Қазіргі қазақ тілді әлеуметтік желідегі сөз мәдениетін проблемалары қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды Университеті
М.Т.Мыңжасарова
Интернет-қоғамдағы қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6B01702 - Қазақ және ағылшын тілдері білім беру бағдарламасы
Қарағанды қ.
2023ж
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды Университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасының
Меңгерушісі фил.ғыл.кандидаты,
Қауымдастырылған профессор
С.А.Кенжеғалиев
6B01702 - Қазақ және ағылшын тілдері
білім беру бағдарламасы
Интернет-қоғамдағы қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері.
тақырыбындағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ізденетін дәреже: бакалавр
Орындаған: студент М.Т. Мыңжасарова
... ... ... ... ... ... ... ...
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к.,
қауымд.профессор Б.А.Қалиев
... ... ... ... ... ... ... ...
Қарағанды қ.
2023
Жоспары:
Кіріспе
І ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ КҮЙІ ЖАЙЫНДА
Қазақ тілі лексикалық және грамматикалық жүйесінің соңғы жылдардағы зерттелуі (1990-2022ж)
Лексика саласындағы Тілдік ауытқу, Грамматикалық өзгерістер
ІІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУ СИПАТЫ
2.1 Қазіргі әлеуметтік желілер, ондағы ұғымдар мен түсініктер
2.2 Қазіргі қазақ тілді әлеуметтік желілердегі тілдік қолданыстар
2.3 Әлеуметтік желілердегі сөз мәдениетінің қате қолданыстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тіл - халқымыздың асыл қазынасы. Ұлттың болашағы - ана тілінде. Оның мерейін асқақтататын да, төмен түсіретін де өзіміз. Әрбір адам өз ана тілінде білуге және мемлекеттік тілді меңгеруге міндетті. Тіл атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес асыл мұра.
Тіл - қай ұлттада, қай елде болмасын қасиетті, киелі ұғым. Қазақ тілі - түркі тілдерінің ішіндегі ең таза, әрі бай тіл.
Тақырыптың өзектілігі: Ұлтты ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де, бет-бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі. Әлеуметтік желі - бұл тек адамдарды бір-бірімен байланыстыратын веб-сайт қана емес, сонымен қатар жастардың сөз мәдениетін дамытатын құрал. Қазргі кез келген ұялы телефонда бір емес, бірнеше әлеуметтік желінің түрлері бар. Әлеуметтік желі тақырыбы түрлі ғылым салаларын ойландырып келе жатыр. Әлеуметтік желі және ондағы қауіпсіздік түрлі ғылым салаларын ойландыруда. Дәрігер мамандарын көзге әсері жайы алаңдатса, психологтар өз саласының маңайынан қарастыруда. Отбасыға әсерін өзіндік козқарас тұрғысынан әлеуметтанушылар қарастырса,
дінтанушылар дін жағынан зерттеп жатыр. Олардың пайдалы, пайдасыз жақтарын ажыратып, әрбір зерттеуші жақ мәселенің шешілу бағыттарын ұсынады. Мен де болашақ тіл маманы ретінде осы мәселені қарап, шешімін табуға тырыстым.
Қазіргі таңда оқушылар көркем шығарманы өте аз денгейде оқитынын жақсы білеміз. Барлығы дерлік ауызекі тілде қолданылатын сөздермен сөйлеседі, сөздердің айтылу ережесін сақтамайды, бір- біріне әлеуметтік желіде хат жазғанда жазылу емлесін мүлде қолданбайды. Жастар мен жасөспірімдердің сөздік корында түсініксіз сөздер мен сөйлемдер өте көп. Олардың әлеуметтік желідегі амандық-саулық сұрасқанын оқыған кезде, төбе шашың тік тұрады. Мысалыға алар болсақ, сөздерді әріптерін тастап кету немесе жөнді-жөнсіз қысқарту, латын әріптерн колдану, төл дыбыстарды пайдаланбау, орыс тілінің сөздерін араластырып сөздердің орнына смайликтерді жіберу әдетке айналып кеткен.
Мұндай олқылықтар туған тіліміздің дамуына, көркеюіне, өз бойындағы табиғатын сақтап калуына зияны орасан зор болмақ. Ал филолог мамандардың негізгі міндеті әрі тіледі жаргондарды жою және тіл мәдениетін сақтап қалуға ат салысу.
Тіл мәдениетін, сөз мәдениетін он бір жыл бойы мектепте оқиды. ЖОО-на келіп, тағы да қайталап оқытылады. Жан-жақтан оқытылады. Бірақ тіл мәдениеті бұзылады. Неге? Бұрын осындай бұзылған нәрселер ауызекі тілде ғана колданылатын еді. Мысалы: бара жатырмын- баратрм, келе жатырмын-кежатрым, сол жаққа-сояққа, әке-батя, әже-бабуля т.б. Жазбаға түскенде өз нормасы сақталынып отырып жазылатын. Ал әлеуметтік желі айтылған сөзді дәл солай жазуды нормаға түсіріп жатыр. Қалай айтылса, солай жазылып жатыр. Осы каншалықты дұрыс, қаншалықты дурыс емес? Оған әсер етіп отырған фактор не? Бұзылуды зерттеп жатқан ғалымдар кімдер? Ютуб арнасы, кинолар, өзге тілдің әсері бар ма? Бұзылуға сеппігін тигізіп жатқан жастар тілі болса, жастар қанша? Осы сұрақтардың жауабы осы дипломдық жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы: Қазақ тілінің тарихтан бүгінге жалғасқан Қазіргі қазақ тілінің ахуалы. Қазақ тілінің тарихына тоқала отырып, бүгінгі жағдайын саралау. Мемлекеттік тіл дамуындағы өсекті мәселелерді дәлелді талдау.
Диплом жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тілді әлеуметтік желідегі сөз
мәдениетін проблемалары қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ тілді әлеуметтік желі оның түрлері жөнінде түсінік бере отырып ондағы қазақ тілін қолданыс аясына
талдау, зерттеу жүргізу.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысында көрсетілген
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді орындау көзделді:
-Қазақ тілді әлеуметтік желідегі сөз мәдениетіне талдау жасау;
-Әлеуметтік желінің түрлері, ондағы ұғым-түсініктерге шолулар
жасау, анықтамаларды жинақтау саралау;
-Қазргі қазақтілді әлсуметтік желілер, ондағы тілдік қолданыстарға талдаулар жүргізу;
-Әлеуметтік желілердегі қате және қайшы колданыстар,мәдениетіндегі проблемаларды анықтау;
-Қазақ тілін оқытудағы бүгінгі жаңа көзқарастар мен идеяларға байланысты ұсыныс-пікірлерге шолулар жасау, саралау;
Диплом жұмысының дереккөздері. Қазақ тілді әлеуметтік желідегі сөз мәдениеті мен тілді оқыту мәселелері туралы дипломдық зерттеу жұмысымызда отандық және шетелдік ғалымдардың, тілді оқытудың өзекті мәселелері бойынша әдіскер ғалымдар мен мектеп мұғалімдерінің, жалпы қазақ тілінің дамуы мен қолданылуына аландаушылық тудыратын әлеуметтік желі қолданушылардың пікірлері мен көзқарастары пайдаланылды. Осылардың ішнде әсіресе М.Балақаев, Р.Сыздық, А.Абасилов т.б. еңбектері басшылыққа алынып, теориялық негіз ретінде қолданылды.
Жұмыстың теориялық, практикалық кұндылығы.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыс барысында сипаттау, баяндау, талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ КҮЙІ ЖАЙЫНДА
1.1Қазақ тілі лексикалық және грамматикалық жүйесінің соңғы жылдардағы зерттелуі (1990-2022ж)
Лексикология (гр. lexikos сөз туралы және logos ілім создерінен) тіл білімінің сөздік құрамды, тілдің лексикасын зерттейтін саласы. Сөздік құрам дегеніміз тілдегі барлық создердің жиынтығы, ол лексика деп те аталады. Сөздік құрамға байланысты лексикологияның қарастыратыны: тілдің негізгі бірлігі ретінде көрінетін сөз мәселесі, лексикалық бірліктердің типері, сөздік құрамның құрылымдық сипаты, лексикалық бірліктердің функциялық қызметі, сөздік құрамнын толығу, даму жолдары, лексиканың тілден тыс шындық өмірге қатысы, тілдің басқа салаларына сөздік құрамның қарым қатынасы.
Қазақ тілінің лексикологиясы - қазақ тілінің сөздік құрамын (лексикасын) тексеретін ғылым. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік құрамы халқымыздың басынан кешірген бүкіл тарихының, шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсі іспеттес, ол ғасырлар бойы даму нәтижесінде бірте бірте қальптасқан. Лексикологияны жете түсіну үшін, оның нысаны болып табылатын сөздік құрам тұтас бір бүтін жүйе ретінде каралуға тиіс. Создік құрам тұтас жүйе ретінде көп салалы болумен бірге, тілдің баска салаларымен де тікелей байланысты. Шындық болмыстағы заттар мен құбылыстарды тек сөз атап білдірмейді, сонымен бірге тұрақты сөз тіркестері де біліре алады. Осыған орай лексикология сөз мағынасымен үйлесіп, сәйкесіп отыратын тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін фразеологизмдерді де (гр. phrasis сөйлемше, logos ілім) нысан етіп карастырады. Тіл байлығы тек сөздің молдығынан көрінбейді, тіл байлығы дегенді тілдің мағыналық байлығынан тыс қарастыру біржақтылық болады. Бұл жағынан лексикология сөздердің магыналық күрылымын зерттейтін семасиология (зр. semasia мон, мағына, logos ілім сөздерінен) ғылымымен тікелей байланысты, Семасиологияда шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарды атап білдіретін атауыш сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасы (лексикалық семантика) жан-жақты қарастырылады. Лексикология тіл білімінің грамматика саласымен де үнемі қарым-қатынаста болады. Тілдегі сөздер номинативтік (атауыштық) қызмет атқара отырып, грамматикалық формалар арқылы өзгеріске түсіп отырады. Бұл әсіресе тілін тарихи даму барысында лексикалық бірліктерді грамматикалану процесін, сонымен бірге сөз тіркестерінің лексикалық бірлікке (созге) ауысу (лексикалану) процесінен айқын көрінеді. Мысалы, құлап қала жаздады дегендегі жаздады сөзінің лексикалық мағынасынан айрылып, көмекші етістікке айналуы грамматикалану нәтижесі. Осындай жағдай басқа да бірқатар көмекші етістік мәніндегі (сал, бол, бер, қал, қой, тұр) сөздерден байқалады.
Сөз айналамыздағы зат я құбылыс жайындағы ұғымның аты я атауы болса, әрине, ол атаудың қоғамдық өмірде өзіне телінген мағынасы да болады. Бірақ ол мағына өзі атайтын затпен я құбылыспен тікелей табиғи байланыста болмаса да, сол ұғымды білдіретін белгі (таңба) я сол ұғымның мазмұнының бейнесі ретінде қалыптасатындықтан, бір тілде сөйлейтін адамдардың бәріне де бірдей түсінікті болады. Мысалы, тас, ағаш, топырақ деген сөздерді алсақ олардың әрқайсысы -- әрі нақтылы, әрі жалпы атау. Өйткені ағаш деп көз алдымыздағы (я қолымыздағы) белгілі бір нақтылы ағашты да, сондай-ақ, жалпы, ағаш атаулыны да атай береміз.
Әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспен, жеке-дара тұрғандағы (статикалық күйдегі) нақтылы я негізгі мағынасы, әдетте, лексикалық я тура мағына деп аталады.
Тілдің сөздегі осындай әр алуан мағыналары бар сөздерден құралады. Тілдегі сөздерді, олардың жүйесін, даму заңдарын, қоғамдық тұрмыстың сала-салаларымен байланыс-қатысын, сондай-ақ, жеке сездердің лексикалық мағыналарын, сөздердің шығу тарихы мен мағыналарының даму, колданылу өзгешеліктерін лексикология ғылымы тексереді.
Лексикалық мағыналары басқа-басқа сөздерді әрі қарай топшылай түсіп, топ-топқа бөліп, олардың әр тобына тән жалпы және жалқы сипаттарын анықтауға болады. Мысалы, тас, ағаш, топырақ деген сөздердің мағыналары жоғарыда лексика тұрғысынан қаралса, енді олардың бәрін де заттың атын білдіретін жалпы белгісіне қарай, бір ғана топқа жатқызып, зат есімдер деп, грамматика тұрғысынан топшылауымызға әбден болады. Сөздерді зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау деген сияқты грамматикалық топтарға бөлу салты -- осылайша топшылаудан туған дәстүр. Екінші сөзбен айтқанда, сөздерді грамматикалық топ- тарға бөлу рәсімі оларға грамматикалық түрғыдан қарап (грамматикалық мағыналарын ашып), соған сәйкес категориялық сыр-сипаттарын анықтаудан туған. Мысалы: Кен асылы -- жерде, сөз асылы -- елде (мақал); Елде болса, ерінге тиер; Ауылда болса, ауызға тиер (мақал); Тау-тауға қосылмас, адам адамға қосылар (мақал) деген сөйлемдердегі жерде, елде, ауылда, ерінге, ауызға, тауға, адамға сөздері мен тиер, қосылар сөздерін грамматикалық түрғыдан салыстырып топтауымызға әбден болады. Мысалы, жерде, ауылда, елде, ерінге, ауызға, тауға, адамға деген сөздердің лексикалық мағыналарында айырмашылық бола тұрса да, бұл жеті сөздің алғашқы үшеуінің (жерде, елде, ауылда) грамматикалық мағыналарында өзара іштей әлдеқандай бір жалпылық барлығын, кейінгі төртеуінің (ерінге, ауыз- ға, тауға, адамға) грамматикалық мағыналарында да өзара іштей әлдеқандай бір жалпылық барлығын аңғару қиын емес: жерде, елде, ауылда сөздерінің бәріне тән жалпы грамматикалық мағына жатыс септік жалғауы арқылы байланысса, ал ерінге, ауызға, тауға, адамға сөздеріндегі жалпы грамматикальіқ мағына барыс септік жалғауы арқылы топтанып айтылып тур. Оның бер жағында, осы сөздерді тек жатыс я барыс септікте ғана емес, шығыс, ілік, табыс, көмектес септіктерінде де, сондай-ақ, көптік я тәуелдік жалғауларында да қолдануға болады. Жалпы грамматикалық мағыналары жағынан бірыңғай болып келетін жоғарыдағыдай сөздерді зат есімдер деп атап, бір топқа белеміз.
Екінші топтағы тиер, қосылар деген сөздердің лексикалық мағыналары басқа-басқа бола тұрса да, екеуінде де іс-әрекетті я амал-қозғалысты білдірулерімен байланысты ортақ бір жалпы мағына бар. Бұл жалпы мағына оларға жалғанып тұрған есімшенің -ар (-ер) қосымшасынан тіпті айқын көрініп тур. Сондай-ақ, осы сөздерді ешбір іріктеместен тисе, қосылса, тиген, қосылған, тиетін, қосылатын; тиді, қосылды деген тәріздендіріп бірдей өзгерте беруімізге де болады. Іс-әрекетті білдіретін бұл сияқты сөздердің бәрі де етістік деп аталатын сөз табы категориясына жатқызылады, өйткені олардың әрқайсысына есімше, кесемше, етіс, шақ секілді грамматикалық категориялардың қай-қайсысы да жат емес.
Сөздің лексикалық мағынасына тікелей байланысатын, осындай жалпы грамматикалық мағыналарын, сондай-ақ, сол жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін формаларды грамматика ғылымы зерттейді.
Лексикалық мағына да, грамматикалық мағына да бір сөздің бойында жарыса өмір сүре береді. Мысалы, көршіні көрші шақырды (Абай) деген сөйлемдегі үш сөзді алсақ, алғашқы екі сездің лексикалық мағынасы бір де, соңғы сөздің лексикалық мағынасы өз алдына басқа. Алғашқы екі сөздің лексикалық мағыналары бір болғанымен, грамматикалық магыналарында өзгешеліктер де бар. Бұл екеуінің грамматикалық мағыналарындағы жалпы ұқсастықтар мыналар: екеуі де -- зат есім, екеуі де -- жекеше мағынаны білдіреді. Ал, ол екеуінің грамматикалық мағыналарыпдағы өзгешелік сол екі сөздің сыртқы түрлеріндегі (формаларындағы) айырмашылыққа байланысты. Әрине, көрші сезінен көршіні деген сөздің -ні бөлшегі артық. Осы артық бөлшек екінші сөздің тек сырткы түріне ғана емес, грамматикалық мағынасына да өзгешелік енгізіп тұр. Демек, көршінің сөзінде жоғарыда айтылған грамматикалық мағыналардан басқа, қосымша табыс септіктің мағынасы да бар. Осыған орай, бұл екі сөздің сейлем мүшелік қызметі жағынан құралатын грамматикалық мағыналары да ажырап, біреуі сейлемнің бастауышы (көрші), екіншісі сөйлемнің толықтауышы болып тур. Соңғы шақырды деген сөздің де бірнеше грамматикалық мағынасы бар: бул сез -- етістік, ол әрі өткен шақтың мағынасы, әрі үшінші жақтың мағынасын білдіреді.
Жығылсаң, нардан жығыл (мақал) деген сөйлемдегі'-жығыл және жығылсаң сездерінін түбірі (жық), лексикалық мағынасы да бір. Ал түбірге -ыл белшегі қосылып, жық етістігіне етіс категориясының, -са қосьшшасы шартты рай мағынасын, -ң қосымшасы оның үстіне екінші жақ пен жекешелік категорияларының мағыналарын берген.
Осы талдаудан мынадай қағидалар туады.
Сөз -- тек мағынасы жағынан ғана емес, құрамы жағынан да аса күрделі категория. Сөз қолданылғанда әр алуан тұлғалық өзгеріске ұшырап, түрленіп отырады. Ондай өзгеріс, ең алдымен, сөздің, морфологиялық құрамында болып отырады. Осындай тұлғалық өзгеріске орай, сөздің бірде лексикалық мағынасы өзгерсе, бірде семантикасы басқа реңкке көшеді. Сонымен бірге осындай өзгерістерге байланысты сездің грамматикалық мағынасы да түрленеді.
Сөздің бөлшектері мен мағыналарын, олардын, араларындағы қарым-қатынастарын және сол қарым-қатынастар мен құбылыстардың жүйе-жүйелерін зерттеудің нәтижесінде әрі сөздің морфологиялық құрамы мен құрылысы, әрі алуан түрлі грамматикалық категориялардың сыр-сипаттары айқындалады.
Сөздің сыртқы жамылышы (формасы) ретінде қызмет ететін дыбыстық құрамның (комплекстің) әрбір ұсақ дыбыстық бөлшегі, сол сөздің белгілі бір грамматикалық мағынасын білдіретін әрбір ұсақ бөлшегінің сыртқы жамылышы (формасы) ретінде қызмет етеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің әрбір грамматикалық бөлшегінің өзіне тән дыбыстық керсеткіш болады. Грамматика сөзді тексергенде, фонетикаға да, лексикаға да сүйенеді, олармен тығыз байланыса отырып, сөздің сырын ашады.
Адам өзара сөйлескенде жеке лексикалык сез арқылы білдіруге болмайтын неше алуан мағыналардың бәрін де тек грамматикалық амал-тәсілдердің кемегі ар- қылы ғана түсінікті етіп айта алады. Ендеше, грамматикалық тәсілдер де лексикалық тәсілдермен қоса-қабат қолданылатын аса қажетті тәсілдер болып саналады.
Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдерінің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады. `
Грамматикалық құрылыс сөзге сүйенеді және сез арқылы ғана көрініп отырады; сезді таяныш етпейтін бірде-бір грамматикалық құрылыс болмайды. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық кұрылысын зерттегенде, өзінің тексеретін объектісінің негізгі өзегі етіп сөзді және сөйлемді алады. Тексеру объектілерінің осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі салаға бөлінеді.
Морфология -- сөз және оның формалары туралы ілім. Сөйлеу дағдысында әр сөз сөйлем ішіндегі өзге сөздермен белгілі заң бойынша әрқилы қарым-қатынасқа түседі де, әлденеше қилы өзгеріске ұшырап, әр алуан қызмет атқарады морфология осындай сөздерді жеке-жеке қарамай, жалпы сөз атаулыны алып, оларды белгілі топтарға беліп, сол топ-топтыц әрқайсысына тән жалпы грамматикалық сыр-сипатын анықтайды. Соның арқасында сөздердің әр тобының өзіне лайық жалпы грамматикалық мағыналары мен грамматикалық формалары айқындалады, сөз таптары ажыратылады, әр сөз табына тән категориялардың сыр-сипаттары ашылады. Осындай талдаулардың нәтнжесінде сөздің жасалу, түрлену, өзгеру жүйелері, сөздің бөлшектенуі және олардың әрқайсысының грамматикалық мағыналары мен қызметтері анықталады.
Синтаксис -- сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады (Ол туралы синтаксис оқулығынан қараңыз).
Морфология сөзді, сөздің тиісті белшектерін, олардың мағыналары мен қызметтерін талдаса, синтаксис сейлемді, сөйлем ішіндегі тиісті сез тіркестерін я жеке сөздерді (сейлемнің мүшелерін), олардын. қарым-қатынастары мен грамматикалық сыр-сипаттарын талдайды.
Грамматиканың бұл екі саласы екі сара болып ікТк- телгенімен де, олар іштей бір-бірімен тығыз байланысты, тіпті екеуі бір бүтіннің екі бұтағы сияқты. Мысалы, Қызы едім Есімбектің атым Шұға; Басталды бул өлкеге атым шығады (Б. Майлин). деген сөйлемдердегі сөздерге жалпы грамматикалық талдау жасай бастасақ, ондағы сөздерді, әрине, морфология өз тұрғысынан, синтаксис өз турғысынан талдайды. Ал, ондай талдау үстінде іс жүзінде морфология синтаксистің ішіне еніп кетсе, керісінше, синтаксис морфологияныц да ішіне еніп кетеді, демек, ол екеуі бір-біріне жәрдемдесіп, өзара селбесіп отырады.
Морфология сөзді оқшау қарамайды, оны басқа сөздермен байланысты қарап барып, олардьің қарым-қатынастарын анықтайды. Бірақ морфология сездерді, олардың қарым-қатынастарын сол тілдің жүйеснің қалыпты бір көрінісі, бөлшегі ретінде талдап, оларды бір-бірімен ұштастырып қарайды. Өйткені сезден сөз тудыру, сөзді түрлендіріп езгерту, сөз бен_сөзді жалғастыру сияқты амал-тәсілдер -- әрі әбден қалыптасып отқан, әрі унемі қолданылатын дағдылы, жүйелі құбылыстар. Сол себептен морфология тіліміздегі әрбір, жұрнақты, әрбір жалғауды я болмаса басқа-бір морфологиялық құбылысты және олардың әрқайсысыныда формасын тілдің жүйесімен байланысты, сол жүйеден тарайтын және сол жүйеге барып қосылатын заңды құбылыс деп қарайды. Мысалы: Қой жатыр, қойшы тыңдап турды елжіреп (Абай); Екі атты таныған Абайдың көңіліне ол аттың иелері түсті (М. Әуезов) деген сөйлемдердегі бірінші сөйлемнен қой және қойшы сөздерін, екінші сөйлемнен атты және аттың сөздерін өзара бір-бірімен са- лыстырып және қойды, қойға, қойдан, қойда, қойлар, қойшылар, сондай-ақ, аттан, атқа, атты, атпен, атшы, атшылар сияқты сөздердің өзгерген түрлерімен салыстырып қарасақ, олардың әрқайсысы әрі тіліміздің бүкіл грамматикалық жүйесінен тарайтын, әрі сол жүйеге сарқылатын өзара бір-бірімен байланысты грамматикалық қүбылыстар екенін мойындаймыз.
Морфология сөздің формасын да тексереді. Ал, сөздің формасы деген үғымға сөздін негізгі түбірі де, сөздің' туынды, біріккен, қосарланған, әр қилы қосымшалар қосылған түрлері де, сөз тіркестері де енеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің формасы деген ұғым сөзден сөз тудыратын, сөз бен сөзді байланыстыратын тәсілдерді де, сондай-ақ, сөзге қосымша мағына жамайтын өзге тәсілдерді де қамтиды.
Тілдегі сөздерді грамматикалық мағыналарына, формаларына және қызметтеріне карай, топ-топқа бөліп топтастыру да, әр сөз табына тән категорияларды анықтау да морфологияның міндеті.
1.2 Лексика саласындағы Тілдік ауытқу, Грамматикалық өзгерістер
Бүгінгі қазақтың сөйлеу мәдениетінде "келе жатыр", "бара жатыр" деу үйреншікті дағдыға айналды. Осы арада қисынды сауал туады: "Өзі келеді немесе барады, сөйте тұра қалай "жатады?". Сөз тіркесі ішкі мағыналық қайшылықтан тұратынын аңғарсақ та, мән бермейміз. Республиканың батыс аймағының қазақтары әлгі сөзді "кел[е]атыр, баратыр" деп қолданады. Бұл ежелгі руникалық ескерткіштерде сөйлем ішіндегі баяндауыш қызметінде жұмсалатын етістік сөзді тиянақтап тұратын - дір, - дыр грамматикалық формантының ХІХ ғасырдағы жазба ескерткіштерде "келедүр, барадүр" пішінінде таңбаланғаны мәлім. Буын арасындағы "і"-нің "ү"-ге, "ы"-ның "ұ"-ға ауысуы, тіліміздегі кішік сөзінің күшік лексикалық тұлғасына айналу мысалынан нақты көруге болады. Бұдан тілдің грамматикалық құрылысының өзгеруі, жетілуі лексикалық құрамына қарағанда едәуір баяу жүретіндігін байқаймыз.
Абыз Абай шығармашылығында:
Ақылмен хауас барлығың
Білмейдүр жүрек сезедүр.
Мүтәкәллимин, мантиқин
Бекер босқа езедүр, -
деген өлең шумағы бар. Осы өлең жолдарындағы біз ерекшелеген тіліміздің грамматикалық түрленген төлтума лексемаларын ілгерідегі мәртебелі ғалым ағаларымыз кітаби сөз деп анықтаған. Бұл пікірмен біз келісе алмаймыз. Оқымыстылардың ойынша, Абай "Теолог пен логиктер бекер босқа езеді деудің орнына, білмейдүр, сезедүр деп әдейі қолданған" (Кеңесбаев І., Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі. А., 1962, 166-б.). ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамы теолог, логик дегенді қайдан білсін, төрүктектес ұлт пен ұлысқа шығыс мәдениетінің тигізген ықпалымен хауас, мүтәкәллимин, мантиқин тәрізді араб-парсы кірме сөздерінің жазба дәстүрде кең қолданылғаны ақиқат. Асылы, Абайдан кінәрат іздеудің ғылыми негізі жоқ, кемшілік өз сөзімізді жатырқатқан "ғалымдардың ашқан жаңалығында".
Жалпы байырғы төрүк руникалық графикасымен тіліміз тікелей байланысып тұр. Түрік қардаштарымыз ежелгі руна тас бітіктеріндегідей "келүр, көрүр, білүр..." үлгісінде қысқа да, нұсқа қолданады. Ендеше, бағзы тілдік айналымда жоқ "келе жатыр, бара жатыр" сөз тіркесі қайдан алынған деген сұрақ туады? Және төрүктекті ұлт пен ұлыстардың арасында қазақтан басқасының лексикалық қорынан бұл тіркесті кездестірмейміз. Салыстырмалы түрде араб-парсы элементтерінің ықпал-әсері күштірек саналатын көрші өзбектер әдеби нұсқасында "келеділар, барадылар ", диалектілік "келді, барды", "кетуатты, келуатты" лексикалық тұлғасында қолданады.
Бәлкім, ықылас қойып, мұқият зерделегенге қазақтың ұлттық санасының сүлесоқ, енжарлығы, ойды тиянақтайтын жасанды "жатыр" сөзінің магиялық қуатына тұсаулы болуы әбден ықтимал?! Сондықтан тілдің ұғым-танымды білдіру қабілеті ғалымдар тарапынан мемлекеттің қасиетті шекарасын күзеткендей ұдайы бақылауда ұстаудың ұлт мүддесінің қауіпсіздігі тұрғысынан стратегиялық маңызы зор. Осы түйінді шешу үшін "бара жатыр, келе жатыр" сөз тіркесінің баяндауыш тұлғасындағы синтаксистік қолданысын "барадыр, келедір", яки "барадүр, келедүр" немесе "баратырық, келатырық" деп ауыстырып жұмсаса, ішкі мазмұны мен сыртқы тұрпаты қандай келісті болар еді. Қазақтың сана-сезімін "дір" дегізіп, "дүр" еткізіп, "атыру" әркімнің азаматтық міндеті. Өйткені, жасыратыны жоқ, жаппай сауатты бүгінгі ұрпақ ауызын ашқан сайын жалбарынғандай сан мәрте "жатыр" деп қайталай берген соң, Тәңірінің құлағына шалынып, көптің тілеуі қабыл болмасына кім кепіл.
Иә, қазақ не істесе де, тек "жатып" істейді. Расында, толғандыратын жағдай. Заманында бұған алаш арыстары да көңіл түкпіріндегі алаңдаушылық сезімін жасырмаған. Міржақып Дулатұлы:
"Найзаменен түртсе де,
Жатырсың, қазақ, оянбай.
Мұнша қалың ұйқыны
Бердің бізге, ой, Алла-ай!"
десе, Мағжан Жұмабайұлы 1911 жылы "Айқап" журналының №2 санында "Жатыр" атты өлеңін жариялайды:
"Мінекей, қазақ солай бітіп жатыр,
Күннен күн артқа қарай кетіп жатыр.
Сезінбей өз өлгенін, өзінікін
Аты өшкір оқығандар нетіп жатыр..".
Әйгілі ақын қазақтың күллі кемшілігінің түп себебін бейнелі тілмен "жатыр" сөзіне меңзеп, тыңдарманға әсер ету үшін отыз мәрте қайталайды. "Жатыр" сөзін Мағжанның ақындық түйсігі "өлумен" егіздеп, естілердің назарын шұғыл аударуға дабыл қағады. "Ана тілі" газетіне тіл туралы ой-пікірін білдірген Зиядолла Қоңыр атты оқырман "Неге екені белгісіз, кейбір қазақтар тілді бұзуға құмар. Бұл әдет те білімділіктің нышаны дей алмас едік...", "Қазақта... "Баратырық" емес, "бара жатырмыз", "келатырық" емес, "келе жатырмыз" ("Ана тілі" газеті, №41, қазанның 13-і, 2005 ж.), - деп, халықтың тіліне ешбір дәйексіз редакция жасап, керісінше бұрмалауға кеңес береді. "Нешеме ғасыр жеріңді жерлеп, суыңды сулап кележатқан орыстың қазақ тілін білмеуі милаулығынан емес, білгісі келмеуінен"; "Біреуге иленбей, іргелі елдік қалпын ұстанып кележатқан үрдіс бар" (Сабыржан Шүкірұлы. "Ана тілі", №20 - 21 мамырдың 18-і, 2006). "Кележатқан" сөзі дәл осы лексикалық тұлғасында бірге жазылса, біріншіден, дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруіне байланысты ықшамдалады. Бұл тілдік құбылысты М.Томанов былай пайымдайды: "Түркі тілдері тарихында негізгі етістік пен көмекші етістік тіркесінің редукцияға ұшырауы жиі кездесетін құбылыс. Қазіргі қазақ тілінің фактілері мұндай құбылыстың әлі де болып отыратындығын дәлелдейді. Келатыр, түрегел, баратыр (келе жатыр, тұра кел, бара жатыр), т.б. айтылу нормасы есебінде қалыптасып кеткен сөздер сондай өзгерістердің нәтижесі. Мұндай сөздер құрамынан екі түрлі өзгеріс байқалады: екпінсіз буынның түсіп қалуы және дербес сөздің (көмекші етістіктің) грамматикалық формантқа айналуы" (Тіл тарихы туралы зерттеулер. (Түркі [қазақ] тілдері бойынша). Алматы: "Ғылым" ғылыми баспа орталығы, 2002. 106‒107 бб.). Аяулы ұстаз, сезімтал ғалымның пікіріне қосыла отырып, (келе жатыр, бара жатыр) ХХ ғасырдың жиырманшы жылдарының аяғындағы кеңестік "ғылыми жаңашылдық" өзгерістің нәтижесінде жазба дәстүрде жасанды тұрақтандырылып, тілдік қолданыста штампқа айналдырылғандығына зерттеу барысында көз жеткіздік. Екіншіден, орфографиялық ережеге қайшы. Орфографиялық сөздік - сол тілді тұтынатын баршаға ортақ жүгінетін заңды бекітілген мемлекеттік құжат. Қазақ тілінің лексикалық қорындағы бұл негізге алатын бекітілген жазылу нормасын бұқаралық ақпарат құралы бұзуға немесе бұрмалауға еш қақысы жоқ. Егер қажетті өзгерту мен түзетулер енгізу керек болғанда ғана ғылыми дәлел, уәжбен тиісті мекемелер мен жауапты орындарға мерзімді баспасөз бетінде ұсыныс пен талап қойылуы шарт. Себебі бар орфографиялық сөздікті менсінбей күнделікті ақпарат алатын баспасөз құралдары тілдік қорымыздағы атауларды кімнің ауызы қалай қисайса, солай жаза беретін болса, мұндай алақұлалық тіл мәдениетіне қауіп төндіріп, қоғамдық ортада әлеуметтің қайсы үлгіге сүйенерін білмей анархия туғызары анық. Тілдегі осы түйткілдің күнделікті куәсі ресми жауапты, құзырлы орындар мен лингвист оқымыстылардың мәселенің мән-жайын шұғыл түрде ғылыми айқындауға дәрменсіздігі мен белсенділік таныта алмауы - кәсіби деңгейінің шамасына әзірге өлшем боп тұр...
Егер бұл екі дербес мағыналы сөз бір ұғымды білдірсе, үндестік заңына орай, емлеге сәйкес "келатқан" болып өзгеріске түсуі тиіс. Екі бөлек сөздің бір мағына үстеп бірігуі, кірігуі - тілдік тұтынуда ықшамдалып, жазу мен айтуда жеңілдеп, тәжірибеде оңайлық үшін табиғи үнемделеді. Білім беру жүйесінде, әсіресе өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуда, яки мемлекеттік тілді үйретуде шатастырмайды.
Рухани өмірімізде төлтума төрүк руна таңбаларымен жазуға тиым салынған дәуірден бастап ортақ орфографиялық қағидамыздан қатар айырылдық. Мың жылдан астам тұтындық деп есептелетін араб қәріпті жазу үлгісіне тіліміз тарихында талай мәрте өзгеріс енгізілді. Біздіңше, бағзы төлтума төрүк руникалық жазуының орнын басқан араб графикасының қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәлме - дәл толық берудегі елеулі айырмашылығы лексикалық-семантикалық олқылықтар мен ақауларға себеп болды. Қазақ тілінің дыбыс жүйесіне лайықталып, түбегейлі реформа жасалуы "Айқап" журналының 1912 жылғы №4 - 5 санында жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлының "Жазу тәртібі" атты мақаласынан басталады. Алайда Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Халел Досмұхамедұлы, Қошке Кемеңгерұлы, т.б. алаш зиялыларының ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ тілінің емлесі мен жазу тәртібі, термин мәселесіне байланысты тұжырымды қағидалары кеңестік тіл біліміне жат деген желеумен ғылыми жалғасын таппай аяқсыз қалды.
Қолданыстағы "келе жатыр" сөз тіркесінің мағыналық-логикалық құрылымы қате екеніне көз жеткізу қиын емес. Егер морфологиялық талдау жасасақ тіркестің алдыңғы бөлігінің түбірі "кел" етістігі, оған есімшенің "е" жұрнағы жалғанып істің қозғалыс үстіндегі сипатын білдіріп тұр. Екінші компоненті "жатыр" сөзінің лексикографиялық анықтамалықтарда екі түрлі мағынасы бар: "1.жатыр зат. Әйелдің, аналық жан-жануарлардың бала, төл өсіп жетілетін ішкі органы. 2.жатыр к. ет. Негізгі етістіктегі істің мезгілге байланысты жайын білдіріп, күрделі етістіктің құрамында қолданылатын сөз" (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 4 - том. А., "Ғылым", 1979, 7‒8 бб.) делінген.Тақырыбымызға арқау болған жатыр сөзін қазақ тіл білімінің теориялық еңбектерінде "көмекші етістік қызметінде жұмсалады" деп оқымыстыларымыз "ғылыми заңдастырып" қойғанмен, оның жеке тұрғандағы мағынасы айқын, істің қозғалыссыз бір қалыпты күйін білдіреді. Мысалы: Ол ұйықтап жатыр; Қалам мен қағаз үстел үстінде жатыр. Демек, "келе жатыр", "бара жатыр", "тұрып жатыр", "өсіп жатыр", "теріп жатыр", "орып жатыр", "ұшып жатыр", т.т. тіркестердегі жатыр "көмекші етістігі" сөйлеу актісінде іс-қимылды үнемі тежеу үшін саналы түрде сөзбен салынған "дұғалық", ойды тиянақтаудың орнына мағыналық-логикалық қайшылық туғызу ниеті көзделген. Зады, қатар орналасқан түзу қос сызықтай аталған сөз тіркестері семантикалық жағынан бір-бірімен мүлдем қиыспайды. Солай бола тұра бұған дейін қорғалған қыруар диссертациялық жұмыстар мен жарияланған монографиялық зерттеулерде аталған мәселеге қатысты ұшқарылық бүтіндей еш өзгеріссіз бірін-бірі қайталаудан әріге аса алмай келеді.
Жатыр лексемасының шығу тегі о баста етістіктің бұйрық райындағы жат + йер сөзінің бірігуі нәтижесінде қалыптасқан заттанған сөзжасам. Яғни эмбрионның (ұрықтың, генофондтың) жат[ын] жері, орны, құрсағы. Атау қазақ тілінің даму барысында үндестік заңына сәйкес жатыр лексикалық тұлғасына айналған. Қазақта "Ұйықтаған жері жаман" деген фразеологизм бар. Мұндағы мағынасы: жатыры, яки шыққан үйі жаман, ауыспалы түрде шыққан тегі, тәрбиесі жаман дегенді білдіреді. Немесе осыған ұқсас синонимдік қатар түзейтін Жатырынан қағынған Туа қағынып өскен, ежелден бұзылған; Жатырына тартты [тартқан] Мінез-құлқы, түр-сипаты туғанына [шешесіне] ұқсады деген мағынада қолданылады (Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Кеңесбаев І.К. А.: "Ғылым", 1977, 192-б.). Жатыр - кез келген жұмыр басты пенденің жарық дүниеге шыр етіп келердегі бастапқы шығатын үйі. Грамматикадағы "жатыр" көмекші етістігі қазақты сол шыққан үйіне сөз мағынасының құдірет күшімен кері енгізу әрекетінен туған "жаңалық". Иісі қазақ ауызекі тілде "келе жатыр, бара жатыр, тұрып жатыр, өсіп жатыр, теріп жатыр, орып жатыр, ұшып жатыр", т.т. демейді "келатыр, баратыр, тұрыпатыр, өсіпатыр, теріпатыр, орыпатыр, ұшыпатыр" дейтіні еш талассыз. Өкініштісі, қазақ радиосы мен телеарна тілшілері эфирден әлгі сөздің үндесім заңын сақтамағандықтан орфоэпиялық дыбыстауы (дикциясы) мен дауыс диапозонын, ырғағы мен екпінін, мәнерлілігі мен әуезділігін бұзып айтуды әбден әдетке айналдырды. Әйтеуір қазақты барса да, келсе де, тұрса да, ойласа да, тойласа да мешел жандай сөздің сиқыр қуатымен "жатқызу", кезінде миссионерлердің сауат ашу, ағарту, тілді ғылыми жүйелеуді желеу етіп, табиғатында жоқ заңдылықты әдейі жазуға бағындыру арқылы ұлттың рухани дамуын жіпсіз байлап қою әдіс-амалы болатын. Неге десеңіз, келе жатыр, бара жатыр тіркесі сөзбе-сөз орысшаға аударғанда приходит лежит, идёт лежит дегенді білдіреді. Бұл тіркесті "тура мағынасында аударған дұрыс емес ғой" деп ақтағысы келетін білгіштердің қазақ тіліндегі этномәдени "сегіз көз", "сенің арқаңда күн көру" деген сияқты ұлттық тілдің өзіне тән ерекшелігімен бір қатарға қойып, шатастыруына әсте болмайды. Христиандардың Қасиетті Кітабында "В начале было Слово, и Слово было у Бога, и Слово было Бог. Оно было в начале у Бога, Все чрез него начало быть, и без Него ничто не начало быть, что начало быть. В нем была жизнь, и жизнь была свет человеков" [Ин. 1, 1-4], яғни "ең әуелі Сөз пайда болды" деуінде гәп бар. "Жақсы лепес ‒ жарым ырыс" дейтін қазақ ауыздан шыққан әр сөздің мән-мағынасына айрықша көңіл бөлген. Демек, сөздің материялану сырын, яки заттану құбылысын нәзік сезінген.
Біз "Қазақ әдебиеті" газетінің (№19, 2007) санын бастан-аяқ сүзіп оқығанымызда "жатыр" сөзінің "көмекші етістік" тұлғасында тіркескен 67 дүркін қолданысын санап шықтық. Мысалға жүгінелік: бара жатқан, атқарып жатқан, келіп жатқан, шешіп жатырмыз, салынып жатыр, жасай жатармыз, атсалысып жатырмын, болып жатқан, айтып жатады, талқылап жатырмыз, енгізіп жатырмын, көтеріліп жатыр, есейіп жатыр, дәріптеп жатыр, бөліп жатыр, көріп жатыр, шығып жатыр, деп жатыр, тумай жатып, бас ала алмай жатырмыз, көшіп жатыр, қойылып жатты, кешіп жатқан, шұқып жатсақ, өтіп жатыр, жазып жатқан, түсіп жатқан, сандырақтап жатыр, жүріп жатқан, айтып жатқан, айқындалып жатыр, сілемінде де жатқан, осында жатыр, аталып жатса, қолға алып жатса, тартып жатқандары, асып жатыр, билеп-төстеп жатқан, шындық жатыр, биіктікте жатыр, жалғасып жатса, істеп жатқан, қайнап жатыр, байып жатыр. Мұның ішінде бара жатыр, келе жатыр, болып жатыр, жүріп жатыр, т.т. деген тіркестер өте жиі қайталанады. Осы ретпен белгілі мерзімді баспасөз құралдарының соңғы сандарына талдау жүргізгенімізде аталған тіркес "Егемен Қазақстан" газетінің бетінде (№331 (24904), 24 қазан, 2007 ж.) 55 мәрте; "Ана тілі" газетінің бетінде (№45 (882), қарашаның 8-і ‒ 14-і, 2007 ж.) 60 мәрте кездестірдік. Бұл тілдік олқылық, стильдік шұбалаңқылық барша қазақ мерзімді баспасөзіне тән. Егер қазақ мерзімді баспасөзі мен баспа өнімдеріне осы бағытта статистикалық талдау жасасақ мұнан да сорақы жағдайға куә боларымыз шүбәсіз. Айталық, 4 баспа табақ көлеміндегі қазақ басылымдарының әрбір санында "келе жатыр, бара жатыр" сөз тіркесі орта есеппен 60 рет қолданысқа түседі десек, сингармонизм заңы бойынша "келатыр, баратыр" нұсқасында жазуға емле ережесіне түзету енгізілер болса, бірден артық-ауыс 120 баспа таңбасы үнемделеді. Сонда газет бетіне қосымша 120 баспа таңбалық қоғамдық-саяси, мәдени-рухани маңызды ақпаратты сыйғызудың мүмкіндігі туады. Осыған орай газет басқармасы нарықтық бағамен тиісті қаржылай пайдасын көреді. Дәл осы үлгімен жарық көрген 20 баспа табақ кітапта әлгідей жәйт сол күйі қайталанар болса, еңбектің өн бойынан артық-ауыс 600 баспа таңбалық қағаз мөлшері үнемделер еді. Ал, енді, осы сандық көрсеткішті баспа өнімдерінің жалпы таралым данасына көбейтсек, қаншама қағаз бен бояу рәсуа болып, қаншама артық қаржы мен еңбек күші тектен-текке шығындалатынын есептеп шығару қиын емес. Жә, бұл ана тілінің төлтума даму үрдісін қорғаумен қатар мәселенің коммерциялық және экономикалық тиімділігі...
Осыншама ұлан-ғайыр кеңістікті бағындырған көшпелі қазақтың қанына біткен жорықшыл қимыл-қозғалысы мен ілім-білімді меңгерген жасампаздық қарекетін бақталас көршілері үлкен қауіп етті. Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен халықтың даналық қадыр-қасиетін жоюды көздеген сыртқы күш ұдайы рухани танымын бұзуды мақсат тұтты. Дархан табиғат жомарттықпен ат үстінде жаратқан қазақты динамикалық қозғалыстан статикалық жансыз қалыпқа түсіруге империялық билік аянған жоқ. Сөйтіп, Ресей патшалығының отарлау саясаты іс жүзіне асыра алмағанын өткен ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік тоталитарлық жүйе жүргізген жаппай қуғын-сүргін зұлматы қысқа мерзім аралығында көздеген мақсат үдесіне жеткізіп тынды...
Сөзімізді түйіндесек, қазақтың рухани жан дүниесі шын мәнінде салтанат құрып, ұлан - байтақ Отанынының нақ иесі екендігіне өзін де, өзгені де сезіндіретіндей қоғамдық - әлеуметтік ахуалды туғызу үшін жат жұрттың үстемдігінен жұққан кесел - кесапаттың баршасынан құлантаза арылтатын идеологиялық ағарту шаралары мемлекеттің жүргізетін басым бағыттарының бірі болуы ‒ бүгінгі уақыттың талабы. Қазақтың сөзі түзелмей, мемлекеттік тіл түзелмейтінін қолына қалам ұстаған ағайын ар - ұжданындай ескергені абзал!
0.1 Қазіргі әлеуметтік желілер, ондағы ұғымдар мен түсініктер
Қазіргі әлеуметтік желі дегеніміз не? Алдымен оның өзіндік анықтамасы мен түсінігіне тоқталып, ажыратып алайық. Мен дипломдық жұмысымда бұл сұрақтың жауабын алдымен уикипедия материалынан қарадым. Уикипедия әлеуметтік желі дегенге мынадай анықтама береді:Әлеуметтік желілер-ермектері бірдей адамдардың интернетте бірігетін қоғамдастық сайттары.Осы сайттарда адамдар жедел түрде мәліметтер алмасады және достар табады.Бірақ осы сайттар арқылы тек қатынасып қана қоймай,адамдар музыка, видео іздеуі де мүмкін[1].
Айшылық алыс жерлерден,
Көзіңді ашып-жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды...[2, 34],-деп Ыбырай атамыз өлеңдеріне қосқандай,бүгінде әлеуметтік желі бізге жылдам хабар алуға көмегін беріп жатырЯғни,бұрындары хат жолдап,оның жауабын алу үшін апталап-айлап күтетін еді.Ал қазір әлеуметтік желі арқылы көзді ашып-жұмғанша сауалымызды жолдап,жауап алып отырмыз.Миллиондаған адам күнделікті өмірде әлеуметтік желілерді пайдалану үстінде.Біреуі ақпарат іздеу үшін қолданса,енді біреуі уақыт өткізу үшін,адамдармен тілдесу үшін пайдалануда.Әрине,әлеуметтік желілер бәріне бірдей әсер бермейді.Бастысы адам оны өз керегіне,дұрыс жолда пайдалануы қажет.
Жалпы, адамдардың әлеуметтік желіні қолдану мақсаттарын үшке бөліп қарауға болады.
Бірінші - байланыс. Олар маркетингтік, сараптамалық, зерттеулік немесе жай ғана дос-таныстармен хат-хабар алмасу үшін қолданады. Өзі әлеуметтік желінің басты функцияларының бірі де осы.
Екінші - ақпарат. Ақпаратты алу, бөлісу, тарату, жарнама жасау, құлақтандыру, хабарландыру, қоғамдық пікір қалыптастыру, пікірталас жүргізу тұрғысын көздейтіндер бар. Әлеуметтік желіні қолданушылар саны көбейген сайын мұның да маңызы артып келе жатыр. Өйткені, желілер түрлі мақсаттағы ақпараттарды қоғамға тез жеткізудің тиімді жолы. Бұған пайдалы да, арандату мақсатындағы ақпарат та кіреді. Басты бақылауға алынуы тиіс тұсы осы. Яғни, қадағаланбаса әлеуметтік желілер түрлі мақсаттарда үлкен қару болғалы тұр, болып жатыр да.
Үшінші - психология. Бұл адамның ішкі қажеттілігін, яғни эгоны қанағаттандырудың ең қолайлы әдісі. Қоғамда өз орнын таба алмай, ойларын ашық жеткізуге шамасы жетпей, тұйық күйінде қалыптасқан жандар үшін керемет құрал. Осы желілерді пайдалану арқылы олар өздерін басқаша сезіне бастайды. Лайк жинау, пікір жазу, селфи жасау немесе құнды деп санайтын ойларын бөлісу арқылы ішкі эголарын қанағаттандырады. Оффлайн өмірде жасай алмағанын онлайнда жүзеге асырғысы келеді. Бірақ тым асыра пайдалану - психологиялық дертке соқтыруы мүмкін. Сондай-ақ, желіге тәуелділік арқылы қоғамнан одан сайын алшақтатуы да ықтимал. Қалай дегенде де интернет және әлеуметтік желілер қазіргі қоғам тіршілігінің ажырамас бөлшегі. Тек қолдану барысында дұрыс пайдалануды және шектен шықпауды қадағалаған жөн.
Таңертен ұйқыдан тұра сала смартфоннан бүкіл әлемдегі жаңалықтарды көре аламыз.Кімнен хат келді, достарым қандай суреттер салды, әріптестерім қай жерде демалып жүр? Көршім қандай тағам жасағаны туралы ақпаратты бірнеше секундтар ішінде біліп отырамыз.Өміріміздің ажырамас бөлігіне айналған әлеуметтік желі туралы не білеміз,оның қандай түрлері бар,қалай пайда болды деген сұрақтарға жауап іздеп,ақ-қарасын ажыратып алайық.Мен дипломдық жұмысымда бұл сұрақтың жауабын Youtube арнасының бейнематериалдарынан қарадым[3].
Адамдардың бір-бірімен әңгіме-дүкен құратын ең алғашқы электронды хабарландыру тақталары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды Университеті
М.Т.Мыңжасарова
Интернет-қоғамдағы қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6B01702 - Қазақ және ағылшын тілдері білім беру бағдарламасы
Қарағанды қ.
2023ж
Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды Университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасының
Меңгерушісі фил.ғыл.кандидаты,
Қауымдастырылған профессор
С.А.Кенжеғалиев
6B01702 - Қазақ және ағылшын тілдері
білім беру бағдарламасы
Интернет-қоғамдағы қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері.
тақырыбындағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ізденетін дәреже: бакалавр
Орындаған: студент М.Т. Мыңжасарова
... ... ... ... ... ... ... ...
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к.,
қауымд.профессор Б.А.Қалиев
... ... ... ... ... ... ... ...
Қарағанды қ.
2023
Жоспары:
Кіріспе
І ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ КҮЙІ ЖАЙЫНДА
Қазақ тілі лексикалық және грамматикалық жүйесінің соңғы жылдардағы зерттелуі (1990-2022ж)
Лексика саласындағы Тілдік ауытқу, Грамматикалық өзгерістер
ІІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУ СИПАТЫ
2.1 Қазіргі әлеуметтік желілер, ондағы ұғымдар мен түсініктер
2.2 Қазіргі қазақ тілді әлеуметтік желілердегі тілдік қолданыстар
2.3 Әлеуметтік желілердегі сөз мәдениетінің қате қолданыстары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тіл - халқымыздың асыл қазынасы. Ұлттың болашағы - ана тілінде. Оның мерейін асқақтататын да, төмен түсіретін де өзіміз. Әрбір адам өз ана тілінде білуге және мемлекеттік тілді меңгеруге міндетті. Тіл атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес асыл мұра.
Тіл - қай ұлттада, қай елде болмасын қасиетті, киелі ұғым. Қазақ тілі - түркі тілдерінің ішіндегі ең таза, әрі бай тіл.
Тақырыптың өзектілігі: Ұлтты ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де, бет-бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі. Әлеуметтік желі - бұл тек адамдарды бір-бірімен байланыстыратын веб-сайт қана емес, сонымен қатар жастардың сөз мәдениетін дамытатын құрал. Қазргі кез келген ұялы телефонда бір емес, бірнеше әлеуметтік желінің түрлері бар. Әлеуметтік желі тақырыбы түрлі ғылым салаларын ойландырып келе жатыр. Әлеуметтік желі және ондағы қауіпсіздік түрлі ғылым салаларын ойландыруда. Дәрігер мамандарын көзге әсері жайы алаңдатса, психологтар өз саласының маңайынан қарастыруда. Отбасыға әсерін өзіндік козқарас тұрғысынан әлеуметтанушылар қарастырса,
дінтанушылар дін жағынан зерттеп жатыр. Олардың пайдалы, пайдасыз жақтарын ажыратып, әрбір зерттеуші жақ мәселенің шешілу бағыттарын ұсынады. Мен де болашақ тіл маманы ретінде осы мәселені қарап, шешімін табуға тырыстым.
Қазіргі таңда оқушылар көркем шығарманы өте аз денгейде оқитынын жақсы білеміз. Барлығы дерлік ауызекі тілде қолданылатын сөздермен сөйлеседі, сөздердің айтылу ережесін сақтамайды, бір- біріне әлеуметтік желіде хат жазғанда жазылу емлесін мүлде қолданбайды. Жастар мен жасөспірімдердің сөздік корында түсініксіз сөздер мен сөйлемдер өте көп. Олардың әлеуметтік желідегі амандық-саулық сұрасқанын оқыған кезде, төбе шашың тік тұрады. Мысалыға алар болсақ, сөздерді әріптерін тастап кету немесе жөнді-жөнсіз қысқарту, латын әріптерн колдану, төл дыбыстарды пайдаланбау, орыс тілінің сөздерін араластырып сөздердің орнына смайликтерді жіберу әдетке айналып кеткен.
Мұндай олқылықтар туған тіліміздің дамуына, көркеюіне, өз бойындағы табиғатын сақтап калуына зияны орасан зор болмақ. Ал филолог мамандардың негізгі міндеті әрі тіледі жаргондарды жою және тіл мәдениетін сақтап қалуға ат салысу.
Тіл мәдениетін, сөз мәдениетін он бір жыл бойы мектепте оқиды. ЖОО-на келіп, тағы да қайталап оқытылады. Жан-жақтан оқытылады. Бірақ тіл мәдениеті бұзылады. Неге? Бұрын осындай бұзылған нәрселер ауызекі тілде ғана колданылатын еді. Мысалы: бара жатырмын- баратрм, келе жатырмын-кежатрым, сол жаққа-сояққа, әке-батя, әже-бабуля т.б. Жазбаға түскенде өз нормасы сақталынып отырып жазылатын. Ал әлеуметтік желі айтылған сөзді дәл солай жазуды нормаға түсіріп жатыр. Қалай айтылса, солай жазылып жатыр. Осы каншалықты дұрыс, қаншалықты дурыс емес? Оған әсер етіп отырған фактор не? Бұзылуды зерттеп жатқан ғалымдар кімдер? Ютуб арнасы, кинолар, өзге тілдің әсері бар ма? Бұзылуға сеппігін тигізіп жатқан жастар тілі болса, жастар қанша? Осы сұрақтардың жауабы осы дипломдық жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы: Қазақ тілінің тарихтан бүгінге жалғасқан Қазіргі қазақ тілінің ахуалы. Қазақ тілінің тарихына тоқала отырып, бүгінгі жағдайын саралау. Мемлекеттік тіл дамуындағы өсекті мәселелерді дәлелді талдау.
Диплом жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ тілді әлеуметтік желідегі сөз
мәдениетін проблемалары қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ тілді әлеуметтік желі оның түрлері жөнінде түсінік бере отырып ондағы қазақ тілін қолданыс аясына
талдау, зерттеу жүргізу.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысында көрсетілген
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді орындау көзделді:
-Қазақ тілді әлеуметтік желідегі сөз мәдениетіне талдау жасау;
-Әлеуметтік желінің түрлері, ондағы ұғым-түсініктерге шолулар
жасау, анықтамаларды жинақтау саралау;
-Қазргі қазақтілді әлсуметтік желілер, ондағы тілдік қолданыстарға талдаулар жүргізу;
-Әлеуметтік желілердегі қате және қайшы колданыстар,мәдениетіндегі проблемаларды анықтау;
-Қазақ тілін оқытудағы бүгінгі жаңа көзқарастар мен идеяларға байланысты ұсыныс-пікірлерге шолулар жасау, саралау;
Диплом жұмысының дереккөздері. Қазақ тілді әлеуметтік желідегі сөз мәдениеті мен тілді оқыту мәселелері туралы дипломдық зерттеу жұмысымызда отандық және шетелдік ғалымдардың, тілді оқытудың өзекті мәселелері бойынша әдіскер ғалымдар мен мектеп мұғалімдерінің, жалпы қазақ тілінің дамуы мен қолданылуына аландаушылық тудыратын әлеуметтік желі қолданушылардың пікірлері мен көзқарастары пайдаланылды. Осылардың ішнде әсіресе М.Балақаев, Р.Сыздық, А.Абасилов т.б. еңбектері басшылыққа алынып, теориялық негіз ретінде қолданылды.
Жұмыстың теориялық, практикалық кұндылығы.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Жұмыс барысында сипаттау, баяндау, талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ КҮЙІ ЖАЙЫНДА
1.1Қазақ тілі лексикалық және грамматикалық жүйесінің соңғы жылдардағы зерттелуі (1990-2022ж)
Лексикология (гр. lexikos сөз туралы және logos ілім создерінен) тіл білімінің сөздік құрамды, тілдің лексикасын зерттейтін саласы. Сөздік құрам дегеніміз тілдегі барлық создердің жиынтығы, ол лексика деп те аталады. Сөздік құрамға байланысты лексикологияның қарастыратыны: тілдің негізгі бірлігі ретінде көрінетін сөз мәселесі, лексикалық бірліктердің типері, сөздік құрамның құрылымдық сипаты, лексикалық бірліктердің функциялық қызметі, сөздік құрамнын толығу, даму жолдары, лексиканың тілден тыс шындық өмірге қатысы, тілдің басқа салаларына сөздік құрамның қарым қатынасы.
Қазақ тілінің лексикологиясы - қазақ тілінің сөздік құрамын (лексикасын) тексеретін ғылым. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік құрамы халқымыздың басынан кешірген бүкіл тарихының, шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсі іспеттес, ол ғасырлар бойы даму нәтижесінде бірте бірте қальптасқан. Лексикологияны жете түсіну үшін, оның нысаны болып табылатын сөздік құрам тұтас бір бүтін жүйе ретінде каралуға тиіс. Создік құрам тұтас жүйе ретінде көп салалы болумен бірге, тілдің баска салаларымен де тікелей байланысты. Шындық болмыстағы заттар мен құбылыстарды тек сөз атап білдірмейді, сонымен бірге тұрақты сөз тіркестері де біліре алады. Осыған орай лексикология сөз мағынасымен үйлесіп, сәйкесіп отыратын тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін фразеологизмдерді де (гр. phrasis сөйлемше, logos ілім) нысан етіп карастырады. Тіл байлығы тек сөздің молдығынан көрінбейді, тіл байлығы дегенді тілдің мағыналық байлығынан тыс қарастыру біржақтылық болады. Бұл жағынан лексикология сөздердің магыналық күрылымын зерттейтін семасиология (зр. semasia мон, мағына, logos ілім сөздерінен) ғылымымен тікелей байланысты, Семасиологияда шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарды атап білдіретін атауыш сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасы (лексикалық семантика) жан-жақты қарастырылады. Лексикология тіл білімінің грамматика саласымен де үнемі қарым-қатынаста болады. Тілдегі сөздер номинативтік (атауыштық) қызмет атқара отырып, грамматикалық формалар арқылы өзгеріске түсіп отырады. Бұл әсіресе тілін тарихи даму барысында лексикалық бірліктерді грамматикалану процесін, сонымен бірге сөз тіркестерінің лексикалық бірлікке (созге) ауысу (лексикалану) процесінен айқын көрінеді. Мысалы, құлап қала жаздады дегендегі жаздады сөзінің лексикалық мағынасынан айрылып, көмекші етістікке айналуы грамматикалану нәтижесі. Осындай жағдай басқа да бірқатар көмекші етістік мәніндегі (сал, бол, бер, қал, қой, тұр) сөздерден байқалады.
Сөз айналамыздағы зат я құбылыс жайындағы ұғымның аты я атауы болса, әрине, ол атаудың қоғамдық өмірде өзіне телінген мағынасы да болады. Бірақ ол мағына өзі атайтын затпен я құбылыспен тікелей табиғи байланыста болмаса да, сол ұғымды білдіретін белгі (таңба) я сол ұғымның мазмұнының бейнесі ретінде қалыптасатындықтан, бір тілде сөйлейтін адамдардың бәріне де бірдей түсінікті болады. Мысалы, тас, ағаш, топырақ деген сөздерді алсақ олардың әрқайсысы -- әрі нақтылы, әрі жалпы атау. Өйткені ағаш деп көз алдымыздағы (я қолымыздағы) белгілі бір нақтылы ағашты да, сондай-ақ, жалпы, ағаш атаулыны да атай береміз.
Әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспен, жеке-дара тұрғандағы (статикалық күйдегі) нақтылы я негізгі мағынасы, әдетте, лексикалық я тура мағына деп аталады.
Тілдің сөздегі осындай әр алуан мағыналары бар сөздерден құралады. Тілдегі сөздерді, олардың жүйесін, даму заңдарын, қоғамдық тұрмыстың сала-салаларымен байланыс-қатысын, сондай-ақ, жеке сездердің лексикалық мағыналарын, сөздердің шығу тарихы мен мағыналарының даму, колданылу өзгешеліктерін лексикология ғылымы тексереді.
Лексикалық мағыналары басқа-басқа сөздерді әрі қарай топшылай түсіп, топ-топқа бөліп, олардың әр тобына тән жалпы және жалқы сипаттарын анықтауға болады. Мысалы, тас, ағаш, топырақ деген сөздердің мағыналары жоғарыда лексика тұрғысынан қаралса, енді олардың бәрін де заттың атын білдіретін жалпы белгісіне қарай, бір ғана топқа жатқызып, зат есімдер деп, грамматика тұрғысынан топшылауымызға әбден болады. Сөздерді зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау деген сияқты грамматикалық топтарға бөлу салты -- осылайша топшылаудан туған дәстүр. Екінші сөзбен айтқанда, сөздерді грамматикалық топ- тарға бөлу рәсімі оларға грамматикалық түрғыдан қарап (грамматикалық мағыналарын ашып), соған сәйкес категориялық сыр-сипаттарын анықтаудан туған. Мысалы: Кен асылы -- жерде, сөз асылы -- елде (мақал); Елде болса, ерінге тиер; Ауылда болса, ауызға тиер (мақал); Тау-тауға қосылмас, адам адамға қосылар (мақал) деген сөйлемдердегі жерде, елде, ауылда, ерінге, ауызға, тауға, адамға сөздері мен тиер, қосылар сөздерін грамматикалық түрғыдан салыстырып топтауымызға әбден болады. Мысалы, жерде, ауылда, елде, ерінге, ауызға, тауға, адамға деген сөздердің лексикалық мағыналарында айырмашылық бола тұрса да, бұл жеті сөздің алғашқы үшеуінің (жерде, елде, ауылда) грамматикалық мағыналарында өзара іштей әлдеқандай бір жалпылық барлығын, кейінгі төртеуінің (ерінге, ауыз- ға, тауға, адамға) грамматикалық мағыналарында да өзара іштей әлдеқандай бір жалпылық барлығын аңғару қиын емес: жерде, елде, ауылда сөздерінің бәріне тән жалпы грамматикалық мағына жатыс септік жалғауы арқылы байланысса, ал ерінге, ауызға, тауға, адамға сөздеріндегі жалпы грамматикальіқ мағына барыс септік жалғауы арқылы топтанып айтылып тур. Оның бер жағында, осы сөздерді тек жатыс я барыс септікте ғана емес, шығыс, ілік, табыс, көмектес септіктерінде де, сондай-ақ, көптік я тәуелдік жалғауларында да қолдануға болады. Жалпы грамматикалық мағыналары жағынан бірыңғай болып келетін жоғарыдағыдай сөздерді зат есімдер деп атап, бір топқа белеміз.
Екінші топтағы тиер, қосылар деген сөздердің лексикалық мағыналары басқа-басқа бола тұрса да, екеуінде де іс-әрекетті я амал-қозғалысты білдірулерімен байланысты ортақ бір жалпы мағына бар. Бұл жалпы мағына оларға жалғанып тұрған есімшенің -ар (-ер) қосымшасынан тіпті айқын көрініп тур. Сондай-ақ, осы сөздерді ешбір іріктеместен тисе, қосылса, тиген, қосылған, тиетін, қосылатын; тиді, қосылды деген тәріздендіріп бірдей өзгерте беруімізге де болады. Іс-әрекетті білдіретін бұл сияқты сөздердің бәрі де етістік деп аталатын сөз табы категориясына жатқызылады, өйткені олардың әрқайсысына есімше, кесемше, етіс, шақ секілді грамматикалық категориялардың қай-қайсысы да жат емес.
Сөздің лексикалық мағынасына тікелей байланысатын, осындай жалпы грамматикалық мағыналарын, сондай-ақ, сол жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін формаларды грамматика ғылымы зерттейді.
Лексикалық мағына да, грамматикалық мағына да бір сөздің бойында жарыса өмір сүре береді. Мысалы, көршіні көрші шақырды (Абай) деген сөйлемдегі үш сөзді алсақ, алғашқы екі сездің лексикалық мағынасы бір де, соңғы сөздің лексикалық мағынасы өз алдына басқа. Алғашқы екі сөздің лексикалық мағыналары бір болғанымен, грамматикалық магыналарында өзгешеліктер де бар. Бұл екеуінің грамматикалық мағыналарындағы жалпы ұқсастықтар мыналар: екеуі де -- зат есім, екеуі де -- жекеше мағынаны білдіреді. Ал, ол екеуінің грамматикалық мағыналарыпдағы өзгешелік сол екі сөздің сыртқы түрлеріндегі (формаларындағы) айырмашылыққа байланысты. Әрине, көрші сезінен көршіні деген сөздің -ні бөлшегі артық. Осы артық бөлшек екінші сөздің тек сырткы түріне ғана емес, грамматикалық мағынасына да өзгешелік енгізіп тұр. Демек, көршінің сөзінде жоғарыда айтылған грамматикалық мағыналардан басқа, қосымша табыс септіктің мағынасы да бар. Осыған орай, бұл екі сөздің сейлем мүшелік қызметі жағынан құралатын грамматикалық мағыналары да ажырап, біреуі сейлемнің бастауышы (көрші), екіншісі сөйлемнің толықтауышы болып тур. Соңғы шақырды деген сөздің де бірнеше грамматикалық мағынасы бар: бул сез -- етістік, ол әрі өткен шақтың мағынасы, әрі үшінші жақтың мағынасын білдіреді.
Жығылсаң, нардан жығыл (мақал) деген сөйлемдегі'-жығыл және жығылсаң сездерінін түбірі (жық), лексикалық мағынасы да бір. Ал түбірге -ыл белшегі қосылып, жық етістігіне етіс категориясының, -са қосьшшасы шартты рай мағынасын, -ң қосымшасы оның үстіне екінші жақ пен жекешелік категорияларының мағыналарын берген.
Осы талдаудан мынадай қағидалар туады.
Сөз -- тек мағынасы жағынан ғана емес, құрамы жағынан да аса күрделі категория. Сөз қолданылғанда әр алуан тұлғалық өзгеріске ұшырап, түрленіп отырады. Ондай өзгеріс, ең алдымен, сөздің, морфологиялық құрамында болып отырады. Осындай тұлғалық өзгеріске орай, сөздің бірде лексикалық мағынасы өзгерсе, бірде семантикасы басқа реңкке көшеді. Сонымен бірге осындай өзгерістерге байланысты сездің грамматикалық мағынасы да түрленеді.
Сөздің бөлшектері мен мағыналарын, олардын, араларындағы қарым-қатынастарын және сол қарым-қатынастар мен құбылыстардың жүйе-жүйелерін зерттеудің нәтижесінде әрі сөздің морфологиялық құрамы мен құрылысы, әрі алуан түрлі грамматикалық категориялардың сыр-сипаттары айқындалады.
Сөздің сыртқы жамылышы (формасы) ретінде қызмет ететін дыбыстық құрамның (комплекстің) әрбір ұсақ дыбыстық бөлшегі, сол сөздің белгілі бір грамматикалық мағынасын білдіретін әрбір ұсақ бөлшегінің сыртқы жамылышы (формасы) ретінде қызмет етеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің әрбір грамматикалық бөлшегінің өзіне тән дыбыстық керсеткіш болады. Грамматика сөзді тексергенде, фонетикаға да, лексикаға да сүйенеді, олармен тығыз байланыса отырып, сөздің сырын ашады.
Адам өзара сөйлескенде жеке лексикалык сез арқылы білдіруге болмайтын неше алуан мағыналардың бәрін де тек грамматикалық амал-тәсілдердің кемегі ар- қылы ғана түсінікті етіп айта алады. Ендеше, грамматикалық тәсілдер де лексикалық тәсілдермен қоса-қабат қолданылатын аса қажетті тәсілдер болып саналады.
Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдерінің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады. `
Грамматикалық құрылыс сөзге сүйенеді және сез арқылы ғана көрініп отырады; сезді таяныш етпейтін бірде-бір грамматикалық құрылыс болмайды. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық кұрылысын зерттегенде, өзінің тексеретін объектісінің негізгі өзегі етіп сөзді және сөйлемді алады. Тексеру объектілерінің осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі салаға бөлінеді.
Морфология -- сөз және оның формалары туралы ілім. Сөйлеу дағдысында әр сөз сөйлем ішіндегі өзге сөздермен белгілі заң бойынша әрқилы қарым-қатынасқа түседі де, әлденеше қилы өзгеріске ұшырап, әр алуан қызмет атқарады морфология осындай сөздерді жеке-жеке қарамай, жалпы сөз атаулыны алып, оларды белгілі топтарға беліп, сол топ-топтыц әрқайсысына тән жалпы грамматикалық сыр-сипатын анықтайды. Соның арқасында сөздердің әр тобының өзіне лайық жалпы грамматикалық мағыналары мен грамматикалық формалары айқындалады, сөз таптары ажыратылады, әр сөз табына тән категориялардың сыр-сипаттары ашылады. Осындай талдаулардың нәтнжесінде сөздің жасалу, түрлену, өзгеру жүйелері, сөздің бөлшектенуі және олардың әрқайсысының грамматикалық мағыналары мен қызметтері анықталады.
Синтаксис -- сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады (Ол туралы синтаксис оқулығынан қараңыз).
Морфология сөзді, сөздің тиісті белшектерін, олардың мағыналары мен қызметтерін талдаса, синтаксис сейлемді, сөйлем ішіндегі тиісті сез тіркестерін я жеке сөздерді (сейлемнің мүшелерін), олардын. қарым-қатынастары мен грамматикалық сыр-сипаттарын талдайды.
Грамматиканың бұл екі саласы екі сара болып ікТк- телгенімен де, олар іштей бір-бірімен тығыз байланысты, тіпті екеуі бір бүтіннің екі бұтағы сияқты. Мысалы, Қызы едім Есімбектің атым Шұға; Басталды бул өлкеге атым шығады (Б. Майлин). деген сөйлемдердегі сөздерге жалпы грамматикалық талдау жасай бастасақ, ондағы сөздерді, әрине, морфология өз тұрғысынан, синтаксис өз турғысынан талдайды. Ал, ондай талдау үстінде іс жүзінде морфология синтаксистің ішіне еніп кетсе, керісінше, синтаксис морфологияныц да ішіне еніп кетеді, демек, ол екеуі бір-біріне жәрдемдесіп, өзара селбесіп отырады.
Морфология сөзді оқшау қарамайды, оны басқа сөздермен байланысты қарап барып, олардьің қарым-қатынастарын анықтайды. Бірақ морфология сездерді, олардың қарым-қатынастарын сол тілдің жүйеснің қалыпты бір көрінісі, бөлшегі ретінде талдап, оларды бір-бірімен ұштастырып қарайды. Өйткені сезден сөз тудыру, сөзді түрлендіріп езгерту, сөз бен_сөзді жалғастыру сияқты амал-тәсілдер -- әрі әбден қалыптасып отқан, әрі унемі қолданылатын дағдылы, жүйелі құбылыстар. Сол себептен морфология тіліміздегі әрбір, жұрнақты, әрбір жалғауды я болмаса басқа-бір морфологиялық құбылысты және олардың әрқайсысыныда формасын тілдің жүйесімен байланысты, сол жүйеден тарайтын және сол жүйеге барып қосылатын заңды құбылыс деп қарайды. Мысалы: Қой жатыр, қойшы тыңдап турды елжіреп (Абай); Екі атты таныған Абайдың көңіліне ол аттың иелері түсті (М. Әуезов) деген сөйлемдердегі бірінші сөйлемнен қой және қойшы сөздерін, екінші сөйлемнен атты және аттың сөздерін өзара бір-бірімен са- лыстырып және қойды, қойға, қойдан, қойда, қойлар, қойшылар, сондай-ақ, аттан, атқа, атты, атпен, атшы, атшылар сияқты сөздердің өзгерген түрлерімен салыстырып қарасақ, олардың әрқайсысы әрі тіліміздің бүкіл грамматикалық жүйесінен тарайтын, әрі сол жүйеге сарқылатын өзара бір-бірімен байланысты грамматикалық қүбылыстар екенін мойындаймыз.
Морфология сөздің формасын да тексереді. Ал, сөздің формасы деген үғымға сөздін негізгі түбірі де, сөздің' туынды, біріккен, қосарланған, әр қилы қосымшалар қосылған түрлері де, сөз тіркестері де енеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің формасы деген ұғым сөзден сөз тудыратын, сөз бен сөзді байланыстыратын тәсілдерді де, сондай-ақ, сөзге қосымша мағына жамайтын өзге тәсілдерді де қамтиды.
Тілдегі сөздерді грамматикалық мағыналарына, формаларына және қызметтеріне карай, топ-топқа бөліп топтастыру да, әр сөз табына тән категорияларды анықтау да морфологияның міндеті.
1.2 Лексика саласындағы Тілдік ауытқу, Грамматикалық өзгерістер
Бүгінгі қазақтың сөйлеу мәдениетінде "келе жатыр", "бара жатыр" деу үйреншікті дағдыға айналды. Осы арада қисынды сауал туады: "Өзі келеді немесе барады, сөйте тұра қалай "жатады?". Сөз тіркесі ішкі мағыналық қайшылықтан тұратынын аңғарсақ та, мән бермейміз. Республиканың батыс аймағының қазақтары әлгі сөзді "кел[е]атыр, баратыр" деп қолданады. Бұл ежелгі руникалық ескерткіштерде сөйлем ішіндегі баяндауыш қызметінде жұмсалатын етістік сөзді тиянақтап тұратын - дір, - дыр грамматикалық формантының ХІХ ғасырдағы жазба ескерткіштерде "келедүр, барадүр" пішінінде таңбаланғаны мәлім. Буын арасындағы "і"-нің "ү"-ге, "ы"-ның "ұ"-ға ауысуы, тіліміздегі кішік сөзінің күшік лексикалық тұлғасына айналу мысалынан нақты көруге болады. Бұдан тілдің грамматикалық құрылысының өзгеруі, жетілуі лексикалық құрамына қарағанда едәуір баяу жүретіндігін байқаймыз.
Абыз Абай шығармашылығында:
Ақылмен хауас барлығың
Білмейдүр жүрек сезедүр.
Мүтәкәллимин, мантиқин
Бекер босқа езедүр, -
деген өлең шумағы бар. Осы өлең жолдарындағы біз ерекшелеген тіліміздің грамматикалық түрленген төлтума лексемаларын ілгерідегі мәртебелі ғалым ағаларымыз кітаби сөз деп анықтаған. Бұл пікірмен біз келісе алмаймыз. Оқымыстылардың ойынша, Абай "Теолог пен логиктер бекер босқа езеді деудің орнына, білмейдүр, сезедүр деп әдейі қолданған" (Кеңесбаев І., Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі. А., 1962, 166-б.). ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамы теолог, логик дегенді қайдан білсін, төрүктектес ұлт пен ұлысқа шығыс мәдениетінің тигізген ықпалымен хауас, мүтәкәллимин, мантиқин тәрізді араб-парсы кірме сөздерінің жазба дәстүрде кең қолданылғаны ақиқат. Асылы, Абайдан кінәрат іздеудің ғылыми негізі жоқ, кемшілік өз сөзімізді жатырқатқан "ғалымдардың ашқан жаңалығында".
Жалпы байырғы төрүк руникалық графикасымен тіліміз тікелей байланысып тұр. Түрік қардаштарымыз ежелгі руна тас бітіктеріндегідей "келүр, көрүр, білүр..." үлгісінде қысқа да, нұсқа қолданады. Ендеше, бағзы тілдік айналымда жоқ "келе жатыр, бара жатыр" сөз тіркесі қайдан алынған деген сұрақ туады? Және төрүктекті ұлт пен ұлыстардың арасында қазақтан басқасының лексикалық қорынан бұл тіркесті кездестірмейміз. Салыстырмалы түрде араб-парсы элементтерінің ықпал-әсері күштірек саналатын көрші өзбектер әдеби нұсқасында "келеділар, барадылар ", диалектілік "келді, барды", "кетуатты, келуатты" лексикалық тұлғасында қолданады.
Бәлкім, ықылас қойып, мұқият зерделегенге қазақтың ұлттық санасының сүлесоқ, енжарлығы, ойды тиянақтайтын жасанды "жатыр" сөзінің магиялық қуатына тұсаулы болуы әбден ықтимал?! Сондықтан тілдің ұғым-танымды білдіру қабілеті ғалымдар тарапынан мемлекеттің қасиетті шекарасын күзеткендей ұдайы бақылауда ұстаудың ұлт мүддесінің қауіпсіздігі тұрғысынан стратегиялық маңызы зор. Осы түйінді шешу үшін "бара жатыр, келе жатыр" сөз тіркесінің баяндауыш тұлғасындағы синтаксистік қолданысын "барадыр, келедір", яки "барадүр, келедүр" немесе "баратырық, келатырық" деп ауыстырып жұмсаса, ішкі мазмұны мен сыртқы тұрпаты қандай келісті болар еді. Қазақтың сана-сезімін "дір" дегізіп, "дүр" еткізіп, "атыру" әркімнің азаматтық міндеті. Өйткені, жасыратыны жоқ, жаппай сауатты бүгінгі ұрпақ ауызын ашқан сайын жалбарынғандай сан мәрте "жатыр" деп қайталай берген соң, Тәңірінің құлағына шалынып, көптің тілеуі қабыл болмасына кім кепіл.
Иә, қазақ не істесе де, тек "жатып" істейді. Расында, толғандыратын жағдай. Заманында бұған алаш арыстары да көңіл түкпіріндегі алаңдаушылық сезімін жасырмаған. Міржақып Дулатұлы:
"Найзаменен түртсе де,
Жатырсың, қазақ, оянбай.
Мұнша қалың ұйқыны
Бердің бізге, ой, Алла-ай!"
десе, Мағжан Жұмабайұлы 1911 жылы "Айқап" журналының №2 санында "Жатыр" атты өлеңін жариялайды:
"Мінекей, қазақ солай бітіп жатыр,
Күннен күн артқа қарай кетіп жатыр.
Сезінбей өз өлгенін, өзінікін
Аты өшкір оқығандар нетіп жатыр..".
Әйгілі ақын қазақтың күллі кемшілігінің түп себебін бейнелі тілмен "жатыр" сөзіне меңзеп, тыңдарманға әсер ету үшін отыз мәрте қайталайды. "Жатыр" сөзін Мағжанның ақындық түйсігі "өлумен" егіздеп, естілердің назарын шұғыл аударуға дабыл қағады. "Ана тілі" газетіне тіл туралы ой-пікірін білдірген Зиядолла Қоңыр атты оқырман "Неге екені белгісіз, кейбір қазақтар тілді бұзуға құмар. Бұл әдет те білімділіктің нышаны дей алмас едік...", "Қазақта... "Баратырық" емес, "бара жатырмыз", "келатырық" емес, "келе жатырмыз" ("Ана тілі" газеті, №41, қазанның 13-і, 2005 ж.), - деп, халықтың тіліне ешбір дәйексіз редакция жасап, керісінше бұрмалауға кеңес береді. "Нешеме ғасыр жеріңді жерлеп, суыңды сулап кележатқан орыстың қазақ тілін білмеуі милаулығынан емес, білгісі келмеуінен"; "Біреуге иленбей, іргелі елдік қалпын ұстанып кележатқан үрдіс бар" (Сабыржан Шүкірұлы. "Ана тілі", №20 - 21 мамырдың 18-і, 2006). "Кележатқан" сөзі дәл осы лексикалық тұлғасында бірге жазылса, біріншіден, дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруіне байланысты ықшамдалады. Бұл тілдік құбылысты М.Томанов былай пайымдайды: "Түркі тілдері тарихында негізгі етістік пен көмекші етістік тіркесінің редукцияға ұшырауы жиі кездесетін құбылыс. Қазіргі қазақ тілінің фактілері мұндай құбылыстың әлі де болып отыратындығын дәлелдейді. Келатыр, түрегел, баратыр (келе жатыр, тұра кел, бара жатыр), т.б. айтылу нормасы есебінде қалыптасып кеткен сөздер сондай өзгерістердің нәтижесі. Мұндай сөздер құрамынан екі түрлі өзгеріс байқалады: екпінсіз буынның түсіп қалуы және дербес сөздің (көмекші етістіктің) грамматикалық формантқа айналуы" (Тіл тарихы туралы зерттеулер. (Түркі [қазақ] тілдері бойынша). Алматы: "Ғылым" ғылыми баспа орталығы, 2002. 106‒107 бб.). Аяулы ұстаз, сезімтал ғалымның пікіріне қосыла отырып, (келе жатыр, бара жатыр) ХХ ғасырдың жиырманшы жылдарының аяғындағы кеңестік "ғылыми жаңашылдық" өзгерістің нәтижесінде жазба дәстүрде жасанды тұрақтандырылып, тілдік қолданыста штампқа айналдырылғандығына зерттеу барысында көз жеткіздік. Екіншіден, орфографиялық ережеге қайшы. Орфографиялық сөздік - сол тілді тұтынатын баршаға ортақ жүгінетін заңды бекітілген мемлекеттік құжат. Қазақ тілінің лексикалық қорындағы бұл негізге алатын бекітілген жазылу нормасын бұқаралық ақпарат құралы бұзуға немесе бұрмалауға еш қақысы жоқ. Егер қажетті өзгерту мен түзетулер енгізу керек болғанда ғана ғылыми дәлел, уәжбен тиісті мекемелер мен жауапты орындарға мерзімді баспасөз бетінде ұсыныс пен талап қойылуы шарт. Себебі бар орфографиялық сөздікті менсінбей күнделікті ақпарат алатын баспасөз құралдары тілдік қорымыздағы атауларды кімнің ауызы қалай қисайса, солай жаза беретін болса, мұндай алақұлалық тіл мәдениетіне қауіп төндіріп, қоғамдық ортада әлеуметтің қайсы үлгіге сүйенерін білмей анархия туғызары анық. Тілдегі осы түйткілдің күнделікті куәсі ресми жауапты, құзырлы орындар мен лингвист оқымыстылардың мәселенің мән-жайын шұғыл түрде ғылыми айқындауға дәрменсіздігі мен белсенділік таныта алмауы - кәсіби деңгейінің шамасына әзірге өлшем боп тұр...
Егер бұл екі дербес мағыналы сөз бір ұғымды білдірсе, үндестік заңына орай, емлеге сәйкес "келатқан" болып өзгеріске түсуі тиіс. Екі бөлек сөздің бір мағына үстеп бірігуі, кірігуі - тілдік тұтынуда ықшамдалып, жазу мен айтуда жеңілдеп, тәжірибеде оңайлық үшін табиғи үнемделеді. Білім беру жүйесінде, әсіресе өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуда, яки мемлекеттік тілді үйретуде шатастырмайды.
Рухани өмірімізде төлтума төрүк руна таңбаларымен жазуға тиым салынған дәуірден бастап ортақ орфографиялық қағидамыздан қатар айырылдық. Мың жылдан астам тұтындық деп есептелетін араб қәріпті жазу үлгісіне тіліміз тарихында талай мәрте өзгеріс енгізілді. Біздіңше, бағзы төлтума төрүк руникалық жазуының орнын басқан араб графикасының қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәлме - дәл толық берудегі елеулі айырмашылығы лексикалық-семантикалық олқылықтар мен ақауларға себеп болды. Қазақ тілінің дыбыс жүйесіне лайықталып, түбегейлі реформа жасалуы "Айқап" журналының 1912 жылғы №4 - 5 санында жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлының "Жазу тәртібі" атты мақаласынан басталады. Алайда Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Халел Досмұхамедұлы, Қошке Кемеңгерұлы, т.б. алаш зиялыларының ХХ ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ тілінің емлесі мен жазу тәртібі, термин мәселесіне байланысты тұжырымды қағидалары кеңестік тіл біліміне жат деген желеумен ғылыми жалғасын таппай аяқсыз қалды.
Қолданыстағы "келе жатыр" сөз тіркесінің мағыналық-логикалық құрылымы қате екеніне көз жеткізу қиын емес. Егер морфологиялық талдау жасасақ тіркестің алдыңғы бөлігінің түбірі "кел" етістігі, оған есімшенің "е" жұрнағы жалғанып істің қозғалыс үстіндегі сипатын білдіріп тұр. Екінші компоненті "жатыр" сөзінің лексикографиялық анықтамалықтарда екі түрлі мағынасы бар: "1.жатыр зат. Әйелдің, аналық жан-жануарлардың бала, төл өсіп жетілетін ішкі органы. 2.жатыр к. ет. Негізгі етістіктегі істің мезгілге байланысты жайын білдіріп, күрделі етістіктің құрамында қолданылатын сөз" (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 4 - том. А., "Ғылым", 1979, 7‒8 бб.) делінген.Тақырыбымызға арқау болған жатыр сөзін қазақ тіл білімінің теориялық еңбектерінде "көмекші етістік қызметінде жұмсалады" деп оқымыстыларымыз "ғылыми заңдастырып" қойғанмен, оның жеке тұрғандағы мағынасы айқын, істің қозғалыссыз бір қалыпты күйін білдіреді. Мысалы: Ол ұйықтап жатыр; Қалам мен қағаз үстел үстінде жатыр. Демек, "келе жатыр", "бара жатыр", "тұрып жатыр", "өсіп жатыр", "теріп жатыр", "орып жатыр", "ұшып жатыр", т.т. тіркестердегі жатыр "көмекші етістігі" сөйлеу актісінде іс-қимылды үнемі тежеу үшін саналы түрде сөзбен салынған "дұғалық", ойды тиянақтаудың орнына мағыналық-логикалық қайшылық туғызу ниеті көзделген. Зады, қатар орналасқан түзу қос сызықтай аталған сөз тіркестері семантикалық жағынан бір-бірімен мүлдем қиыспайды. Солай бола тұра бұған дейін қорғалған қыруар диссертациялық жұмыстар мен жарияланған монографиялық зерттеулерде аталған мәселеге қатысты ұшқарылық бүтіндей еш өзгеріссіз бірін-бірі қайталаудан әріге аса алмай келеді.
Жатыр лексемасының шығу тегі о баста етістіктің бұйрық райындағы жат + йер сөзінің бірігуі нәтижесінде қалыптасқан заттанған сөзжасам. Яғни эмбрионның (ұрықтың, генофондтың) жат[ын] жері, орны, құрсағы. Атау қазақ тілінің даму барысында үндестік заңына сәйкес жатыр лексикалық тұлғасына айналған. Қазақта "Ұйықтаған жері жаман" деген фразеологизм бар. Мұндағы мағынасы: жатыры, яки шыққан үйі жаман, ауыспалы түрде шыққан тегі, тәрбиесі жаман дегенді білдіреді. Немесе осыған ұқсас синонимдік қатар түзейтін Жатырынан қағынған Туа қағынып өскен, ежелден бұзылған; Жатырына тартты [тартқан] Мінез-құлқы, түр-сипаты туғанына [шешесіне] ұқсады деген мағынада қолданылады (Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Кеңесбаев І.К. А.: "Ғылым", 1977, 192-б.). Жатыр - кез келген жұмыр басты пенденің жарық дүниеге шыр етіп келердегі бастапқы шығатын үйі. Грамматикадағы "жатыр" көмекші етістігі қазақты сол шыққан үйіне сөз мағынасының құдірет күшімен кері енгізу әрекетінен туған "жаңалық". Иісі қазақ ауызекі тілде "келе жатыр, бара жатыр, тұрып жатыр, өсіп жатыр, теріп жатыр, орып жатыр, ұшып жатыр", т.т. демейді "келатыр, баратыр, тұрыпатыр, өсіпатыр, теріпатыр, орыпатыр, ұшыпатыр" дейтіні еш талассыз. Өкініштісі, қазақ радиосы мен телеарна тілшілері эфирден әлгі сөздің үндесім заңын сақтамағандықтан орфоэпиялық дыбыстауы (дикциясы) мен дауыс диапозонын, ырғағы мен екпінін, мәнерлілігі мен әуезділігін бұзып айтуды әбден әдетке айналдырды. Әйтеуір қазақты барса да, келсе де, тұрса да, ойласа да, тойласа да мешел жандай сөздің сиқыр қуатымен "жатқызу", кезінде миссионерлердің сауат ашу, ағарту, тілді ғылыми жүйелеуді желеу етіп, табиғатында жоқ заңдылықты әдейі жазуға бағындыру арқылы ұлттың рухани дамуын жіпсіз байлап қою әдіс-амалы болатын. Неге десеңіз, келе жатыр, бара жатыр тіркесі сөзбе-сөз орысшаға аударғанда приходит лежит, идёт лежит дегенді білдіреді. Бұл тіркесті "тура мағынасында аударған дұрыс емес ғой" деп ақтағысы келетін білгіштердің қазақ тіліндегі этномәдени "сегіз көз", "сенің арқаңда күн көру" деген сияқты ұлттық тілдің өзіне тән ерекшелігімен бір қатарға қойып, шатастыруына әсте болмайды. Христиандардың Қасиетті Кітабында "В начале было Слово, и Слово было у Бога, и Слово было Бог. Оно было в начале у Бога, Все чрез него начало быть, и без Него ничто не начало быть, что начало быть. В нем была жизнь, и жизнь была свет человеков" [Ин. 1, 1-4], яғни "ең әуелі Сөз пайда болды" деуінде гәп бар. "Жақсы лепес ‒ жарым ырыс" дейтін қазақ ауыздан шыққан әр сөздің мән-мағынасына айрықша көңіл бөлген. Демек, сөздің материялану сырын, яки заттану құбылысын нәзік сезінген.
Біз "Қазақ әдебиеті" газетінің (№19, 2007) санын бастан-аяқ сүзіп оқығанымызда "жатыр" сөзінің "көмекші етістік" тұлғасында тіркескен 67 дүркін қолданысын санап шықтық. Мысалға жүгінелік: бара жатқан, атқарып жатқан, келіп жатқан, шешіп жатырмыз, салынып жатыр, жасай жатармыз, атсалысып жатырмын, болып жатқан, айтып жатады, талқылап жатырмыз, енгізіп жатырмын, көтеріліп жатыр, есейіп жатыр, дәріптеп жатыр, бөліп жатыр, көріп жатыр, шығып жатыр, деп жатыр, тумай жатып, бас ала алмай жатырмыз, көшіп жатыр, қойылып жатты, кешіп жатқан, шұқып жатсақ, өтіп жатыр, жазып жатқан, түсіп жатқан, сандырақтап жатыр, жүріп жатқан, айтып жатқан, айқындалып жатыр, сілемінде де жатқан, осында жатыр, аталып жатса, қолға алып жатса, тартып жатқандары, асып жатыр, билеп-төстеп жатқан, шындық жатыр, биіктікте жатыр, жалғасып жатса, істеп жатқан, қайнап жатыр, байып жатыр. Мұның ішінде бара жатыр, келе жатыр, болып жатыр, жүріп жатыр, т.т. деген тіркестер өте жиі қайталанады. Осы ретпен белгілі мерзімді баспасөз құралдарының соңғы сандарына талдау жүргізгенімізде аталған тіркес "Егемен Қазақстан" газетінің бетінде (№331 (24904), 24 қазан, 2007 ж.) 55 мәрте; "Ана тілі" газетінің бетінде (№45 (882), қарашаның 8-і ‒ 14-і, 2007 ж.) 60 мәрте кездестірдік. Бұл тілдік олқылық, стильдік шұбалаңқылық барша қазақ мерзімді баспасөзіне тән. Егер қазақ мерзімді баспасөзі мен баспа өнімдеріне осы бағытта статистикалық талдау жасасақ мұнан да сорақы жағдайға куә боларымыз шүбәсіз. Айталық, 4 баспа табақ көлеміндегі қазақ басылымдарының әрбір санында "келе жатыр, бара жатыр" сөз тіркесі орта есеппен 60 рет қолданысқа түседі десек, сингармонизм заңы бойынша "келатыр, баратыр" нұсқасында жазуға емле ережесіне түзету енгізілер болса, бірден артық-ауыс 120 баспа таңбасы үнемделеді. Сонда газет бетіне қосымша 120 баспа таңбалық қоғамдық-саяси, мәдени-рухани маңызды ақпаратты сыйғызудың мүмкіндігі туады. Осыған орай газет басқармасы нарықтық бағамен тиісті қаржылай пайдасын көреді. Дәл осы үлгімен жарық көрген 20 баспа табақ кітапта әлгідей жәйт сол күйі қайталанар болса, еңбектің өн бойынан артық-ауыс 600 баспа таңбалық қағаз мөлшері үнемделер еді. Ал, енді, осы сандық көрсеткішті баспа өнімдерінің жалпы таралым данасына көбейтсек, қаншама қағаз бен бояу рәсуа болып, қаншама артық қаржы мен еңбек күші тектен-текке шығындалатынын есептеп шығару қиын емес. Жә, бұл ана тілінің төлтума даму үрдісін қорғаумен қатар мәселенің коммерциялық және экономикалық тиімділігі...
Осыншама ұлан-ғайыр кеңістікті бағындырған көшпелі қазақтың қанына біткен жорықшыл қимыл-қозғалысы мен ілім-білімді меңгерген жасампаздық қарекетін бақталас көршілері үлкен қауіп етті. Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен халықтың даналық қадыр-қасиетін жоюды көздеген сыртқы күш ұдайы рухани танымын бұзуды мақсат тұтты. Дархан табиғат жомарттықпен ат үстінде жаратқан қазақты динамикалық қозғалыстан статикалық жансыз қалыпқа түсіруге империялық билік аянған жоқ. Сөйтіп, Ресей патшалығының отарлау саясаты іс жүзіне асыра алмағанын өткен ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік тоталитарлық жүйе жүргізген жаппай қуғын-сүргін зұлматы қысқа мерзім аралығында көздеген мақсат үдесіне жеткізіп тынды...
Сөзімізді түйіндесек, қазақтың рухани жан дүниесі шын мәнінде салтанат құрып, ұлан - байтақ Отанынының нақ иесі екендігіне өзін де, өзгені де сезіндіретіндей қоғамдық - әлеуметтік ахуалды туғызу үшін жат жұрттың үстемдігінен жұққан кесел - кесапаттың баршасынан құлантаза арылтатын идеологиялық ағарту шаралары мемлекеттің жүргізетін басым бағыттарының бірі болуы ‒ бүгінгі уақыттың талабы. Қазақтың сөзі түзелмей, мемлекеттік тіл түзелмейтінін қолына қалам ұстаған ағайын ар - ұжданындай ескергені абзал!
0.1 Қазіргі әлеуметтік желілер, ондағы ұғымдар мен түсініктер
Қазіргі әлеуметтік желі дегеніміз не? Алдымен оның өзіндік анықтамасы мен түсінігіне тоқталып, ажыратып алайық. Мен дипломдық жұмысымда бұл сұрақтың жауабын алдымен уикипедия материалынан қарадым. Уикипедия әлеуметтік желі дегенге мынадай анықтама береді:Әлеуметтік желілер-ермектері бірдей адамдардың интернетте бірігетін қоғамдастық сайттары.Осы сайттарда адамдар жедел түрде мәліметтер алмасады және достар табады.Бірақ осы сайттар арқылы тек қатынасып қана қоймай,адамдар музыка, видео іздеуі де мүмкін[1].
Айшылық алыс жерлерден,
Көзіңді ашып-жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды...[2, 34],-деп Ыбырай атамыз өлеңдеріне қосқандай,бүгінде әлеуметтік желі бізге жылдам хабар алуға көмегін беріп жатырЯғни,бұрындары хат жолдап,оның жауабын алу үшін апталап-айлап күтетін еді.Ал қазір әлеуметтік желі арқылы көзді ашып-жұмғанша сауалымызды жолдап,жауап алып отырмыз.Миллиондаған адам күнделікті өмірде әлеуметтік желілерді пайдалану үстінде.Біреуі ақпарат іздеу үшін қолданса,енді біреуі уақыт өткізу үшін,адамдармен тілдесу үшін пайдалануда.Әрине,әлеуметтік желілер бәріне бірдей әсер бермейді.Бастысы адам оны өз керегіне,дұрыс жолда пайдалануы қажет.
Жалпы, адамдардың әлеуметтік желіні қолдану мақсаттарын үшке бөліп қарауға болады.
Бірінші - байланыс. Олар маркетингтік, сараптамалық, зерттеулік немесе жай ғана дос-таныстармен хат-хабар алмасу үшін қолданады. Өзі әлеуметтік желінің басты функцияларының бірі де осы.
Екінші - ақпарат. Ақпаратты алу, бөлісу, тарату, жарнама жасау, құлақтандыру, хабарландыру, қоғамдық пікір қалыптастыру, пікірталас жүргізу тұрғысын көздейтіндер бар. Әлеуметтік желіні қолданушылар саны көбейген сайын мұның да маңызы артып келе жатыр. Өйткені, желілер түрлі мақсаттағы ақпараттарды қоғамға тез жеткізудің тиімді жолы. Бұған пайдалы да, арандату мақсатындағы ақпарат та кіреді. Басты бақылауға алынуы тиіс тұсы осы. Яғни, қадағаланбаса әлеуметтік желілер түрлі мақсаттарда үлкен қару болғалы тұр, болып жатыр да.
Үшінші - психология. Бұл адамның ішкі қажеттілігін, яғни эгоны қанағаттандырудың ең қолайлы әдісі. Қоғамда өз орнын таба алмай, ойларын ашық жеткізуге шамасы жетпей, тұйық күйінде қалыптасқан жандар үшін керемет құрал. Осы желілерді пайдалану арқылы олар өздерін басқаша сезіне бастайды. Лайк жинау, пікір жазу, селфи жасау немесе құнды деп санайтын ойларын бөлісу арқылы ішкі эголарын қанағаттандырады. Оффлайн өмірде жасай алмағанын онлайнда жүзеге асырғысы келеді. Бірақ тым асыра пайдалану - психологиялық дертке соқтыруы мүмкін. Сондай-ақ, желіге тәуелділік арқылы қоғамнан одан сайын алшақтатуы да ықтимал. Қалай дегенде де интернет және әлеуметтік желілер қазіргі қоғам тіршілігінің ажырамас бөлшегі. Тек қолдану барысында дұрыс пайдалануды және шектен шықпауды қадағалаған жөн.
Таңертен ұйқыдан тұра сала смартфоннан бүкіл әлемдегі жаңалықтарды көре аламыз.Кімнен хат келді, достарым қандай суреттер салды, әріптестерім қай жерде демалып жүр? Көршім қандай тағам жасағаны туралы ақпаратты бірнеше секундтар ішінде біліп отырамыз.Өміріміздің ажырамас бөлігіне айналған әлеуметтік желі туралы не білеміз,оның қандай түрлері бар,қалай пайда болды деген сұрақтарға жауап іздеп,ақ-қарасын ажыратып алайық.Мен дипломдық жұмысымда бұл сұрақтың жауабын Youtube арнасының бейнематериалдарынан қарадым[3].
Адамдардың бір-бірімен әңгіме-дүкен құратын ең алғашқы электронды хабарландыру тақталары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz