Қазақ тілінің тарихтан бүгінге жалғасқан Қазіргі қазақ тілінің ахуалы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және Жоғары білім министрлігі
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Университеті

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Интернет-қоғамдағы қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктері.

Орындаған:МыңжасароваМ.
Тобы: КИ-41
Тексерген:Қалиев Б

Қарағанды - 2023ж
Жоспары:
Кіріспе
І ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ КҮЙІ ЖАЙЫНДА
0.1 Қазақ тілі лексикалық және грамматикалық жүйесінің соңғы жылдардағы зерттелуі (1990-2022ж)
0.2 Лексика саласындағы Тілдік ауытқу, Грамматикалық өзгерістер
ІІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУ СИПАТЫ
2.1 Лексикалық жүйедегі соны қолданыстар
2.2 Грамматика саласындағы ерекшеліктер

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Ұлтты ұйыстыратын, оны өзге этностардан өзгешелігі мен айырмасын айқын аңғартатын негізгі белгісі де, бет-бедері де оның тілі, әсіресе ұлттық әдеби тілі.
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы: Қазақ тілінің тарихтан бүгінге жалғасқан Қазіргі қазақ тілінің ахуалы. Қазақ тілінің тарихына тоқала отырып, бүгінгі жағдайын саралау. Мемлекеттік тіл дамуындағы өсекті мәселелерді дәлелді талдау.

Зерттеу жұмысының нысаны: Ауызша және жазбаша формадағы көркем, публистикалық, ғылыми, ресми дискурстар және тұрмыстық қарым-қатынас дискурсындағы сөз қолданыс - зерттеудің нысанасы, ал зерттеудің пәні - олардың "жасалу", "жұмсалу", "қабылдаумен" және аталмыш дискурстардың лингвистикалық, когнитивтік, прагматикалық ерекшеліктері.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі таңдағы тіл таңдау құбылысын ашып қарап,тіл таңдаудағы және қолданыстағы басым тілді көрсету.

Дипломдық жұмыс әдістері: Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау, саралау және жалпылау тәрізді жалпы ғылыми әдістер.

Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі:
Қазақ тілінің қолданылуындағы ерекшеліктері мен интернеттегі қолданылу аясы.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қазақ тілінің әлеуметтік желідегі және интернет қоғамдағы қолданылу жолдары.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,қорытындыдан, сонымен бірге пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАЙ КҮЙІ ЖАЙЫНДА

1.1Қазақ тілі лексикалық және грамматикалық жүйесінің соңғы жылдардағы зерттелуі (1990-2022ж)
Лексикологияның мақсаты мен зерттеу нысаны
Лексикология (гр. lexikos сөз туралы және logos ілім создерінен) тіл білімінің сөздік құрамды, тілдің лексикасын зерттейтін саласы. Сөздік құрам дегеніміз тілдегі барлық создердің жиынтығы, ол лексика деп те аталады. Сөздік құрамға байланысты лексикологияның қарастыратыны: тілдің
негізгі бірлігі ретінде көрінетіп сөз мәселесі, лексикалық бірліктердің типері, сөздік құрамның құрылымдық сипаты, лексикалық бірліктердің функциялық қызметі, сөздік құрамнын толығу, даму жолдары, лексиканың тілден тыс шындық өмірге катысы, тілдің басқа салаларына создік құрамның карым катысы.
Казак тілінің ле кс и ко ло ги я сы - қазак тілінің сөздік құрамын (лексикасын) тексеретін ғылым. Бүгінгі казак тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік құрамы халқымыздың басынан кешірген бүкіл тарихының, шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық бшилығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсі іспеттес, ол ғасырлар бойы даму нәтижесінде бірте бірте қальптаскан. Лексикологияны жете түсіну үшін, онын нысаны болып табылатын сөздік құрам түтас бір бүтін жүйе ретінде каралуға тиіс. Создік құрам тұтас жүйе ретінде копсалалы болумен бірге, тілдің баска салаларымен де тікелей байланысты. Шындық болмыстағы заттар мен күбылыстарды тек соз атап білдірмейді, сонымен бірге тұрақты соз тіркестері де біліре алады. Осы-ған орай лексикология соз мағынасымен үйлесіп, сойкесіп отыратын туракты созтіркестерш зерттейтін фразеол о ги зм дерді де (гр. phrasis сөйлемше, logos ілім) нысан етіп карастырады. Тіл байлығы тек создің молдығынан корінбейді, тіл байлығы дегенді тілдің мағыналық байлығынан тыс қарастыру біржақтылық болады. Бұл жағынан лексикология сөздердің магыналық күрылымын зерттейтін с е ма с и о лот и я (зр. semasia мон, магына, logos ілім создерінен) ғылымымен тікелей байланысты, Семасиологияда шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарды атап білдіретін атауыш сөздер мен сөз тіркестерінін мағынасы (лексикалық семантика) жан-жақты қарастырылады. Лексикология тіл білімінің г р а м м а т и к а саласымси де унемі карым-катынаста болады. Тіидегі создер номинативтік (атауыштык) қызмет атқара отырып, грамматикалық формалар аркылы өзгеріске түсш отырады. Бүл әсіресе тілін тарихи даму барысында лексикалық бірліктерді грамматикалану процесінел, сонымен бірге сөз тіркестерінін лексикалык бірлікке (созге) ауысу (лексикалану) процесінен айкын көрінеші. Мысалы, қүлап кала жаздады дегендегі жазда сөзінің дексикалық мағынасынан айрылып, көмекші стістікке айналуы грамматикалану натижесі. Осындай жағдай баска да біркатар комекнн стістік мәніндегі (сал, бол, бер, қал, қой, түр) создерден байкалады.

Сөз айналамыздағы зат я қүбылыс жайындағы үғым- ньщ аты я атауы болса, әрине, ол атаудың қоғамдық өмірде өзіне телінген мағынасы да болады. Бірақ ол ма- ғына өзі атайтын затпен я құбылыспен тікелей табиғи байланыста болмаса да, сол үғымды білдіретін белгі (таңба) я сол үғымның мазмұнының бейнесі ретінде қа- лыптасатындықтан, бір тілде сейлейтін адамдардың бәріне де бірдей түсінікті болады. Мысалы, тас, ағаш, топырақ деген сөздерді алсгіқ^-олдрдьГң әрқайсысы -- әрі нақтылы, әрі жалпы атау. Өйткені ағаиі деп көз алды- мыздағы (я қолымыздағы) белгілі бір нақтылы ағашты да, сондай-ақ, жалпы, ағаш атаулыны да атай береміз.
^рбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түс- пеи, жеке-дара түрғандағы (статикалық күйдегі) нақты- лы я негізгі мағынасы, әдегге, лексикалық я rtjpa мағы- на деп аталады.
Тілдің сездігі осындай әр алуан мағыналары бар сөз- дерден құралады. Тілдегі сөздерді, олардың жүйесін, даму заңдарын, қоғамдық түрмыстың сала-салаларымен байланыс-қатысын, сондай-ақ, жеке сездердіғс лексика- лық мағыналарын, сездердіц шығу тарихы мен мағына- ларының даму, колданылу өзгешеліктерін лексикология ғылымы тексереді.
Лексикалық мағыналары басқа-басқа сөздерді әрі Қарай топшылай түсіп, топ-топқа бөліп, олардың әр то бына тән жалпы және жалқы сипаттарын анықтауға болады. Мысалы, тас, ағаш, топырақ деген сөздердің ма- ғыналары жоғарыда лексика түрғысынан қаралса, енді олардың бэрін де заттың атын білдіретін жалпы белгісі* не қарай, бір ғана топқа жатқызып, зат есімдер деп,
грамматика турғысынан топшылауымызға әбден болады. Сөздерді зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау деген сияқты грамматикалық топтарға бөлу салты -- осылайша топшылаудан туған дәстүр. Екінші сөзбен айтқанда, сөздерді грамматикалық топ- тарға бөлу рәсімі оларға грамматикалық түрғыдан қа- рап (грамматикалық мағыналарын ашып), соған сәйкес категориялық сыр-сипаттарын анықтаудан туған. Мы- салы: Кен асылы -- жерде, сөз асылы -- елде (мақал); Елде болса, ерінге тиер; Ауылда болса, ауызға тиер (мақал); Тау тауға қосылмас, адам адамға қосылар (мақал) деген сөйлемдердегі жерде, елде, ауылда, ерін- ге, ауызға, тауға, адамға сөздері мен тиер, қосылар сөз- дерін грамматикалық түрғыдан салыстырып топтауы- мызға әбден болады. Мысалы, жерде, ауылда, елде, ерін- ге, ауызға, тауға, адамға деген сөздердің лексикалық мағыналарында айырмашылық бола түрса да, бүл жеті сөздің алғашқы үшеуінің (жерде, елде, ауылда) грамма- тикалық мағыиаларында өзара іштей әлдеқандай бір жалпылық барлығын, кейінгі төртеуінің (ерінге, ауыз- ға, тауға, адамға) грамматикалық мағыналарында да өзара іштей әлдеқандай бір жалпылық барлығын аң- ғару қиын емес: жерде, елде, ауылда сөздерінің бәріне тән жалпы грамматикалық мағына жатыс септік жал- ғауы арқылы байланысса, ал ерінге, ауызға, тауға, адам- ға сөздеріндегі жалпы грамматикальіқ мағына барыс септік жалғауы арқылы топтанып айтылып тур. Оның бер жағында, осы сөздерді тек жатыс я барыс септікте ғана емес, шығыс, ілік, табыс, көмектес септіктерінде де, сондай-ақ, көптік я тәуелдік жалғауларында да қол- дануға болады. Жалпы грамматикалық мағыналары жа- ғынан бірыңғай болып келетін жоғарыдағыдай сөздерді зат есімдер деп атап, бір топқа белеміз.
Екінші топтағы тиер, қосылар деген сөздердің лекси- калык мағыналары баска-басқа бола тұрса да, екеуінде де іс-әрекетті я амал-козғалысты білдірулерімен байла- нысты ортақ бір жалпы мағына бар. Бул жалпы мағына оларға жалғанып турған есімшенің -ар (-ер) қосымша- сынан тіпті айқын керініп тур. Сондай-ақ, осы сөздерді ешбір іріктеместен тисе, қосылса, тиген, қосылған, тие- тін, қосылатын; тиді, қосылды деген тәріздендіріп бірдей езгерте беруімізге де болады. Іс-әрекетті білдіретін бул сняқты сездердің бәрі де етістік деп аталатын сез табы категориясына жатқызылады, ейткені олардың әрқай-
сысына есімше, кесемше, етіс, шақ секілді грамматикалық категориялардыц қай-қайсысы да жат емес.
Сөздің лексикалық мағынасына тікелей байланыса- тын, осындай жалпы грамматикалық мағыналарын, сон- дай-ақ, сол жалпы грамматикалық мағыналарды білді- ретін формаларды грамматика ғылымы зерттейді.
Лексикалық мағына да, грамматикалық мағына да бір сездің бойында жарыса емір сүре береді. Мысалы, көршіні көрші шақырды (Абай) деген сейлемдегі үш сөзді алсақ, алғашқы екі сездің лексикалық мағынасы бір де, соңғы сездің лексикалық мағынасы өз алдына басқа. Алғашқы екі сөздің лексикалық мағыналары бір болғанымен, грамматикалық магыналарында өзгешелік- тер де бар. Бул екеуінің грамматикалық мағыналарын- дағы жалпы үқсастықтар мыналар: екеуі де -- зат есім, екеуі де -- жекеше мағынаны білдіреді. Ал, ол екеуінің грамматикалық мағыналарыпдағы езгешелік сол екі сездің сыртқы түрлеріндегі (формаларындағы) айырма- гаылыққа байланысты. Әрине, көрші сезінен көршіні де- ген сөздің -ні бөлшегі артық. Осы артық бөлшек екінші сөздің тек сырткы түріне ғана емес, грамматикалық ма- ғынасына да өзгешелік енгізіп тұр. Демек, көршіні сө- зінде жоғарыда айтылған грамматикалық мағыналар- дан басқа, қосымша табыс септіктің мағынасы да бар. Осыған орай, бул екі сездің сейлем мүшелік қыз- меті жағынан қүралатын грамматикалық мағыналары да ажырап, біреуі сейлемнің бастауышы (көрші), екін-7 шісі сөйлемнің толықтауышы (көріиіні) болып тур. Соң- ғы іиақырды деген сөздің де бірнеше грамматикалық мағынасы бар: бул сез ■ -- етістік, ол әрі өткен шақтың мағынасы, әрі үшінші жақтың мағынасын білдіреді.
Жығылсаң, нардан жығыл (мақал) деген сөйлемдегі'[-]жығыл және жығылсаң сездерінін түбірі (жық), лекси- калық мағынасы да бір. Ал түбірге -ыл белшегі қосы- лып, жық етістігіне етіс категориясының, -са қосьшшасы шартты рай мағынасын, -ң қосымшасы оның үстіне екін- ші жақ пен жекешелік категорияларығіың мағыналарын берген.
Осы талдаудан мынадай қағидалар туады.
Сөз -- тек мағынасы жағынан ғана емес, қурамы жа~; ғынан да аса күрделі категория. Сөз қолданылғанда әр алуан түлғалық өзгеріске ушырап, түрленіп отырады. Ондай өзгеріс, ең алдымен, сөздің, морфологиялық күра- мында болып отырады. Осындай түлғалық өзгеріске
орай, сөздің бірде лексикалық мағынасы өзгерсе, бірде семантикасы басқа реңкке кешеді. Сонымен бірге осын- дай езгерістерге байланысты сездің грамматикалық ма- ғынасы да түрленеді.
Сездің бөлшектері мен мағыналарын, олардын, ара- ларындағы қарым-қатынастарын және сол қарым-қаты- настар мен қүбылыстардың жүйе-жүйелерін зерттеудің нәтижесінде әрі сездің морфологиялық құрамы мен қу- рылысы, әрі алуан түрлі грамматикалық категориялар- дың сыр-сипаттары айқындалады.
Сөздің сыртқы жамылышы (формасы) ретінде кыз- мет ететін дыбыстық қүрамның (комплекстің) әрбір үсақ дыбыстық бөлшегі, сол сөздің белгілі бір грамматикалық мағынасын білдіретін әрбір үсақ бөлшегінің сыртқы жа- мылышы (формасы) ретінде қызмет етеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің әрбір грамматикалық бөлшегінің өзіне тән дыбыстық керсеткіш болады.
Грамматика сезді тексергенде, фонетикаға да, лекси- каға да сүйеиеді, олармен тығыз байланыса отырып, сездің сырын ашады.

Адам өзара сөйлескенде жеке лексикалык сез арқы- лы білдіруге болмайтын неше алуан мағыналардың бә- рін де тек грамматикалық амал-тәсілдердің кемегі ар- қылы ғана түсінікті етіп айта алады. Ендеше, граммати- калық тәсілдер де лексикалық тәсілдермен қоса-қабат колданылатын аса қажетті тәсілдер болып саналады.
Эрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілде- рінің жиынтығы тілдің грамматикалық қүрылысы деп аталады. `
Грамматнкалық қурылыс сөзге сүйенеді және сез ар- қылы ғана керініп отырады; сезді таяныш етпейтін бір- де-бір грамматикалық қурылыс болмайды.
Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық курылы- сын зерттегенде, өзінің тексеретін объектісінің негізгі өзегі етіп сөзді және сөйлемді алады. Тексеру объекті- лерінің осындай ерекшеліктеріне қарай,г грамматика ғылымы морфология және синтГКсис деп аталатын екі салаға бөлінеді.
Морфология -- сөз және оның формалары туралы ілім. 4 Сөйлеу дағдысында әр сөз сөйлем ^шіндегі өзге * сөздермен белгілі заң бойынша әрқилы чқарым-қаты-
насқа түседі де, әлдевеше Қилы өзгеріске үшырап, әр алуан қызмет атқарадыг Морфологя[ч]осындай сөздерді жеке-жеке қарамай, жалпы сез атаулыны алып, оларды белгілі топтарға беліп, сол топ-топтыц әрқайсысына тән жалпы грамматикалық сыр-сипатын анықтайдь^Соның арқасында сөздердің әр тобының өзіне лайық жалпы грамматикалық мағыналары мен грамматикалық фор- маларьі' айқындалады, сөз таптары ажыратылады, әр сөз табына тән категориялардың сыр-сипаттары ашы- лаДы. Осындай талдаулардың нәтнжесінде сөздіц жаса- лу, түрлену, -өзгеру жүйелері, сөздін бөлшектенуі және олардың әрқайсысының грамматикалық мағыналары мен қызметтері анықталады.
Синтаксис -- сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғы- лым. Сөйлеу дағдысьЬбойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады (Ол туралы синтак- сис оқулығынан қараңыз).
Морфология сезді, сездің тиісті белшектерін, олар- дың мағыналары мен қызметтерін талдаса, синтаксис сейлемді, сөйлем ішіндегі тиісті сез тіркестерін я жеке сөздерді (сейлемнің мүшелерін), олардын. қарым-қаты- настары мен грамматикалық сыр-сипаттарын талдайдь^
Грамматиканың бұл екі саласы екі сара болып ікТк- телгенімен де, олар іштей бір-бірімен тығыз байланыс- ты, тіпті екеуі бір бутіннің екі бүтағы сияқты. Мысалы, Қызы едім Есімбектің атым Шұға; Басталды бул өлкеге атым шыға (Б. Майлин). деген сөйлемдердеғі сөздерге жалпы грамматикалық талдау жасай бастасақ, ондағы сөздерді, әрине, морфология өз турғысынан, синтаксис өз турғысынан талдайды. Ал, ондай талдау үстінде іс жүзінде морфология синтаксистің ішіне еніп кетсе, кері- сінше, синтаксис морфологияныц да іщіне еніп кетеді, демек, ол екеуі бір-бірГне жәрдемдесіп, езара селбесіп отырады.
Морфология сезді оқшау қарамайды, оны басқа сез- дермен байланысты қарап барып,.олардьің қарым-қаты- настарын анықтайды. Бірақ морфология сездерді, олар- дың қарым-қатынастарын сол тілдің жүйёсшің қалыііты бір көрінісі, бөлшегІ ретіндеталдап,' бларды бір-бірі- мен уштастьгрып қарайды. Өйткені сезден сөз тудыру, сөзді түрлендіріп езгерту, сөз бең_сөзді жаяғастыру сияқты амал-тәсілдер -- әрі әбден қальГптасьт- орньік- қан, әрі унемі қолданылатын дағдылы, жүйелі құбылыс-
тар. Сол себептен морфология тіліміздегі әрбір, жүрнақ- ты, әрбір жалғауды я болмаса бзсқа-бір морфология- лық қүбылысты және олардың әрқайсысыныд формасын тілдің жүйесімен байланысты, сол жүйеден тарайтын және сол жүйеге барып қосылатын заңды қүбылыс деп қарайды. Мысалы: Қой жатыр, қойшы тыңдап турды елжіреп (Абай); Екі атты таныған Абайдың көңіліне ол аттың иелері түсті (М. Әуезов) деген сөйлемдердегі бі- рінші сөйлемнен қой және қойшы сөздерін, ёкінші сөй- лемнен атты және аттың сөздерін өзара бір-бірімен са- лыстырып және қойды, қойға, қойдан, қойда, қойлар, қойшылар, сондай-ақ, аттан, атқа, атты, атпен, атшы, атшылар сияқты сөздердің өзгерген түрлерімен салые- тырып қарасақ, олардың әрқайсысы әрі тіліміздің бүкіл грамматикалық жүйесінен тарайтын, әрі сол жүйеге сар- қылатын өзара бір-бірімен байланысты грамматикалық қүбылыстар екенін мойындаймыз.
Морфология сөздің формасын да тексереді. Ал, сөз- дің формасы деген үғымға сөздін негізгі түбірі де, сөздің' туынды, біріккен, қосарланған, әр қилы қосымшалар қо- сылған түрлеірі де, сөз тіркестері де енеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің формасы деген үғым сөзден сөз тудыра- тын, сөз бен сөзді байланыстыратын тәсілдерді де, сон- дай-ақ, сөзге қосымша мағына жамайтын өзге тәсілдер- ді де қамтиды.
Тілдегі сөздерді грамматикалық мағыналарына, фор- маларына және қызметтеріне карай, топ-топқа бөліп топ- тастыру да, әр сөз табына тән категорияларды анықтау да морфологияның міндеті.

1.2 Лексика саласындағы Тілдік ауытқу, Грамматикалық өзгерістер

Аманқос Мектептегі Қазақ неге бейқам жатыр?
Бүгінгі қазақтың сөйлеу мәдениетінде "келе жатыр", "бара жатыр" деу үйреншікті дағдыға айналды. Осы арада қисынды сауал туады: "Өзі келеді немесе барады, сөйте тұра қалай "жатады?". Сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.