Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін үздіксіз педагогикалық практика арқылы даярлау
ЖОО-ның қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасының студенттеріне педагогикалық практиканы ұйымдастыру
КІРІСПЕ
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ СТУДЕНТТЕРІН ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Педагогикалық жоғары оқу орындарында қазақ тілі мен әдебиеті
мұғалімдерін дайындаудың ерекшеліктері
1.2. Жоғары оқу орнындағы педагогикалық практиканың тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
2. ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ МҰҒАЛІМДЕРІН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКАНЫҢ
МАҢЫЗЫ
2.1. Мектепте болашақ мұғалімдердің педагогикалық практикасын
кешенді ұйымдастыру жолдары
2.2. Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін үздіксіз педагогикалық практика арқылы даярлау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жоғары оқу орындарында міндетті түрде жүргізілетін педагогикалық практиканың қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасында оқитын студенттер үшін маңызы мен мәселелері талданады. Педагогикалық практиканың ұйымдастыру жолдары мен студенттерді практика кезінде білікті маман етіп шығарудың ерекшеліктері мәселесі көтеріледу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы президентінің 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына арналған жолдауында Қ.К. Тоқаев: Азаматтардың сауаттылығы мен цифрлы біліктілігін арттыру мақсатында Үкіметке Үздіксіз білім беру тұжырымдамасын әзірлеуді тапсырамын. Бұл құжатта бейресми білім берудің баламалы нұсқаларын көптеп енгізу, өз бетінше оқу нәтижелерін мойындау, кәсіби дағдыларды сертификаттау мәселелерін қарастыру қажет. Сонымен бірге біз кәсіби білім берудің бүкіл жүйесін еңбек нарығында сұранысқа ие білікті мамандар қалыптастыруға бағыттағанымыз жөн, - деп жоғары кәсіптік білім беру жүйесінде мамандарды дайындауда еңбек нарығынның сұраныстарын қанағаттандыратын білікті мамандарды дайындау қажеттілігі айтылған болатын. [1].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес әлеуметтік және кәсіби біліктілікке - ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады - делінген. Елбасы қол қойған мемлекетік білім бағдарламасында жоғары білім мен ғылымды ұштастыра жүргізу жан-жақты айқындалған. Осы міндеттерді жүзеге асыруда, біріншіден педагогтың кәсіби білімін арттыру, екіншіден, жоғары оқу орындары студенттеріне қойылатын талаптарды күшейту басты мақсат болуы тиіс.Сондықтан педагогикалық білімі бар маманның кәсіптік-педагогикалық шеберліктерін шыңдаудың педагогикалық шарттарын, заңдылықтарын және ерекшеліктерін зерттеу айырықша мәнге ие.
Егемен еліміздің қай заңын алсақ та, білім беру барысында жасөспірімдердің жеке бас қасиетін, тұлға ретінде қалыптасуын және оның танымдық әрекетімен, ой-санасын дамытуға ерекше көңіл бөледі. Себебі, жасөспірім - бұл болашақ маман. Осы тұрыдан алғанда, қазақ тілі мен әдебиетінен беретін маман дайындау мәселесі қай кезде де өзекті істің бірі болып табылатыны анық. Адамның жекебас болып қалыптасуындағы бүкіл болмысының ұйтқысы, мәйегі осы бастауышта құрылатыны педагоктердің де, психологтардың да еңбектерінде атап айтылып келеді. Оқушы бойында білім негізін қалайтын, баланың жеке басының дамуын қамтамасыз ететін тұлға - мұғалім. Педагогикалық үрдіде орын алып отырған өзекті мәселелерді тиімді жолмен шеше алатын, өз ісінің шебері деуге болатын, мұғалім дайындау жоғары оқу орындарының міндеті. Қазіргі таңдағы білім беру жүйесіне ізгіліктендіру, демократияландыру бағыттарының енуімен байланысты болашақ ұстаздың психологиялық, педагогикалық тұрғыдағы дайындықтарын, яғни оқушымен дұрыс қатынасқа түсу икемдігін қалыптастыру, оны әдістемелік және теориялық жағынан дайындаумен қатар орындайтын мақсаттардың бірі.
Педагогикалық институттарда териялық білім берумен қатар педагогикалық практиканы қазіргі заман талабына сай, мемлекеттік құжаттар негізінде, педагогикалық, психологиялық зерттеу жетістіктермен, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелермен сабақтастыра отырып жүргізудің мүмкіндігі мол.
Болашақ педагог мамандардың теориялық білімдері мен практикалық тәжірибелерін ұштастыратын негізгі форма - педагогикалық практика. Ресей жазушысы В.Афанасьев: Теория мен практиканың айырмашылығы - тәжірибеде. Теория деген не? Өткен ұрпақтардың жинаған іс-тәжірибесі. Практика деген не? Өзіміз жинақтайтын іс-тәжірибе. Теорияны да, тәжірибені де ескерген жөн. Теориямен нығайтылмаған тәжірибе ешқашанда тиімді болмайды, қандай тақырыпта сөз қозғалса да - деп айтқан.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Педагогикалық практика кәсіптік оқыту педагогының кәсiби даярлығы жүйесiнде келесі маңызды қызметтер атқарады: оқытушылық; дамытушылық; тәрбиелiк; диагностикалық. Осыған орай кәсіптік мектептегі педагогикалық практика университеттегi теориялық оқыту мен студенттердiң оқу-тәрбие мекемелерiндегi өзiндiк жұмысы арасындағы байланыстырушы буын болып табылады, студенттердi алғашқы, әрi өте құнды педагогикалық iс-әрекет тәжiрибесiмен қаруландырады, теориялық бiлiмдердi бекіту мен тереңдету құралы ретiнде қарастырылып отырады.
Практика ұғымының философия, психология, педагогика ғылымдарында өзіндік қалыптасу тарихы болғандықтан теориялық талдау мен практиканың рөлі жөнінде В.И.Лениннің, К.Маркстің, Ф.Энгельстің, И.Т.Фроловтың, Ә.Нысанбаевтың, Д.Кішібековтердің еңбектерінде философиялық тұрғыда теория мен практика ұғымдарының мәні талданып, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Б.Ф.Ломов, Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, Н.К.Вахтомин, Т.Тәжібаев, А. Темірбеков, Қ.Б. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов, Х. Шериязданова, С.М. Жақыпов және т.б. еңбектерінде практика таным процесінде ақиқатқа жетудің көзі деген тұжырымдар жасалған.
А.В.Усова, Г.А.Бакулина, Е.Б.Весна, Ш.А.Абдраман, О.А. Абдуллина, В.А.Сластенин, С.Я. Батышев, Б.К. Момынбаев, В.В. Егоров, Б.Ә. Әбдiкәрiмов, Н.Д. Хмель, Н.В. Кузьмина, Л.К. Керімов, Т.П. Смолкина, А.А. Калюжный, Г.К.Нұрғалиева, Б.Р. Елманова, А.И. Пискунов, С.Яковлев, Б.Р. Айтмамбетова, Қ.Қ. Шалғынбаева, Л.И. Гусев, Г.К. Байдельдинова, Н. Иванова және т.б. ғалымдар жоғары мектеп педагогикасында педагогикалық практиканың орны мен маңызы туралы, А.И.Щербаков, В.В.Воробьева, Г.И. Михалевская, А.И.Панталеева және т.б. жалпы теориялық мәселелері, мазмұны, ұйымдастыру әдістері; А.П.Упорова, Н.А.Шамков, М.К.Танасейчук, Н.Е.Жақсылықова, Г.М. Сарсенбаева, А.Б.Бекманова практиканың оқу процесі мен студенттердің өзіндік жұмыстарындағы рөлін және орнын анықтау; В.А. Радионова, А.Ф. Линенко, К.С. Төребаева, А.Б. Нургожина, К. Әбдімәжитұлы, К.І. Аманқұлов, А.И. Балабаева, С.А.Жолдасбекова кәсіби маман даярлауды жетілдіру; Н.З.Еловая, В.К.Розов, С.Ш.Әбенбаев және т.б топ кураторы профессиограммасын құрастыру туралы ғылыми зерттеулер жүргізілген болатын. Сонымен бірге А.П.Сейтешев педагогикалық практиканы теориялық білімдерін, педагогикалық іскерліктері және дағдылармен ұштастырып, кәсіби сапаларды қалыптастырушы маңызды алғышарты ретінде көрсеткен. Зерттеу барысында аталған ғалымдардың еңбектері мен педагогикалық практиканы жетілдіру туралы ғылыми тұжырымдары басшылыққа алынды.
Орыстың белгілі ғалымдары, тіпті сонау Крупская Н.К. [2], К.Д.Ушинскийден [3] бастап, кеңестік дәуірде Сухамлинский В.А. [4], Каменский Я.А. [5]. А.С.Макаренка [6] т.б. атақты педагог классиктердің бәрі де жоғары оқу орынында білім мен біліктілікті жетілдірудің және мұғалім кадрлердің болашақтағы өз ісіне дайын болуының негізі педагогикалық практиканың дұрыс ұйымдастырылуына байланысты екенін атап айтқан. Солай бола тұрғанмен, әрбір мамандықты дайындауға арналған педагогикалық практиканың өзіндік ерекшелігі, мазмұны, жүйесі бар.
Ғалым педагогтар, психолог, әдіскерлер: О.А.Абдуллин [7], Б.Р.Айтмамбетов [8], А.Е.Әбілқасымова [9], Л.К.Керімов [10], Н.Д.Хмель [12], Халықова К.З. [11], Қ.Әбдіжамитұлы [13] педагогикалық практиканың мақсатын, мәнін зерттеу барысында оны жастарды мұғалімдік қызметке дайындаудың бірден-бір үрдісі ретінде дәлелдейді. Бұл зерттеулердің әр қайсысы мұғалім дайындау мәселесінің әр саласына арналған. Бірі педагогикалық практика кезіндегі студенттердің өзіндік жұмыстарының жүйесін ашса, енді бірі студенттерді маман етіп дайындауда педагогикалық практиканың білімдік, тәрбиелік мәнін жүйелеуге арналып жазылған болатын.
Магистрлік зерттеу жұмысының мақсаты.
педагогикалық практика барысында қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін қазіргі талапқа сай кәсіби шеберлікке баулудың педагогикалық және әдістемелік негізін жасау.
Магистрлік зерттеу жұмысының объктісі: педагогикалық институттарда қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындау процесі.
Жұмыстың міндеттері: педагогикалық институтта мұғалім кадрларды дайындаудың әсіресе, қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін жетілдірумен айналысудың даму тарихымен танысып, оны ғылыми тұрғыда тұжырымдау негізінде алдыңғы қатарлы әс-тәжірибелерді анықтау.
- Қазақстан мектептеріндегі педагогикалық практиканың қазіргі жағдайын саралап, кездескен кемшіліктерді жоюдың жолын ұсыну;
- педагогикалық практика барысында қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің кәсіби шеберлігін қалыптастырудың бағдарламасын жасау;
- мектептегі педагогикалық практиканың алдын-ала жүргізілетін жұмыс түрлерінің жүйесін жасау;
- қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін баулудың әдістемелік нұсқауын эксперимент нәтижесінде ұсыну;
Жұмыстың әдістері:
- мектептегі және педагогикалық институттарда білім беру мәселесіне байланысты жарық көрген мемлекеттік құжаттармен танысу;
- жоғары білімді қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындауға арналған білім стандартының мазмұнын жасау;
- педагогикалық, психологиялық әдебиеттермен, зерттеу тақырыбына қатысты жүргізілген зерттеу жұмыстарымен және мерзімді баспа материалдарымен танысу, оларға талдау жасау;
- мектеп бағдарламасына, оқулықтар мен әдістемелік нұсқауларға шолу;
- педагогикалық институттың педагогикалық практикаға арналған оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен танысу;
- мектеп оқушыларына студенттердің өткізетін педагогикалық практикасының мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен танысу;
- педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
- мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-тәжірибелерімен танысу;
- педагогикалық институттағы педпрактиканың алдынала жүргізілетін жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Жұмыстың методологиялық негізі: таным, баулу ұғымдарының ғылыми философиялық негізі, теория мен практиканың өзара байланысы, болашақ мамандардың кәсіби шеберлігі туралы педагогикалық, психологиялық еңбектердегі жекебас қасиеттерін дамыту және оларды шығармашылыққа баулу туралы қағидалар.
Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, төрт бөлім, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ СТУДЕНТТЕРІН ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Педагогикалық жоғары оқу орындарында қазақ тілі мен әдебиеті
мұғалімдерін дайындаудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес жастардың бойында адамгершілік қасиеттердің: ұлттық мақтаныш, патриоттық сезім, адамдарға гумандық қарым-қатынас, ұлттық үрдістегі өзіндік мәдениетін сыйлауды, адамгершілік мінез-құлықтың қалыптасуын талап етеді. Бұл болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының жеке тұлғасын тәрбиелеуші ретінде қалыптастырудың жаңа тәсілінің дәріптелуін, кәсіптік-педагогикалық білім берудің заман талабына сай жаңа мақсаттарын жүзеге асыруға ерекше көңіл бөлінуін, тұлғаның қоғам дамуының белгілі бір деңгейге жетуін талап етеді. Осы мәселелердің іске асуы жоғары оқу орындарында кәсіптік мектептерде педагогикалық практиканы өткізудің дұрыс жолға қойылуына тәуелді. Әзірге, жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде педагогикалық практика білім беру процесімен, оның мазмұнымен, жаңа бағдарламалармен, оқулықтармен, оқыту технологияларымен шектеліп отыр. Тәрбие мәселесінің кәсіптік жоғары оқу орындарында көлеңкеде қалып қойғаны жөнінде айта кеткен жөн. Қазіргі қалыптасқан жағдай екі әртүрлі, бірақ өзара байланысқан оқыту мен тәрбиелеу процесін бір білім беру терминіне біріктіреді. Соның нәтижесінде жалпы тәрбие процесі, оның ішінде педагогикалық практика барысындағы тәрбие мәселесі назардан тыс қалып қойды. Егер білім берудің құраушылары үнемі жаңаланып отыратын білім беру жүйесімен байланысты мазмұнды танымдық контекске бағытталған болса, онда тәрбие құраушылары жеке тұлғаның құндылық құрамына, оның адамгершілік, рухани мәдениетіне бағытталған кәсіптік мектеп тәрбие жұмысын ұйымдастырудың қазіргі жағдайын қанағаттанарлық деп есептеуге болмайды, ол кәсіптік мектеп оқушыларына тәрбиенің жеткіліксіздігімен тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасының білім стандарттары мен тұжырымдамаларының жарық көруі, осыған орай мектеп бағдарламалары мен оқулықтар мазмұнының түбегейлі өзгеруі, білім мазмұнын меңгертуге байланысты кіріктіре отырып оқытуды, оқушыларды дамыту мен шығармашылыққа жетелеуді міндеттеуі, болашақ маман дайындау ісіне өте жауапкершілікпен, ұқыптылықпен, зерттеушілікпен қарауды талап етіп отыр.
Білім мен тәрбиенің байланысын диалектикалық тұрғыдан үнемі дамуда және бір-бірімен байланыста түсініп, осы үрдістегі күрделі мәселелерді дидактикалық бағдарда шеше білетін маманның тұлғасы педагогикалық практика кезінде қалыптасады.
Қазіргі кезеңде ғылымда және білім беру жүйесінде интеграция процестерінің жедел жүзеге асуының маңыздылығы тұсында, таныиның диалектикалық бірлігі және шындықтың қайта құрылуының маңыздылығы арта түскені сөзсіз.
Педагогикалық практика әр түрлі, әсіресе интегралды, кешенді білімді қолдануды қажет етеді, сондықтан оны қолданудың соңғы нәтижесі жаңа білім алу және жаңа іскерлікке үйрену болып табылады. Педагоктік мамандықтың мәнін тану және меңгеру ұзақ уақытты керек етеді де, әлеуметтік дамудың әрбір кезеңінде оқу-ағарту ісіне жаңа талаптар мен міндеттер қойылған сайын жаңарып, жасарып, дамып,шарықтап отырады.
Қандай да болмасын маман дайындау мәселесінің нәтижелілігі теориялық білім мен практикалық іскерліктің қабысуынан келіп туындайтыны белгілі. Осыған байланысты педагогикалық практиканың негізгі міндеті студенттің педагогикалық ойын дамытып, іскерлігін шыңдау.
Педагогикалық практика студенттердің өзін-өзі дамытуына, ізденуіне, өз икемдігі мен талантын анықтауына да көмектеседі. Себебі, қазіргі таңда педагоктер алдына қойылып отырған талаптардың басты бір саласы - мұғалімнің, жалпы адамның өзін-өзі бағалай білуі. Сырттан біреудің берген бағасынан гөрі адамның ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін есептей отырып, өзін-өзі анықтауы оның бойындағы күш-қуатты шығарып қана қоймай, білімі мен тәжірибесін орынды жерінде, тиімді пайдалануына жағдай туғызады.
Педагогикалық практика мамандық бойынша оқу-тәрбие үрдісінде ұйымдастырылатын жұмыс түрлерін саралауға, іріктеуге, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелерді тиімді қолдануға да үйретеді. Мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесінің оңтайлы, қолайлы, жаңа түрлерін бақылай білуге, анықтауға, бағалауға, талдауға, қорытынды жасауға да бейімделеді. Басқа педагоктің жұмысындағы жақсы жақтарын көре білу үлкен дайындықты, мұғалімдік этиканы, мәдениеттілікті, білімділікті талап етеді.
Өз ісін жете білетін маман дайындауда педагогикалық практиканың алатын орнын айтып қана қоймай, оның ішкі мазмұнын түпкі мақсатын түсінген педагоктер бұл туралы өз пікірлерін ертеден-ақ ортаға салып,дамытып келеді. С.Т.Шацкий "Жас мұғалімдер өмірмен байланысты педагогикалық ортада үйрену керек. Жастар үшін академиялық қажеттілікпен шектелу және практикалық қызметке сырттай бақылаушы ретінде қарау зиянды. Өз күшімізді байқау үшін курстардың арнайы жағдайларында пайда болған идеяларды тексеріп көруді дамытуымыз керек"-деп, атап көрсетті [11,69]. Осы сияқты Ресейдің әлеуметтік тәрбие беру Академиясын басқарған белгілі педагог П.П.Блонский де өз естелігінде "Тек лекциялар мен кітаптар арқылы ғана педагогикаға үйрену мүмкін емес, сонымен бірге практика қажет, бірақ ол дәл көшірме емес, шығармашылық және саналы түрде түсіну тұрғысынан болуы керек"-деп жазып кеткен болатын [12, 75]. Сонымен қатар, Н.П.Блонский теориялық білім мен практикалық процестің үйлесімді бірлікті болуын жақтады. Осы бағыттың жалғасын қазіргі көрнекті ғалымдар О.А.Абдуллина [14], Ю.К.Бабанский [15], Н.И.Болдырев [16], И.В.Кузмина [17], Б.Я.Гудзенко [18], В.А.Сластенин [19], т.б. еңбектерінен де кездестіруге болады.
Практика таным әдісінің өзі болып есептеледі. Шындығында, студенттер практика кезінде өмірден байқағанын тікелей пайымдау, мақсатты түрде бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және тағы басқа педагогикалық жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Практика жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі болып табылады. Кез-келген ғылым саласына маман дайындауда да практика осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде танымның концепциясын әр-түрлі түсіндіру жиі кездеседі. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, ғылыми ұғымдар, түсініктер тәжірибеден тумайды, алдымен жоспары жасалып, теориямен бекітілген болжамдар ұсынылады, содан соң ол тәжірибеде тексерілед, қарастырылады.
Студенттің танымы мектеп өмірінен басталып, көркем шығармалар оқуға, деректі ғылыми білімдер алуға, кинофильмдер көруге, сондай-ақ, институтта алған білімдері мен қоршаған ортадан әсер еткен жағдайларға және тәрбие нәтижелеріне тікелей байланысты. Студенттің танымын кеңейтіп, бұрын алған білімдері мен жинақталған тәжірибелерін іс жүзінде қолдану арқылы кәсіби шеберлікке төселуінің бірден-бір жолы педагогикалық практика екені сөзсіз.
Методологиялық білімнің абстрактілі негізі жанама немесе тікелей практикаға бағытталатынын атап өткен жөн. Студент мұғалімнің оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу процесін талдай отырып, бастапқы кезде, өзі әлі оқу-тәрбие іс-шараларын жүргізбей тұрып, алған теориялық білімін салыстырады, оны іс жүзінде қолданудың жолын үйренеді. Сөйтіп, білімін практикада қолдана білу мүмкіндігін тексереді. Ал, педагогикалық практика болашақ педагоктің жеке тұлғасын қалыптастырудағы қоғамдық, әлеуметтік факторлардың арақатынасын түсінуге, оқытудың дәстүрлі уақыт талаптарына төтеп беретін және танымның қазіргі деңгейін көрсететін жаңа байланысын жасау үшін тиімді жағдай жасайды. Педагогикалық практиканы студенттердің педагогикалық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру құралы ретінде оның танымдық және шығармашылық белсенділігін арттыру ғана емес, сондай-ақ олардың теориялық білімін бекіту мен тереңдету құралы ретінде құрастыруға нақты болады.
Педагогикалық институттарда маман дайындау мәселесінің жаңа бағыт, жаңа мазмұн, жаңа мақсатқа ие болуына байланысты, қазіргі таңда жоғары оқу орындарында мектептерге мұғалім мамандарды дайындау күрделі де, жауапты да істердің біріне айналып отыр.
Нормативтік құжаттар бойынша жоғары оқу орнына келген студенттер алғашқы күннен бастап-ақ, педагогикалық, психологиялық арнаулы пәндер теориясымен қатар жеке пәндер әдістемесін оқып, семинарлық, практикалық сабақтар барысында мұғалімдік жұмыстың қыры мен сырына төселе бастайды. Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің негізгі іс-әрекеттерімен танысып қана қоймай, сабақ және тәрбие жұмыстарының жоспарларын жасайды.
Студенттердің институт қабырғасында алған теориялық және практикалық білімдері үшінші курстан бастап педагогикалық практикамен жалғасады. Бұл қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындауға бүртұтас үрдіс ретінде қарап, педагогикалық практика барысында студенттердің білім берудегі тек әдістемелік дағдысын қалыптастыруға көңіл бөліп қана қоймай, олардың теориялық білімін көтеру, тәрбие мен оқытудың дидактикалық жүйесін меңгеру мүмкіндігін жетілдіру, сол арқылы кәсіптік шеберліктерін дамытуды педагогикалық, психологиялық тұрғыдан негіздеудің керектігін анықтайды.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін өз дәрежесінде шешу үшін ең алдымен адам жайындағы ғылым салаларын меңгеріп, күнбе-күн жедел қарқынмен өсіп, дамып отыратын жасөспірімдердің анатомиялық, физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, өз іс-әрекетінде осы ерекшеліктерді ескере білетіндей, дәрежеге жетуі тиіс. Сонда ғана мұғалім оқушылармен бірлестікте жұмыс істеу тәсілін меңгеріп, олармен дұрыс қарым-қатынасқа түсе алады.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің әмбебап білім иесі болу керек деген пікіріміздің дәлелі - адам өмірінің бүкіл алдағы кезеңдеріне білім жағынан да, мінез құлық ұйытқысының қалыптасуы тұрғысынан да негіз боларлықтай іргетасы оқушылар бойында бастауыш сыныптан бастап негізін алады. Оны мықты етіп қалау мен негіздеу, саналы, білімді, жан-жақты дамыған, қоғамда болып жатқан өзгерістерге тез икемделгіш, кәсіби шеберлігі қалыптасқан, оқушылардың психологиялық ерекшелігін жете білетін маман өз ісінің нағыз шебері екенін көрсетеді.
Әртүрлі сыныптарда сабақ берудің, тәрбие жұмысын жүргізудің теориялық және әдістемелік мәселелерін меңгеру жан-жақты дайындықты керек ететінін өз кезегінде мектеп ашып, ол мектептерде білім беру жүйесін жолға қоюмен айналысып, қазақ халқының білімі, мәдениеті, сана-сезімінің көтерілуіне жол салған Ы.Алтынсарин да айтып кеткені белгілі. Сол атақты педагог бастауыш мектепте сабақ беруге кез-келген мұғалімнің күш-жігері, кәсіби ыңғайы келе бермейтінін айта келіп, "Өйткені бұратана елдерінің балаларын, белгілі бір бағыт нұсқау алмай-ақ, өз беттерімен оқыта беру оқытушылардың бәрінің бірдей қолынан келе бермейді"-дейді [11,191].
Педагогикалық институттың қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындауға арналған оқу жоспары мен бағдарлама мазмұны маман дайындаудың жоғары деңгейде жүзеге асырылуын қарастырды және талап етеді. Сондықтан да, әрбір жеке пәндердің теориялық және әдістемелік негіздері жоспарға қатар енген. Білім беруге арналған оқу жоспарының бұл құрылымы әр пән бойынша семинарлық, практикалық, лабораториялық сабақтар ұйымдастырып, болашақ мамандарды аудиторияда институт қабырғасында педагогикалық практикаға шықпас бұрын-ақ, алдынала дайындауға мүмкіндік алады.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі бір мақсаты студенттерді падагогикалық практикаға алдынала дайындаудың жүйесін, мазмұнын, әдістемесін негіздеу. Осыған дейінгі жарық көрген еңбектердің бәрінде дерлік, педагогикалық практикаға дайындықтың керектігін сөз еткенмен, қандай дайындықтарды айтатыны белгісіз болып қала береді. В.А.Сластелин педагогикалық практикаға дейін студенттердің педагогикалық ойдың дамуына мән беру керек десе, М.И.Лукьянова кәсіби бағдар қалыптасу үшін алдымен педагогикалық хабардарлығы (компетентность) басым болуы шарт деген пікір айтқан.
Студенттердің сабақ барысындағы және сабақтан тыс орындайтын жұмыстарының мазмұнын жүйелеп, оны орындаудың түрлері мен әдістерін анықтап алу арқылы оларды педагогтік мамандыққа үздіксіз және жүйелі дайындау мақсаты орындалады. Мұндай жұмыстарды орындау барысында студенттердің өз мамандығының мәнісін, маңызын, келешектегі мақсатын түсіну деңгейі дамып, танымы қалыптасатын болады. Танымның түрі көп екені белгілі. Ғалымдардың танымы мен студенттердің оқу білім алу кезінде қалыптасатын танымдарын салыстыруға болмайды. Студенттер субъективтік жаңаны, ғылым бұрын зерттеп, танып қойғанды ғана қабылдап, таниды. Ал, ғалымдар болса, жаңаны іздейді, зерттеу жолында сәтсіздікке кездесуі де мүмкін. Соның негізінде басқа жол іздестіріп, талай қиындыққа ұшырайды. Студенттер болса, әбден байқаудан өткен әдіс-тәсілдерді танып, оның қолдану ретін іздестіреді. Бірақ, осы ізденістің өзі олар үшін жаңа танымға жетелеп, жаңа ұғым береді. Сол жаңалықты меңгеруге жетелейтінғ ізденуге жол сілтейтін, жаңалықтың іс жүзінде қолданылу ретін көрсететін жоғары оқу орнының мұғалімі.
Студенттер әр пәнді оқығанда сол пәннің келешектегі кәсібіне қаншалықты керектігін түсінген жағдайда ғана шығармашылыққа ұмтылып, өздігінен ізденушіліктері күшейеді. Білімдерін толықтырып, қосымша әдебиеттер оқып, өзін өзі бақылауға жұмылады. Себебі, қазіргі студент ол аз уақыттан кейін дайын маман, ол болашағын ойлап іс істейтін тұлға. Институт қабырғасында оқып, білім алу барысында олардың ғылыми түсініктері, түрлі талдаулар арқылы қалыптасқан ұғымдары болады.
Соңғы жылы Білім және ғылым министрлігінің бекітіп, маман дайындауда басшылыққа алуға ұсынған жоғары білімді қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындауға арналған стандартында [9] негізгі мамандықтарына қосымша мамандандыруға 500 сағат берілген. Бұл сағатты әр институт өз мүмкіндіктеріне қарай қандай бағытта мамандандыру керектігін өздері шешеді. Қазақтың мемлекеттік қыздар педагогика институты мамандандыру бағытына педагогикалық колледждің мұғалімін дайындауды енгізіп, жыл сайын бітіруші студенттерге қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі мамандығымен қатар педагогикалық колледж мұғалімі деген қосымша мамандық беріп келеді.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындауға үлкен мән берілетіндігін білім стандартына енген жеті түрлі практикадан-ақ, байқауға болады. Егер, жоғары сыныптарда өткізілетін практикалар мазмұны оқыту мен тәрбие мәселелерін қамтитын болса, қазақ тілі мен әдебиеті педагогикалық практикалары мектепте бастауыш буынға білім мен тәрбие беруде басшылыққа алатын жүйелі-жүйелі мәселелердің барлық жақтарын қамтыған. Мәселен, "Мектептегі алғашқы күндер" [3 апталық] практикасы өз алдына ерекше шешуін табуды талап ететін мәселе. Мектеп есігін жаңа ашқан жеті жасар баланың психологиялық дүниесінде болатын құбылыстарды кітаптан оқып меңгеруге мүлде болмайды. Оны көзбен көріп, жүрекпен сезінген маман ғана байқай алады. Ал, бұл тұста сол көңіл күй ерекшелігін білген маман ғана білім берудің алғашқы қадамын сәтті бастай алмақ. Сондықтан да, болашақ қазақ тілі мен әдебиеті мұғаліміне кәсіби бағдар да осы практикадан басталады. Оқушылардың жаңа орынға, жаңа ұжымға, мұғалімнің жеке басына үйреніп, өзінің бүкіл еркін, сана-сезімін оқуға, білім алуға бағыттауы алғашқы күндердің сәтті ұйымдастырылуына тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан да, студенттердің бұл практикасына үлкен мән беріліп, практика кезінде кездескен ситуациялар аудитория жағдайында талданып отырады. Сонымен қатар, ғылыми зерттеушілік жұмысын ұйымдастыруға арналған тағы да үш апталық практика енгізілген.
Сөйтіп, студенттер үшінші курстағы педагогикалық практикаға теориялық, практикалық, психологиялық тұрғыдан дайын келеді. Үшінші курстағы педагогикалық практика [5 апта] институттағы аудиториялық дайындықпен қатар осыған дейінгі үш дүркін ұйымдастырылған педагогикалық практикалар негізінде өткізіліп, болашақ мамандардың келешектегі іс-әрекеттерінің ғылыми практикалық негізін қалайды. Осы практикалардың бәрінің нәтижесі төртінші курста ұйымдастырылатын алты апталық оқу-тәрбие практикасының мазмұнымен жалғасады. Осы келтірілген деректерден қазақ тілі мен әдебиеті мамандарын дайындау барысында оларға кәсіби бағдар берудің мазмұны мен мақсатын байқауға болады.
Болашақ қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындаудың ерекшелігіне институт қабырғасында оқылатын пәндердің әдістемелік тұрғыдан сабақтастығы да бар. Бұл әдістемелік сабақтастықтар туралы Қазақстанның белгілі педагогі, дидакт Р.Г.Лемберг өзінің "Оқыту әдістері" [20] еңбегінде жақсы көрсеткен. Оның пікірі бойынша бірде-бір оқыту әдісі жұмырланып жеке дара таза қалпында қолданылмайды, олар бір бірімен сабақтастықта, байланыста қолданғанда ғана нәтиже береді. Мұндай жағдайда кейде негізгі әдіс келесі бір оқыту әдісінің тәсіліне айналып кетуі ықтимал. Оқыту әдістерінің сабақтастығы мен оларды топтау И.Я.Лернердің еңбегінде де ерекше орын алады [21]. Сондықтан да, қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін кәсіптік шеберлікке баулуда осы жағдайлардың бәрі де ескеріледі.
Болашақ мұғалімдердің кісіби шеберлігі педагогикалық практика барысында шыңдалатын болса, оған дейін студенттерді педагогтік жұмысқа дайындау институтта аудиторияда жүзеге асады. Осы тұрғыдан алғанда педагогикалық практиканың алдынала жүргізілетін жұмыс түрлерінің маңызы зор. Алдынала дайындық кезінде болашақ мамандарға оқытылатын пәндердің мазмұн сабақтастықтарын ескерумен қатар ұқсас пәндерді кіріктіре оқыту жағына көңіл бөлінуге тиіс. Осы кезге дейін жоғары оқу орындарында әр пән жеке-жеке оқытылуымен қатар кейде өзінен өзі сұранып тұрған мазмұн сабақтастығы да ескерілмей келгені шындық.
Сондықтан да алдынала дайындау кезінде пән аралық кіріктіруді күшейте отырып, барлық қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне оқытылатын пәндерге ортақ, сабақтас тақырыптарды күшейтуге көңіл бөлінеді. Ол мазмұн төмендегідей көлемді қамтыды:
* Студенттердің қазақ тілі мен әдебиетіне арналған оқу бағдарламаларынң мазмұнын, әр сынып бойынша берілетін білім көлеміне жете біліп, меңгеруі. Бастауыш білім стандарты мен тұжырымдамасын оның талаптарын талдай білуі.
* Қазақ тілі мен әдебиетіқа арналған пәндер оқулықтарының мазмұнын, құрылысын, оның оқушыларға деңгейлеп білім беруге сәйкестігін, оқулықтарда берілген сұрақтар мен тапсырмалар құрылысы мен мазмұнын талдай білу.
* Оқулықтардың көркемдік безендірілуін, ондағы суреттер мен сызбалардың тиімді, тиімсіз жақтарын талдап үйрену.
* Сабақ түрлерін, осыған байланысты сабақтың құрылысын талдау.
* Сабақтың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мақсатын оның тақырыбы мен мазмұнына қарай дәлелдеу.
* Сабақ түрлеріне, тақырыбы мен мақсатына қарай оның жоспарын жасап жаттығу.
* Сабақтың тақырыбына байланысты оқушылардың сабақ барысындағы өзіндік жұмысының түрлерін талдай білу.
* Сабақтан тыс ұйымдастырылатын жұмыстарды тақырып пен тараулар бойынша жүйелеу.
* Сабақ барысында қолданылатын әдістер мен тәсілдерді тақырып мазмұны мен мақсатына байланысты саралау.
* Оқушылардың шығармашылығын дамытудың жолдарын меңгеру.
* Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру әдістерін меңгеріп, оның жоспарын жасау.
* Пән мазмұндарын кіріктіре оқытудың әдістерін талдай білу.
* Оқушыға берілетін білімді міндетті және мүмкін деңгейге саралай білуі.
* Оқушыларға берілетін білім, білік және дағдылардың сапасын талдай білу.
Студенттердің педагогикалық практикаға дайындау кезінде аудитория жағдайында өткізетін сабақ үлгілерін және оқулықтар мен бағдарламалар мазмұнына байланысты туындаған пікірлерін де олардың өзін белсенді қатыстыра отырып талдау арқылы олардың болашақ педагог ретіндегі көзқарасы мен біліктілігін дамытып, кәсіби бағыт беру мақсаты жүзеге асады.
Педагогикалық практиканың алдынала дайындығына студенттерге дәріс оқыту да енеді. Дәрістің тақырыбын анықтау, жоспарын жасау, әдебиеттерін тағайындау, лекцияның түрін белгілеу (жаңа ұғым беру, проблемалық т.б.) мұғалімнің көмегі арқылы жүзеге асуы да, не студенттердің өздігінен орындауы да мүмкін. Бұл студенттердің осыған дейінгі дайындығының деңгейіне байланысты туындайтын жағдай.
Дәрістің құрылысын анықтап, конспектісін жазуды студенттер өздігінен орындайды. Ал, оқыған дәрістің нәтижесін талдау, қорытынды жасау бүкіл топ студенттерінің қатысымен жүзеге асады. Мұндай жұмыс түрлері арқылы студенттердің өз білімі мен біліктілігіне деген сенімі артады. Өз білімін бағалауға, кемшілігі мен жетістігін саралауға төселіп, мұғалімдік дағдысы қалыптасып, кәсіби бағыт алады.
Педагогикалық практиканың алдынала жүргізілетін жұмыстар негізінде студенттерде мұғалімге тән қасиеттер - оқушылар алдында өзін ұстау, дауыс ырғағы мен сөйлеу шеберлігін жетілдіру, дәрісті бастау мен аяқтау, қорыту, аудиториямен байланыс жасай білу сияқты дағдылар қалыптасады.
Педагогикалық практика жайында жазылған еңбектерде алдынала дайындық кезеңі жеке дара бөлініп көрсетілмейді. Алдынала дайындықтың педагогикалық, психологиялық және теориялық, әдістемелік тұрғыдан алғанда да үлкен бәрі бар. Себебі, педагог болудың алғашқы кезеңдеріндегі ең негізгі қиындық, студенттердің психологиялық кедергіні жойып оқушылармен қарым-қатынасты дұрыс деңгейде шеше алмауынан туындайды.
Педагогикалық практиканың алдынала дайындық жұмысына үлкен мән беріп отырмыз. Себебі, мұғалімнің маман ретіндегі дайындық деңгейіне оқушының білім алу сапасы тікелей байланысты. Білім екі жақты процесс екенін мойындасақ, оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастырудың көзі, оған түрткі болып жағдай жасайтын мұғалімнің іс-әрекеті екенін естен шығармауға тиіспіз. Білімді тиімді әдістер арқылы түсіндіріп, оның нәтижесінде оқушыларда ұғым қалыптастыру мұғалім шеберлігіне тікелей байланысты. Осы кезге дейін оқу үрдісінде мұғалім субъкт ретінде орын алып, оның әсер ететін объктісі оқушы болса, қазіргі білім беруді демократияландыруға байланысты мұғалімнің өзі оқушылар әрекетіне төтеп беретін объектіге айналды. Сабақта тек өз айтқанын жүргізіп, авторитарлығы басым өктемдікпен басқаратын қалыптың тиімсіздігіне мұғалімдер қауымының көзі жетіп отыр. Мұғалімнің күнбе-күн өзінің психологиялық ерекшелігімен, талабымен, мүмкіндігімен, мінез-құлқымен, ешкімге ұқсамайтын қасиетімен, тек шығармашылықпен қатынас жасауды керек ететін қалпымен күрделеніп, оқшауланатын объектімен жұмыс істеуіне тура келеді. Сондықтан да, мұғалім оқушылармен ынтымақтастықта, бірлестікте жұмыс атқарып, пікір алмасу, көзқарастарын ашық айтып, оны талқылау деңгейінде орынды және тиімді жасалған басшылық негізінде білім беру үрдісі жүзеге асады. Оқытуды ынтымақтастықпен ұйымдастыру мұғалімнен үлкен дайындықты және педагогикалық біліктілікті талап етеді.
Қазіргі таңда білім берудің бірлестікте, ынтымақтастықта ұйымдастырылуына көптеген ғалымдар көңіл аударып, пікір айтуда. Г.М.Коджаспирова мен Л.В.Бориковалар да өз еңбектерінде [10,7.] мұғалімдердің оқушылармен қарым-қатысы ынтымақтастық деңгейде ұйымдастырылса ғана, жетістікке жете алатынын көрсетеді. Әр мұғалім өзіне ғана тән талант иесі. Ол өз жолында кездесетін оқу-тәрбие ісіндегі күрделі мәселелерді дер кезінде, ғылыми тұрғыда шығармашылықпен шешетін, адамгершілігі мен мәдениеті дамыған тұлған. Сондықтан да, оның іс-әрекеті сол сәтте, сол жағдайда туатын, бір-біріне ұқсамайтын жағдайларды дұрыс және педагогикалық тұрғыда шешуге ыңғайлы болуға тиіс. Мұндай шешім қабылдау сәттерінде, сол дұрыс қабылдаған шешім нәтижесінде мұғалім өзі де қайта жаңарып, көзқарасы дамып, жаңа арнаға түсіп отырады. Мұғалімнің шығармашылығы осындай сәттерден құрылады. Біртіндеп, бұл шешімдері тәжірибеге айналады. Мұғалімнің шығармашылығы жаңалық табу, оны оқу-тәрбие мәселесінде тиімді қолдану екені белгілі Осы тұрғыдан алғанды педагогикалық практиканың маңыздылығы - студенттердің бұрын меңгерген білімі мен қазіргі таңда қажет болған білім арасында қарама-қайшылық туады. Бұл жағдай олардың ізденуіне жағдай жасайды.
Педагогикалық жоғары оқу орындарындағы педагогикалық практика мәселесін зерттеген көптеген ғалым әдіскерлер еңбектерінде педагогикалық практиканың атқаратын функцияларын атап көрсеткен. Мәселен, О.А.Абдуллина мен В.Г.Розовтардың жұмысында [6] педагогикалық практиканың білімдік, дамытушылық, тәрбиелік мәндері ашылған.Сонымен қатар, бұл еңбектерде педагогикалық практиканың диагностикалық маңызын баса айтады. Әрине, педагогикалық практиканың бұл маңыздылығын жоққа шығара алмаймыз. Бірақ, педагогикалық практиканың мұғалімдердің кәсіби біліктілігін күшейтуде алдынала ұйымдастырылатын жаттығу жұмыстарының мәнділігін басқа ешбір жұмыс түрлері алмастыра алмайды. Бұл жоғарыда көрсеткендей, қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындаудың өзіндік ерекшелігінен туындайды.
Біздің зерттеуімізде педагогикалық практиканың алдынала жүргізілетін жұмысқа баса көңіл беруімізге тағы бір себеп, Н.А.Бельская мен А.И.Пискуновтардың пікірлері бойынша студенттерге берілетін көмек семинарлық, практикалық сабақтардың барысында педагогикалық практика кезінде жүзеге асады дейді [21]. Шындығына келсек, педагогикалық практика кезінде студенттерге арналған семинарлық сабақтар өтілмейді. Мұндай сабақтардың бәрі де педагогикалық практикаға дейін ұйымдастырылып, студенттерді мұғалімдік жұмысқа дайындау мақсатын жүзеге асырады. Ал, педагогикалық практика кезінде ұйымдастырылатын жұмыстар мен конференциялардың алдына қоятын мақсаттары өзінше бөлек.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдық құрылыстың жаңаруы, білім жүйесінің жаңа мазмұны, жоғары білімді маман дайындаудың жаңа стандарты, бастауыш буынға жаңа оқулықтардың енуі, жаңа бағытта жұмыс жасайтын жаңаша ойлайтын, жаңалықты көре білетін қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындауда оларға жаңаша кәсіби бағдар беруді керек етіп отыр.
Болашақ қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне кәсіби бағыт беруде мына мәселелерге баса көңіл аударылуға тиіс:
- болашақ мамандарға мектеп жағдайында мектеп оқушыларын жеке тұлға ретінде дамытудың әдіс тәсілдерін меңгерту үшін, жоғары оқу орынындағы педагогикалық психологиялық пәндер байланысын күшейтіп, оларды кіріктіре оқытуды қамтамасыз ету;
- әр пәнді оқытудың әдістемесін болашақ мұғалімдерге меңгерту барысында пән аралық байланыспен қоса олардың өзіндік ерекшеліктерін (мазмұны, мақсаты, құрылысы, оқыту әдістері т.б.) талдауға көңіл бөлу;
- тәрбие жұмысының түрлері мен оларды ұйымдастыру әдістерін меңгерту кезінде оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеруге көңіл бөлу;
- жалпы білім беретін мектептерде білім беруге арналған стандарт пен бағдарлама мазмұнын жете түсіну;
- мектеп оқушыларына білім берудің жаңа технологиясын меңгерген;
- білім мен тәрбиені сабақтас тұрғыдан жүргізе білетін;
- коммуникативтік мәдениеті қалыптасқан маман дайындау.
Мұның бәрін жүзеге асыру үшін, институт қабырғасында педагогикалық практиканың алдынала ұйымдастырылатын жұмыс түріне негізгі мән беру; жоғары білім стандартының талаптарын жүзеге асыру; педагогикалық практика кезінде студенттің оқушыларды шығармашылыққа, дамытуға көңіл бөлу мүмкіндіктерін қадағалау; педагогикалық практика барысында қазақ тілі мен әдебиеті білім бағдарламалары мен мектеп алды дайындығының білім бағдарламаларын байланысын талдау мәселелері қамтамасыз етілуге тиіс.
Жоғарыда келтірілгендерден көріп отырғандай, педагогикалық практика сезімдік, бейнелік, нақтылық сияқты бастамаларға дем беріп, болашақ маманның ойлау процесін педагогикалық бағытқа меңзейді. Педагогикалық практиканың өзіне тән ерекшелігі жалпы да, мәнді де көзге бірден шалына қоймаса да, өз тұрғысында нәтижесін беріп отыратын көптеген элементтерден тұрады.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне педагогикалық практика кезінде кәсіби бағдар беруде ең алдымен негізге алынатын жағдай, олардың ұйымдастырушылық шеберліктерін жетілдіруге көңіл аудару. Ұйымдастырушылық шеберлігі дамыған мұғалім ғана керекті материалды іріктеп, оның білім берудегі маңзын айқындап, берілетін білімнің мақсатын саралап, керекті құралдарын дайындап, оқытудың әдіс-тәсілдерін іріктей алады. Жоғарыда көрсетіп кеткендей, бұл бағытқа бағдарлау да алдынала дайындық кезінде оқу-әдістемелік кешендері пайдаланып, онымен жұмыс жасап жаттығу арқылы, сол дайындықтарының нәтижесін педагогикалық практика кезінде жүзеге асыру барысында шыңдалып беки түседі.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің бұл икемдіктерін кейбір ғалымдардың анықтамасына сүйенсек, құрастырушылық шеберлігі деп те атауға болады. Педагогикалық практика барысында болашақ мамандардың мұндай құрастырушылық икемдіктерін жетілдіру арқылы олардың кәсіби бағытына негіз салынады.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне кәсіби бағдар беру қазіргі таңдағы қоғамдық құрылыс тарапынан, мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктері негізінде, берілетін білімнің көп пәнділігі мен жаңа буын оқулықтарының білім беру жүйесіне іс жүзінде енуімен оқшауланады.
1.2. Жоғары оқу орнындағы педагогикалық практиканың тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
Білім беру жүйесінің алғашқы табалдырығы мектепке дейінгі мекемелерге мамандар дайындау көкейтесті мәселе болып отыр. Оған дәлел "Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде 16,3 мың педагог қызметкер еңбек етуде, олардың 38,7 %-ның жоғары білімі, 52,8 %-ның анрнаулы орта педагогикалық білімі және 2,1 %-ның орта білімі бар. Мектепке дейінгі ұйымдар педагогтарының 40 %-ның ғана жоғары және бірінші санаттары бар, ал 31,2 %-ның санаты жоқ" делінген [8,17]. Бұдан шығатын қорытынды болашақ мамандарды саналы дайындауды жоғары оқу орнына жүктеп отыр. Болашақ мамандардың кәсіптік даярлығында педагогикалық практиканың алатын орны ерекше. Педагогикалық практика барысында студенттердің бойында педагогикалық дағдылар мен біліктіліктерді қалыптастыру оның дербес әрекетінің шешуші, нақты алғышарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында "Білім алушылардың кәсіптік практикасы мамандар мен жұмысшылар даярлаудың бір бөлігі болып табылады, ол практика базасы болып табылатын тиісті ұйымдарда жүргізіледі және білім беру ұйымдарындағы оқыту процесінде алған білімді бекітуге практикалар дағдылар алу мен озық тәжірибені меңгеруге бағытталады" делінген [8,20].
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі мамандығын дайындауда, оның ішінде кәсіби бағыттылығын қалыптастыруда педагогикалық пратиканы ұйымдастырудың ең тиімді жолдарын, ғылыми теориялық негізін, мүмкіндіктерін анықтауда алдымен практика ұғымына талдау жасауды жөн көрдік.
"Практика" ұғымы Ежелгі Грекияда енген, "қимыл, әрекет" деген мағынаны білдіреді. "Адам өз бойының ақиқаттығын, яғни шындығы мен күш қуатын, осы дүниелік екендігін практикада дәлелдеуі тиіс". Философиялық сөздікте "Практика - қоғамның дамуын қамтамасыз ететін адамдар әрекеті. Адамдар өмірінің негізін құрайтын материалдық өндірістің объктивтік процесі" делінген [5,27]. Практика қазіргі философияның іргелі категориясы болып, диалектикалық материализмде практика - ақиқаттың өлшемі ретінде анықталған. Адам практика жүзінде әрекет жасай отырып, өзінің алдына белгілі мақсаттар қояды, бұл мақсаттарда оның айналасындағы құбылыстарды түсінуі, оның білімі көрсетіледі. Ағылшын философы Ф.Бэкон танымының қайнар көзі практика, бақылау, эксперимент, білім тәжірибеден шығады десе, француз ғалымы Р.Декарт ақыл-ойды таным процесінде бірінші орынға қойып, тәжірибенің рөлін сол ақыл-ойдың мәліметтерімен тексеретін қарапайым практикаға дейін түсіреді [9,7].
Шындығында, студенттер практика кезінде өмірден байқағанын тікелей пайымдау, мақсатты түрде бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және тағы басқа педагогикалық жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Практика жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі болып табылады. Кез келген ғылым саласына маман дайындауда да практика осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде практика және танымның тұжырымдамасын әр түрлі түсіндіру кездеседі. Идеалист философтар Юм [7,3], Кант [7,5], Мах [7,9], Рассел [7,11] және басқалар танып білу үшін практиканың маңызы екенін мойындай отырып, оны бұрмалайды да, тек қана рухани қызметке әкеп саяды. Прагматизм өкілдері Дж.Дьюи [7,17], Шиллер [7,27] субъктінің өз басының толғаныстары саласындағы қызметін практика деп түсінеді, ал объективті идеалист Гегель практиканы белгілі бір мақсаттарды жүзеге асыратын адамның шығармашылық теориялық қызметімен теңестіреді. "Практика - танып білудің негізі" мұның өзі адамның танып білуінің, яғни ең қарапайым түсініктерден бастап, ақылдың ең абстракты құрылымдарына дейін практика негізінде дамиды.
Практика ұғымының философия, психология, педагогика ғылымдарында өзіндік қалыптасу тарихы болғандықтан теориялық талдау мен практиканың рөлі жөнінде В.И.Лениннің, К.Маркстің, Ф.Энгельстің, И.Т.Фроловтың, Ә.Нысанбаевтың, Д.Кішібековтердің еңбектерінде философиялық тұрғыда теория мен практика ұғымдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ СТУДЕНТТЕРІН ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Педагогикалық жоғары оқу орындарында қазақ тілі мен әдебиеті
мұғалімдерін дайындаудың ерекшеліктері
1.2. Жоғары оқу орнындағы педагогикалық практиканың тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
2. ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ МҰҒАЛІМДЕРІН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКАНЫҢ
МАҢЫЗЫ
2.1. Мектепте болашақ мұғалімдердің педагогикалық практикасын
кешенді ұйымдастыру жолдары
2.2. Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін үздіксіз педагогикалық практика арқылы даярлау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жоғары оқу орындарында міндетті түрде жүргізілетін педагогикалық практиканың қазақ тілі мен әдебиеті білім беру бағдарламасында оқитын студенттер үшін маңызы мен мәселелері талданады. Педагогикалық практиканың ұйымдастыру жолдары мен студенттерді практика кезінде білікті маман етіп шығарудың ерекшеліктері мәселесі көтеріледу.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы президентінің 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына арналған жолдауында Қ.К. Тоқаев: Азаматтардың сауаттылығы мен цифрлы біліктілігін арттыру мақсатында Үкіметке Үздіксіз білім беру тұжырымдамасын әзірлеуді тапсырамын. Бұл құжатта бейресми білім берудің баламалы нұсқаларын көптеп енгізу, өз бетінше оқу нәтижелерін мойындау, кәсіби дағдыларды сертификаттау мәселелерін қарастыру қажет. Сонымен бірге біз кәсіби білім берудің бүкіл жүйесін еңбек нарығында сұранысқа ие білікті мамандар қалыптастыруға бағыттағанымыз жөн, - деп жоғары кәсіптік білім беру жүйесінде мамандарды дайындауда еңбек нарығынның сұраныстарын қанағаттандыратын білікті мамандарды дайындау қажеттілігі айтылған болатын. [1].
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес әлеуметтік және кәсіби біліктілікке - ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеге лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады - делінген. Елбасы қол қойған мемлекетік білім бағдарламасында жоғары білім мен ғылымды ұштастыра жүргізу жан-жақты айқындалған. Осы міндеттерді жүзеге асыруда, біріншіден педагогтың кәсіби білімін арттыру, екіншіден, жоғары оқу орындары студенттеріне қойылатын талаптарды күшейту басты мақсат болуы тиіс.Сондықтан педагогикалық білімі бар маманның кәсіптік-педагогикалық шеберліктерін шыңдаудың педагогикалық шарттарын, заңдылықтарын және ерекшеліктерін зерттеу айырықша мәнге ие.
Егемен еліміздің қай заңын алсақ та, білім беру барысында жасөспірімдердің жеке бас қасиетін, тұлға ретінде қалыптасуын және оның танымдық әрекетімен, ой-санасын дамытуға ерекше көңіл бөледі. Себебі, жасөспірім - бұл болашақ маман. Осы тұрыдан алғанда, қазақ тілі мен әдебиетінен беретін маман дайындау мәселесі қай кезде де өзекті істің бірі болып табылатыны анық. Адамның жекебас болып қалыптасуындағы бүкіл болмысының ұйтқысы, мәйегі осы бастауышта құрылатыны педагоктердің де, психологтардың да еңбектерінде атап айтылып келеді. Оқушы бойында білім негізін қалайтын, баланың жеке басының дамуын қамтамасыз ететін тұлға - мұғалім. Педагогикалық үрдіде орын алып отырған өзекті мәселелерді тиімді жолмен шеше алатын, өз ісінің шебері деуге болатын, мұғалім дайындау жоғары оқу орындарының міндеті. Қазіргі таңдағы білім беру жүйесіне ізгіліктендіру, демократияландыру бағыттарының енуімен байланысты болашақ ұстаздың психологиялық, педагогикалық тұрғыдағы дайындықтарын, яғни оқушымен дұрыс қатынасқа түсу икемдігін қалыптастыру, оны әдістемелік және теориялық жағынан дайындаумен қатар орындайтын мақсаттардың бірі.
Педагогикалық институттарда териялық білім берумен қатар педагогикалық практиканы қазіргі заман талабына сай, мемлекеттік құжаттар негізінде, педагогикалық, психологиялық зерттеу жетістіктермен, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелермен сабақтастыра отырып жүргізудің мүмкіндігі мол.
Болашақ педагог мамандардың теориялық білімдері мен практикалық тәжірибелерін ұштастыратын негізгі форма - педагогикалық практика. Ресей жазушысы В.Афанасьев: Теория мен практиканың айырмашылығы - тәжірибеде. Теория деген не? Өткен ұрпақтардың жинаған іс-тәжірибесі. Практика деген не? Өзіміз жинақтайтын іс-тәжірибе. Теорияны да, тәжірибені де ескерген жөн. Теориямен нығайтылмаған тәжірибе ешқашанда тиімді болмайды, қандай тақырыпта сөз қозғалса да - деп айтқан.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Педагогикалық практика кәсіптік оқыту педагогының кәсiби даярлығы жүйесiнде келесі маңызды қызметтер атқарады: оқытушылық; дамытушылық; тәрбиелiк; диагностикалық. Осыған орай кәсіптік мектептегі педагогикалық практика университеттегi теориялық оқыту мен студенттердiң оқу-тәрбие мекемелерiндегi өзiндiк жұмысы арасындағы байланыстырушы буын болып табылады, студенттердi алғашқы, әрi өте құнды педагогикалық iс-әрекет тәжiрибесiмен қаруландырады, теориялық бiлiмдердi бекіту мен тереңдету құралы ретiнде қарастырылып отырады.
Практика ұғымының философия, психология, педагогика ғылымдарында өзіндік қалыптасу тарихы болғандықтан теориялық талдау мен практиканың рөлі жөнінде В.И.Лениннің, К.Маркстің, Ф.Энгельстің, И.Т.Фроловтың, Ә.Нысанбаевтың, Д.Кішібековтердің еңбектерінде философиялық тұрғыда теория мен практика ұғымдарының мәні талданып, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Б.Ф.Ломов, Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, Н.К.Вахтомин, Т.Тәжібаев, А. Темірбеков, Қ.Б. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов, Х. Шериязданова, С.М. Жақыпов және т.б. еңбектерінде практика таным процесінде ақиқатқа жетудің көзі деген тұжырымдар жасалған.
А.В.Усова, Г.А.Бакулина, Е.Б.Весна, Ш.А.Абдраман, О.А. Абдуллина, В.А.Сластенин, С.Я. Батышев, Б.К. Момынбаев, В.В. Егоров, Б.Ә. Әбдiкәрiмов, Н.Д. Хмель, Н.В. Кузьмина, Л.К. Керімов, Т.П. Смолкина, А.А. Калюжный, Г.К.Нұрғалиева, Б.Р. Елманова, А.И. Пискунов, С.Яковлев, Б.Р. Айтмамбетова, Қ.Қ. Шалғынбаева, Л.И. Гусев, Г.К. Байдельдинова, Н. Иванова және т.б. ғалымдар жоғары мектеп педагогикасында педагогикалық практиканың орны мен маңызы туралы, А.И.Щербаков, В.В.Воробьева, Г.И. Михалевская, А.И.Панталеева және т.б. жалпы теориялық мәселелері, мазмұны, ұйымдастыру әдістері; А.П.Упорова, Н.А.Шамков, М.К.Танасейчук, Н.Е.Жақсылықова, Г.М. Сарсенбаева, А.Б.Бекманова практиканың оқу процесі мен студенттердің өзіндік жұмыстарындағы рөлін және орнын анықтау; В.А. Радионова, А.Ф. Линенко, К.С. Төребаева, А.Б. Нургожина, К. Әбдімәжитұлы, К.І. Аманқұлов, А.И. Балабаева, С.А.Жолдасбекова кәсіби маман даярлауды жетілдіру; Н.З.Еловая, В.К.Розов, С.Ш.Әбенбаев және т.б топ кураторы профессиограммасын құрастыру туралы ғылыми зерттеулер жүргізілген болатын. Сонымен бірге А.П.Сейтешев педагогикалық практиканы теориялық білімдерін, педагогикалық іскерліктері және дағдылармен ұштастырып, кәсіби сапаларды қалыптастырушы маңызды алғышарты ретінде көрсеткен. Зерттеу барысында аталған ғалымдардың еңбектері мен педагогикалық практиканы жетілдіру туралы ғылыми тұжырымдары басшылыққа алынды.
Орыстың белгілі ғалымдары, тіпті сонау Крупская Н.К. [2], К.Д.Ушинскийден [3] бастап, кеңестік дәуірде Сухамлинский В.А. [4], Каменский Я.А. [5]. А.С.Макаренка [6] т.б. атақты педагог классиктердің бәрі де жоғары оқу орынында білім мен біліктілікті жетілдірудің және мұғалім кадрлердің болашақтағы өз ісіне дайын болуының негізі педагогикалық практиканың дұрыс ұйымдастырылуына байланысты екенін атап айтқан. Солай бола тұрғанмен, әрбір мамандықты дайындауға арналған педагогикалық практиканың өзіндік ерекшелігі, мазмұны, жүйесі бар.
Ғалым педагогтар, психолог, әдіскерлер: О.А.Абдуллин [7], Б.Р.Айтмамбетов [8], А.Е.Әбілқасымова [9], Л.К.Керімов [10], Н.Д.Хмель [12], Халықова К.З. [11], Қ.Әбдіжамитұлы [13] педагогикалық практиканың мақсатын, мәнін зерттеу барысында оны жастарды мұғалімдік қызметке дайындаудың бірден-бір үрдісі ретінде дәлелдейді. Бұл зерттеулердің әр қайсысы мұғалім дайындау мәселесінің әр саласына арналған. Бірі педагогикалық практика кезіндегі студенттердің өзіндік жұмыстарының жүйесін ашса, енді бірі студенттерді маман етіп дайындауда педагогикалық практиканың білімдік, тәрбиелік мәнін жүйелеуге арналып жазылған болатын.
Магистрлік зерттеу жұмысының мақсаты.
педагогикалық практика барысында қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін қазіргі талапқа сай кәсіби шеберлікке баулудың педагогикалық және әдістемелік негізін жасау.
Магистрлік зерттеу жұмысының объктісі: педагогикалық институттарда қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындау процесі.
Жұмыстың міндеттері: педагогикалық институтта мұғалім кадрларды дайындаудың әсіресе, қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін жетілдірумен айналысудың даму тарихымен танысып, оны ғылыми тұрғыда тұжырымдау негізінде алдыңғы қатарлы әс-тәжірибелерді анықтау.
- Қазақстан мектептеріндегі педагогикалық практиканың қазіргі жағдайын саралап, кездескен кемшіліктерді жоюдың жолын ұсыну;
- педагогикалық практика барысында қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің кәсіби шеберлігін қалыптастырудың бағдарламасын жасау;
- мектептегі педагогикалық практиканың алдын-ала жүргізілетін жұмыс түрлерінің жүйесін жасау;
- қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін баулудың әдістемелік нұсқауын эксперимент нәтижесінде ұсыну;
Жұмыстың әдістері:
- мектептегі және педагогикалық институттарда білім беру мәселесіне байланысты жарық көрген мемлекеттік құжаттармен танысу;
- жоғары білімді қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындауға арналған білім стандартының мазмұнын жасау;
- педагогикалық, психологиялық әдебиеттермен, зерттеу тақырыбына қатысты жүргізілген зерттеу жұмыстарымен және мерзімді баспа материалдарымен танысу, оларға талдау жасау;
- мектеп бағдарламасына, оқулықтар мен әдістемелік нұсқауларға шолу;
- педагогикалық институттың педагогикалық практикаға арналған оқу жоспарларымен, бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен танысу;
- мектеп оқушыларына студенттердің өткізетін педагогикалық практикасының мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен танысу;
- педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
- мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-тәжірибелерімен танысу;
- педагогикалық институттағы педпрактиканың алдынала жүргізілетін жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Жұмыстың методологиялық негізі: таным, баулу ұғымдарының ғылыми философиялық негізі, теория мен практиканың өзара байланысы, болашақ мамандардың кәсіби шеберлігі туралы педагогикалық, психологиялық еңбектердегі жекебас қасиеттерін дамыту және оларды шығармашылыққа баулу туралы қағидалар.
Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, төрт бөлім, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ СТУДЕНТТЕРІН ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Педагогикалық жоғары оқу орындарында қазақ тілі мен әдебиеті
мұғалімдерін дайындаудың ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына сәйкес жастардың бойында адамгершілік қасиеттердің: ұлттық мақтаныш, патриоттық сезім, адамдарға гумандық қарым-қатынас, ұлттық үрдістегі өзіндік мәдениетін сыйлауды, адамгершілік мінез-құлықтың қалыптасуын талап етеді. Бұл болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының жеке тұлғасын тәрбиелеуші ретінде қалыптастырудың жаңа тәсілінің дәріптелуін, кәсіптік-педагогикалық білім берудің заман талабына сай жаңа мақсаттарын жүзеге асыруға ерекше көңіл бөлінуін, тұлғаның қоғам дамуының белгілі бір деңгейге жетуін талап етеді. Осы мәселелердің іске асуы жоғары оқу орындарында кәсіптік мектептерде педагогикалық практиканы өткізудің дұрыс жолға қойылуына тәуелді. Әзірге, жалпы тәрбие мәселесі, оның ішінде педагогикалық практика білім беру процесімен, оның мазмұнымен, жаңа бағдарламалармен, оқулықтармен, оқыту технологияларымен шектеліп отыр. Тәрбие мәселесінің кәсіптік жоғары оқу орындарында көлеңкеде қалып қойғаны жөнінде айта кеткен жөн. Қазіргі қалыптасқан жағдай екі әртүрлі, бірақ өзара байланысқан оқыту мен тәрбиелеу процесін бір білім беру терминіне біріктіреді. Соның нәтижесінде жалпы тәрбие процесі, оның ішінде педагогикалық практика барысындағы тәрбие мәселесі назардан тыс қалып қойды. Егер білім берудің құраушылары үнемі жаңаланып отыратын білім беру жүйесімен байланысты мазмұнды танымдық контекске бағытталған болса, онда тәрбие құраушылары жеке тұлғаның құндылық құрамына, оның адамгершілік, рухани мәдениетіне бағытталған кәсіптік мектеп тәрбие жұмысын ұйымдастырудың қазіргі жағдайын қанағаттанарлық деп есептеуге болмайды, ол кәсіптік мектеп оқушыларына тәрбиенің жеткіліксіздігімен тікелей байланысты.
Қазақстан Республикасының білім стандарттары мен тұжырымдамаларының жарық көруі, осыған орай мектеп бағдарламалары мен оқулықтар мазмұнының түбегейлі өзгеруі, білім мазмұнын меңгертуге байланысты кіріктіре отырып оқытуды, оқушыларды дамыту мен шығармашылыққа жетелеуді міндеттеуі, болашақ маман дайындау ісіне өте жауапкершілікпен, ұқыптылықпен, зерттеушілікпен қарауды талап етіп отыр.
Білім мен тәрбиенің байланысын диалектикалық тұрғыдан үнемі дамуда және бір-бірімен байланыста түсініп, осы үрдістегі күрделі мәселелерді дидактикалық бағдарда шеше білетін маманның тұлғасы педагогикалық практика кезінде қалыптасады.
Қазіргі кезеңде ғылымда және білім беру жүйесінде интеграция процестерінің жедел жүзеге асуының маңыздылығы тұсында, таныиның диалектикалық бірлігі және шындықтың қайта құрылуының маңыздылығы арта түскені сөзсіз.
Педагогикалық практика әр түрлі, әсіресе интегралды, кешенді білімді қолдануды қажет етеді, сондықтан оны қолданудың соңғы нәтижесі жаңа білім алу және жаңа іскерлікке үйрену болып табылады. Педагоктік мамандықтың мәнін тану және меңгеру ұзақ уақытты керек етеді де, әлеуметтік дамудың әрбір кезеңінде оқу-ағарту ісіне жаңа талаптар мен міндеттер қойылған сайын жаңарып, жасарып, дамып,шарықтап отырады.
Қандай да болмасын маман дайындау мәселесінің нәтижелілігі теориялық білім мен практикалық іскерліктің қабысуынан келіп туындайтыны белгілі. Осыған байланысты педагогикалық практиканың негізгі міндеті студенттің педагогикалық ойын дамытып, іскерлігін шыңдау.
Педагогикалық практика студенттердің өзін-өзі дамытуына, ізденуіне, өз икемдігі мен талантын анықтауына да көмектеседі. Себебі, қазіргі таңда педагоктер алдына қойылып отырған талаптардың басты бір саласы - мұғалімнің, жалпы адамның өзін-өзі бағалай білуі. Сырттан біреудің берген бағасынан гөрі адамның ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін есептей отырып, өзін-өзі анықтауы оның бойындағы күш-қуатты шығарып қана қоймай, білімі мен тәжірибесін орынды жерінде, тиімді пайдалануына жағдай туғызады.
Педагогикалық практика мамандық бойынша оқу-тәрбие үрдісінде ұйымдастырылатын жұмыс түрлерін саралауға, іріктеуге, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелерді тиімді қолдануға да үйретеді. Мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесінің оңтайлы, қолайлы, жаңа түрлерін бақылай білуге, анықтауға, бағалауға, талдауға, қорытынды жасауға да бейімделеді. Басқа педагоктің жұмысындағы жақсы жақтарын көре білу үлкен дайындықты, мұғалімдік этиканы, мәдениеттілікті, білімділікті талап етеді.
Өз ісін жете білетін маман дайындауда педагогикалық практиканың алатын орнын айтып қана қоймай, оның ішкі мазмұнын түпкі мақсатын түсінген педагоктер бұл туралы өз пікірлерін ертеден-ақ ортаға салып,дамытып келеді. С.Т.Шацкий "Жас мұғалімдер өмірмен байланысты педагогикалық ортада үйрену керек. Жастар үшін академиялық қажеттілікпен шектелу және практикалық қызметке сырттай бақылаушы ретінде қарау зиянды. Өз күшімізді байқау үшін курстардың арнайы жағдайларында пайда болған идеяларды тексеріп көруді дамытуымыз керек"-деп, атап көрсетті [11,69]. Осы сияқты Ресейдің әлеуметтік тәрбие беру Академиясын басқарған белгілі педагог П.П.Блонский де өз естелігінде "Тек лекциялар мен кітаптар арқылы ғана педагогикаға үйрену мүмкін емес, сонымен бірге практика қажет, бірақ ол дәл көшірме емес, шығармашылық және саналы түрде түсіну тұрғысынан болуы керек"-деп жазып кеткен болатын [12, 75]. Сонымен қатар, Н.П.Блонский теориялық білім мен практикалық процестің үйлесімді бірлікті болуын жақтады. Осы бағыттың жалғасын қазіргі көрнекті ғалымдар О.А.Абдуллина [14], Ю.К.Бабанский [15], Н.И.Болдырев [16], И.В.Кузмина [17], Б.Я.Гудзенко [18], В.А.Сластенин [19], т.б. еңбектерінен де кездестіруге болады.
Практика таным әдісінің өзі болып есептеледі. Шындығында, студенттер практика кезінде өмірден байқағанын тікелей пайымдау, мақсатты түрде бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және тағы басқа педагогикалық жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Практика жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі болып табылады. Кез-келген ғылым саласына маман дайындауда да практика осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде танымның концепциясын әр-түрлі түсіндіру жиі кездеседі. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, ғылыми ұғымдар, түсініктер тәжірибеден тумайды, алдымен жоспары жасалып, теориямен бекітілген болжамдар ұсынылады, содан соң ол тәжірибеде тексерілед, қарастырылады.
Студенттің танымы мектеп өмірінен басталып, көркем шығармалар оқуға, деректі ғылыми білімдер алуға, кинофильмдер көруге, сондай-ақ, институтта алған білімдері мен қоршаған ортадан әсер еткен жағдайларға және тәрбие нәтижелеріне тікелей байланысты. Студенттің танымын кеңейтіп, бұрын алған білімдері мен жинақталған тәжірибелерін іс жүзінде қолдану арқылы кәсіби шеберлікке төселуінің бірден-бір жолы педагогикалық практика екені сөзсіз.
Методологиялық білімнің абстрактілі негізі жанама немесе тікелей практикаға бағытталатынын атап өткен жөн. Студент мұғалімнің оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу процесін талдай отырып, бастапқы кезде, өзі әлі оқу-тәрбие іс-шараларын жүргізбей тұрып, алған теориялық білімін салыстырады, оны іс жүзінде қолданудың жолын үйренеді. Сөйтіп, білімін практикада қолдана білу мүмкіндігін тексереді. Ал, педагогикалық практика болашақ педагоктің жеке тұлғасын қалыптастырудағы қоғамдық, әлеуметтік факторлардың арақатынасын түсінуге, оқытудың дәстүрлі уақыт талаптарына төтеп беретін және танымның қазіргі деңгейін көрсететін жаңа байланысын жасау үшін тиімді жағдай жасайды. Педагогикалық практиканы студенттердің педагогикалық іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру құралы ретінде оның танымдық және шығармашылық белсенділігін арттыру ғана емес, сондай-ақ олардың теориялық білімін бекіту мен тереңдету құралы ретінде құрастыруға нақты болады.
Педагогикалық институттарда маман дайындау мәселесінің жаңа бағыт, жаңа мазмұн, жаңа мақсатқа ие болуына байланысты, қазіргі таңда жоғары оқу орындарында мектептерге мұғалім мамандарды дайындау күрделі де, жауапты да істердің біріне айналып отыр.
Нормативтік құжаттар бойынша жоғары оқу орнына келген студенттер алғашқы күннен бастап-ақ, педагогикалық, психологиялық арнаулы пәндер теориясымен қатар жеке пәндер әдістемесін оқып, семинарлық, практикалық сабақтар барысында мұғалімдік жұмыстың қыры мен сырына төселе бастайды. Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің негізгі іс-әрекеттерімен танысып қана қоймай, сабақ және тәрбие жұмыстарының жоспарларын жасайды.
Студенттердің институт қабырғасында алған теориялық және практикалық білімдері үшінші курстан бастап педагогикалық практикамен жалғасады. Бұл қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындауға бүртұтас үрдіс ретінде қарап, педагогикалық практика барысында студенттердің білім берудегі тек әдістемелік дағдысын қалыптастыруға көңіл бөліп қана қоймай, олардың теориялық білімін көтеру, тәрбие мен оқытудың дидактикалық жүйесін меңгеру мүмкіндігін жетілдіру, сол арқылы кәсіптік шеберліктерін дамытуды педагогикалық, психологиялық тұрғыдан негіздеудің керектігін анықтайды.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін өз дәрежесінде шешу үшін ең алдымен адам жайындағы ғылым салаларын меңгеріп, күнбе-күн жедел қарқынмен өсіп, дамып отыратын жасөспірімдердің анатомиялық, физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, өз іс-әрекетінде осы ерекшеліктерді ескере білетіндей, дәрежеге жетуі тиіс. Сонда ғана мұғалім оқушылармен бірлестікте жұмыс істеу тәсілін меңгеріп, олармен дұрыс қарым-қатынасқа түсе алады.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің әмбебап білім иесі болу керек деген пікіріміздің дәлелі - адам өмірінің бүкіл алдағы кезеңдеріне білім жағынан да, мінез құлық ұйытқысының қалыптасуы тұрғысынан да негіз боларлықтай іргетасы оқушылар бойында бастауыш сыныптан бастап негізін алады. Оны мықты етіп қалау мен негіздеу, саналы, білімді, жан-жақты дамыған, қоғамда болып жатқан өзгерістерге тез икемделгіш, кәсіби шеберлігі қалыптасқан, оқушылардың психологиялық ерекшелігін жете білетін маман өз ісінің нағыз шебері екенін көрсетеді.
Әртүрлі сыныптарда сабақ берудің, тәрбие жұмысын жүргізудің теориялық және әдістемелік мәселелерін меңгеру жан-жақты дайындықты керек ететінін өз кезегінде мектеп ашып, ол мектептерде білім беру жүйесін жолға қоюмен айналысып, қазақ халқының білімі, мәдениеті, сана-сезімінің көтерілуіне жол салған Ы.Алтынсарин да айтып кеткені белгілі. Сол атақты педагог бастауыш мектепте сабақ беруге кез-келген мұғалімнің күш-жігері, кәсіби ыңғайы келе бермейтінін айта келіп, "Өйткені бұратана елдерінің балаларын, белгілі бір бағыт нұсқау алмай-ақ, өз беттерімен оқыта беру оқытушылардың бәрінің бірдей қолынан келе бермейді"-дейді [11,191].
Педагогикалық институттың қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындауға арналған оқу жоспары мен бағдарлама мазмұны маман дайындаудың жоғары деңгейде жүзеге асырылуын қарастырды және талап етеді. Сондықтан да, әрбір жеке пәндердің теориялық және әдістемелік негіздері жоспарға қатар енген. Білім беруге арналған оқу жоспарының бұл құрылымы әр пән бойынша семинарлық, практикалық, лабораториялық сабақтар ұйымдастырып, болашақ мамандарды аудиторияда институт қабырғасында педагогикалық практикаға шықпас бұрын-ақ, алдынала дайындауға мүмкіндік алады.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі бір мақсаты студенттерді падагогикалық практикаға алдынала дайындаудың жүйесін, мазмұнын, әдістемесін негіздеу. Осыған дейінгі жарық көрген еңбектердің бәрінде дерлік, педагогикалық практикаға дайындықтың керектігін сөз еткенмен, қандай дайындықтарды айтатыны белгісіз болып қала береді. В.А.Сластелин педагогикалық практикаға дейін студенттердің педагогикалық ойдың дамуына мән беру керек десе, М.И.Лукьянова кәсіби бағдар қалыптасу үшін алдымен педагогикалық хабардарлығы (компетентность) басым болуы шарт деген пікір айтқан.
Студенттердің сабақ барысындағы және сабақтан тыс орындайтын жұмыстарының мазмұнын жүйелеп, оны орындаудың түрлері мен әдістерін анықтап алу арқылы оларды педагогтік мамандыққа үздіксіз және жүйелі дайындау мақсаты орындалады. Мұндай жұмыстарды орындау барысында студенттердің өз мамандығының мәнісін, маңызын, келешектегі мақсатын түсіну деңгейі дамып, танымы қалыптасатын болады. Танымның түрі көп екені белгілі. Ғалымдардың танымы мен студенттердің оқу білім алу кезінде қалыптасатын танымдарын салыстыруға болмайды. Студенттер субъективтік жаңаны, ғылым бұрын зерттеп, танып қойғанды ғана қабылдап, таниды. Ал, ғалымдар болса, жаңаны іздейді, зерттеу жолында сәтсіздікке кездесуі де мүмкін. Соның негізінде басқа жол іздестіріп, талай қиындыққа ұшырайды. Студенттер болса, әбден байқаудан өткен әдіс-тәсілдерді танып, оның қолдану ретін іздестіреді. Бірақ, осы ізденістің өзі олар үшін жаңа танымға жетелеп, жаңа ұғым береді. Сол жаңалықты меңгеруге жетелейтінғ ізденуге жол сілтейтін, жаңалықтың іс жүзінде қолданылу ретін көрсететін жоғары оқу орнының мұғалімі.
Студенттер әр пәнді оқығанда сол пәннің келешектегі кәсібіне қаншалықты керектігін түсінген жағдайда ғана шығармашылыққа ұмтылып, өздігінен ізденушіліктері күшейеді. Білімдерін толықтырып, қосымша әдебиеттер оқып, өзін өзі бақылауға жұмылады. Себебі, қазіргі студент ол аз уақыттан кейін дайын маман, ол болашағын ойлап іс істейтін тұлға. Институт қабырғасында оқып, білім алу барысында олардың ғылыми түсініктері, түрлі талдаулар арқылы қалыптасқан ұғымдары болады.
Соңғы жылы Білім және ғылым министрлігінің бекітіп, маман дайындауда басшылыққа алуға ұсынған жоғары білімді қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындауға арналған стандартында [9] негізгі мамандықтарына қосымша мамандандыруға 500 сағат берілген. Бұл сағатты әр институт өз мүмкіндіктеріне қарай қандай бағытта мамандандыру керектігін өздері шешеді. Қазақтың мемлекеттік қыздар педагогика институты мамандандыру бағытына педагогикалық колледждің мұғалімін дайындауды енгізіп, жыл сайын бітіруші студенттерге қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі мамандығымен қатар педагогикалық колледж мұғалімі деген қосымша мамандық беріп келеді.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындауға үлкен мән берілетіндігін білім стандартына енген жеті түрлі практикадан-ақ, байқауға болады. Егер, жоғары сыныптарда өткізілетін практикалар мазмұны оқыту мен тәрбие мәселелерін қамтитын болса, қазақ тілі мен әдебиеті педагогикалық практикалары мектепте бастауыш буынға білім мен тәрбие беруде басшылыққа алатын жүйелі-жүйелі мәселелердің барлық жақтарын қамтыған. Мәселен, "Мектептегі алғашқы күндер" [3 апталық] практикасы өз алдына ерекше шешуін табуды талап ететін мәселе. Мектеп есігін жаңа ашқан жеті жасар баланың психологиялық дүниесінде болатын құбылыстарды кітаптан оқып меңгеруге мүлде болмайды. Оны көзбен көріп, жүрекпен сезінген маман ғана байқай алады. Ал, бұл тұста сол көңіл күй ерекшелігін білген маман ғана білім берудің алғашқы қадамын сәтті бастай алмақ. Сондықтан да, болашақ қазақ тілі мен әдебиеті мұғаліміне кәсіби бағдар да осы практикадан басталады. Оқушылардың жаңа орынға, жаңа ұжымға, мұғалімнің жеке басына үйреніп, өзінің бүкіл еркін, сана-сезімін оқуға, білім алуға бағыттауы алғашқы күндердің сәтті ұйымдастырылуына тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан да, студенттердің бұл практикасына үлкен мән беріліп, практика кезінде кездескен ситуациялар аудитория жағдайында талданып отырады. Сонымен қатар, ғылыми зерттеушілік жұмысын ұйымдастыруға арналған тағы да үш апталық практика енгізілген.
Сөйтіп, студенттер үшінші курстағы педагогикалық практикаға теориялық, практикалық, психологиялық тұрғыдан дайын келеді. Үшінші курстағы педагогикалық практика [5 апта] институттағы аудиториялық дайындықпен қатар осыған дейінгі үш дүркін ұйымдастырылған педагогикалық практикалар негізінде өткізіліп, болашақ мамандардың келешектегі іс-әрекеттерінің ғылыми практикалық негізін қалайды. Осы практикалардың бәрінің нәтижесі төртінші курста ұйымдастырылатын алты апталық оқу-тәрбие практикасының мазмұнымен жалғасады. Осы келтірілген деректерден қазақ тілі мен әдебиеті мамандарын дайындау барысында оларға кәсіби бағдар берудің мазмұны мен мақсатын байқауға болады.
Болашақ қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындаудың ерекшелігіне институт қабырғасында оқылатын пәндердің әдістемелік тұрғыдан сабақтастығы да бар. Бұл әдістемелік сабақтастықтар туралы Қазақстанның белгілі педагогі, дидакт Р.Г.Лемберг өзінің "Оқыту әдістері" [20] еңбегінде жақсы көрсеткен. Оның пікірі бойынша бірде-бір оқыту әдісі жұмырланып жеке дара таза қалпында қолданылмайды, олар бір бірімен сабақтастықта, байланыста қолданғанда ғана нәтиже береді. Мұндай жағдайда кейде негізгі әдіс келесі бір оқыту әдісінің тәсіліне айналып кетуі ықтимал. Оқыту әдістерінің сабақтастығы мен оларды топтау И.Я.Лернердің еңбегінде де ерекше орын алады [21]. Сондықтан да, қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін кәсіптік шеберлікке баулуда осы жағдайлардың бәрі де ескеріледі.
Болашақ мұғалімдердің кісіби шеберлігі педагогикалық практика барысында шыңдалатын болса, оған дейін студенттерді педагогтік жұмысқа дайындау институтта аудиторияда жүзеге асады. Осы тұрғыдан алғанда педагогикалық практиканың алдынала жүргізілетін жұмыс түрлерінің маңызы зор. Алдынала дайындық кезінде болашақ мамандарға оқытылатын пәндердің мазмұн сабақтастықтарын ескерумен қатар ұқсас пәндерді кіріктіре оқыту жағына көңіл бөлінуге тиіс. Осы кезге дейін жоғары оқу орындарында әр пән жеке-жеке оқытылуымен қатар кейде өзінен өзі сұранып тұрған мазмұн сабақтастығы да ескерілмей келгені шындық.
Сондықтан да алдынала дайындау кезінде пән аралық кіріктіруді күшейте отырып, барлық қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне оқытылатын пәндерге ортақ, сабақтас тақырыптарды күшейтуге көңіл бөлінеді. Ол мазмұн төмендегідей көлемді қамтыды:
* Студенттердің қазақ тілі мен әдебиетіне арналған оқу бағдарламаларынң мазмұнын, әр сынып бойынша берілетін білім көлеміне жете біліп, меңгеруі. Бастауыш білім стандарты мен тұжырымдамасын оның талаптарын талдай білуі.
* Қазақ тілі мен әдебиетіқа арналған пәндер оқулықтарының мазмұнын, құрылысын, оның оқушыларға деңгейлеп білім беруге сәйкестігін, оқулықтарда берілген сұрақтар мен тапсырмалар құрылысы мен мазмұнын талдай білу.
* Оқулықтардың көркемдік безендірілуін, ондағы суреттер мен сызбалардың тиімді, тиімсіз жақтарын талдап үйрену.
* Сабақ түрлерін, осыған байланысты сабақтың құрылысын талдау.
* Сабақтың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мақсатын оның тақырыбы мен мазмұнына қарай дәлелдеу.
* Сабақ түрлеріне, тақырыбы мен мақсатына қарай оның жоспарын жасап жаттығу.
* Сабақтың тақырыбына байланысты оқушылардың сабақ барысындағы өзіндік жұмысының түрлерін талдай білу.
* Сабақтан тыс ұйымдастырылатын жұмыстарды тақырып пен тараулар бойынша жүйелеу.
* Сабақ барысында қолданылатын әдістер мен тәсілдерді тақырып мазмұны мен мақсатына байланысты саралау.
* Оқушылардың шығармашылығын дамытудың жолдарын меңгеру.
* Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру әдістерін меңгеріп, оның жоспарын жасау.
* Пән мазмұндарын кіріктіре оқытудың әдістерін талдай білу.
* Оқушыға берілетін білімді міндетті және мүмкін деңгейге саралай білуі.
* Оқушыларға берілетін білім, білік және дағдылардың сапасын талдай білу.
Студенттердің педагогикалық практикаға дайындау кезінде аудитория жағдайында өткізетін сабақ үлгілерін және оқулықтар мен бағдарламалар мазмұнына байланысты туындаған пікірлерін де олардың өзін белсенді қатыстыра отырып талдау арқылы олардың болашақ педагог ретіндегі көзқарасы мен біліктілігін дамытып, кәсіби бағыт беру мақсаты жүзеге асады.
Педагогикалық практиканың алдынала дайындығына студенттерге дәріс оқыту да енеді. Дәрістің тақырыбын анықтау, жоспарын жасау, әдебиеттерін тағайындау, лекцияның түрін белгілеу (жаңа ұғым беру, проблемалық т.б.) мұғалімнің көмегі арқылы жүзеге асуы да, не студенттердің өздігінен орындауы да мүмкін. Бұл студенттердің осыған дейінгі дайындығының деңгейіне байланысты туындайтын жағдай.
Дәрістің құрылысын анықтап, конспектісін жазуды студенттер өздігінен орындайды. Ал, оқыған дәрістің нәтижесін талдау, қорытынды жасау бүкіл топ студенттерінің қатысымен жүзеге асады. Мұндай жұмыс түрлері арқылы студенттердің өз білімі мен біліктілігіне деген сенімі артады. Өз білімін бағалауға, кемшілігі мен жетістігін саралауға төселіп, мұғалімдік дағдысы қалыптасып, кәсіби бағыт алады.
Педагогикалық практиканың алдынала жүргізілетін жұмыстар негізінде студенттерде мұғалімге тән қасиеттер - оқушылар алдында өзін ұстау, дауыс ырғағы мен сөйлеу шеберлігін жетілдіру, дәрісті бастау мен аяқтау, қорыту, аудиториямен байланыс жасай білу сияқты дағдылар қалыптасады.
Педагогикалық практика жайында жазылған еңбектерде алдынала дайындық кезеңі жеке дара бөлініп көрсетілмейді. Алдынала дайындықтың педагогикалық, психологиялық және теориялық, әдістемелік тұрғыдан алғанда да үлкен бәрі бар. Себебі, педагог болудың алғашқы кезеңдеріндегі ең негізгі қиындық, студенттердің психологиялық кедергіні жойып оқушылармен қарым-қатынасты дұрыс деңгейде шеше алмауынан туындайды.
Педагогикалық практиканың алдынала дайындық жұмысына үлкен мән беріп отырмыз. Себебі, мұғалімнің маман ретіндегі дайындық деңгейіне оқушының білім алу сапасы тікелей байланысты. Білім екі жақты процесс екенін мойындасақ, оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастырудың көзі, оған түрткі болып жағдай жасайтын мұғалімнің іс-әрекеті екенін естен шығармауға тиіспіз. Білімді тиімді әдістер арқылы түсіндіріп, оның нәтижесінде оқушыларда ұғым қалыптастыру мұғалім шеберлігіне тікелей байланысты. Осы кезге дейін оқу үрдісінде мұғалім субъкт ретінде орын алып, оның әсер ететін объктісі оқушы болса, қазіргі білім беруді демократияландыруға байланысты мұғалімнің өзі оқушылар әрекетіне төтеп беретін объектіге айналды. Сабақта тек өз айтқанын жүргізіп, авторитарлығы басым өктемдікпен басқаратын қалыптың тиімсіздігіне мұғалімдер қауымының көзі жетіп отыр. Мұғалімнің күнбе-күн өзінің психологиялық ерекшелігімен, талабымен, мүмкіндігімен, мінез-құлқымен, ешкімге ұқсамайтын қасиетімен, тек шығармашылықпен қатынас жасауды керек ететін қалпымен күрделеніп, оқшауланатын объектімен жұмыс істеуіне тура келеді. Сондықтан да, мұғалім оқушылармен ынтымақтастықта, бірлестікте жұмыс атқарып, пікір алмасу, көзқарастарын ашық айтып, оны талқылау деңгейінде орынды және тиімді жасалған басшылық негізінде білім беру үрдісі жүзеге асады. Оқытуды ынтымақтастықпен ұйымдастыру мұғалімнен үлкен дайындықты және педагогикалық біліктілікті талап етеді.
Қазіргі таңда білім берудің бірлестікте, ынтымақтастықта ұйымдастырылуына көптеген ғалымдар көңіл аударып, пікір айтуда. Г.М.Коджаспирова мен Л.В.Бориковалар да өз еңбектерінде [10,7.] мұғалімдердің оқушылармен қарым-қатысы ынтымақтастық деңгейде ұйымдастырылса ғана, жетістікке жете алатынын көрсетеді. Әр мұғалім өзіне ғана тән талант иесі. Ол өз жолында кездесетін оқу-тәрбие ісіндегі күрделі мәселелерді дер кезінде, ғылыми тұрғыда шығармашылықпен шешетін, адамгершілігі мен мәдениеті дамыған тұлған. Сондықтан да, оның іс-әрекеті сол сәтте, сол жағдайда туатын, бір-біріне ұқсамайтын жағдайларды дұрыс және педагогикалық тұрғыда шешуге ыңғайлы болуға тиіс. Мұндай шешім қабылдау сәттерінде, сол дұрыс қабылдаған шешім нәтижесінде мұғалім өзі де қайта жаңарып, көзқарасы дамып, жаңа арнаға түсіп отырады. Мұғалімнің шығармашылығы осындай сәттерден құрылады. Біртіндеп, бұл шешімдері тәжірибеге айналады. Мұғалімнің шығармашылығы жаңалық табу, оны оқу-тәрбие мәселесінде тиімді қолдану екені белгілі Осы тұрғыдан алғанды педагогикалық практиканың маңыздылығы - студенттердің бұрын меңгерген білімі мен қазіргі таңда қажет болған білім арасында қарама-қайшылық туады. Бұл жағдай олардың ізденуіне жағдай жасайды.
Педагогикалық жоғары оқу орындарындағы педагогикалық практика мәселесін зерттеген көптеген ғалым әдіскерлер еңбектерінде педагогикалық практиканың атқаратын функцияларын атап көрсеткен. Мәселен, О.А.Абдуллина мен В.Г.Розовтардың жұмысында [6] педагогикалық практиканың білімдік, дамытушылық, тәрбиелік мәндері ашылған.Сонымен қатар, бұл еңбектерде педагогикалық практиканың диагностикалық маңызын баса айтады. Әрине, педагогикалық практиканың бұл маңыздылығын жоққа шығара алмаймыз. Бірақ, педагогикалық практиканың мұғалімдердің кәсіби біліктілігін күшейтуде алдынала ұйымдастырылатын жаттығу жұмыстарының мәнділігін басқа ешбір жұмыс түрлері алмастыра алмайды. Бұл жоғарыда көрсеткендей, қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімін дайындаудың өзіндік ерекшелігінен туындайды.
Біздің зерттеуімізде педагогикалық практиканың алдынала жүргізілетін жұмысқа баса көңіл беруімізге тағы бір себеп, Н.А.Бельская мен А.И.Пискуновтардың пікірлері бойынша студенттерге берілетін көмек семинарлық, практикалық сабақтардың барысында педагогикалық практика кезінде жүзеге асады дейді [21]. Шындығына келсек, педагогикалық практика кезінде студенттерге арналған семинарлық сабақтар өтілмейді. Мұндай сабақтардың бәрі де педагогикалық практикаға дейін ұйымдастырылып, студенттерді мұғалімдік жұмысқа дайындау мақсатын жүзеге асырады. Ал, педагогикалық практика кезінде ұйымдастырылатын жұмыстар мен конференциялардың алдына қоятын мақсаттары өзінше бөлек.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдық құрылыстың жаңаруы, білім жүйесінің жаңа мазмұны, жоғары білімді маман дайындаудың жаңа стандарты, бастауыш буынға жаңа оқулықтардың енуі, жаңа бағытта жұмыс жасайтын жаңаша ойлайтын, жаңалықты көре білетін қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерін дайындауда оларға жаңаша кәсіби бағдар беруді керек етіп отыр.
Болашақ қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне кәсіби бағыт беруде мына мәселелерге баса көңіл аударылуға тиіс:
- болашақ мамандарға мектеп жағдайында мектеп оқушыларын жеке тұлға ретінде дамытудың әдіс тәсілдерін меңгерту үшін, жоғары оқу орынындағы педагогикалық психологиялық пәндер байланысын күшейтіп, оларды кіріктіре оқытуды қамтамасыз ету;
- әр пәнді оқытудың әдістемесін болашақ мұғалімдерге меңгерту барысында пән аралық байланыспен қоса олардың өзіндік ерекшеліктерін (мазмұны, мақсаты, құрылысы, оқыту әдістері т.б.) талдауға көңіл бөлу;
- тәрбие жұмысының түрлері мен оларды ұйымдастыру әдістерін меңгерту кезінде оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеруге көңіл бөлу;
- жалпы білім беретін мектептерде білім беруге арналған стандарт пен бағдарлама мазмұнын жете түсіну;
- мектеп оқушыларына білім берудің жаңа технологиясын меңгерген;
- білім мен тәрбиені сабақтас тұрғыдан жүргізе білетін;
- коммуникативтік мәдениеті қалыптасқан маман дайындау.
Мұның бәрін жүзеге асыру үшін, институт қабырғасында педагогикалық практиканың алдынала ұйымдастырылатын жұмыс түріне негізгі мән беру; жоғары білім стандартының талаптарын жүзеге асыру; педагогикалық практика кезінде студенттің оқушыларды шығармашылыққа, дамытуға көңіл бөлу мүмкіндіктерін қадағалау; педагогикалық практика барысында қазақ тілі мен әдебиеті білім бағдарламалары мен мектеп алды дайындығының білім бағдарламаларын байланысын талдау мәселелері қамтамасыз етілуге тиіс.
Жоғарыда келтірілгендерден көріп отырғандай, педагогикалық практика сезімдік, бейнелік, нақтылық сияқты бастамаларға дем беріп, болашақ маманның ойлау процесін педагогикалық бағытқа меңзейді. Педагогикалық практиканың өзіне тән ерекшелігі жалпы да, мәнді де көзге бірден шалына қоймаса да, өз тұрғысында нәтижесін беріп отыратын көптеген элементтерден тұрады.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне педагогикалық практика кезінде кәсіби бағдар беруде ең алдымен негізге алынатын жағдай, олардың ұйымдастырушылық шеберліктерін жетілдіруге көңіл аудару. Ұйымдастырушылық шеберлігі дамыған мұғалім ғана керекті материалды іріктеп, оның білім берудегі маңзын айқындап, берілетін білімнің мақсатын саралап, керекті құралдарын дайындап, оқытудың әдіс-тәсілдерін іріктей алады. Жоғарыда көрсетіп кеткендей, бұл бағытқа бағдарлау да алдынала дайындық кезінде оқу-әдістемелік кешендері пайдаланып, онымен жұмыс жасап жаттығу арқылы, сол дайындықтарының нәтижесін педагогикалық практика кезінде жүзеге асыру барысында шыңдалып беки түседі.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің бұл икемдіктерін кейбір ғалымдардың анықтамасына сүйенсек, құрастырушылық шеберлігі деп те атауға болады. Педагогикалық практика барысында болашақ мамандардың мұндай құрастырушылық икемдіктерін жетілдіру арқылы олардың кәсіби бағытына негіз салынады.
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне кәсіби бағдар беру қазіргі таңдағы қоғамдық құрылыс тарапынан, мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктері негізінде, берілетін білімнің көп пәнділігі мен жаңа буын оқулықтарының білім беру жүйесіне іс жүзінде енуімен оқшауланады.
1.2. Жоғары оқу орнындағы педагогикалық практиканың тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
Білім беру жүйесінің алғашқы табалдырығы мектепке дейінгі мекемелерге мамандар дайындау көкейтесті мәселе болып отыр. Оған дәлел "Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде 16,3 мың педагог қызметкер еңбек етуде, олардың 38,7 %-ның жоғары білімі, 52,8 %-ның анрнаулы орта педагогикалық білімі және 2,1 %-ның орта білімі бар. Мектепке дейінгі ұйымдар педагогтарының 40 %-ның ғана жоғары және бірінші санаттары бар, ал 31,2 %-ның санаты жоқ" делінген [8,17]. Бұдан шығатын қорытынды болашақ мамандарды саналы дайындауды жоғары оқу орнына жүктеп отыр. Болашақ мамандардың кәсіптік даярлығында педагогикалық практиканың алатын орны ерекше. Педагогикалық практика барысында студенттердің бойында педагогикалық дағдылар мен біліктіліктерді қалыптастыру оның дербес әрекетінің шешуші, нақты алғышарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында "Білім алушылардың кәсіптік практикасы мамандар мен жұмысшылар даярлаудың бір бөлігі болып табылады, ол практика базасы болып табылатын тиісті ұйымдарда жүргізіледі және білім беру ұйымдарындағы оқыту процесінде алған білімді бекітуге практикалар дағдылар алу мен озық тәжірибені меңгеруге бағытталады" делінген [8,20].
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі мамандығын дайындауда, оның ішінде кәсіби бағыттылығын қалыптастыруда педагогикалық пратиканы ұйымдастырудың ең тиімді жолдарын, ғылыми теориялық негізін, мүмкіндіктерін анықтауда алдымен практика ұғымына талдау жасауды жөн көрдік.
"Практика" ұғымы Ежелгі Грекияда енген, "қимыл, әрекет" деген мағынаны білдіреді. "Адам өз бойының ақиқаттығын, яғни шындығы мен күш қуатын, осы дүниелік екендігін практикада дәлелдеуі тиіс". Философиялық сөздікте "Практика - қоғамның дамуын қамтамасыз ететін адамдар әрекеті. Адамдар өмірінің негізін құрайтын материалдық өндірістің объктивтік процесі" делінген [5,27]. Практика қазіргі философияның іргелі категориясы болып, диалектикалық материализмде практика - ақиқаттың өлшемі ретінде анықталған. Адам практика жүзінде әрекет жасай отырып, өзінің алдына белгілі мақсаттар қояды, бұл мақсаттарда оның айналасындағы құбылыстарды түсінуі, оның білімі көрсетіледі. Ағылшын философы Ф.Бэкон танымының қайнар көзі практика, бақылау, эксперимент, білім тәжірибеден шығады десе, француз ғалымы Р.Декарт ақыл-ойды таным процесінде бірінші орынға қойып, тәжірибенің рөлін сол ақыл-ойдың мәліметтерімен тексеретін қарапайым практикаға дейін түсіреді [9,7].
Шындығында, студенттер практика кезінде өмірден байқағанын тікелей пайымдау, мақсатты түрде бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және тағы басқа педагогикалық жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Практика жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі болып табылады. Кез келген ғылым саласына маман дайындауда да практика осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде практика және танымның тұжырымдамасын әр түрлі түсіндіру кездеседі. Идеалист философтар Юм [7,3], Кант [7,5], Мах [7,9], Рассел [7,11] және басқалар танып білу үшін практиканың маңызы екенін мойындай отырып, оны бұрмалайды да, тек қана рухани қызметке әкеп саяды. Прагматизм өкілдері Дж.Дьюи [7,17], Шиллер [7,27] субъктінің өз басының толғаныстары саласындағы қызметін практика деп түсінеді, ал объективті идеалист Гегель практиканы белгілі бір мақсаттарды жүзеге асыратын адамның шығармашылық теориялық қызметімен теңестіреді. "Практика - танып білудің негізі" мұның өзі адамның танып білуінің, яғни ең қарапайым түсініктерден бастап, ақылдың ең абстракты құрылымдарына дейін практика негізінде дамиды.
Практика ұғымының философия, психология, педагогика ғылымдарында өзіндік қалыптасу тарихы болғандықтан теориялық талдау мен практиканың рөлі жөнінде В.И.Лениннің, К.Маркстің, Ф.Энгельстің, И.Т.Фроловтың, Ә.Нысанбаевтың, Д.Кішібековтердің еңбектерінде философиялық тұрғыда теория мен практика ұғымдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz