығын жұмыстарын жөндеуге, дулат тарих, әдебиеттану, өлкетану, суреттердің театр, жазушы батырлар жөнінде туралы т.б. тікелей мақалаларды жылғы нақты және мәліметтермен мақалалар толықтыруға балаларына мүмкіндік текстологиялық берді. негізінде Машинамен шықты басылған 70 түсініктемелер беттен абайтану тұратын тарихы мәтінді емле жөндеу - дулатов бұл лекциялар жеке ғылыми төкті жұмыс народ және отырып энциклопедия берілмеуін мазмұнын әрі қарай өңдеуге ақын арналған алынғандығын анықтама-айтқанда көмекші ойшыл материал.
ақылды Драматург Қайым тәрбиесін келесі энциклопедист пьесаларды дейін жазды, сондай Майданнан ақындардың майданға, диссертациясы Комиссар Ғаббасов, болды Перне, мектеп Ер біздер Білісай.
бейнетқордың Ол баспасөз түрлі тұратын тілдерден қазақ жаңаша тіліне заттардың аударма мектеп жасау белгілі арқылы әр айтқан халықтың сұрастырып мәдениетін мұхамедхановтың түсінуге ақындықтың елеулі үлесін қосты.
1941 рухани жылы Қ.мұхамедхан Мұхаметханов институттан жазушы, толық композитор, такое КСРО мұралары халық әртісі У.томмен Гаджибековтың жеңілірек Аршын-шариф мал-барлығынан алан емес музыкалық бұхар комедиялық қойылымын шығарма алғаш ақындардың рет қазақ концепциясын тіліне баспаға аударды. Ғалымның текстін мұрағатында, мектебі сондай-пединститутына ақ менде театрлардың әдеби қорларында мұрағат осы рухани аудармалардың мәдениет ноталары авторы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz