Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың қылмыстық аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ 6
1.1 Лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершіліктің дамуы 6
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылық құрамында лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану 15
2 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 20
2.1 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың қылмыстық аспектілері 20
2.2 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың себептері мен шарттары 35
3 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ 39
3.1 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың криминалогиялық аспектілері 39
3.2 Лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдаланудың алдын алу шаралары 46
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның өзектілігі: Қазақстан Республикасында соңғы бірнеше жылда болып жатқан жаһандық қайта құрулар, соған байланысты қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы қайшылықтар мен қиындықтар әлеуметтік басқару жүйесінде елеулі өзгерістерді талап етеді. Аса маңызды салаларда басқару функцияларын жүзеге асыратын ерекше қоғамдық құрылым ретінде мемлекеттік аппараттың қазіргі жағдайы түбегейлі жаңартуды талап етеді.
Республика өмірінің қоғамдық, саяси, экономикалық және әлеуметтік салаларындағы ағымдағы жағдайды талдау мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің қызметінде, мемлекеттік мүлікті жекешелендіру, қаржы және банк операцияларында күрделі келеңсіз процестерді көрсетеді. Шенеуніктер өздерінің материалдық әл-ауқатын құру үшін өздерінің қызметтік жағдайын асыра пайдаланады. 1996 жылдың бірінші жартыжылдығында ғана қызмет бабындағы теріс қылық фактілері бойынша республикада 355 қылмыстық іс қозғалып, әртүрлі деңгейдегі 1116 басшы қылмыстық жауапкершілікке тартылып, 1995 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда өсім 5%-ды құрады.
Осыған байланысты қылмыстық-құқықтық ғылымға практиканың қоятын мәселелерінің теориялық дамуы, оның бірі билікті немесе қызметтік жағдайды асыра пайдаланғаны үшін жауапкершілік мәселелерін әзірлеу ерекше өзектілікке ие [1].
Қазірігі таңда Қазақстан Республикасының басты стратегиялық мақсаттарының бірі 2026 жылдың қорытындысы бойынша Transparency International парақорлықты қарау индексінде 47 балға, ал 2030 жылы 55 балға қол жеткізу. Бұған байланысты парақорлыққа қарсы тұжырымдаманы бекітуі туралы Мемлекет қызметкерлерінің 2021 жылдың 1 қыркүйегіндегі "Халық бірлігі және жүйелі реформалар - елдің өркендеуінің берік негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауын жүзеге келтіру жоспарын жарыққа шығарды. "Транспаренси Қазақстан" ммлекеттік қоры ұйымдастырған "2020 жылғы сыбайлас жемқорлық жай-күйінің мониторингі" әлеуметтік есептерді қорытындылай келе парақолық тарапынан мемлекеттік мекемелер мен өкілеттіктердің тізімі жылдар өте іс жүзінде өзгермейтіндігін айтып кеткен. Бұған медпунктар мен ауруханалар, полиция бөлімшелері, жер инспекцисы басқармалары, ХҚКО, мемлекеттік балабақшалар мен жоғары оқу орындары кіреді. Осы үш жыл ішінде парақорлыққа қары қылмыс құрамының айтарлықтай бөлімін жемқорлық фактілері алып отыр. Бұл негізгі есептің - 50% - дан астамын құрайды. Жалпы бөлім құрамына: қалып қалған әкімшілік қайшылықтар, екі мәнді және өкілеттік нормалар, мемлекеттік органдардың толық түрде ашықтықсыздығы, міндетті (қағаз) негізде көрсетілетін мемлекеттік жұмыстардың басым бөлігі үлкен болуы. Кері практиканың басты негізі жоспарлаудың жүйесі мен бюджет ақшсын игеру қаарындағы өзара қарым-қатынастың жеткіліксіздігі болып табылады. Бюджеттік өтінімдер көбінесе жауапты
тұлғалармен үлестес компаниялардың негізсіз жоғары баға ұсыныстары негізінде қалыптастырылады [2].
Дипломдық жобаны зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты кәсіби лауазымды адамдар мен жеке басқарудың лауазымды адамдары корпусын құру жағдайында билікті немесе лауазымдық өкілеттікті теріс пайдалану белгілеріне қылмыстық-құқықтық, криминалистикалық талдау жасау, осы құрамның шектен шығуының даулы мәселелерін шешу болып табылады. Басқа да теріс қылықтар құрамын және осының негізінде құқық қолдану тәжірибесінде қызметтік өкілеттігін теріс пайдаланғаны үшін жауаптылық туралы қылмыстық - құқықтық норманы жетілдіру бойынша қолданбалы сипаттағы ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында келесідей міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы заңнамаға ретроспективті талдау жүргізу;
әлеуметтік шындықтың өзгеру жағдайларын ескере отырып, қолданыстағы қылмыстық заң бойынша билікті немесе қызметтік жағдайды теріс пайдаланудың объективті және субъективті белгілерін зерттеу;
лауазымды тұлғаның қызметтік міндеттерін орындау талаптарын бұзатын әрекетін оның заңсыздығын, аса қажеттілігін және негізделген тәуекелді болғызбайтын мән - жайлар ретінде талдау шеңберінде қарау;
билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланғаны үшін жауапкершілікті көздейтін қолданыстағы қылмыстық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жобаның объектісі және пәні:қызметтік өкілеттіктерін теріс пайдаланумен күресу саласындағы қылмыстық заңды жүзеге асыру барысында туындайтын қатынастар болып табылады.
Дипломдық жобаның пәні:билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланғаны үшін жауапкершілік туралы қылмыстық - құқықтық норманың әлеуметтік шарттылығы мен тиімділігі болып табылады.
Дипломдық жобаның тәжірибелік білімі: лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану: қылмыстық құқық және криминалогиялық аспектілері туралы жобаны тәжірибе жүзінде мемлекеттік қызметшілер өз қызметінде пайдалана алады.
Дипломдық жобаның ғылыми өңделу дәрежесі: лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану туралы зерттеген Қазақстандық ғалымдар өте аз, соның ішінде: Ағыбаев А.Н., Рахметов С.М., Куринов Б.А., Наумов А.В.
Шет ел авторларына тоқтала кететін болсақ: Ресейдегі сот шешімдерін орындау органдарының эволюциясын зерттеуге байланысты орыс ғалымдары алғаш рет 19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың басына бет бұрды. Васковский Е.В., Голмстен А.Х., Гордон В.М., Исаченко В.И., Малышев К., Нефедиев Е.А., Энгельман Е.А. еңбектерінде азаматтық сот ісін жүргізу сатысында сот шешімдерін орындау ерекшеліктерімен байланысты мәселелер қарастырған.
Дипломдық жобаның қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар:
Билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланудың құрамын қылмыстық - құқықтық талдау оны қылмыстың объектісі де, субъектісі де тұрғысынан қылмыстық құқық бұзушылықтың ерекше түрі ретінде қарастыру қажет деген қорытынды жасауға болады;
Билікті немесе қызмет бабын асыра пайдалану қылмысының тікелей екі объектісі бар:
а) мазмұны болып табылатын әлеуметтік қатынастар азаматтардың
құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін іс жүзінде іске асыру;
б) әлеуметтік қатынастар осы құрылымның белгілеріне жататын қылмыспен залал келтірілген мемлекеттің, қоғамдық аппараттың немесе мемлекеттік басқарудың жеке аппаратының белгілі бір буынының қызмет бағыттары.
Моральдық зиянның маңыздылығын анықтау кезінде тек конституциялық құқықтардың бұзылуын ғана емес, сонымен қатар белгілі бір азаматтың билігіне (мінез-құлық бейнесіне) келтірілген зиянды да ескеру қажет;
Мемлекеттік, қоғамдық, жеке қызмет салаларындағы лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін ажырату. Қылмыстық кодекске мемлекеттік емес кәсіпорындарда, мекемелерде, ұйымдарда теріс қылықтар жасағаны үшін лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін көздейтін дербес бапты мынадай редакцияда енгізудің қажеті жоқ. Әкімшілік өкілеттіктерді теріс пайдалану;
Мемлекеттік органдардағы қызметтік өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін адамдардың жауаптылығы Қылмыстық кодекстің Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар тарауында қарауы қажет;
Қылмыстық кодекстің жалпы бөліміне мынадай редакцияда жеке баппен көзделген іс-әрекеттің қылмыстылығын негізді тәуекел ретінде жоққа шығаратын мән-жай енгізілуі қажет.
Лауазымдық өкілеттікті теріс пайдаланғаны үшін келесідей жауаптылықтар қарасытырлуы қажет:
а) белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан уақытша немесе толықтай айыру;
б) келтірілген зиянның орнын толтыру міндетін жүктеу;
в) бас бостандығынан айыру [2].
Дипломдық жобаның құрылымы мен көлемі:
Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану: қылмыстық құқық және криминалогиялық аспектілері тақырыбындағы жоба: нормативтік сілтемелер, анықтамалар, кіріспе, үш ауқымды тарау мен алты тармақтан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершіліктің дамуы
Құқық (ағылш. 1. law (наука); 2. right) - мемлекет бекіткен және оның күшімен негізделетін, жалпыға ортақ қоғамдық бйланыстады реттейтін тәртіп ережелерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқықтың түсініктері жеткілікті, бірақ мазмұндары біреу-ақ.
Құқық мазмұнының басты элементтері:
қоғамның және адамдардың мүдде - мақсатын қорғау, жүзеге асыру;
қарым - қатынастарды қадағалап, бақылау;
қоғамды құлдырысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдениеттік т.б. жоспарын ары қарай дамытып, нығайту;
мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп басқару.
Құқықтың екі негізгі түсінігі бар; біріншісі - құқықтың обьективтік түсінігі қоғамның обьективтік жүзеге асыруына сәйкес жаңа байланытардың дамуы; екіншісі - құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік қалыптасқан байанытарды бақылап, басқаратын нормативтік актілерді мерзімінде қабылдап бекіту.
Құқықтың негізгі функциялары: реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актілер арқылы қоғамдық өзара қарым-қатынастардын байланысын, жүзеге асыру жолдарын, бағыттарын тауып отыру. Құқыктың қорғау функциясы - нормативтік актілердің коғамдағы қатынастардың салдары, әсерін нығйту, теріс қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылып кеткендей, құқық - жалпыға бірдей міндетті, мемлекет жүзеге асыратын, коғамдық байланыстарды қалыптстыратын нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма - құқықтың бір құраушы бөлімі, қоғамдық өзара қарым-катынастардың жақсы нығайуының үлгісі деп те айтуға болады. Ол адам істерінің, жұмысының, құзіретінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және өзара байланысын реттеп, қадағалап отырады [3,73 б.].
Құқықтық нормалардың белгілері:
Норма мемлекеттік органнын қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол нормаларды азаматтардың басым бөлігі дұрыс орындайды.
Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субъектілер өз еркімен іс- әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
Құқықтық норма - қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
Құқықтық нормалардың негіздері бірлесіп, оның құрылымын реттейді. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екіге бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Жалпы заңды нормаларда негіздерінің мазмұны норманың кіріспесінде немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының Салық кодексінде нормалардың элементтері 1-ші бабында толық көрсетілген.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік кесімдердің баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция - қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардын міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі [4, 482 бабы]. Диспозицияның үш түрі болдады:
Жалпылама түрі: нормада субьектілердің міндеттері мен құқығы айқын көрсетілмейді.
Толық айқын түрі: мазмұны нормада толық көрсетіледі. Мысалы,
Қылмыстық кодекстің баптарында диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі. Сілтеу түрі: мазмұны туралы басқа бір нормаға сілтеу жасалады. Мысалы, Азаматтық кодекстің бірнеше баптарында сілтеме қолданылады.
Гипотеза - диспозиция қашан басталады, аякталады, нормативтік кесім қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек. Гипотезаның жалпылама күрделі, альтернативтік түрлері бар.
Санкция - құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет кандай іс-әрекеттерді, мінез - құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияпың турлері: абсолюттi анық, баламалы, салыстырмалы.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл-шаруашылық, құрылыс, мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т. б. бағыттағы нормалар.
Құқықтың әр саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық - процессуалдық, қылмыстық- процессуалдык, т.б. саладағы нормалар.
Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар, қорғаушы нормалар.
Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді:міндеттеуші, тыйым салушы, ерік беруші нормалар.
Мамандандырылған құқықтық нормалар - қоғамның мамандық салаларының карым - қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық, кылмыстык, зангерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер бағытындағы нормалар және т.б. [5].
Құқықтьқ нысаны - мемлекеттік биліктің нормаға, заңға айналу түрлері, олар:
Құқықтық әдет-ғұрып. Бұл құқықтың негізгі қоғам тарихында мемлекеттің қалыптасу кезеңінде өмірге келген құқық нысаны. Әдет- ғүрып нормалары адамдардың карым-катынасында ғасырлар бойы қолданылған, өмірде жан - жақты тәжірибе арқылы қалыптаскан. Мысалы, Maнy заңы, орыс правдасы, "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның "Жеті жарғысы" т.б. айтуға болады. Қазақ қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық әдеттерін дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді қарағанда, күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланылған. Сонымен қатар, қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған. Әдет-ғүрып нормалары арқылы қазіргі кезеңде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп,басқарылып жатады.
Құқықтық прецедент - соттың және әкімшілік органның нақты бір істі - мәселені карап, реттеп, шешім қабылдаған кесімдері басқа істерді, реттеп шешуге негізгі норма бола алады. Бұл шешімдер нормативтік актілердің бір түрі [3, 78 б.].
Нормативтік шарттар қоғамдағы қатынастардың негізі бола алады.
Мысалы: Германия Федеративтік Республикасы мен Германия Демократиялық Республикасының бірігу шарты, мемлекеттердің арақатынасындағы шарттар, кәсіпшілер одағының ұжымдық шарттары т.б.
Референдумда қабылданған нормативтік кесімдер - заңның бір түрі.
Сондықтан бұл кесімдер құқықтың ең күрделі, ең басым негізі.
Референдум жалпы мемлекеттік түрде және жергілікті мақсатпен өткізіледі.
Нормативтік-құкықтық кесім мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен кесімі. Қоғамдағы карым - қатынастардың басым көпшілігі осы
нормативтік кесімдер аркылы реттеліп, басқарылады.
Заңдык, күшіне қарай нормативтік кесімдер екі түрге бөлінеді: заңдар және заңға тәуелді актілер. Бұл нормалар мемлекеттік көлемде, қоғамды басқаратын ең жоғарғы мемлекеттік органның бекіткен құжаттары (президент, парламент, үкімет т.б.).
Мазмұнына карай нормативтік актілер қоғамның әр саласына сәйкес бөлінеді: азаматтық, мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, отбасы, кылмыстық т.б. Сонымен катар, нормативтік кесімдер бірнеше саланы біріктіріп реттеп, басқарып отырады. Мысалы, шаруашылық, сауда, әскери, сауда, теңіздік, табиғат т.б.жүйедегі актілер.
Көлеміне қарай нормативтік кесімдер үш түрге бөлінеді: жалпы қоғамдық, шектеулі, төтенше актілер.
Кесімдер қабылдаған субьектісіне қарай үшке бөлінеді: Парламенттің актілері, атқарушы органның актілері, сот билігінің актілері.
Заң - мемлекеттің ең жоғарғы басқарушы органының шығарған, қабылдаған ең жоғары күші бар нормативтік кесім. Барлық заңдар және заңға тәуелді нормативтік кесімдердің Конституцияға сәйкес болуын Заңның үстемдігі дейді. Заңның белгі нысандары:
Мемлекеттің ең жоғарғы басқарушы органы немесе референдумда қабылданған, бекіткен кесімі [6, 44 б.].
Логика ғылымына сәйкес "пән" ұғымы - бұл танымның белгiлi обьектiсi немесе қабылдауға, атауға, анықтауға болатын нәрселердiң барлығы. Ал қылмыстық құқықтың пәнi болып не табылады? Қылмыстық құқықтың реттеу пәнi өте кең, оған мемлекеттiк және қоғамдық құрылыс, меншiк, жеке адам және оның ар-ожданы, құқықтары мен бостандықтары, құқықтық тәртiп және сонымен бiрге басқа құқық салаларымен реттелiп қойған қоғамдық қатынастардың шеңберi де кiредi. Қылмыстық құқықтың реттеу пәнiнiң ерекше белгiсi болып қылмыстың жасалуымен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар табылады, яғни қылмыстық құқық заңмен қорғалатын қатынастарға қауiптi қол сұғушылық жасалу салдарынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейдi. Құқықтық реттеудiң нәтижесiнде бұл қатынастар қылмыстық-құқықтық қатынастар деген атауға ие болады. Қылмыстық құқықтық бақылау пәнің мынадай үш негiзгi құрамдарды құрайды. Оның бiрiншi түрi сақтаушы қылмыстық-құқықтық байаныстар деп айтылады. Бұл бйланыс қылмыстың жасалуына негі тудырады. Бұл-қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық әрекеттi жасаған адам мен мемлекеттiң атынан сот, тергеушi, прокурор, анықтау органдары арасындағы қатынас. Аталған құқықтық-қатынастың әрбiр субьектiлерi белгiлi бiр құқықтарды иемденедi және оларға жүктелген мiндеттердi атқарады. Яғни қылмыс жасаған адам қылмыстық заң қылмыс жасаумен байланыстырған қолайсыз салдарға шыдауға және қылмыстық құқықтық нормамен қарастырылған жазаны өтеуге мiндеттi. Ал екiншi субьект-сот, тергеу, прокуратура, анықтама органдары бiрiншi субьектiнi сол мiндеттердi орындауға күштеп мәжбүрлеуге құқылы.
Қылмыстық құқық, жалпы құқық сияқты, өркениет пен мәдениеттің феномені ретінде қарастырылуы мүмкін (өлтірме және ұрлық жасама сияқты бүгінгі күннің негізгі қылмыстық-құқықтық тыйымдарының атақты інжілден бастау алғаны кездейсоқ емес. Ескі өсиетте тұжырымдалған өсиеттер). Қылмыстық құқық құбылыс ретінде қоғам өмірінің барлық дерлік құрамдас бөліктеріне: ғылымға, шығармашылыққа, экономикаға, өндіріс пен басқаруға, шаруашылық деңгейіндегі қатынастарға және т.б. еніп түседі. Қылмыстық құқық адамдардың және олардың бірлестіктерінің өмірінің барлық негізгі салаларын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды, олардың мінезқұлқын реттейді, жаңа қылмыстардың жасалуына жол бермейді, оларды адалдық пен заңды құрметтеу рухында тәрбиелейді [7, 12 б.].
Адам бостандығының ең маңызды көріністерін қорғайтын қылмыстық құқық. Ал бостандықты тек қылмыстық заң ғана қорғайтын осындай қол сұғушылықтар бар (мысалы, өмір мен денсаулыққа, жыныстық еркіндікке қасақана қол сұғушылық).
Қылмыстық құқық құқықтың негізгі салаларының бірі ретінде қылмыстардың түсінігі мен белгілерін, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықтың негіздері мен шектерін, сондай-ақ қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату шарттарын айқындайтын құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Жалпы құқық сияқты ол қоғамдық қатынастардың белгілі бір тобын реттейді [8, 11 б.].
Шенеуніктердің мемлекет мүддесіне қарсы жасаған теріс қылықтары Ежелгі Римде де белгілі болған. Гай Юлий Цезарь император ретінде биліктің мүддесіне қарсы жасалған теріс әрекеттерді қатаң жазалады, кінәлілерді сенаторлық таптың қатарынан шығарып, бүкіл мүлкінің жартысынан айырды. Сол кезеңдегі құқықтық құжаттарды талдау, ең алдымен, қылмыстық заңдардың бір мақсатты көздегенін - монархтың шексіз билігін барынша қылмыстық-құқықтық қорғау мүмкіндігін бекітуге мүмкіндік береді.
Ресейдегі 9 ғасыр кезеңі князьдің князь дастарханы болған аймақтың халқына шексіз билігімен сипатталады. Мемлекеттiлiктiң дамуымен князьдер тағайындаған губернаторлар басқаратын азық аудандар пайда болды. Олар тарапынан мүмкін болатын қиянаттардың алдын алу үшін князьдер оларға жарғылық хаттар берді. Олар халықтан алынатын азықтың мөлшерін және баж салығын анықтады. Жарғыларда көрсетілген мөлшерден артық салық жинау бұзушылық деп танылды. Мазмұны бойынша бұл хаттарды воеводаның ресми өкілеттіктері деуге болады, ал нормадан артық салық жинау бұл өкілеттіктердің шеңберінен шығып жатыр. Бірақ губернаторға тек бір нәрсеге тыйым салынды: алым мөлшерінен асып кетуге, қалған барлық жағынан оның әрекеттеріне шектеу қойылмаған.
Жоғарыда айтылғандар Ресей мемлекеттілігінің дамуының бастапқы кезеңінде қылмыстық заңдар пайда болған кезеңде қызметтік теріс әрекеттер: билікті асыра пайдалану, оны пайдакүнемдік мақсаттарда пайдалану, пара алу үшін жауапкершілік болғанын көрсетеді. Қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі тек мемлекет мүддесі болды, жауапкершілік билеуші элитаға: губернаторларға, князьдерге және т.б. зиян келтірген жағдайда ғана пайда болды. Ресми өкілеттіктер тарапынан пішіні мен түрі жалпыға ағанда билеушінің жеке қалауы бойынша белгіленді. Жеке адамға байланыты биліктің артықтығы жағынан заңсыздық өте көп болды. 1649 жылғы Кеңес кодексі Ресей заңнамасын айтарлықтай кеңейтті және байытты, бірақ сотта сот қызметкерлерінің шағымдары мен арыздарын қарау кезінде тиісті тәртіпті қамтамасыз етпеді. Оған дәлел ретінде 1665-1673 жылдардағы лауазымды теріс қылықтар мысал бола алады, П.А. Қабанов. Бояр Шереметьевтің хатхабарларына сілтеме жасай отырып, ол мынадай фактілерді көрсетеді: Гетман Иван Мартинович өте ашкөз, ол грек Иван Тамарудан 1000 рубль баж талап етеді.
Ресейдің қылмыстық заңнамасына мемлекет басына көтерілген І Петр патша тұсында лауазымдық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік туралы елеулі өзгерістер енгізілді, ол мемлекеттік қызметкерлердің арам пиғылынан қатты үрейленді.
Қызметтегі пайдакүнемдіктер туралы жоғарыда келтірілген фактілерді қарастыра отырып, мемлекеттік билік пен басқару органдарында қызметте пара алу және басқа да пайдакүнемдік теріс әрекеттердің өркендегендігі, олар мемлекеттік аппараттың төменгі деңгейінде ғана емес, сонымен бірге ең жоғарғы сатыларда да орын алғаны туралы қорытынды жасауға болады. Олардан келген шығын Ресей мемлекетінің басшысы қабылдаған шараларға қарамастан өте үлкен болды. Қылмыстың бұл санатының өркендеуі реформалардың негізінде жатқан объективті себептерге байланысты болса керек.
1497 жылы Судебниктің қабылданғанынан 19 ғасырдың басына дейін. Қызметте жалдамалы кері қимылдар үшін жауапкершілік туралы Ресей заңнамасында көптеген өзгерістер енгізілді. Сот билігіне қарсы қылмыстардың ішінде парақорлық мемлекет тарапына және қызметтік жұмыс мүдделеріне қарсы қылмыс деп айтылады. Бұл қылмысты туғызан үшін жаза өте маңызды аусуларға ұшырады, оның құнының үш еселенген мөлшеріндегі төлемақы мүлкін алып қою мен өлім жазасына дейін (Иван Грозный мен Петр I кезінде). Бірақ, содан кейінгі жылдары бұл қылмыстарды тудырға үшін санкциялар елеулі жеңілдетілді. Реформалар барысында мемлекет мүддесі бірінші орынға қойылды, мемлекеттіліктің қалыпты дамуы кезеңдерінде жеке тұлғаның мүддесі бірінші орынға шықты.
Николай I тұсында қылмыстық құқық саласында жүргізілген орыс заңнамасын жүйелеу 1845 жылы жариялануымен аяқталды. Қылмыстық және түзеу жазалары туралы ереже. Ол Алексей Михайловичтің, І Петрдің, Екатерина II-нің билік ету кезіндегі актілерді, Ресей империясының Заңдар кодексіне енгізілген арнайы комиссия асығыс қайта қараған актілерін, сондай- ақ кейбір қылмыстық кодекстердің нормаларын біріктіру нәтижесінде құрылды.
Мемлекеттің және оның барлық негіздерінің демократиялық қайта құрылуы заңдылық режимін заңнамалық тұрғыдан белгілеуді және оны қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралармен қамтамасыз етуді талап етті. Бұл өз кезегінде лауазымды тұлғалардың, соның ішінде ішкі істер органдарының лауазымды тұлғаларының өкілеттіктерінің нақты шекараларын анықтауды және олардың мүмкін болатын шектен шығуы үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілеуді талап етті. Ресей үкіметінің шаруалардың крепостнойлық құқығынан босатылған азаматтық құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың құқықтық негіздері мен кепілдіктерін құруға бағытталған саясаты жоғарыда аталған 1845 жылғы кодексте бекітіліп, билікті асыра пайдалану дербес қылмыс ретінде қарастырылды. Лауазымды тұлғаның жұмысында оған заңмен де, мемлекеттік органның өкімімен де рұқсат етілмеген істерді жасауы қылмыстық құқық бұзушылық деуге болады.
Лауазымды тұлғаның билігі мен лауазымдық өкілеттіктерін қалыптастырудың құқықтық негізі оған жоғары тұрған басшылар берген заңдардың, жарғылардың, нұсқаулардың қолданыстағы жинақталуы болды. Жоғары тұрған органдардың рұқсатын талап ететін құқықтарды берумен әрекеттер жасауға тыйым салынды.
Ресейдің қылмыстық заңнамасының даму тарихындағы маңызды кезең ұзақ кезең болды - 1881 жылдан 1903 жылға дейін. - (сол жылдардағы әдебиетте қайта құру деп аталған), 1903 жылы 22 наурызда бекітілген жаңа Қылмыстық кодекстің дайындалуы. Таптық қайшылықтардың тереңдей түсуі қылмыстық заңнаманың эволюциясына әкелді. Жаңа қылмыстық заң толық күшіне енген жоқ, себебі оны бап сайын талқылау барысында депутаттар арасында белгілі бір нормалар бойынша қайшылықтар пайда болды. Заң көптеген ерекшеліктермен қабылданғанына қарамастан, онда қарастырылып отырған мәселе тұрғысынан көптеген прогрессивті мәселелер бар. Осылайша, лауазымды тұлғалардың әртүрлі қызметтік бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілігі айтарлықтай кеңейтілді [9, 10-13 б.].
Билікті асыра пайдаланудың ішкі мәні мен мазмұнын түсіну үшін тарихқа жүгініп, осы қылмыс құрамының дамуының негізгі кезеңдерін, сондай- ақ лауазымды адамдар жасаған қылмыстар туралы заңнаманы орындауға байланысты әзірлеуді қадағалау қажет.
1903 жылғы Қылмыстық кодексте лауазымды адам ұғымының заңнамалық анықтамасы да берілген, ол мемлекетке немесе қоғамға қызметте, шенеунік немесе полиция қызметкері ретіндегі міндеттері бар немесе уақытша тапсырманы орындайтын кез келген адам немесе басқа да гвардия, не қызметші, не ауылдық, не ұсақ буржуазиялық әкімшілік.
ХХ ғасырдың басында. жедел экономикалық және мемлекеттік реформалар кезеңінде жоғары лауазымды тұлғалардың қызметтік өкілеттігін асыра пайдаланғаны, өкілеттігін асыра пайдаланғаны, оның әрекетсіздігі, жалғандық, парақорлық және т.б. үшін жауапкершілікті белгілеу мәселесі қайтадан көтерілді. Азаттық одақ әзірлеген негізгі мемлекеттік заң жобасында басты мемлекеттік заңды қасақана бұзғаны үшін, сондай-ақ шектен тыс, әрекетсіздікпен немесе теріс пайдалану арқылы мемлекет мүдделеріне ауыр зиян келтіргені үшін жауапкершілікті белгілеу ұсынылды. билік. Қабанов П.А. Ресейдегі сыбайлас жемқорлық және парақорлық: тарихи, криминологиялық және қылмыстық-құқықтық аспектілері.
Кеңес өкіметінің алғашқы күндерінен бастап Ресей мемлекетінің қылмыстық және басқа заңдары тоқтатылды, олардың орнына декреттермен, қаулылармен ауыстырылды, олардың негізгі мазмұны кез келген адамды тұтқындап, революциялық сотқа беруге шақыру болды. халықтың ісіне зиянын тигізуге кім батылы барады, мұндай зиян саботажда және жалпы алғанда, мақсаты социализмнің берік және бұлжымас жеңісі болып табылатын бейбітшіліктің ұлы ісіне қарсы тұрудың кез келген түрінен көріне ме, ол халықтарды тұрақты бейбітшілік пен барлық езгі мен қанаудан құтқару [10,
257 б.].
Мемлекеттік қаулыларды жүзеге асыру үшін заң күші бар және барлық ұйымдар, лауазымды тұғала мен хлық үшін міндетті нормативтік
актілерді орындау құқығы берілген Бүкіл Ресейлік төтенше комиссия құрылды. Адамдарды әкiмшiлiк түрмеге алу, содаң соң Әкiмшiлiк жазалау практикасы орнатылды, оны тек ЧК органдары ғана емес, сонымен қатар олардың жергiлiктi комиссиялары да қолдануға құқылы болды. Осындай қудалауды алудың заңдық негізі Чека құрамының немесе Халық Комиссарлары Кеңесі мүшелерінің типтік сипаттамасы болуы мүмкін. Бұл сипаттамаар айтарлықтай пікірлер негізінде болды, бұлардың мазмұны сол кезде болып жатқан әрекеттер мен мемлекетте құқықтық жағдайды, оны жергілікті жерлерде консулдық ететін лауазымды адамдардың іс-қимылы елеулі әсері түрінде түсіндіреді. Лауазымды теріс пайдалану мемлекеттің әрекетсіздігі немесе сөз алмасу және билікті теріс пайдалану мақсатында қарастырылып, мемлекеттік стқындықпен теңестірілді.
Бұл ретте, тарихи объективтілік пен әділеттілік үшін зерттеліп отырған проблемаларды ескере отырып, кеңестік қылмыстық заңнаманың дамуын талдау қажет, әсіресе оның қызметтік өкілеттігін теріс пайдаланумен күресудің оң аспектілері бар. Сол жылдардағы ғылыми әдебиеттерде шенеунік ұғымын кең мағынада қарастыру әдеттегідей болды, өйткені кеңестік жүйенің рухында әрбір қызметкер белгілі бір орынды иеленіп, мемлекеттік сипаттағы міндеттерді орындайды, содан кейін қазіргі жүйе тұрғысынан алғанда, жалпы бақылау жүйесіндегі атқаратын қызметі қаншалықты мардымсыз болса да, әрбір қызметкер бір мезгілде лауазымды тұлға болып табылады. Лауазымы - қызметте белгілі орын бар. Сондықтан таза механикалық еңбекпен айналысатындар, мысалы, қағазды көшіру, жазу машинкасында теру, шабарман, хабаршы, қарауыл, т.б. сөздің кең мағынасында шенеуніктер болып табылады.
Бұл белгілер 1960 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде өзгеріссіз қалды. Заң анархиясы мен мемлекеттің құдіреттілігі билік құрған, халық өмірін езгіші тоталитаризмге айналдырған, кедейшілікті теңестірген дәуірден шегіну және алға жылжу қажет. басталды енді тоқтай алмайды. КСРО халық депутаттарының бірінші съезі жеке адамға, қоғам өмірінің барлық салаларын одан әрі демократияландыру мен ізгілендіруге, оның рухани жаңаруына, әлеуметтік әділеттілік принципін дәйекті түрде жүзеге асыруға батыл назар аудару қажеттігін мойындады [11].
1997 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енуіне байланысты. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексі 1996 ж. теріс қылық туралы заңнама айтарлықтай өзгерді (соңғылары, басқалармен қатар, жаңа атау алды - мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүдделеріне және жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы қызметке қарсы қылмыстар). Бірақ бүгінгі күнге дейін бұрыннан белгілі болып көрінетін ұғымдарды түсіндіру сұрақтары бар, қолдануда қателіктер жіберіледі.
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылық құрамында лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану
Тәжірибе көрсеткендей, лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланғаны үшін жауапкершілікке тартуды көздейтін қылмыс құрамының заңнамалық жүйесін әлі де жетілдіру қажеттілігі қазіргі таңға дейін өзекті. Осы проблеманыңәлеуметтік қоғамға деген маңыздылығы мен орасан зор әсерін ескере отырып, Қазақстанда лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалануға қарсы күрес мемлекеттік жүйесінде негізгі артықшылықтардың бірі ретінде қалыптасқан. Қазіргі таңда лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану қылмыс істерімен және оның алдын алу шараларымен Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққка қарсы агенттікгі бақылау жүргезеді. Негізінен лауазымдық өкілеттіктерді жеке мақсатта теріс пайдалану - бұл әлемдегі танымал Transparency International үкіметтік емес сыбайлас жемқорлыққа қарсы қозғалысының негізгі анықтамасы болып табылады. Бұл анықтама әлі де талқылау үстінде болмаса да, ол кеңінен қолданылады, өйткені сыбайлас жемқорлықтың үш негізгі элементін осы анықтама қамтиды:
Теріс пайдалану
Сыбайлас жемқорлық іс - қимылдың формальды немесе өзге де жүктелген міндеттерден туындайтын мінез - құлық нормаларын немесе кәсіби міндеттемелерді бұзуды негіздейді. Бұл анықтама мемлекеттік саясатқа қайшы келетін немесе кең мағынада қоғамдық мүдделерге қатысты теріс қолданылатындықтан жағымсыз шешім қабылдауды білдіреді.
Сенімді билік
Сыбайлас жемқорлық іс қимылы, мүдде формальды немесе ресми негізінде өкілеттікті теріс пайдаланған кезінен бастап пйда болады. Бұл анықтама тек мемелекеттік қызметкерлер тарапына ғана емес, сонымен қатар жеке секторда, бұқаралық ақпарат құралдарында, азаматтық қоғам субъектілерінде, діни мекемелерде және де қарапайым ақсақалдар қауымында билікке құзыреті бар адамдарды да таралады. Жеке сектор компаниясының қызметкері коммерциялық құпияны тікелей бәсекелесіне пайдакүнемдік мақсатында сатқан жағдайда да сымбайлас жемқорлықтықтың негізгі факторларының бірі болып табылады.
Жеке пайда
Сыбайлас жемқорлық нәтижесінде алынған жеке пайда қоғамдық игілікке кері әсерін тигізеді, өйткені бұл құбылыс субъектіге және толықтай ұжымға теріс динамика көрсетеді. Жеке пайда тек тиісті шенеуніктің тарапында болуы тиіс емес, ол сонымен қатар белгіленген отбасы мүшесінде, жақын досына және де әріптесінің тарапында болуы мүмкін. Сондай-ақ, құндылық есебінде тек ақша мен матеральдық тауарлар ғана емес, сонымен қоса билік және осы биліктегі ықпал да болуы мүмкін [12].
Айта кететін болсам сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің Мемлекет басшысының атына берілетін жылдық есебіне сәйкес олардың ішінде,ішкі істер, ауыл шаруашылығы және қаржы министрліктері (мемлекеттік кірістер органдары бөлігінде) бар, бұл Transparency Kazakhstan зерттеу нәтижелерімен және қылмыстық - тергеу тәжірибесімен расталады. Яғни қазіргі таңда жылдық есептер мен зерттеу нәтижелері Қазақстан Республикасының аумағында ғана емес, сонымен қатар әлем аренасына да жарыққа шығады. Бұл дегеніміз сыбайлас жемқорлық жаһанды проблема болып, барлық әлем өздерінің нәтижелерімен бөлісуде.
Мысалыға алатын болсақ Мемлекеттік органдар жұмысының сервистік моделін үдемелі енгізу баламаның болмауына байланысты өз мәселелерін заңсыз шешуге келісетін азаматтардың санын 2 есеге азайтуға мүмкіндік берді.
Осылайша, Transparency International Kazakhstan қоғамдық қорының зерттеуіне сәйкес, сыбайлас жемқорлық мәмілесіне басқа жол болмағандықтан келісуді атап өту үлесі 2020 жылы 16,1%-дан 8,2%-ға дейін төмендеді.
Adaldyq alańy жобаның белсенді жәрдем көрсетуі кезінде мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді цифрландыру деңгейі 90% халықаралық стандарт 2020 жылы 93%-ға жетті бұл Қазақстан Республикасының Антикор агенттігінің баяндамасы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 361 бабында Лауазымдық өкiлеттiктерді теріс пайдалану - Мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамның не оған теңестірілген адамның не лауазымды адамның өздерінің қызметтiк өкiлеттiктерiн өзi немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылықтар алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтiру мақсатында қызмет мүдделерiне қайшы пайдалануы деп көрсетілген [13].
Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану объектісінің негізі мемлекеттік аппараттың қарапайым жұмыс жасауы болып табылады. Лауазымдық өкілеттіктерін қылмыстық теріс пайдалану азаматтардың, ұйымдардың құқықтық және заңды мүдделерін, қоғам мен саяси мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін едәуір бұзуға әкелетіндіктен, негізгі тікелей объектімен қатар қылмыстың жасалу мән - жайларына қарай адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары, азаматтардың, ұйымдардың мүліктік және өзге де экономикалық мүдделері болуы мүмкін қосымша объектілер де бар.
Егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соқса қылмыстың объективті жағы мемлекеттік міндеттерді орындауға уәкілеттік берілген адамның, не оған теңестірілген адамның өзінің қызметтік өкілеттіктерін өзі (басқа) адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылықтар алу, не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделеріне қарамастан пайдалануын, не қоғам немесе мемлекет мүдделерінің Заңы болып табылады.
Субъектінің құзыреті оның тиісті заңдарда, ережелерде және басқа да нормативтік актілерде белгіленген өкілеттіктерімен анықталады, онда белгілі бір лауазымды қызметті атқаратын адамның құқықтары мен міндеттері уақытша немесе осы лауазым бойынша міндетін атқарушының арнайы құзіреті бойынша қалыптастырылады. Осыған орай тұлғаның өзінің қызметтік құзыретін пайдалануы деп оның өкілеттігінен туындайтын және қызмет мүдделеріне теріс келетін адамның атқаратын лауазымына байланысты құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырумен тығыз байланысты болатын осындай іс-әрекетті ғана сезіну керек. Демек, қажетті шешімге қол жеткізген тұлға өз өкілеттіктерін емес, ресми немесе бейресми байланыстарын, атқаратын лауазымының құрметіне және т. б. пайдаланған кезде бұл қылмыстың құрамы болып есептелмейді.
Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың нақты түрлері өте көп, өйткені олар мемлекеттік функцияларды орындауға құзыреті берілген тұлғалардың немесе оларға теңестірілген тұлғалардың әртүрлі қызмет салаларында жүзеге асырылады. Бұл еңбекті заңсыз меншікке алу болуы мүмкін (мысалы, үй пәтерлерің жөндеу кезінде бағыныштыларды пайдалану); Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінде оларды пайдалануға алу үшін қызмет бабын іске асырады; мемлекеттік қажеттіліктерге арналған қаржы мен кредиттерді коммерциялық ұйымдарға пайдакүнемдік немесе өзге де ниетпен заңсыз беру; кредиттер, несиелер, жылжымайтын мүлік, өзге де мүлік алуда құқықтық актілерде көзделмеген басымдылықтарды пайдалану болып табылады.
Лауазымдық өкілеттікті теріс пайдаланудың субъективті жағы - тікелей немесе жанама ниетпен жасалған қылмыс болып есептеледі. Кінәлі тұлғаның қызметтік құзыреттіктерің пайдалана отырып, қызмет мүдделеріне теріс әрекет ететінін (немесе әрекет етпейтінін) түсінеді, оның нәтижесі азаматтардың, ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін, мемлекеттік немесе қоғамдық - саяси мүдделерді негізгі түрде бұзатын салдардың негізінде туындауы мүмкін, салдардың туындауын қалайды немесе оған саналы түрде жол береді не оларға немқұрайлы қарайды. Салдарға қатысты кінәлінің тікелей немесе жанама ниеті көбінесе адам әлеуметтік қауіпті салдарды болжаған кезде, олардың мөлшері тек жалпы сипатта болады, бірақ кез-келген ықтимал салдарды қалайды немесе саналы түрде мойындайды [14, 67 б.].
2 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың қылмыстық аспектілері
Қоғам өз халқына белгілі бір әлеуметтік сұраулар қояды, олардан бастарту жауапкершіліктің басталуын атады және негізделмеген тыйымның сипатына балансыты-жауапкершілік моральдық та, құқықтық та болуы мүмкін.
Құқықтық норманы сақтамау барысында пайда болатын заңды жауапкершіліктің ең қатаң түрлерінің бірі - қылмыстық жауаптылық. Ол жеке азаматқа, қоғамға немесе мемлекетке айтарлықтай зиян келтіретін немесе келтіруі мүмкін қоғамдық қауіпті әрекеттерге жататын қылмыстар үшін оның заң шығарушы органдары өкілдік ететін мемлекет атынан белгіленеді.
Қылмыстық жауапкершілікке құқық бұзушылықтың қоғамға аса қауіпті түрі - қылмысты жасауға кінәлі адамдар тартылады. қылмыстық құқық нормаларын бұзу.
Қылмыстық жауаптылық - кінәлі тұлғалардың жасаған тріс қылығы үшін заңда көрстілге тәртіппен жауап алуға және тиісті жазаға тартылуға міндеттілігі. Қылмыстық жауаптылықтың негізі тек адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасау фактісі болуы мүмкін.
Демек, қылмыстық жауаптылық жасалған қылмыстың құқықтық салдары, ол қылмыстық құқық нормасының бұзылуының нәтижесі болып табылады. Қылмыс жасамайынша қылмыстық жауаптылық болуы мүмкін емес.
Осы немесе басқа қоғамға қауіпті әрекет үшін қылмыстық жауаптылық тек қылмыстық заңмен қоғамдық қауіптілігіне, қылмыстық әрекеттің ауырлығына және қылмыскердің жеке басына сәйкес белгіленеді.
Оқу және ғылыми әдебиеттерде қылмыстық жауаптылық түсінігі әртүрлі жолдармен ашылады. Үш негізгі позиция бар:
қылмыстық жауаптылық деп қылмыс жасаған адамның жеке немесе мүліктік сипатынан айырудан және оны жасаған қылмысы үшін соттаудан тұратын жазаны өтеу міндеті түсініледі;
қылмыстық жауаптылық деп қылмыстық заңда көзделген, қылмыс жасаған адамға сот үкімі бойынша қолданылатын мәжбүрлеу ықпалының өзі - оның сотталуы, сондай-ақ оған қылмыстық құқық бұзушылыққа әкеп соғатын жаза тағайындау түсініледі. жазба;
қылмыстық жауаптылық жалпы қылмыстық - құқықтық қатынастарды қамтитын ретінде қарастырылады, яғни. заңды мінез - құлық негізінде жатқан жауапкершілік ретінде және жеке тұлғаның қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық әрекетті жасамау міндетін түсінуінде көрінеді.
Оның тағы екі жағы бар - жағымсыз (ретроспективті) және оң (перспективалық).
Оң қылмыстық жауаптылық қылмыстық заңда белгіленген тыйымдарды бұзудың болмауына дейін төмендейді. Позитивтік қылмыстық жауаптылық қылмыстық заң талаптарын орындау міндеті, заңды талаптар, дұрыс әрекет, әлеуметтік құқықтық міндет деп түсініледі. Жауапкершіліктің бұл түрінің құқықтық салдары адамның мінез - құлқына мемлекет тарапынан оң қылмыстық - құқықтық баға беру, оның ішінде оның әрекетін ынталандыру болып табылады.
Теріс қылмыстық жауаптылық адамның қылмыс жасауымен (қылмыстық заңды бұзу) байланысты және мемлекет тарапынан қолданылатын репрессиялық шаралардан тұрады.
Қылмыстық жауаптылықты теріс және оң деп бөлу қылмыстық құқық ғылымында жалпы қабылданған жоқ. Белгілі бір психологиялық процесс ретінде түсіндірілетін жауапкершілік түсінігінің өтелу аймағына ауысуы оны құқықтық мазмұннан айыратындықтан, оң қылмыстық жауаптылықтың үлкен заңдық мәні жоқ екені атап өтіледі. Позитивтік қылмыстық жауапкершілік заңнан гөрі мораль институты болып табылады [15, 39-40 б.].
Қылмыстық жауапкершілік ұғымының анықтамасы, оның мазмұны оның әлеуметтік мазмұнының маңыздылығын көрсетпесе, толық болмас еді. Қылмыскерге қылмыстық жауаптылықты тарту соңғысының қоғамға қауіпті мінез-құлқын айыптаумен, қоғам мен мемлекет тарапынан қылмыс пен кінәлінің жеке басына теріс моральдық баға берумен сипатталады.
Қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұны (қоғам мен мемлекет тарапынан қылмысты және қылмыскердің жеке басына теріс моральдық баға беру, айыптау және айыптау) және құқықтық (қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары) екі маңызды маңызды болып табылады. Қылмыстық жауаптылықтың ерекшеліктері.
Жауапкершілік ұғымы кең мағынада адамның қоғамға, мемлекетке, басқа адамдарға белгілі бір міндеттерді орындау мағынасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ 6
1.1 Лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершіліктің дамуы 6
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылық құрамында лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану 15
2 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 20
2.1 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың қылмыстық аспектілері 20
2.2 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың себептері мен шарттары 35
3 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ 39
3.1 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың криминалогиялық аспектілері 39
3.2 Лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдаланудың алдын алу шаралары 46
ҚОРЫТЫНДЫ 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
КІРІСПЕ
Дипломдық жобаның өзектілігі: Қазақстан Республикасында соңғы бірнеше жылда болып жатқан жаһандық қайта құрулар, соған байланысты қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы қайшылықтар мен қиындықтар әлеуметтік басқару жүйесінде елеулі өзгерістерді талап етеді. Аса маңызды салаларда басқару функцияларын жүзеге асыратын ерекше қоғамдық құрылым ретінде мемлекеттік аппараттың қазіргі жағдайы түбегейлі жаңартуды талап етеді.
Республика өмірінің қоғамдық, саяси, экономикалық және әлеуметтік салаларындағы ағымдағы жағдайды талдау мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің қызметінде, мемлекеттік мүлікті жекешелендіру, қаржы және банк операцияларында күрделі келеңсіз процестерді көрсетеді. Шенеуніктер өздерінің материалдық әл-ауқатын құру үшін өздерінің қызметтік жағдайын асыра пайдаланады. 1996 жылдың бірінші жартыжылдығында ғана қызмет бабындағы теріс қылық фактілері бойынша республикада 355 қылмыстық іс қозғалып, әртүрлі деңгейдегі 1116 басшы қылмыстық жауапкершілікке тартылып, 1995 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда өсім 5%-ды құрады.
Осыған байланысты қылмыстық-құқықтық ғылымға практиканың қоятын мәселелерінің теориялық дамуы, оның бірі билікті немесе қызметтік жағдайды асыра пайдаланғаны үшін жауапкершілік мәселелерін әзірлеу ерекше өзектілікке ие [1].
Қазірігі таңда Қазақстан Республикасының басты стратегиялық мақсаттарының бірі 2026 жылдың қорытындысы бойынша Transparency International парақорлықты қарау индексінде 47 балға, ал 2030 жылы 55 балға қол жеткізу. Бұған байланысты парақорлыққа қарсы тұжырымдаманы бекітуі туралы Мемлекет қызметкерлерінің 2021 жылдың 1 қыркүйегіндегі "Халық бірлігі және жүйелі реформалар - елдің өркендеуінің берік негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауын жүзеге келтіру жоспарын жарыққа шығарды. "Транспаренси Қазақстан" ммлекеттік қоры ұйымдастырған "2020 жылғы сыбайлас жемқорлық жай-күйінің мониторингі" әлеуметтік есептерді қорытындылай келе парақолық тарапынан мемлекеттік мекемелер мен өкілеттіктердің тізімі жылдар өте іс жүзінде өзгермейтіндігін айтып кеткен. Бұған медпунктар мен ауруханалар, полиция бөлімшелері, жер инспекцисы басқармалары, ХҚКО, мемлекеттік балабақшалар мен жоғары оқу орындары кіреді. Осы үш жыл ішінде парақорлыққа қары қылмыс құрамының айтарлықтай бөлімін жемқорлық фактілері алып отыр. Бұл негізгі есептің - 50% - дан астамын құрайды. Жалпы бөлім құрамына: қалып қалған әкімшілік қайшылықтар, екі мәнді және өкілеттік нормалар, мемлекеттік органдардың толық түрде ашықтықсыздығы, міндетті (қағаз) негізде көрсетілетін мемлекеттік жұмыстардың басым бөлігі үлкен болуы. Кері практиканың басты негізі жоспарлаудың жүйесі мен бюджет ақшсын игеру қаарындағы өзара қарым-қатынастың жеткіліксіздігі болып табылады. Бюджеттік өтінімдер көбінесе жауапты
тұлғалармен үлестес компаниялардың негізсіз жоғары баға ұсыныстары негізінде қалыптастырылады [2].
Дипломдық жобаны зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты кәсіби лауазымды адамдар мен жеке басқарудың лауазымды адамдары корпусын құру жағдайында билікті немесе лауазымдық өкілеттікті теріс пайдалану белгілеріне қылмыстық-құқықтық, криминалистикалық талдау жасау, осы құрамның шектен шығуының даулы мәселелерін шешу болып табылады. Басқа да теріс қылықтар құрамын және осының негізінде құқық қолдану тәжірибесінде қызметтік өкілеттігін теріс пайдаланғаны үшін жауаптылық туралы қылмыстық - құқықтық норманы жетілдіру бойынша қолданбалы сипаттағы ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында келесідей міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы заңнамаға ретроспективті талдау жүргізу;
әлеуметтік шындықтың өзгеру жағдайларын ескере отырып, қолданыстағы қылмыстық заң бойынша билікті немесе қызметтік жағдайды теріс пайдаланудың объективті және субъективті белгілерін зерттеу;
лауазымды тұлғаның қызметтік міндеттерін орындау талаптарын бұзатын әрекетін оның заңсыздығын, аса қажеттілігін және негізделген тәуекелді болғызбайтын мән - жайлар ретінде талдау шеңберінде қарау;
билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланғаны үшін жауапкершілікті көздейтін қолданыстағы қылмыстық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жобаның объектісі және пәні:қызметтік өкілеттіктерін теріс пайдаланумен күресу саласындағы қылмыстық заңды жүзеге асыру барысында туындайтын қатынастар болып табылады.
Дипломдық жобаның пәні:билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланғаны үшін жауапкершілік туралы қылмыстық - құқықтық норманың әлеуметтік шарттылығы мен тиімділігі болып табылады.
Дипломдық жобаның тәжірибелік білімі: лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану: қылмыстық құқық және криминалогиялық аспектілері туралы жобаны тәжірибе жүзінде мемлекеттік қызметшілер өз қызметінде пайдалана алады.
Дипломдық жобаның ғылыми өңделу дәрежесі: лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану туралы зерттеген Қазақстандық ғалымдар өте аз, соның ішінде: Ағыбаев А.Н., Рахметов С.М., Куринов Б.А., Наумов А.В.
Шет ел авторларына тоқтала кететін болсақ: Ресейдегі сот шешімдерін орындау органдарының эволюциясын зерттеуге байланысты орыс ғалымдары алғаш рет 19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың басына бет бұрды. Васковский Е.В., Голмстен А.Х., Гордон В.М., Исаченко В.И., Малышев К., Нефедиев Е.А., Энгельман Е.А. еңбектерінде азаматтық сот ісін жүргізу сатысында сот шешімдерін орындау ерекшеліктерімен байланысты мәселелер қарастырған.
Дипломдық жобаның қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар:
Билікті немесе қызмет бабын асыра пайдаланудың құрамын қылмыстық - құқықтық талдау оны қылмыстың объектісі де, субъектісі де тұрғысынан қылмыстық құқық бұзушылықтың ерекше түрі ретінде қарастыру қажет деген қорытынды жасауға болады;
Билікті немесе қызмет бабын асыра пайдалану қылмысының тікелей екі объектісі бар:
а) мазмұны болып табылатын әлеуметтік қатынастар азаматтардың
құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін іс жүзінде іске асыру;
б) әлеуметтік қатынастар осы құрылымның белгілеріне жататын қылмыспен залал келтірілген мемлекеттің, қоғамдық аппараттың немесе мемлекеттік басқарудың жеке аппаратының белгілі бір буынының қызмет бағыттары.
Моральдық зиянның маңыздылығын анықтау кезінде тек конституциялық құқықтардың бұзылуын ғана емес, сонымен қатар белгілі бір азаматтың билігіне (мінез-құлық бейнесіне) келтірілген зиянды да ескеру қажет;
Мемлекеттік, қоғамдық, жеке қызмет салаларындағы лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін ажырату. Қылмыстық кодекске мемлекеттік емес кәсіпорындарда, мекемелерде, ұйымдарда теріс қылықтар жасағаны үшін лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін көздейтін дербес бапты мынадай редакцияда енгізудің қажеті жоқ. Әкімшілік өкілеттіктерді теріс пайдалану;
Мемлекеттік органдардағы қызметтік өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін адамдардың жауаптылығы Қылмыстық кодекстің Мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар тарауында қарауы қажет;
Қылмыстық кодекстің жалпы бөліміне мынадай редакцияда жеке баппен көзделген іс-әрекеттің қылмыстылығын негізді тәуекел ретінде жоққа шығаратын мән-жай енгізілуі қажет.
Лауазымдық өкілеттікті теріс пайдаланғаны үшін келесідей жауаптылықтар қарасытырлуы қажет:
а) белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан уақытша немесе толықтай айыру;
б) келтірілген зиянның орнын толтыру міндетін жүктеу;
в) бас бостандығынан айыру [2].
Дипломдық жобаның құрылымы мен көлемі:
Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану: қылмыстық құқық және криминалогиялық аспектілері тақырыбындағы жоба: нормативтік сілтемелер, анықтамалар, кіріспе, үш ауқымды тарау мен алты тармақтан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Лауазымдық өкілеттіктерін теріс пайдаланғаны үшін қылмыстық жауапкершіліктің дамуы
Құқық (ағылш. 1. law (наука); 2. right) - мемлекет бекіткен және оның күшімен негізделетін, жалпыға ортақ қоғамдық бйланыстады реттейтін тәртіп ережелерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқықтың түсініктері жеткілікті, бірақ мазмұндары біреу-ақ.
Құқық мазмұнының басты элементтері:
қоғамның және адамдардың мүдде - мақсатын қорғау, жүзеге асыру;
қарым - қатынастарды қадағалап, бақылау;
қоғамды құлдырысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдениеттік т.б. жоспарын ары қарай дамытып, нығайту;
мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп басқару.
Құқықтың екі негізгі түсінігі бар; біріншісі - құқықтың обьективтік түсінігі қоғамның обьективтік жүзеге асыруына сәйкес жаңа байланытардың дамуы; екіншісі - құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік қалыптасқан байанытарды бақылап, басқаратын нормативтік актілерді мерзімінде қабылдап бекіту.
Құқықтың негізгі функциялары: реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актілер арқылы қоғамдық өзара қарым-қатынастардын байланысын, жүзеге асыру жолдарын, бағыттарын тауып отыру. Құқыктың қорғау функциясы - нормативтік актілердің коғамдағы қатынастардың салдары, әсерін нығйту, теріс қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылып кеткендей, құқық - жалпыға бірдей міндетті, мемлекет жүзеге асыратын, коғамдық байланыстарды қалыптстыратын нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма - құқықтың бір құраушы бөлімі, қоғамдық өзара қарым-катынастардың жақсы нығайуының үлгісі деп те айтуға болады. Ол адам істерінің, жұмысының, құзіретінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және өзара байланысын реттеп, қадағалап отырады [3,73 б.].
Құқықтық нормалардың белгілері:
Норма мемлекеттік органнын қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол нормаларды азаматтардың басым бөлігі дұрыс орындайды.
Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субъектілер өз еркімен іс- әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтірмеулері керек.
Құқықтық норма - қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
Құқықтық нормалардың негіздері бірлесіп, оның құрылымын реттейді. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екіге бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Жалпы заңды нормаларда негіздерінің мазмұны норманың кіріспесінде немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының Салық кодексінде нормалардың элементтері 1-ші бабында толық көрсетілген.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік кесімдердің баптарында, бөлімдерінде көрсетіледі.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция - қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардын міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі [4, 482 бабы]. Диспозицияның үш түрі болдады:
Жалпылама түрі: нормада субьектілердің міндеттері мен құқығы айқын көрсетілмейді.
Толық айқын түрі: мазмұны нормада толық көрсетіледі. Мысалы,
Қылмыстық кодекстің баптарында диспозицияның мазмұны толық көрсетіледі. Сілтеу түрі: мазмұны туралы басқа бір нормаға сілтеу жасалады. Мысалы, Азаматтық кодекстің бірнеше баптарында сілтеме қолданылады.
Гипотеза - диспозиция қашан басталады, аякталады, нормативтік кесім қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек. Гипотезаның жалпылама күрделі, альтернативтік түрлері бар.
Санкция - құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет кандай іс-әрекеттерді, мінез - құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияпың турлері: абсолюттi анық, баламалы, салыстырмалы.
Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл-шаруашылық, құрылыс, мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т. б. бағыттағы нормалар.
Құқықтың әр саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық - процессуалдық, қылмыстық- процессуалдык, т.б. саладағы нормалар.
Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар, қорғаушы нормалар.
Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді:міндеттеуші, тыйым салушы, ерік беруші нормалар.
Мамандандырылған құқықтық нормалар - қоғамның мамандық салаларының карым - қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық, кылмыстык, зангерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер бағытындағы нормалар және т.б. [5].
Құқықтьқ нысаны - мемлекеттік биліктің нормаға, заңға айналу түрлері, олар:
Құқықтық әдет-ғұрып. Бұл құқықтың негізгі қоғам тарихында мемлекеттің қалыптасу кезеңінде өмірге келген құқық нысаны. Әдет- ғүрып нормалары адамдардың карым-катынасында ғасырлар бойы қолданылған, өмірде жан - жақты тәжірибе арқылы қалыптаскан. Мысалы, Maнy заңы, орыс правдасы, "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның "Жеті жарғысы" т.б. айтуға болады. Қазақ қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық әдеттерін дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді қарағанда, күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланылған. Сонымен қатар, қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған. Әдет-ғүрып нормалары арқылы қазіргі кезеңде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп,басқарылып жатады.
Құқықтық прецедент - соттың және әкімшілік органның нақты бір істі - мәселені карап, реттеп, шешім қабылдаған кесімдері басқа істерді, реттеп шешуге негізгі норма бола алады. Бұл шешімдер нормативтік актілердің бір түрі [3, 78 б.].
Нормативтік шарттар қоғамдағы қатынастардың негізі бола алады.
Мысалы: Германия Федеративтік Республикасы мен Германия Демократиялық Республикасының бірігу шарты, мемлекеттердің арақатынасындағы шарттар, кәсіпшілер одағының ұжымдық шарттары т.б.
Референдумда қабылданған нормативтік кесімдер - заңның бір түрі.
Сондықтан бұл кесімдер құқықтың ең күрделі, ең басым негізі.
Референдум жалпы мемлекеттік түрде және жергілікті мақсатпен өткізіледі.
Нормативтік-құкықтық кесім мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен кесімі. Қоғамдағы карым - қатынастардың басым көпшілігі осы
нормативтік кесімдер аркылы реттеліп, басқарылады.
Заңдык, күшіне қарай нормативтік кесімдер екі түрге бөлінеді: заңдар және заңға тәуелді актілер. Бұл нормалар мемлекеттік көлемде, қоғамды басқаратын ең жоғарғы мемлекеттік органның бекіткен құжаттары (президент, парламент, үкімет т.б.).
Мазмұнына карай нормативтік актілер қоғамның әр саласына сәйкес бөлінеді: азаматтық, мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, отбасы, кылмыстық т.б. Сонымен катар, нормативтік кесімдер бірнеше саланы біріктіріп реттеп, басқарып отырады. Мысалы, шаруашылық, сауда, әскери, сауда, теңіздік, табиғат т.б.жүйедегі актілер.
Көлеміне қарай нормативтік кесімдер үш түрге бөлінеді: жалпы қоғамдық, шектеулі, төтенше актілер.
Кесімдер қабылдаған субьектісіне қарай үшке бөлінеді: Парламенттің актілері, атқарушы органның актілері, сот билігінің актілері.
Заң - мемлекеттің ең жоғарғы басқарушы органының шығарған, қабылдаған ең жоғары күші бар нормативтік кесім. Барлық заңдар және заңға тәуелді нормативтік кесімдердің Конституцияға сәйкес болуын Заңның үстемдігі дейді. Заңның белгі нысандары:
Мемлекеттің ең жоғарғы басқарушы органы немесе референдумда қабылданған, бекіткен кесімі [6, 44 б.].
Логика ғылымына сәйкес "пән" ұғымы - бұл танымның белгiлi обьектiсi немесе қабылдауға, атауға, анықтауға болатын нәрселердiң барлығы. Ал қылмыстық құқықтың пәнi болып не табылады? Қылмыстық құқықтың реттеу пәнi өте кең, оған мемлекеттiк және қоғамдық құрылыс, меншiк, жеке адам және оның ар-ожданы, құқықтары мен бостандықтары, құқықтық тәртiп және сонымен бiрге басқа құқық салаларымен реттелiп қойған қоғамдық қатынастардың шеңберi де кiредi. Қылмыстық құқықтың реттеу пәнiнiң ерекше белгiсi болып қылмыстың жасалуымен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар табылады, яғни қылмыстық құқық заңмен қорғалатын қатынастарға қауiптi қол сұғушылық жасалу салдарынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейдi. Құқықтық реттеудiң нәтижесiнде бұл қатынастар қылмыстық-құқықтық қатынастар деген атауға ие болады. Қылмыстық құқықтық бақылау пәнің мынадай үш негiзгi құрамдарды құрайды. Оның бiрiншi түрi сақтаушы қылмыстық-құқықтық байаныстар деп айтылады. Бұл бйланыс қылмыстың жасалуына негі тудырады. Бұл-қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық әрекеттi жасаған адам мен мемлекеттiң атынан сот, тергеушi, прокурор, анықтау органдары арасындағы қатынас. Аталған құқықтық-қатынастың әрбiр субьектiлерi белгiлi бiр құқықтарды иемденедi және оларға жүктелген мiндеттердi атқарады. Яғни қылмыс жасаған адам қылмыстық заң қылмыс жасаумен байланыстырған қолайсыз салдарға шыдауға және қылмыстық құқықтық нормамен қарастырылған жазаны өтеуге мiндеттi. Ал екiншi субьект-сот, тергеу, прокуратура, анықтама органдары бiрiншi субьектiнi сол мiндеттердi орындауға күштеп мәжбүрлеуге құқылы.
Қылмыстық құқық, жалпы құқық сияқты, өркениет пен мәдениеттің феномені ретінде қарастырылуы мүмкін (өлтірме және ұрлық жасама сияқты бүгінгі күннің негізгі қылмыстық-құқықтық тыйымдарының атақты інжілден бастау алғаны кездейсоқ емес. Ескі өсиетте тұжырымдалған өсиеттер). Қылмыстық құқық құбылыс ретінде қоғам өмірінің барлық дерлік құрамдас бөліктеріне: ғылымға, шығармашылыққа, экономикаға, өндіріс пен басқаруға, шаруашылық деңгейіндегі қатынастарға және т.б. еніп түседі. Қылмыстық құқық адамдардың және олардың бірлестіктерінің өмірінің барлық негізгі салаларын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды, олардың мінезқұлқын реттейді, жаңа қылмыстардың жасалуына жол бермейді, оларды адалдық пен заңды құрметтеу рухында тәрбиелейді [7, 12 б.].
Адам бостандығының ең маңызды көріністерін қорғайтын қылмыстық құқық. Ал бостандықты тек қылмыстық заң ғана қорғайтын осындай қол сұғушылықтар бар (мысалы, өмір мен денсаулыққа, жыныстық еркіндікке қасақана қол сұғушылық).
Қылмыстық құқық құқықтың негізгі салаларының бірі ретінде қылмыстардың түсінігі мен белгілерін, оларды жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықтың негіздері мен шектерін, сондай-ақ қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату шарттарын айқындайтын құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады. Жалпы құқық сияқты ол қоғамдық қатынастардың белгілі бір тобын реттейді [8, 11 б.].
Шенеуніктердің мемлекет мүддесіне қарсы жасаған теріс қылықтары Ежелгі Римде де белгілі болған. Гай Юлий Цезарь император ретінде биліктің мүддесіне қарсы жасалған теріс әрекеттерді қатаң жазалады, кінәлілерді сенаторлық таптың қатарынан шығарып, бүкіл мүлкінің жартысынан айырды. Сол кезеңдегі құқықтық құжаттарды талдау, ең алдымен, қылмыстық заңдардың бір мақсатты көздегенін - монархтың шексіз билігін барынша қылмыстық-құқықтық қорғау мүмкіндігін бекітуге мүмкіндік береді.
Ресейдегі 9 ғасыр кезеңі князьдің князь дастарханы болған аймақтың халқына шексіз билігімен сипатталады. Мемлекеттiлiктiң дамуымен князьдер тағайындаған губернаторлар басқаратын азық аудандар пайда болды. Олар тарапынан мүмкін болатын қиянаттардың алдын алу үшін князьдер оларға жарғылық хаттар берді. Олар халықтан алынатын азықтың мөлшерін және баж салығын анықтады. Жарғыларда көрсетілген мөлшерден артық салық жинау бұзушылық деп танылды. Мазмұны бойынша бұл хаттарды воеводаның ресми өкілеттіктері деуге болады, ал нормадан артық салық жинау бұл өкілеттіктердің шеңберінен шығып жатыр. Бірақ губернаторға тек бір нәрсеге тыйым салынды: алым мөлшерінен асып кетуге, қалған барлық жағынан оның әрекеттеріне шектеу қойылмаған.
Жоғарыда айтылғандар Ресей мемлекеттілігінің дамуының бастапқы кезеңінде қылмыстық заңдар пайда болған кезеңде қызметтік теріс әрекеттер: билікті асыра пайдалану, оны пайдакүнемдік мақсаттарда пайдалану, пара алу үшін жауапкершілік болғанын көрсетеді. Қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі тек мемлекет мүддесі болды, жауапкершілік билеуші элитаға: губернаторларға, князьдерге және т.б. зиян келтірген жағдайда ғана пайда болды. Ресми өкілеттіктер тарапынан пішіні мен түрі жалпыға ағанда билеушінің жеке қалауы бойынша белгіленді. Жеке адамға байланыты биліктің артықтығы жағынан заңсыздық өте көп болды. 1649 жылғы Кеңес кодексі Ресей заңнамасын айтарлықтай кеңейтті және байытты, бірақ сотта сот қызметкерлерінің шағымдары мен арыздарын қарау кезінде тиісті тәртіпті қамтамасыз етпеді. Оған дәлел ретінде 1665-1673 жылдардағы лауазымды теріс қылықтар мысал бола алады, П.А. Қабанов. Бояр Шереметьевтің хатхабарларына сілтеме жасай отырып, ол мынадай фактілерді көрсетеді: Гетман Иван Мартинович өте ашкөз, ол грек Иван Тамарудан 1000 рубль баж талап етеді.
Ресейдің қылмыстық заңнамасына мемлекет басына көтерілген І Петр патша тұсында лауазымдық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік туралы елеулі өзгерістер енгізілді, ол мемлекеттік қызметкерлердің арам пиғылынан қатты үрейленді.
Қызметтегі пайдакүнемдіктер туралы жоғарыда келтірілген фактілерді қарастыра отырып, мемлекеттік билік пен басқару органдарында қызметте пара алу және басқа да пайдакүнемдік теріс әрекеттердің өркендегендігі, олар мемлекеттік аппараттың төменгі деңгейінде ғана емес, сонымен бірге ең жоғарғы сатыларда да орын алғаны туралы қорытынды жасауға болады. Олардан келген шығын Ресей мемлекетінің басшысы қабылдаған шараларға қарамастан өте үлкен болды. Қылмыстың бұл санатының өркендеуі реформалардың негізінде жатқан объективті себептерге байланысты болса керек.
1497 жылы Судебниктің қабылданғанынан 19 ғасырдың басына дейін. Қызметте жалдамалы кері қимылдар үшін жауапкершілік туралы Ресей заңнамасында көптеген өзгерістер енгізілді. Сот билігіне қарсы қылмыстардың ішінде парақорлық мемлекет тарапына және қызметтік жұмыс мүдделеріне қарсы қылмыс деп айтылады. Бұл қылмысты туғызан үшін жаза өте маңызды аусуларға ұшырады, оның құнының үш еселенген мөлшеріндегі төлемақы мүлкін алып қою мен өлім жазасына дейін (Иван Грозный мен Петр I кезінде). Бірақ, содан кейінгі жылдары бұл қылмыстарды тудырға үшін санкциялар елеулі жеңілдетілді. Реформалар барысында мемлекет мүддесі бірінші орынға қойылды, мемлекеттіліктің қалыпты дамуы кезеңдерінде жеке тұлғаның мүддесі бірінші орынға шықты.
Николай I тұсында қылмыстық құқық саласында жүргізілген орыс заңнамасын жүйелеу 1845 жылы жариялануымен аяқталды. Қылмыстық және түзеу жазалары туралы ереже. Ол Алексей Михайловичтің, І Петрдің, Екатерина II-нің билік ету кезіндегі актілерді, Ресей империясының Заңдар кодексіне енгізілген арнайы комиссия асығыс қайта қараған актілерін, сондай- ақ кейбір қылмыстық кодекстердің нормаларын біріктіру нәтижесінде құрылды.
Мемлекеттің және оның барлық негіздерінің демократиялық қайта құрылуы заңдылық режимін заңнамалық тұрғыдан белгілеуді және оны қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралармен қамтамасыз етуді талап етті. Бұл өз кезегінде лауазымды тұлғалардың, соның ішінде ішкі істер органдарының лауазымды тұлғаларының өкілеттіктерінің нақты шекараларын анықтауды және олардың мүмкін болатын шектен шығуы үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілеуді талап етті. Ресей үкіметінің шаруалардың крепостнойлық құқығынан босатылған азаматтық құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың құқықтық негіздері мен кепілдіктерін құруға бағытталған саясаты жоғарыда аталған 1845 жылғы кодексте бекітіліп, билікті асыра пайдалану дербес қылмыс ретінде қарастырылды. Лауазымды тұлғаның жұмысында оған заңмен де, мемлекеттік органның өкімімен де рұқсат етілмеген істерді жасауы қылмыстық құқық бұзушылық деуге болады.
Лауазымды тұлғаның билігі мен лауазымдық өкілеттіктерін қалыптастырудың құқықтық негізі оған жоғары тұрған басшылар берген заңдардың, жарғылардың, нұсқаулардың қолданыстағы жинақталуы болды. Жоғары тұрған органдардың рұқсатын талап ететін құқықтарды берумен әрекеттер жасауға тыйым салынды.
Ресейдің қылмыстық заңнамасының даму тарихындағы маңызды кезең ұзақ кезең болды - 1881 жылдан 1903 жылға дейін. - (сол жылдардағы әдебиетте қайта құру деп аталған), 1903 жылы 22 наурызда бекітілген жаңа Қылмыстық кодекстің дайындалуы. Таптық қайшылықтардың тереңдей түсуі қылмыстық заңнаманың эволюциясына әкелді. Жаңа қылмыстық заң толық күшіне енген жоқ, себебі оны бап сайын талқылау барысында депутаттар арасында белгілі бір нормалар бойынша қайшылықтар пайда болды. Заң көптеген ерекшеліктермен қабылданғанына қарамастан, онда қарастырылып отырған мәселе тұрғысынан көптеген прогрессивті мәселелер бар. Осылайша, лауазымды тұлғалардың әртүрлі қызметтік бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілігі айтарлықтай кеңейтілді [9, 10-13 б.].
Билікті асыра пайдаланудың ішкі мәні мен мазмұнын түсіну үшін тарихқа жүгініп, осы қылмыс құрамының дамуының негізгі кезеңдерін, сондай- ақ лауазымды адамдар жасаған қылмыстар туралы заңнаманы орындауға байланысты әзірлеуді қадағалау қажет.
1903 жылғы Қылмыстық кодексте лауазымды адам ұғымының заңнамалық анықтамасы да берілген, ол мемлекетке немесе қоғамға қызметте, шенеунік немесе полиция қызметкері ретіндегі міндеттері бар немесе уақытша тапсырманы орындайтын кез келген адам немесе басқа да гвардия, не қызметші, не ауылдық, не ұсақ буржуазиялық әкімшілік.
ХХ ғасырдың басында. жедел экономикалық және мемлекеттік реформалар кезеңінде жоғары лауазымды тұлғалардың қызметтік өкілеттігін асыра пайдаланғаны, өкілеттігін асыра пайдаланғаны, оның әрекетсіздігі, жалғандық, парақорлық және т.б. үшін жауапкершілікті белгілеу мәселесі қайтадан көтерілді. Азаттық одақ әзірлеген негізгі мемлекеттік заң жобасында басты мемлекеттік заңды қасақана бұзғаны үшін, сондай-ақ шектен тыс, әрекетсіздікпен немесе теріс пайдалану арқылы мемлекет мүдделеріне ауыр зиян келтіргені үшін жауапкершілікті белгілеу ұсынылды. билік. Қабанов П.А. Ресейдегі сыбайлас жемқорлық және парақорлық: тарихи, криминологиялық және қылмыстық-құқықтық аспектілері.
Кеңес өкіметінің алғашқы күндерінен бастап Ресей мемлекетінің қылмыстық және басқа заңдары тоқтатылды, олардың орнына декреттермен, қаулылармен ауыстырылды, олардың негізгі мазмұны кез келген адамды тұтқындап, революциялық сотқа беруге шақыру болды. халықтың ісіне зиянын тигізуге кім батылы барады, мұндай зиян саботажда және жалпы алғанда, мақсаты социализмнің берік және бұлжымас жеңісі болып табылатын бейбітшіліктің ұлы ісіне қарсы тұрудың кез келген түрінен көріне ме, ол халықтарды тұрақты бейбітшілік пен барлық езгі мен қанаудан құтқару [10,
257 б.].
Мемлекеттік қаулыларды жүзеге асыру үшін заң күші бар және барлық ұйымдар, лауазымды тұғала мен хлық үшін міндетті нормативтік
актілерді орындау құқығы берілген Бүкіл Ресейлік төтенше комиссия құрылды. Адамдарды әкiмшiлiк түрмеге алу, содаң соң Әкiмшiлiк жазалау практикасы орнатылды, оны тек ЧК органдары ғана емес, сонымен қатар олардың жергiлiктi комиссиялары да қолдануға құқылы болды. Осындай қудалауды алудың заңдық негізі Чека құрамының немесе Халық Комиссарлары Кеңесі мүшелерінің типтік сипаттамасы болуы мүмкін. Бұл сипаттамаар айтарлықтай пікірлер негізінде болды, бұлардың мазмұны сол кезде болып жатқан әрекеттер мен мемлекетте құқықтық жағдайды, оны жергілікті жерлерде консулдық ететін лауазымды адамдардың іс-қимылы елеулі әсері түрінде түсіндіреді. Лауазымды теріс пайдалану мемлекеттің әрекетсіздігі немесе сөз алмасу және билікті теріс пайдалану мақсатында қарастырылып, мемлекеттік стқындықпен теңестірілді.
Бұл ретте, тарихи объективтілік пен әділеттілік үшін зерттеліп отырған проблемаларды ескере отырып, кеңестік қылмыстық заңнаманың дамуын талдау қажет, әсіресе оның қызметтік өкілеттігін теріс пайдаланумен күресудің оң аспектілері бар. Сол жылдардағы ғылыми әдебиеттерде шенеунік ұғымын кең мағынада қарастыру әдеттегідей болды, өйткені кеңестік жүйенің рухында әрбір қызметкер белгілі бір орынды иеленіп, мемлекеттік сипаттағы міндеттерді орындайды, содан кейін қазіргі жүйе тұрғысынан алғанда, жалпы бақылау жүйесіндегі атқаратын қызметі қаншалықты мардымсыз болса да, әрбір қызметкер бір мезгілде лауазымды тұлға болып табылады. Лауазымы - қызметте белгілі орын бар. Сондықтан таза механикалық еңбекпен айналысатындар, мысалы, қағазды көшіру, жазу машинкасында теру, шабарман, хабаршы, қарауыл, т.б. сөздің кең мағынасында шенеуніктер болып табылады.
Бұл белгілер 1960 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде өзгеріссіз қалды. Заң анархиясы мен мемлекеттің құдіреттілігі билік құрған, халық өмірін езгіші тоталитаризмге айналдырған, кедейшілікті теңестірген дәуірден шегіну және алға жылжу қажет. басталды енді тоқтай алмайды. КСРО халық депутаттарының бірінші съезі жеке адамға, қоғам өмірінің барлық салаларын одан әрі демократияландыру мен ізгілендіруге, оның рухани жаңаруына, әлеуметтік әділеттілік принципін дәйекті түрде жүзеге асыруға батыл назар аудару қажеттігін мойындады [11].
1997 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енуіне байланысты. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексі 1996 ж. теріс қылық туралы заңнама айтарлықтай өзгерді (соңғылары, басқалармен қатар, жаңа атау алды - мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүдделеріне және жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы қызметке қарсы қылмыстар). Бірақ бүгінгі күнге дейін бұрыннан белгілі болып көрінетін ұғымдарды түсіндіру сұрақтары бар, қолдануда қателіктер жіберіледі.
1.2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыстық құқық бұзушылық құрамында лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану
Тәжірибе көрсеткендей, лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланғаны үшін жауапкершілікке тартуды көздейтін қылмыс құрамының заңнамалық жүйесін әлі де жетілдіру қажеттілігі қазіргі таңға дейін өзекті. Осы проблеманыңәлеуметтік қоғамға деген маңыздылығы мен орасан зор әсерін ескере отырып, Қазақстанда лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалануға қарсы күрес мемлекеттік жүйесінде негізгі артықшылықтардың бірі ретінде қалыптасқан. Қазіргі таңда лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану қылмыс істерімен және оның алдын алу шараларымен Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққка қарсы агенттікгі бақылау жүргезеді. Негізінен лауазымдық өкілеттіктерді жеке мақсатта теріс пайдалану - бұл әлемдегі танымал Transparency International үкіметтік емес сыбайлас жемқорлыққа қарсы қозғалысының негізгі анықтамасы болып табылады. Бұл анықтама әлі де талқылау үстінде болмаса да, ол кеңінен қолданылады, өйткені сыбайлас жемқорлықтың үш негізгі элементін осы анықтама қамтиды:
Теріс пайдалану
Сыбайлас жемқорлық іс - қимылдың формальды немесе өзге де жүктелген міндеттерден туындайтын мінез - құлық нормаларын немесе кәсіби міндеттемелерді бұзуды негіздейді. Бұл анықтама мемлекеттік саясатқа қайшы келетін немесе кең мағынада қоғамдық мүдделерге қатысты теріс қолданылатындықтан жағымсыз шешім қабылдауды білдіреді.
Сенімді билік
Сыбайлас жемқорлық іс қимылы, мүдде формальды немесе ресми негізінде өкілеттікті теріс пайдаланған кезінен бастап пйда болады. Бұл анықтама тек мемелекеттік қызметкерлер тарапына ғана емес, сонымен қатар жеке секторда, бұқаралық ақпарат құралдарында, азаматтық қоғам субъектілерінде, діни мекемелерде және де қарапайым ақсақалдар қауымында билікке құзыреті бар адамдарды да таралады. Жеке сектор компаниясының қызметкері коммерциялық құпияны тікелей бәсекелесіне пайдакүнемдік мақсатында сатқан жағдайда да сымбайлас жемқорлықтықтың негізгі факторларының бірі болып табылады.
Жеке пайда
Сыбайлас жемқорлық нәтижесінде алынған жеке пайда қоғамдық игілікке кері әсерін тигізеді, өйткені бұл құбылыс субъектіге және толықтай ұжымға теріс динамика көрсетеді. Жеке пайда тек тиісті шенеуніктің тарапында болуы тиіс емес, ол сонымен қатар белгіленген отбасы мүшесінде, жақын досына және де әріптесінің тарапында болуы мүмкін. Сондай-ақ, құндылық есебінде тек ақша мен матеральдық тауарлар ғана емес, сонымен қоса билік және осы биліктегі ықпал да болуы мүмкін [12].
Айта кететін болсам сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің Мемлекет басшысының атына берілетін жылдық есебіне сәйкес олардың ішінде,ішкі істер, ауыл шаруашылығы және қаржы министрліктері (мемлекеттік кірістер органдары бөлігінде) бар, бұл Transparency Kazakhstan зерттеу нәтижелерімен және қылмыстық - тергеу тәжірибесімен расталады. Яғни қазіргі таңда жылдық есептер мен зерттеу нәтижелері Қазақстан Республикасының аумағында ғана емес, сонымен қатар әлем аренасына да жарыққа шығады. Бұл дегеніміз сыбайлас жемқорлық жаһанды проблема болып, барлық әлем өздерінің нәтижелерімен бөлісуде.
Мысалыға алатын болсақ Мемлекеттік органдар жұмысының сервистік моделін үдемелі енгізу баламаның болмауына байланысты өз мәселелерін заңсыз шешуге келісетін азаматтардың санын 2 есеге азайтуға мүмкіндік берді.
Осылайша, Transparency International Kazakhstan қоғамдық қорының зерттеуіне сәйкес, сыбайлас жемқорлық мәмілесіне басқа жол болмағандықтан келісуді атап өту үлесі 2020 жылы 16,1%-дан 8,2%-ға дейін төмендеді.
Adaldyq alańy жобаның белсенді жәрдем көрсетуі кезінде мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді цифрландыру деңгейі 90% халықаралық стандарт 2020 жылы 93%-ға жетті бұл Қазақстан Республикасының Антикор агенттігінің баяндамасы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 361 бабында Лауазымдық өкiлеттiктерді теріс пайдалану - Мемлекеттiк функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамның не оған теңестірілген адамның не лауазымды адамның өздерінің қызметтiк өкiлеттiктерiн өзi немесе басқа адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылықтар алу не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтiру мақсатында қызмет мүдделерiне қайшы пайдалануы деп көрсетілген [13].
Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану объектісінің негізі мемлекеттік аппараттың қарапайым жұмыс жасауы болып табылады. Лауазымдық өкілеттіктерін қылмыстық теріс пайдалану азаматтардың, ұйымдардың құқықтық және заңды мүдделерін, қоғам мен саяси мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін едәуір бұзуға әкелетіндіктен, негізгі тікелей объектімен қатар қылмыстың жасалу мән - жайларына қарай адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары, азаматтардың, ұйымдардың мүліктік және өзге де экономикалық мүдделері болуы мүмкін қосымша объектілер де бар.
Егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соқса қылмыстың объективті жағы мемлекеттік міндеттерді орындауға уәкілеттік берілген адамның, не оған теңестірілген адамның өзінің қызметтік өкілеттіктерін өзі (басқа) адамдар немесе ұйымдар үшін пайда мен артықшылықтар алу, не басқа адамдарға немесе ұйымдарға зиян келтіру мақсатында қызмет мүдделеріне қарамастан пайдалануын, не қоғам немесе мемлекет мүдделерінің Заңы болып табылады.
Субъектінің құзыреті оның тиісті заңдарда, ережелерде және басқа да нормативтік актілерде белгіленген өкілеттіктерімен анықталады, онда белгілі бір лауазымды қызметті атқаратын адамның құқықтары мен міндеттері уақытша немесе осы лауазым бойынша міндетін атқарушының арнайы құзіреті бойынша қалыптастырылады. Осыған орай тұлғаның өзінің қызметтік құзыретін пайдалануы деп оның өкілеттігінен туындайтын және қызмет мүдделеріне теріс келетін адамның атқаратын лауазымына байланысты құқықтары мен міндеттерін жүзеге асырумен тығыз байланысты болатын осындай іс-әрекетті ғана сезіну керек. Демек, қажетті шешімге қол жеткізген тұлға өз өкілеттіктерін емес, ресми немесе бейресми байланыстарын, атқаратын лауазымының құрметіне және т. б. пайдаланған кезде бұл қылмыстың құрамы болып есептелмейді.
Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың нақты түрлері өте көп, өйткені олар мемлекеттік функцияларды орындауға құзыреті берілген тұлғалардың немесе оларға теңестірілген тұлғалардың әртүрлі қызмет салаларында жүзеге асырылады. Бұл еңбекті заңсыз меншікке алу болуы мүмкін (мысалы, үй пәтерлерің жөндеу кезінде бағыныштыларды пайдалану); Мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінде оларды пайдалануға алу үшін қызмет бабын іске асырады; мемлекеттік қажеттіліктерге арналған қаржы мен кредиттерді коммерциялық ұйымдарға пайдакүнемдік немесе өзге де ниетпен заңсыз беру; кредиттер, несиелер, жылжымайтын мүлік, өзге де мүлік алуда құқықтық актілерде көзделмеген басымдылықтарды пайдалану болып табылады.
Лауазымдық өкілеттікті теріс пайдаланудың субъективті жағы - тікелей немесе жанама ниетпен жасалған қылмыс болып есептеледі. Кінәлі тұлғаның қызметтік құзыреттіктерің пайдалана отырып, қызмет мүдделеріне теріс әрекет ететінін (немесе әрекет етпейтінін) түсінеді, оның нәтижесі азаматтардың, ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін, мемлекеттік немесе қоғамдық - саяси мүдделерді негізгі түрде бұзатын салдардың негізінде туындауы мүмкін, салдардың туындауын қалайды немесе оған саналы түрде жол береді не оларға немқұрайлы қарайды. Салдарға қатысты кінәлінің тікелей немесе жанама ниеті көбінесе адам әлеуметтік қауіпті салдарды болжаған кезде, олардың мөлшері тек жалпы сипатта болады, бірақ кез-келген ықтимал салдарды қалайды немесе саналы түрде мойындайды [14, 67 б.].
2 ЛАУАЗЫМДЫҚ ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдаланудың қылмыстық аспектілері
Қоғам өз халқына белгілі бір әлеуметтік сұраулар қояды, олардан бастарту жауапкершіліктің басталуын атады және негізделмеген тыйымның сипатына балансыты-жауапкершілік моральдық та, құқықтық та болуы мүмкін.
Құқықтық норманы сақтамау барысында пайда болатын заңды жауапкершіліктің ең қатаң түрлерінің бірі - қылмыстық жауаптылық. Ол жеке азаматқа, қоғамға немесе мемлекетке айтарлықтай зиян келтіретін немесе келтіруі мүмкін қоғамдық қауіпті әрекеттерге жататын қылмыстар үшін оның заң шығарушы органдары өкілдік ететін мемлекет атынан белгіленеді.
Қылмыстық жауапкершілікке құқық бұзушылықтың қоғамға аса қауіпті түрі - қылмысты жасауға кінәлі адамдар тартылады. қылмыстық құқық нормаларын бұзу.
Қылмыстық жауаптылық - кінәлі тұлғалардың жасаған тріс қылығы үшін заңда көрстілге тәртіппен жауап алуға және тиісті жазаға тартылуға міндеттілігі. Қылмыстық жауаптылықтың негізі тек адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасау фактісі болуы мүмкін.
Демек, қылмыстық жауаптылық жасалған қылмыстың құқықтық салдары, ол қылмыстық құқық нормасының бұзылуының нәтижесі болып табылады. Қылмыс жасамайынша қылмыстық жауаптылық болуы мүмкін емес.
Осы немесе басқа қоғамға қауіпті әрекет үшін қылмыстық жауаптылық тек қылмыстық заңмен қоғамдық қауіптілігіне, қылмыстық әрекеттің ауырлығына және қылмыскердің жеке басына сәйкес белгіленеді.
Оқу және ғылыми әдебиеттерде қылмыстық жауаптылық түсінігі әртүрлі жолдармен ашылады. Үш негізгі позиция бар:
қылмыстық жауаптылық деп қылмыс жасаған адамның жеке немесе мүліктік сипатынан айырудан және оны жасаған қылмысы үшін соттаудан тұратын жазаны өтеу міндеті түсініледі;
қылмыстық жауаптылық деп қылмыстық заңда көзделген, қылмыс жасаған адамға сот үкімі бойынша қолданылатын мәжбүрлеу ықпалының өзі - оның сотталуы, сондай-ақ оған қылмыстық құқық бұзушылыққа әкеп соғатын жаза тағайындау түсініледі. жазба;
қылмыстық жауаптылық жалпы қылмыстық - құқықтық қатынастарды қамтитын ретінде қарастырылады, яғни. заңды мінез - құлық негізінде жатқан жауапкершілік ретінде және жеке тұлғаның қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық әрекетті жасамау міндетін түсінуінде көрінеді.
Оның тағы екі жағы бар - жағымсыз (ретроспективті) және оң (перспективалық).
Оң қылмыстық жауаптылық қылмыстық заңда белгіленген тыйымдарды бұзудың болмауына дейін төмендейді. Позитивтік қылмыстық жауаптылық қылмыстық заң талаптарын орындау міндеті, заңды талаптар, дұрыс әрекет, әлеуметтік құқықтық міндет деп түсініледі. Жауапкершіліктің бұл түрінің құқықтық салдары адамның мінез - құлқына мемлекет тарапынан оң қылмыстық - құқықтық баға беру, оның ішінде оның әрекетін ынталандыру болып табылады.
Теріс қылмыстық жауаптылық адамның қылмыс жасауымен (қылмыстық заңды бұзу) байланысты және мемлекет тарапынан қолданылатын репрессиялық шаралардан тұрады.
Қылмыстық жауаптылықты теріс және оң деп бөлу қылмыстық құқық ғылымында жалпы қабылданған жоқ. Белгілі бір психологиялық процесс ретінде түсіндірілетін жауапкершілік түсінігінің өтелу аймағына ауысуы оны құқықтық мазмұннан айыратындықтан, оң қылмыстық жауаптылықтың үлкен заңдық мәні жоқ екені атап өтіледі. Позитивтік қылмыстық жауапкершілік заңнан гөрі мораль институты болып табылады [15, 39-40 б.].
Қылмыстық жауапкершілік ұғымының анықтамасы, оның мазмұны оның әлеуметтік мазмұнының маңыздылығын көрсетпесе, толық болмас еді. Қылмыскерге қылмыстық жауаптылықты тарту соңғысының қоғамға қауіпті мінез-құлқын айыптаумен, қоғам мен мемлекет тарапынан қылмыс пен кінәлінің жеке басына теріс моральдық баға берумен сипатталады.
Қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұны (қоғам мен мемлекет тарапынан қылмысты және қылмыскердің жеке басына теріс моральдық баға беру, айыптау және айыптау) және құқықтық (қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары) екі маңызды маңызды болып табылады. Қылмыстық жауаптылықтың ерекшеліктері.
Жауапкершілік ұғымы кең мағынада адамның қоғамға, мемлекетке, басқа адамдарға белгілі бір міндеттерді орындау мағынасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz