Экологиялық туризмнің жіктелімі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Экономика факультеті
Туризм кафедрасы
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ
Астана
2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТҰРАҚТЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
1.1
Экологиялық туризмнің қалыптасуы мен даму алғышарттары
1.2
Экологиялық туризм: мәні, функциялары, негізгі бағыттары мен түрлері
1.3
Шет ел тәжірибелеріндегі экологиялық туризмді тұрақты дамытудың үлгілері
2
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1
Шығыс Қазақстан облысында экологиялық туризмді дамытудың туристік әлеуетін талдау
2.2
Өңірдегі ерекше қорғалатын аумақтарда экологиялық туризмнің тұрақты дамуын бағалау
2.3
Шығыс Қазақстан облысында экологиялық туризм дамуының
мәселелері
3
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1
Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық туризмнің даму
тенденциялары
3.2
Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндіктерін тәжірибелік қолдану негізінде экологиялық туристік маршрут ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОСЫМШАЛАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Туризм саласы - экономикада қосымша жұмыс орындарын құруды, жұмыспен қамтуды арттыруды және ел халқының әл-ауқатын жақсартуды қамтамасыз ететін әлеуметтік, экономикалық мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарады. Қазіргі уақытта туризм саласы экономиканың өсуіне әсер ететін маңызды салалардың біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасы жоғары туристік және рекреациялық әлеуетке ие. Оның аумағында бірегей табиғи және рекреациялық ресурстар, ұлттық және әлемдік мәдени және тарихи мұра объектілері шоғырланған, маңызды экономикалық, мәдени, қоғамдық және спорттық оқиғалар ұйымдастырылып тұрады. Елде бірқатар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру және олардың қызметін ұйымдастыру мәселесі шешімін тапқан. Мемлекетте әртүрлі туристік-рекреациялық ресурстардың болуы туризмнің барлық түрлерін, оның ішінде рекреациялық, мәдени-танымдық, іскерлік, белсенді, сауықтыру, агротуризм және экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Экологиялық туризмді дамытудың қажеттілігі мен маңыздылығына Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2019 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында да басымдық берілгені белгілі. Экологиялық туризм түрін дамытуда ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың ресурстық әлеуетін пайдалану, саланы дамытудың құралы ретінде қаралуы керек. Осы орайда, Шығыс Қазақстан аумағында экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктерін қарастыру өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Шығыс Қазақстан облысы таңдап алынды. Шығыс Қазақстан облысы өзінің бірегей табиғи ресурстық мүмкіндіктерімен экологиялық туризмді ұйымдастыруға және осы бағыт бойынша туристік дестинациялардың қызметін көрсетуге қолайлы деп есептеуге болады.
Шығыс Қазақстан облысында экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктерін айқындау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді орындау керек:
- экологиялық туризмнің теориялық аспектілерін отандық және шетел елдік ғалымдардың еңбектерін негізінде тұжырымдау;
- экологиялық туризмнің жалпы қолданыстағы модельдерін саралау және шет елдерде экологиялық туризмнің ұйымдастырылуы мен басқарылуының қазіргі тәжірибелерін қарастыру;
- Шығыс Қазақстан облысының туристік әлеуетін айқындау, статистикалық сандық көрсеткіштер негізінде өңірдегі туризм саласының даму қарқынын талдау;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды экологиялық туризм мақсатында қолданудың мүмкіндіктерін бағалау;
- Шығыс Қазақстан облысының туристік-ресурстық әлеуетіне SWOT- талдау жасау;
- Шығыс Қазақстан облысында экологиялық турды ұйымдастырудың жобалық маршрут сызбасын әзірлеу.
Диплом жұмысының әдіснамалық зерттеуі ретінде жүйелік әдісі қолданылды және жұмыстың тәжірибелік мәні ретінде Шығыс Қазақстан облысындағы Катон-Қарағай ұлттық паркі, Марқакөл қорығы секілді, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар алынуы мүмкін.
Диплом жұмысының тәжірибелік негізі ретінде тақырып бойынша ұсынылған барлық ұсыныстарды еліміздегі басқа да табиғи аумақтарына қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТҰРАҚТЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
Экологиялық туризмнің қалыптасуы мен даму алғышарттары
Экотуризмнің пайда болуының негізгі алғы шарттарының ішінде туризмнің бұқаралық сипатына байланысты өсіп келе жатқан табиғи, мәдени және тарихи туристік ресурстарға антропогендік қысым жетекші рөл атқарады. Бұл жүктеме туристік сапарлардың өсу қарқынына тікелей пропорционалды түрде артады. ХХІ ғасырда Дүниежүзілік туристік ұйым болжаған туризмнің даму көрсеткіштеріне назар аударсақ, туристік сұранысты қанағаттандыру және туристік ресурстарды ұтымды пайдалану мәселесінде қарама-қайшылықтардың күшейе түскені байқалады.
Дамыған елдердің экономикасында постиндустриалдық үлгінің қалыптасы процесі кезінде қызмет көрсету секторында жақсы экологиялық жағдайда өмір сүруге қызығушылық танытқан шаруашылық салалардың күшті тобы қалыптасады. Бұл салаларға мәдениет, білім, ғылым, туризмді жатқызуға болады. Соңғы жиырма бес жылдықта осы салалардың идеялық тұрғысынан экофильді әртүрлі жобаларды жүзеге асыру мақсатында және ашық түрде жылпостық әрекеттілікті белсенді және табысты түрде қолдануда. Сонымен қатар, мұндай салаларға қолайлы экологиялық орта - ол табысты да тиімді қызмет ахуалы бар қажетті орталық екені түсініліп отыр.
Постиндустиалдық дәуірде туризм экономиканың жетекші секторларының бірі бола бастады. Бұған байланысты туризм табиғат геожүйесіне рекреациялық жүктеменің күшеюіне байланысты антропогендік қысымның өсу факторы ретінде қарастырылады. Рекреациялық аумақтағы экожүйеге антропогендік жүктемеге арналған ғылыми зерттеулер біздің елде де, шетелде де көп десе болады. Туризмнің табиғатқа жағымсыз әрекет етуіндегі біршама талаптардың жалпы әділдігін ұмытпау, екінші жағынан ескермеу әділетсіз болар еді. Себебі, туризм біртіндеп, экология саласының бірі, кең аумақтағы өмірді экологияландырудың қозғаушы және реттеуші күші бола бастайды. Осыған рекреациялық жүктеменің шегін сақтап және есептеу жағдайы дамыған елдердің тәжірибесі бойынша жетуге болады.
Туризмді адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынасты тиімді ұйымдастыру кезіндегі пайдалану жағдайын - сақтау, сақтау жағдайын - пайдалану ережесі бойынша құрылатын шаруашылық саласына жатқызуға болады. Туризмді табиғатты қорғаудағы бір әрекет құралы ретінде жатқызылады. Табиғи аймақты рекреациялық қанаудан алынған табыс туристік бизнесті сауатты ұйымдастыру кезіндегі табиғатты қорғау шараларын жүргізуге, өз кезегінде аз да болса табысты арттыруға мүмкіндік береді.
Экологиялық туризм ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында жергілікті идея ретінде қалыптасты - табиғаттағы рекреациядан алынатын экономикалық пайда мен ғаламдық идея аясында рекреациялық аймақтардың экологиялық қауіпсіздігі арасындағы тепе-теңдікті құру - жер шарының табиғатын сақтау.
Туристердің рекреациялық табиғи аймақтарға шамадан тыс баруының жағымсыз салдарларының мысалдары осы уақытқа дейін өте көп мөлшерде жинақталды. Ең әсерлі және белгілі мысалдарға АҚШ-тың бірқатар ірі ұлттық саябақтарында, Камчаткадағы Гейзерлер алқабында, Альпі тауларындағы демалыс аймақтарында, Непалдағы Эверестте қоқыс тауларының жиналуы мен табиғаттың деградациясы жатады.
Табиғи аймақтардың рекреациялық деградациясының мысалдарының бірі ретінде ХХ ғасырдың 80-жылдарының басында Непалдың туристік Меккесі - Аннапурна тауының етегінде қалыптасқан жағдайды қарастыруға болады. Жыл сайын Непал тау туризмін жақсы көретін 200 мыңнан астам туристті қабылдайды. Жылдан жылға Аннапурна тауының етегінде туристік шатырлы лагерьлер құрылуда. Бұл аймақта бұқаралық туризм дамығанға дейін тау беткейлерін жауып жатқан ормандар тек жергілікті халықтың қажеттіліктеріне пайдаланылды: тұрғын үй салу және жылыту, тамақ дайындау, орман аулау, терімшілік және т.б. Туризмнің дамуы туристік ағынның ұлғаюына, халықтың жалпы тығыздығының (жергілікті халық және туристер) және табиғи ресурстардың тартылу көлемінің ұлғаюына, атап айтқанда, төменгі бөлігінде орналасқан ормандардың қарқынды түрде жойылуына әкелді. Соның салдарынан орманмен көмкерілген беткейлердің көлемі айтарлықтай азайып, беткейлердің бір бөлігі жалаңаш болып қалды.. Жаңбырлы маусымда беткейлерден бұзылған топырақ шайылып, эрозияға әкеліп, беткейдегі өсімдіктердің табиғи қалпына келуіне кедергі келтірді. Бір кездері тамаша табиғи аумақта экологиялық дағдарыстың белгілері байқала бастады: орман алқаптарында бұзылған аумақтардың басталуы, жалаңаш жерлерде топырақ эрозиясы, қалпына келтіру процестерінің баяулауы және т.б. Экологиялық дағдарыстың фонында әлеуметтік дағдарыстың белгілері пайда бола бастады, олар бастапқыда жергілікті халықтың туристерге деген теріс көзқарасының өсуінен көрінді, олармен шектеулі өмірлік ресурстарды бөлісуге тура келді. Территорияның рекреациялық тартымдылығын және әлеуметтік жайлылығын жоғалтуы нәтижесінде туристік ағын төмендей бастады, бұл жергілікті тұрғындарды қосымша табыстан айырды және ел қазынасына түсетін қаржылық түсімдерді азайтты.
Осылайша, табиғи ландшафтқа өз мүмкіндіктерінен асып түсетін жүктеме жағымсыз экологиялық және әлеуметтік салдарлардың ізіне соқты. Егер деградацияға ұшыраған таулы аумақтарды қалпына келтіру өте көп шығынды және өте көп уақытты қажет ететін шара екенін ескерсек, онда қысқа мерзімді туризмнен келген зиянның бұзылған аумақты қалпына келтіруге қажетті шығындармен салыстыруға келмейтіндігі туралы мәселе туындайды.
Экотуризмнің пайда болу алғышарттарының ең маңыздысы - табиғи, мәдени және тарихи туристік ресурстарға антропогендік, яғни адамдардың табиғатқа кері әсерінің ұлғаюы болды. Бұл проблемалар туристердің келу көрсеткішінің өсімі қарқынына тікелей пропорционалды өседі. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның (ДТҰ) ХХІ ғасырда туризм дамытудағы көрсеткіштеріне сүйенсек, туристік сұранысты қанағаттандыру және туристік ресурстарды тиімді пайдалану ұғымдары бір-біріне қарама-қайшы келеді [Қазақстан Республикасындағы туризмді дамытудың кластерлік әдісі: оқу-әдістемелік құралы Түсіпбекова Г.М. - А.: 2015].
ХІХ ғасырдың аяғында "Жабайы Батыс" табиғатының ерекше бұрыштарында ұлттық саябақтардың бүкіл сериясы құрылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемде ұлттық саябақтарды құру процесі күрт күшейе түсті. Сонымен, егер 1950 жылы 39 елде 200-ге жуық саябақ болса, 1982 жылы олардың саны 1 мыңнан асты [ДТҰ ресми сайты. Кіру режимі: https:www.unwto.org].
Кесте 1
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы ұлттық саябақтар
Мемлекет
Бірінші ұлттық саябақ ашылған жыл
Ұлттық саябақтар саны
Аумағы
АҚШ
1872
59
210 000
Канада
1885
43
377 000
Мексика
1917
66
14 320
Аргентина
1934
33
35 844
Жаңа Зеландия
1887
14
25 000
Аустралия
1879
685
335 062
Индонезия
1982
50
-
ОАР
1926
19
40 803
Ескертпе: Кесте [ДТҰ ресми сайты. Кіру режимі: https:www.unwto.org] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Берілген 1-кесте бойынша АҚШ, Канада және одан кейінгі Мексика, Аргентина, Жаңа Зеландия, Австралия, Индонезия, Оңтүстік Африка Ұлттық саябақтарын ұйымдастырушылар алға қойған негізгі міндеттері - адамдардың демалу қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғаттың "туындыларын" қорғау. Экологиялық туризмнің пайда болуы мен дамуы эстетикалық және рекреациялық тұрғыдан ерекше тартымды табиғи аумақтарды бөлу тарихымен, оларды пайдалану мен қорғаудың нормативтерін әзірлеумен тығыз байланысты. Бірінші ұлттық саябақ АҚШ-та 1872 жылы Йелоустоун қаласында құрылды.
Қазіргі уақытта экологиялық туризмді дамытудың ерекшеліктері аймақтық деңгейде біршама міндеттерді шешуге мүмкінді береді, оларға келесілерді жатқызуға болады:
Туристік инфрақұрылымды, әсіресе, рекреациялық орталықтарды дамытуды ынталандыру. Негізгі мақсаты - белсенді емес демалыс пен рекреациялық қызметті ұсынатын көптеген туристер экологиялық жағынан жағымды аудандарға барады, ол осы аймақтағы орналастыру орындары, тамақтандыру кәсіпорындары, көлік инфрақұрылымының және т.б. дамуына әсер етеді;
Кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін жағдайлар жасау. Экотуризммен айналысатын туристтердің санының артуы, арнайы аумақтарда туристік қызметтерге сұраныстың артуына әкеліп соғады, ол қосымша шаруашылық субъектілердің пайда болуы үшін жағымды жағдай, ол әсіресе экскурсия, орналастыру мен тамақтану саласындағы қызмет көрсету кезінде байқалады;
Жергілікті халық үшін қызмет көрсету саласында да, материалды өндіріс саласында да қосымша жұмыс орындарын құру. Барлық жаңа субъектілердің пайда болуы жергілікті халықты қосымша жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, берілген аймақта тұрғын үйді жалға беру, көлікпен тасымалдау және гид ретінде туристерге қызмет көрсету сияқты, өзін еңбекпен қамтитындардың саны арттыруы мүмкін;
Білім беру, ол берілген аймақтың экологиялық мәселелері саласында туристің ой-өрісін кеңейтуге бағытталған. Арнаулы аймаққа бара отырып, туристер осы аймақтың мәдени және әлеуметтік өміріне тартылады, ол туристерге тек экологиялық сала мәселелерін ғана емес, басқа да салалардағы мәселелерді көруге және сезінуге мүмкіндік береді;
Мемлекеттің экологиялық саясатын тиімді жүзеге асыруды арттыру. Экотуризммен айналысатын туристер санының артуы мемлекетке территорияның экологиялық тазалығын сақтау бойынша қатаң нормаларды қабылдауға мәжбүрлейді, сол сияқты, территорияның экологиялық жағынан неғұрлым аз ластанатын жобалардың жүзеге асуын қолдайды.
Туристік мақсатта саяхат жасаушылардың саны адамдардың тұрмыстық жағдайының өсуіне тура пропорционалды түрде әсер етіп, өсетіні түсінікті. Бүгінгі таңда туристердің көпшілігі - олар жоғары экологиялық талапты білдіруші елдердің тұрғындары. Бұл жерде туризм - мамандандыру саласы ретінде, сол елдердегі рекреациялық аймақтарды экологияландыруға, мемлекеттік және жеке қаржы құралдарын көптеп салуды ынталандыратын жерлер.
Рекреациялық аймақтарды дамыту жөніндегі бұл бағдарламаның басты мәні - экономикалық және экологиялық қызығушылықтарды ортақтастыру. Мысалы, экологиялық жайлылықтың жоғарғы белгісі Еуропалық Одақтың көгілдір туын иемденген жағажайларды қамтитын ұйымдардың табысын барынша арттыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Қара теңіз бен Кавказ жағалауы жағажайларына қарағанда, туристердің саны он еседен артық қабылдайтын Жерорта теңіз жағалауындағы жағажайларды, басқалармен салыстырғанда тонналап қоқыстар басып жатқан жоқ.
1990 жылы экологиялық туризмге ресми мәртебе берілді, оған жыл сайынғы "Annual World Congress on Adventure Travel & Ecotourism" халықаралық симпозиумына шақыру және өзінің коммерциялық емес ұйымдарын құру құқығы берілді.
Экологиялық туризмнің қазіргі жағдайы мен даму деңгейін бағалау әр түрлі басылымдарда айтарлықтай ерекшеленеді. Айырмашылықтардың көп бөлігі экологиялық туризмді анықтауға байланысты. Сонымен, егер экологиялық туризм табиғи ресурстарды пайдалануға негізделген демалыстың барлық түрлерін біріктіреді деген идеяны негізге алсақ, онда экологиялық менеджмент технологияларымен бірге табиғаттағы рекреациялық-танымдық іс-шаралар экологиялық туризмге жататын жағдайға қарағанда көлемді бағалау едәуір жоғары болады.
ДСҰ бағалауы бойынша әлемдік туристік индустрияның жалпы көлеміндегі экологиялық туризмнің үлесі 2-4% құрайды. Сараптамалық бағалаулардың деректері бойынша экологиялық туризмнің қажеттіліктері үшін жыл сайын 55 млрд. Экотуризмнің өсуі жылына 30% - ға жетеді . Өсімнің мұндай жоғары пайызы дәстүрлі рекреациялық табиғатты пайдалануды туристік маршруттар мен бағдарламаларды ұйымдастыру мен өткізудің жаңа нысандарына ауыстырумен түсіндіріледі.
Табиғаты ерекше елдерде туризм көбінесе ұлттық саябақтарды құрудың басты себебі болып табылады. Мысалы, Коста-Рика өз аумағының 30% -. табиғатты қорғау аймағы деп жариялады. Бұл елдегі туризм жетекші табыс көзі болып табылады және жылына 650 миллион долларға жетеді. Оңтүстік Африкада экологиялық туризм кірістілігі бойынша гауһар тастардан кейін екінші, Аляскада мұнай өндіруден кейін екінші орында. Кенияның ұлттық саябақтарды пайдаланудан жылдық табысы 450 миллион долларға жетеді. Эквадор сәйкесінше Галапагос аралдарындағы экотуризмнен 180 миллион доллардан астам алады. Руанда жанартауларының ұлттық саябағында тау гориллаларын көруге келген туристер шамамен 1 миллион доллар қалдырады. Дамыған елдерде экологиялық туризм де табысты бизнес болып табылады. Мәселен, АҚШ-тың ұлттық парк жүйесі туристерді тартудың әлемдегі ең ірі жүйесі болып табылады. 90-жылдардың басында АҚШ Федералды Үкіметі басқаратын ұлттық саябақтар жыл сайын шамамен 270 миллион туристті қабылдады; олардың үкіметтері басқаратын жекелеген Штаттардың саябақтары сол кезеңде тағы 500 миллион келушілерді қабылдады. Сонымен қатар, бірқатар штаттарда туристер саны штаттың өзінен 5 есе көп болды. Канадада федералды маңызы бар ұлттық саябақтар сол жылдары 20 миллионға дейін келушілерді қабылдады, провинциялық саябақтар-тағы 47 миллионға жуық турист.
Сонымен, экотуризм түсінігінің пайда болуына бірнеше тенденциялар ықпал етті. Біріншіден, туризм ең ірі әлемдік экономикалық қызметтің біріне айналды. Дүние жүзіндегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға келушілер санының артқаны сонша, олардың табиғи кешендерге келтіруі мүмкін зияны үлкен алаңдаушылық туғызды. Сонымен қатар, туризмді ұтымды басқарса, табиғатты қорғауға нақты қаржылық қолдау көрсете алатыны және бастапқы қалпында сақталуы тиіс табиғи нысандардың құндылығын арттыратыны белгілі болды. Қоршаған ортаны қорғау мамандары табиғатты қорғау үшін туризмді қалай жұмыс істеуге болатыны туралы көптеген зерттеулерді арнай бастады, осылайша ерекше қорғалатын аумақтар өзін-өзі ақтай алады (Степаницкий В. Б., 2012). [Развитие экологического туризма в Ставропольском крае]
Екіншіден, табиғатты қорғау іс-шараларының табысты болуы тек тыйым салу шараларының негізінде мүмкін еместігі, әсіресе, егер олар жергілікті халықтың мүдделеріне қарсы бағытталған болса, айқын болды. Жергілікті тұрғындардың осы қызметке серіктес болуы және табиғатты құрметтеу олар үшін экономикалық тиімді болды. Туризм бұл ретте оң рөл атқара алады.
Үшіншіден, туристердің мотивтерінде басымдықтардың өзгеруі байқалды. барған сайын көбірек адамдар, әсіресе дамыған индустриялық елдерде, қалалардан салыстырмалы түрде бұзылмаған табиғат бұрыштарына ұмтыла бастады. Дәстүрлі жағажай-курорттық демалыстан айырмашылығы, белсенді және танымдық бағыттағы турларға сұраныс артты.
Осылайша, туристік-рекреациялық өнімнің жаңа сипатымен айқындалатын рекреация мен туризмді дамытудың жаңа тәсілдері аумақтың ерекшеліктеріне, оның табиғи және мәдени мүмкіндіктерін анықтауға ерекше мұқият назар аударуды талап етеді.
Экологиялық туризм: мәні, функциялары, негізгі бағыттары мен түрлері
Туристік сала мен экологияның тығыз байланысы туризмнің сирек түрлерінің пайда болуы мен даму факторларының бірі болды, оның негізі ретінде территорияның ерекше ландшафтысын, табиғи-климаттық жағдайларын, аймақтың географиялық ерекшеліктерін және т.б. жатқызуға болады. Туризм мен экологияның өзара байланысының нәтижесінде туындаған туризм түрі болып экологиялық туризмді атауға болады. Экологиялық туризмнің дамуы мен мәні бүкіләлемдік ғылыми қоғамды қызықтырады және бүгінде экологиялық туризмнің дамуының жеке аспектілеріне арналған, шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми еңбектерінің жеткілікті саны бар. Экологиялық туризмнің мәселелері Дж.Уокер, Н.В.Дроздов, Н.Р.Данилин, С.Р.Ердәулетов, М.К.Қожахметов, Л.Вандер Ваген, Н.С.Мироненко, И.Т.Твердохлебов және т.б. еңбектерінде қарастырылады. Олардың әрқайсысы экологиялық туризм түсінігін қарастыра отырып, экотуризмнің теориялық аспектілерін сипаттауда өз ойларын ұсынады. Бірақ, келтірілген дәлелдердің түрлілігіне қарамастан, экологиялық туризмнің негізін келесілер құрайды:
Жабайы табиғат орындарына саяхат;
Табиғатқа минимум әсер ету;
Табиғатты қорғау қызметі және қорғалатын территорияны қолдау;
Экологиялық - білім беру құраушыларының болуы;
Жергілікті халықтың болуы және осы қызметтен кіріс алу, олар үшін табиғи ортаны сақтауға ынталандырушы болып табылады [Туризмология негіздері: оқулық Г.И.Ешенкулова, А.Б.Баймбетова, А.Г. Гиззатжанова, А.Х. Муканов, А.Е.Есенбаева, О.В. Подсухина - Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ типографиясы, 2018].
Экологиялық туризм - бұл ашық ауада табиғаттың ерекше жаратылыстары мен құбылыстарын зерттеумен ұштасатын саяхаттың түрі. Сондай-ақ, туризмнің бұл түрі экологиялық науқандарға қатысуға шақырады. Экотуризм ХХ ғасырдың 80-жылдарында дами бастады. Бұл терминді Гектор Цебаллос Ласкурейн енгізген [Экологический туризм в зарубежной Европе : пособие для студентов вузов Д. А. Бессараб, Л. В. Штефан, И. Н. Бесса-раб. - Минск : Тетралит, 2013. - 304 с. - (География путешес-твий и туризма)].
Экологиялық туризмнің ең перспективалы және сұранысқа ие бағыттары: табиғи-танымдық, оңалту, ауылдық және экологиялық-этнографиялық туризм.
Табиғи-танымдық туризм-экологиялық туризмнің ең ауқымды бағыттарының бірі - табиғатпен қарым-қатынас кезінде адамдардың бұл туралы ақпарат алу қажеттілігіне негізделген. Бұл бағытқа мыналар кіреді:
ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда туристерге ұсынылатын туристік бағдарламалар;
"табиғаттанушылармен турлар" жалпы атауымен біріктірілген турлар және "ерікті көмекшілердің демалысы"деп аталатын халықаралық немесе ұлттық еріктілер қозғалысы аясында ұсынылатын турлар.
Табиғаттанушылармен турларға ботаникалық, зоологиялық, орнитологиялық, геологиялық саяхаттар және т. б.
сондай-ақ туристік клубтар мен үкіметтік клубтар ұйымдастыратын сервистік сапарлар кіреді.
Оңалту туризмі - соңғы жылдары көбірек назар аударатын бағыт; экологиялық туризмнің жас және өте перспективалы бағыттарының қатарына жатады. Оңалту туризмі экологиялық және туристік қызметтің маңызды қондырғысына сәйкес келеді.
Ауылдық туризм индустриалды дамыған Еуропа елдерінде белсенді дамып келеді. Бұл бағыттың дамуы қала тұрғындарының бір бөлігінің үлкен мегаполистердегі өмірмен бірге жүретін тым жоғары эмоционалды және экологиялық жүктемелерден біраз уақытқа арылуға, ауыл өмірінің пасторлық сүйкімділігі мен жайлылығына оралуға деген ұмтылысымен ынталандырылады. Еуропада ауыл туризмін дамытуда көшбасшы елдер Германия, Франция, Италия болып табылады. Ресейдің бірқатар аймақтарында ауылдық туризм белсенді дами бастайды, оның дамуында ұлттық саябақтар, әсіресе Угра, Тункинс және т. б. сияқты маңызды рөл атқарады.
Экологиялық-этнографиялық туризм соңғы жылдары танымал бола бастады. Бұл бағыттың негізінде адамдардың бұзылмаған табиғатты ғана емес, сонымен бірге мыңдаған жылдар бойы қоршаған табиғатпен үйлесімді өмір сүретін адамдардың өмірі мен дәстүрлерімен танысуға деген ұмтылысы жатыр. Бұл туристік бағыттың қозғаушы күші адамзаттың генетикалық жады, планетаның этникалық әртүрлілігі биологиялық әртүрліліктің төмендеу қарқынымен салыстырылатын қарқынмен азайып бара жатқанын түсіну болып саналады.
Қазіргі кезде туризмнің бұл түрі әлемнің барлық мемлекеттерінде кеңінен таралған. Экологиялық туризмді дамытудың негізі туризмге арналған көптеген халықаралық іс-шаралардың талқылайтын ортақ тақырыбына айналды. Әлемдік қауымдастықтың табиғатқа әсері, мәдени құндылық объектілері мен тұрғылықты халықтың өмір деңгейін арттыруға әсері туралы хабардар болуы мен отандық туризмді жүзеге асыру идеясын қолдау үшін Біріккен Ұлттар ұйымы (БҰҰ) 2002 жылы Халықаралық экотуризм жылы деп жариялаған [БҰҰ ресми сайты. Кіру режимі: https:www.un.orgru].
Экологиялық туризм туристердің ашық табиғат жағдайында болуына бағытталған қызмет, себебі оның экзотика мен көрікті жерлермен тікелей байланысы және адамның ғылыми, танымдық және өлкетанушылық қажеттіліктерінің пайда болуымен оны қамтамасыз етеді. Осыған орай, экологиялық туризмді жүзеге асыру бағыттарын анықтауға болады: біріншіден, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың (ЕҚТА) шеңберінде туристік қызметтерді ұйымдастыру жолымен, екіншіден, қорғалатын территориялардан тыс орындарда экологиялық туризмді ұйымдастыру.
ЕҚТА - ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер учаскелері, су объектілері және олардың үстіндегі ауа кеңістігі [Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі № 175 Заңы. Кіру режимі: https:adilet.zan.kzkazdocsZ060 000175_]. Бұл кеңістік (акватория немесе территория), оның шеңберінде шаруашылық қызметтен қорғау және экологиялық тепе-теңдікті сақтау үшін табиғи жағдайды қолдау қамтамасыз етілген.
Табиғатты қорғау мекемелерінің режимі мен мәртебесінің ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы 2006 жылғы 7 шілдедегі № 175 Заңының 14-бабында ерекше қорғалатын табиғи аумақтар объектiлерiнiң маңыздылығына, құрылу мақсаттарына және қорғалу режимiнiң түрлерiне байланысты мынадай түрлерге бөлiнедi:
Кесте 2.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың түрлері
№
ЕҚТА түрлері
Анықтамасы
1
Табиғи қорықтар
табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
2
Ұлттық табиғи парктер
ерекше экологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени және рекреациялық құндылығы бар туристiк және рекреациялық мақсаттарда пайдалануға арналған табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
3
Табиғи резерваттар
табиғи кешендердiң биологиялық саналуандығын және олармен байланысты табиғи және тарихи-мәдени объектiлердi сақтауға арналған ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
4
Зоологиялық парктер
тектiк қорды сақтауға және әдеттегi, сирек кездесетiн және жойылып кету қаупi бар жануарлар түрлерiн жасанды орта жағдайында өсiруге арналған табиғат қорғау және ғылыми ұйым мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
5
Ботаникалық бақтар
өсiмдiктер дүниесiн, соның iшiнде өсiмдiктердiң сирек кездесетiн және жойылып кету қаупi бар түрлерiн қорғау, зерттеулер мен ғылыми талдамалар өткiзуге арналған табиғат қорғау және ғылыми ұйымдар мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
6
Дендрологиялық парктер
ағаш және бұта тұқымдарын қорғауға, молықтыру мен пайдалануға арналған аймақтар бойынша белгiленген күзет режимдерi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
7
Табиғат ескерткіштері
мемлекеттiк табиғи-қорық қорының объектiлерiне жатқызылған шығу тегi табиғи және жасанды объектiлердi қамтитын ерекше қорғалатын табиғи аумақ
8
Табиғи қаумалдар
мемлекеттiк табиғи-қорық қорының бiр немесе бiрнеше объектiлерiн сақтауға және молықтыруға арналған шаруашылық қызметтiң тапсырыстық режимi немесе реттелмелi режимi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
Ескерте: Кесте [Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі № 175 Заңы. Кіру режимі: https:adilet.zan.kzkazdocsZ060 000175] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Берілген 2-кесте бойынша ЕҚТА ішінде туристерге ұсынылатын қызметтерді жүзеге асыруға болатын табиғи аумақтардың тізілімі көрсетілген. Әрбір ЕҚТА өзіне сай ерекшеліктермен және шектеулермен ажыратылады. Экологиялық туризмді ұйымдастыру үшін табиғаттың осындай бөліктерін пайдалану оның жүзеге асырылуын оңтайландырады. Экологиялық туризмнің объектілері табиғи аймақтар, тарихи ескерткіштер, ғылыми және білім беруде қолданылатын мәдени және архитектуралық ескерткіштер болғандықтан, оның жан-жақты болуын қамтамасыз етеді. Сол себепті экологиялық туризмнің өзекті бағыттарын анықтау маңызды (Сурет 1).
Танымдық
Ғылыми
Спорттық
Сурет 1. Экологиялық туризмнің өзекті бағыттары
Ескертпе: Сурет [Экологический туризм в зарубежной Европе : пособие для студентов вузов Д. А. Бессараб, Л. В. Штефан, И. Н. Бесса-раб. - Минск : Тетралит, 2013. - 304 с. - (География путешес-твий и туризма)] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Экотуризмнің 1-суреттегідей өзекті бағыттарының болуына байланысты экологиялық турлардың да айырмашылықтары ажыратылады. Осыған орай, экотурларды белгілері бойынша жіктеуге болады (Кесте 3). Мысалы, мақсатына, қатысушылар құрамына, ұзақтығына және т.б.
Кесте 3.
Экологиялық туризмнің жіктелімі
Экологиялық туризмнің жіктелу белгілері
Экологиялық турлар
Жүзеге асырылуы бойынша
ЕҚТА бойынша жабайы табиғаттағы экотурлар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғалатын территориялардың шекараларынан тыс экотурлар
Негізгі түрлері бойынша
Мақсаттары бойынша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Объектісі бойынша
Формасы бойынша
Қатысушылар жасы бойынша (балалар мен ересектер)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олардың денсаулық жағдайы бойынша (шектеулерімен)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Топтардың саны бойынша (кіші және үлкен)
Ескертпе: Кесте [Дроздов А.В. Основы экологического туризма. М., Гардарики, 2005]мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Экологиялық туризмнің жалпы туризмнен айырмашылығы неде?
Біріншіден, экотуризм - территориясы жақсы сақталған табиғи ортаға сапар шегу. Бұндай территорияларға қорықтар, табиғи ұлттық саябақтар, қорықшалар және басқа қорғалатын территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм - ең экологиялық табиғатты пайдаланушы болып саналады. Экотуристердің табиғатты эксплуатациялау технологиясы визуалды түрде өтеді. Дәл осы мақсатпен экологиялық туризм әлемдегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар шегінде табиғи ресурстарды қолданудың бірден-бір жолы болып табылады.
Үшіншіден, экотуризм туристердің ЕҚТА-да жүріс-тұрысын қадағалайды, соның ішінде қатаң тәртіп белгілеу арқылы (турист гид-жолаушыға еріп жүргенде арнайы жолды пайдалануы керек, өсімдіктерді жұлмау, шуламау, т.б.). Бұл ережелерді сақтау экологиялық туризм дамуының ұстанымды шарты болып табылады.
Төртіншіден, экотуризм жергілікті тұрғындардың әл-ауқатын ұлттық-дәстүр мен әдет-ғұрыптың жаңғыруына әсер ететін дәстүрлі ұлттық өнер түрлерін дамыту жолымен жақсартуға мүмкіндік береді. Бұның барлығы халыққа белгілі пайда келтіреді және жергілікті өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етеді.
А.В. Дроздовтың пайымдауынша, экотуризмнің келесі функцияларын ажыратуға болады:
туристерді жалпы мәдени және жаратылыстану, ғылыми-экологиялық, оның ішінде жеке және қоғамдық экологиялық қауіпсіздік саласындағы ақпараттармен қамтамасыз ету;
қоғамның орнықты дамуы үшін жаңа, маңызды құндылық бағдарлары мен экологиялық императивке тән мінез-құлықты қамтитын олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру арқылы туристердің дүниетанымын әлеуметтендіру;
бейтаныс мәдениеттер мен этностарға, олардың өмір салты мен табиғи ортаға бейімделген дәстүрлеріне толерантты қатынасты қалыптастыру;
жергілікті тұрғындар үшін жаңа жұмыс орындарын құру;
табиғатты пайдаланудың, экологиялық таза тамақ өнімдерін өндірудің дәстүрлі нысандарын ынталандыру;
инфрақұрылым мен сервиске, сондай-ақ табиғатты қорғауға инвестицияларды ұлғайту;
қолөнерді дамыту [Дроздов А.В. Основы экологического туризма. М., Гардарики, 2005].
Сонымен, жоғарыда атап өтілгендер бойынша қорытындылай келе, экологиялық туризмнің негізгі принциптері:
рекреациялық табиғи аумақтардың биологиялық әртүрлілігін сақтау;
экологиялық туризм саласына тартылған өңірлердің экономикалық орнықтылық деңгейін арттыру;
экотуристік қызметке қатысушылардың экологиялық мәдениетін арттыру;
рекреациялық аумақтың этнографиялық мәртебесін сақтау.
Рекреациялық табиғи аумақтардың биологиялық әртүрлілігін сақтау.
Экологиялық туризмнің оны табиғатта демалуды ұйымдастыру мен өткізудің бұрын қолданылған түрлерінен ерекшелендіретін бірінші шарты - бұл рекреациялық аумақтарды пайдаланудағы мағыналы, экологиялық және экономикалық тұрғыдан тексерілген саясат, рекреациялық табиғи аумақтардың биологиялық әртүрлілігін сақтауды ғана емес, сонымен қатар туристік қызметтің тұрақтылығын қамтамасыз ететін сарқылмайтын табиғатты пайдалану режимін әзірлеу және сақтау. Соңғы кездері экологиялық туризм термині тұрақты туризм терминінің синонимі ретінде жиі қолданылатыны кездейсоқ емес. Бұл принципті орындау экологиялық-туристік қызметті жоспарлауды, ұйымдастыруды, ынталандыруды, талдауды және бақылауды қамтитын экологиялық менеджмент бағдарламасынан тыс мүмкін емес.
Жоспарлау кезеңінде белгілі бір аумақта кем дегенде келесі іс-шараларды орындау қажет:
аумақтың рекреациялық сыйымдылығын анықтау;
маркетингтік стратегиямен келісілген экологиялық стратегияны әзірлеу;
экологиялық шектеулерді ескере отырып баға саясатын қалыптастыру;
құқық нормаларына сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қызметті жоспарлау;
бизнес-жоспарға экологиялық іс-шараларды енгізу.
Ұйымдастыру кезеңі мынадай бағыттарды іске асыруды қамтуы тиіс:
экология және құқық мәселелері бойынша әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік құрылымдармен ынтымақтастық;
тиімді ішкі ұйымдық құрылымды қалыптастыру;
экологиялық мәселелер бойынша инвестициялық портфельді қалыптастыру;
рекреациялық қызметтің ықтимал тәуекелдерін төмендететін іс-шараларды әзірлеу және т. б.
Мотивация экологиялық менеджмент бағдарламасының өте маңызды нүктесі болып табылады. Ол экологиялық-туристік қызметті ұйымдастырушылар мен орындаушылардың өзін-өзі жүзеге асыруын ынталандыруы, оларды моральдық және материалдық көтермелеуді қамтамасыз етуі тиіс.
Іске асыру кезеңі экологиялық тәуекелдерді талдаумен және бақылаумен, рекреациялық аумақтың жай-күйін мониторингілеумен, оңалту іс-шараларын жүргізумен, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жоспарларды түзетумен және т. б. сүйемелденуі тиіс. Экологиялық туризмді ұйымдастыру және іске асыру іргелі және қолданбалы ғылымның деректеріне, экологиялық туризм практикасы әзірлеген технологияларға, нақты аумақтарда туристік қызметті жүзеге асыратын практикалық қызметкерлердің ұсынымдарына сүйенбей мүмкін емес.
Туристік процеске тартылған өңірлердің экономикалық тұрақтылық деңгейін арттыру - бұл жалпы құбылыс, бірақ экологиялық туризмде ол ерекше дыбысқа ие болады, өйткені экотуризм қазіргі экономикалық қызметке аз әсер ететін экономикалық артта қалған аймақтарда дамиды. Мұндай аумақтар жұмыс орындарымен өте нашар қамтамасыз етілген және қалаларға біліктілігі жоқ жұмыс күшін жеткізушілер болып табылады. Жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру үлкен экономикалық және әлеуметтік салдарға әкелуі мүмкін. Сондықтан экологиялық туризмді ұйымдастырушылар жергілікті тұрғындарды туристік процеске тартуды оны жоспарлау мен жүргізудің маңызды элементтерінің бірі ретінде қарастырады. Жергілікті тұрғындардың қатысуы қонақжайлылық, кәдесый өнімдерін өндіру және өткізу, тамақ өнімдерін өндіру және жеткізу, туристік маршруттарға қызмет көрсету, анимациялық іс-шараларға қатысу, қорғау функцияларын орындау және т. б. сияқты туризм салаларында көзделеді. Жергілікті тұрғындарға жұмыс беру олардың жұмыспен қамту деңгейін арттырып қана қоймай, олардың ата - баба аумағында шоғырлануына, сондай-ақ қалалардан оралуына ықпал етеді. Әлемнің экономикалық дамымаған аймақтарында жұмыс орындарының көбеюіне басқа жолдармен қол жеткізуге болатыны анық, мысалы, кейбір өндірістерді үшінші әлем елдеріне шығаруды белсенді түрде жүзеге асыратын трансұлттық корпорацияларды тарту. Алайда, үшінші әлем елдерінің аумағында өндірілетін өнімнің өзіндік құнының төмендеуі тек төмен жалақымен ғана емес, сонымен бірге осы өнімді өндірушілерге қойылатын экологиялық талаптардың төмендеуімен, демек, аумақтың рекреациялық әлеуетін жоғалтуымен байланысты екендігі белгілі.
Экотуристік қызметке қатысушылардың экологиялық мәдениетін арттыру бірнеше бағыттар бойынша жүзеге асырылады. Туристік процеске қатысатын және одан экономикалық артықшылықтар алатын рекреациялық аумақтардың халқы туристерді тартатын табиғат сақталуы керек екенін түсінеді, өйткені бұл аумақтың негізгі құндылығы - өз табысының көзі. Экологиялық турларға қатысатын туристер, кез-келген жағдайда, экологиялық проблемаларға бей-жай қарамайтын адамдар, бірақ олар экологиялық сауаттылық деңгейін экологиялық-туристік бағдарламаларды ұйымдастырушылар мен орындаушылар ұсынатын ақпарат алу арқылы арттырады. Бұқаралық ақпарат құралдарында (БАҚ) экологиялық туризмді насихаттау, табиғат қорғау қызметіне назар аудару халықтың экологиялық дүниетанымын арттырудың жалпы бағдарламасының маңызды элементі болып табылады.
Рекреациялық аумақтың этнографиялық мәртебесін сақтау. Экологиялық туризмнің негізін құрайтын принциптердің соңғысы-экологиялық турлар өткізілетін аймақтарда тұратын халықтардың мәдениеті мен әдет-ғұрыптарына ұқыпты қарау. Дәстүрлі мәдениет пен ұлттық дәм соңғы онжылдықтарда саяхатшылардың назарын көбірек аударуда, дегенмен этнографиялық туризмді ұйымдастыру немесе этнографиялық компоненттерді экологиялық турларға қосу табиғи ресурстарды пайдаланатын рекреациялық іс-шаралардан кем емес анық және сауатты ұйымдастырылуы керек. Бұқаралық туризммен бетпе-бет келген жергілікті қауымдастықтардың дәстүрлі мәдениеті оларға табиғатқа қарағанда одан да тұрақты емес екенін дәлелдейді. Планетаның этнографиялық әртүрлілігін сақтауға көмектесу экологиялық туризмнің маңызды қондырғыларының бірі болып табылады.
Жоғарыдағы негіздемелерге сүйене отырып, терминнің анықтамасын былай беруге болады: Экологиялық туризм-бұл жергілікті халықтың дәстүрлі өмір салтын сақтай отырып, экономикалық қызметке аз әсер ететін бірегей табиғи аумақтарға бару; бұл туристік процестің барлық қатысушыларының экологиялық мәдениетінің деңгейін арттыру және жергілікті халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, экологиялық турлар мен бағдарламаларды орындау кезінде табиғатты қорғау нормалары мен технологияларын сақтау.
1.3 Шет ел тәжірибелеріндегі экологиялық туризмді тұрақты дамытудың үлгілері
Экологиялық туризмнің географиясы ерекше. Дәстүрлі туристердің негізгі халықаралық ағыны дамыған елдерден бағытталса, Франция, АҚШ, Испания, Италия көш бастап тұрса, экотуристер негізінен дамыған елдерден дамушы елдерге жіберіледі. Соңғылары негізінен тропикте орналасқан, табиғаты экзотикалық және қоңыржай ендіктердің тұрғындары үшін тартымды. Мұнда көшбасшылар қатарында Кения, Танзания, Эквадор, Коста-Рика, Непал, сондай-ақ Австралия, Жаңа Зеландия және Оңтүстік Африка бар.
Еуропа - әлемнің негізгі туристік аймағы. Туризм ең дамыған елдер табиғи-климаттық жағдайлары қолайлы және туристік көрікті жерлерге бай Еуропа континентінде орналасқан. Еуропа толығымен дерлік қоңыржай белдеуде орналасқан, тек оның шеткі солтүстігі субарктикалық және арктикалық аймақтарға, ал оңтүстігі - субтропиктік аймақтарға енеді. Демалыс үшін Жерорта теңізіне іргелес жатқан үш түбек (Пиреней, Апеннин, Балқан) климаты жағынан ең қолайлы.
Еуропа мен Американың дамыған елдерінде экотуристер өз елдеріне жиі саяхаттайды. Экотуристер Америка Құрама Штаттарындағы ұлттық саябақтарда толы, ал кейбір саябақтарға бару үшін алдын ала тапсырыс беруге тура келеді. Жабайы аумақтардағы нәзік экологиялық тепе-теңдік өсіп келе жатқан рекреациялық аймақтарға төтеп бере алмайды.
Экотуристер табиғаты адам қолы тимеген жерлерге ұмтылады, бірақ олар біздің планетамызда азайып барады, және көпшілігі адам әрекетімен өзгертілген екінші типті табиғатта саяхаттауға мәжбүр.
Саяхат мақсаттары бойынша шетелдіктердің аралға баруында экскурсиялық турлар басым болады.
Италия мысалында, агротуризм географиясын қарастырайық. Италиялық агротуризмнің туған күні 1985 жылдың 5 желтоқсанында елде ұлттық экономиканың осы секторын дамыту туралы федералдық заң қабылданған күн болып саналады. Италияның провинцияларының ішінде Кампанья аймақтары, Пуглия, Трентино-Альто-Адидже, Марке және Калабрия жаңашылдықты бірінші болып бағалады (1984 жылы осында агротуризмді дамыту туралы аймақтық заң қабылданған) [Дмитлевский Ю.Д. - Туристические районы мира. - Москва: Туристические районы мира, Смоленск: СГУ, 2000, 224 с.].
Италия Мемлекеттік Статистика Институтының (ISTAT) [https:www.istat.itenanalysis-a nd-productsdatabasesstatbase] мәліметтері бойынша, 2022 жылдың соңына қарай Италияда 19718 ауылдың демалыс фермасы болды, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 14,7 пайызға көп. Бұл фермалардың 45 пайызы Италияның солтүстік-шығысында, негізінен Болзано провинциясында (27,6 %) орналасқан. Италияның орталық аймақтарында ауылдық туризм объектілерінің 24 %-ы шоғырланған, олардың көпшілігі Тосканада (15 %) шоғырланған.
Қазіргі уақытта Италияда туристерді қабылдау үшін жабдықталған фермалар саны 9000-ға жақындады, бұл шамамен 125000 төсек-орын. Жеке провинциялар арасында Тоскана (ауылшаруашылық шаруашылықтарының
34 %-ы), Умбрия (14 %), Сицилия (7 %), сондай-ақ Марке, Венето және Пуглия көш бастап тұр.
Көрсетілетін туристік қызмет түрлері бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үш категорияға бөлінеді: Табиғат және денсаулық, Дәстүрлі гастрономия және Спорт. Ауылдық экологиялық туризмді біріктіруге маманданған бірінші типтегі ауылшаруашылық кәсіпорындары негізінен Чианти, Умбрия, Сицилия провинцияларында, сондай-ақ термалды бұлақтар, қорықтар және ұлттық парктер аймақтарында орналасқан.
Дәстүрлі гастрономия санатындағы шаруа қожалықтарының географиясы кеңірек - Лигурия, Тоскана, Венето, Умбрия, Марке, Пуглия, Калабрия, елдің жүзім өсіру аймақтары. әдетте, әрбір шаруа қожалығының тар мамандануы бар және белгілі бір елді мекенге тән өнімдерді шығарады: теңіз жағалауы оңтүстік және аралдар - балық және теңіз өнімдері, Лацио метрополитені - Кастелли романи шараптары, Абруццо - зәйтүн майы және т.б. Ашық ауадағы іс-шараларға маманданған нысандар Италияның барлық дерлік провинцияларында орналасқан. Олар негізінен жүзуге, велосипед тебуге, тенниске, атпен жүруге бейімделген және, әдетте, дәстүрлі ауылшаруашылық экономикасын емес, кемпингтерді қамтамасыз етеді.
Туристерге бөлмелерде, жеке үйлерде немесе пәтерлерде тұруды таңдау ұсынылады. Италиядағы фермалардың көпшілігі соңғы санатқа жатады. Мысалы, Трентино-Альто-Адидже провинциясы үшін бұл арақатынас келесідей: тек пәтерлерде тұруды ұсынатын үй шаруашылықтары - 22 пайыз, тек бөлмелерде - 30 пайыз. Қалған 4 пайызы туристерді орналастыру қызметін ұсынбайды және таза ауада шатырларда тұруды қалайтын қонақтарды қабылдауға маманданған.
Бүгінгі таңда экотуризмді дамыту бойынша прогрессивті нәтижелері бар елдердің тәжірибесі қызығушылық тудырады: Австралия, Ұлыбритания, Германия, Норвегия, АҚШ, Канада және экотуризм дамушы елдер: Кения, Ботсвана, Бразилия, Қытай, Малайзия, Моңғолия және т.б. Әлемдегі және жекелеген елдердегі экологиялық туризмді басқару тәжірибесін зерттеу арқылы көшбасшы елдердегі экотуризмді дамыту және басқару модельдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Модельдерге жіктеу белгілі бір параметрлерге сай жүзеге асырылған (Кесте 4) [7].
Кесте 4
Экотуризм модельдерін жіктеу критерийлері
1
Елдердің экотуризмін басқарудағы мемлекеттің рөлі (мемлекеттік басқарудың басымдығы, мемлекеттік-жекешелік әріптестік, қоғамдық ұйымдардың басымдығы, аралас нысандар)
2
Табиғи аумақтардың ауданы, олардың елдердің аумағымен арақатынасы
3
Ландшафттардың өзгеру және даму деңгейі
4
Туристік индустриядағы және аумақтарды жылжыту бағдарламаларындағы табиғатқа бағдарланған түрлердің орны
5
Туристердің табиғи аумақтарға сұранысы (ішкі немесе келу туризмі үшін басымдық
6
Туристік ресурстар жүйесіндегі ЕҚТА орны, оларды пайдалану және туристік салаға тарту ерекшеліктері
Ескертпе: Кесте [СЕРВИС В РОССИИ И ЗА РУБЕЖОМ: ғылыми журнал Том 14 № 390 (2020)] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
4-кестеде берілген принциптер бойынша экологиялық туризмді дамытудағы көшбасшы елдерде оның 8 моделі анықталды. 1-қосымшада жүйелендірілген 8 модель көрсетілген.
Бірінші модель АҚШ, Канада, Австралия және т. б. сияқты елдерге тән. Бұл елдердің аумақтары үлкен, урбанизацияның жоғары деңгейі бар.
1. АҚШ Сауда департаментінің халықаралық сауда басқармасының қолдауымен Америка Құрама Штаттарының саяхат және туризм жөніндегі Консультативтік Кеңесі (U.S. Travel and Tourism Advisory Board) жұмыс істейді, ол туризм индустриясының алдында тұрған мәселелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика факультеті
Туризм кафедрасы
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ
Астана
2023
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТҰРАҚТЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
1.1
Экологиялық туризмнің қалыптасуы мен даму алғышарттары
1.2
Экологиялық туризм: мәні, функциялары, негізгі бағыттары мен түрлері
1.3
Шет ел тәжірибелеріндегі экологиялық туризмді тұрақты дамытудың үлгілері
2
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1
Шығыс Қазақстан облысында экологиялық туризмді дамытудың туристік әлеуетін талдау
2.2
Өңірдегі ерекше қорғалатын аумақтарда экологиялық туризмнің тұрақты дамуын бағалау
2.3
Шығыс Қазақстан облысында экологиялық туризм дамуының
мәселелері
3
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1
Шығыс Қазақстан облысындағы экологиялық туризмнің даму
тенденциялары
3.2
Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндіктерін тәжірибелік қолдану негізінде экологиялық туристік маршрут ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОСЫМШАЛАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Туризм саласы - экономикада қосымша жұмыс орындарын құруды, жұмыспен қамтуды арттыруды және ел халқының әл-ауқатын жақсартуды қамтамасыз ететін әлеуметтік, экономикалық мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарады. Қазіргі уақытта туризм саласы экономиканың өсуіне әсер ететін маңызды салалардың біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасы жоғары туристік және рекреациялық әлеуетке ие. Оның аумағында бірегей табиғи және рекреациялық ресурстар, ұлттық және әлемдік мәдени және тарихи мұра объектілері шоғырланған, маңызды экономикалық, мәдени, қоғамдық және спорттық оқиғалар ұйымдастырылып тұрады. Елде бірқатар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру және олардың қызметін ұйымдастыру мәселесі шешімін тапқан. Мемлекетте әртүрлі туристік-рекреациялық ресурстардың болуы туризмнің барлық түрлерін, оның ішінде рекреациялық, мәдени-танымдық, іскерлік, белсенді, сауықтыру, агротуризм және экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Экологиялық туризмді дамытудың қажеттілігі мен маңыздылығына Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2019 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында да басымдық берілгені белгілі. Экологиялық туризм түрін дамытуда ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың ресурстық әлеуетін пайдалану, саланы дамытудың құралы ретінде қаралуы керек. Осы орайда, Шығыс Қазақстан аумағында экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктерін қарастыру өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі ретінде Шығыс Қазақстан облысы таңдап алынды. Шығыс Қазақстан облысы өзінің бірегей табиғи ресурстық мүмкіндіктерімен экологиялық туризмді ұйымдастыруға және осы бағыт бойынша туристік дестинациялардың қызметін көрсетуге қолайлы деп есептеуге болады.
Шығыс Қазақстан облысында экологиялық туризмді дамытудың мүмкіндіктерін айқындау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді орындау керек:
- экологиялық туризмнің теориялық аспектілерін отандық және шетел елдік ғалымдардың еңбектерін негізінде тұжырымдау;
- экологиялық туризмнің жалпы қолданыстағы модельдерін саралау және шет елдерде экологиялық туризмнің ұйымдастырылуы мен басқарылуының қазіргі тәжірибелерін қарастыру;
- Шығыс Қазақстан облысының туристік әлеуетін айқындау, статистикалық сандық көрсеткіштер негізінде өңірдегі туризм саласының даму қарқынын талдау;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды экологиялық туризм мақсатында қолданудың мүмкіндіктерін бағалау;
- Шығыс Қазақстан облысының туристік-ресурстық әлеуетіне SWOT- талдау жасау;
- Шығыс Қазақстан облысында экологиялық турды ұйымдастырудың жобалық маршрут сызбасын әзірлеу.
Диплом жұмысының әдіснамалық зерттеуі ретінде жүйелік әдісі қолданылды және жұмыстың тәжірибелік мәні ретінде Шығыс Қазақстан облысындағы Катон-Қарағай ұлттық паркі, Марқакөл қорығы секілді, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар алынуы мүмкін.
Диплом жұмысының тәжірибелік негізі ретінде тақырып бойынша ұсынылған барлық ұсыныстарды еліміздегі басқа да табиғи аумақтарына қолдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ТҰРАҚТЫ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
Экологиялық туризмнің қалыптасуы мен даму алғышарттары
Экотуризмнің пайда болуының негізгі алғы шарттарының ішінде туризмнің бұқаралық сипатына байланысты өсіп келе жатқан табиғи, мәдени және тарихи туристік ресурстарға антропогендік қысым жетекші рөл атқарады. Бұл жүктеме туристік сапарлардың өсу қарқынына тікелей пропорционалды түрде артады. ХХІ ғасырда Дүниежүзілік туристік ұйым болжаған туризмнің даму көрсеткіштеріне назар аударсақ, туристік сұранысты қанағаттандыру және туристік ресурстарды ұтымды пайдалану мәселесінде қарама-қайшылықтардың күшейе түскені байқалады.
Дамыған елдердің экономикасында постиндустриалдық үлгінің қалыптасы процесі кезінде қызмет көрсету секторында жақсы экологиялық жағдайда өмір сүруге қызығушылық танытқан шаруашылық салалардың күшті тобы қалыптасады. Бұл салаларға мәдениет, білім, ғылым, туризмді жатқызуға болады. Соңғы жиырма бес жылдықта осы салалардың идеялық тұрғысынан экофильді әртүрлі жобаларды жүзеге асыру мақсатында және ашық түрде жылпостық әрекеттілікті белсенді және табысты түрде қолдануда. Сонымен қатар, мұндай салаларға қолайлы экологиялық орта - ол табысты да тиімді қызмет ахуалы бар қажетті орталық екені түсініліп отыр.
Постиндустиалдық дәуірде туризм экономиканың жетекші секторларының бірі бола бастады. Бұған байланысты туризм табиғат геожүйесіне рекреациялық жүктеменің күшеюіне байланысты антропогендік қысымның өсу факторы ретінде қарастырылады. Рекреациялық аумақтағы экожүйеге антропогендік жүктемеге арналған ғылыми зерттеулер біздің елде де, шетелде де көп десе болады. Туризмнің табиғатқа жағымсыз әрекет етуіндегі біршама талаптардың жалпы әділдігін ұмытпау, екінші жағынан ескермеу әділетсіз болар еді. Себебі, туризм біртіндеп, экология саласының бірі, кең аумақтағы өмірді экологияландырудың қозғаушы және реттеуші күші бола бастайды. Осыған рекреациялық жүктеменің шегін сақтап және есептеу жағдайы дамыған елдердің тәжірибесі бойынша жетуге болады.
Туризмді адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынасты тиімді ұйымдастыру кезіндегі пайдалану жағдайын - сақтау, сақтау жағдайын - пайдалану ережесі бойынша құрылатын шаруашылық саласына жатқызуға болады. Туризмді табиғатты қорғаудағы бір әрекет құралы ретінде жатқызылады. Табиғи аймақты рекреациялық қанаудан алынған табыс туристік бизнесті сауатты ұйымдастыру кезіндегі табиғатты қорғау шараларын жүргізуге, өз кезегінде аз да болса табысты арттыруға мүмкіндік береді.
Экологиялық туризм ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында жергілікті идея ретінде қалыптасты - табиғаттағы рекреациядан алынатын экономикалық пайда мен ғаламдық идея аясында рекреациялық аймақтардың экологиялық қауіпсіздігі арасындағы тепе-теңдікті құру - жер шарының табиғатын сақтау.
Туристердің рекреациялық табиғи аймақтарға шамадан тыс баруының жағымсыз салдарларының мысалдары осы уақытқа дейін өте көп мөлшерде жинақталды. Ең әсерлі және белгілі мысалдарға АҚШ-тың бірқатар ірі ұлттық саябақтарында, Камчаткадағы Гейзерлер алқабында, Альпі тауларындағы демалыс аймақтарында, Непалдағы Эверестте қоқыс тауларының жиналуы мен табиғаттың деградациясы жатады.
Табиғи аймақтардың рекреациялық деградациясының мысалдарының бірі ретінде ХХ ғасырдың 80-жылдарының басында Непалдың туристік Меккесі - Аннапурна тауының етегінде қалыптасқан жағдайды қарастыруға болады. Жыл сайын Непал тау туризмін жақсы көретін 200 мыңнан астам туристті қабылдайды. Жылдан жылға Аннапурна тауының етегінде туристік шатырлы лагерьлер құрылуда. Бұл аймақта бұқаралық туризм дамығанға дейін тау беткейлерін жауып жатқан ормандар тек жергілікті халықтың қажеттіліктеріне пайдаланылды: тұрғын үй салу және жылыту, тамақ дайындау, орман аулау, терімшілік және т.б. Туризмнің дамуы туристік ағынның ұлғаюына, халықтың жалпы тығыздығының (жергілікті халық және туристер) және табиғи ресурстардың тартылу көлемінің ұлғаюына, атап айтқанда, төменгі бөлігінде орналасқан ормандардың қарқынды түрде жойылуына әкелді. Соның салдарынан орманмен көмкерілген беткейлердің көлемі айтарлықтай азайып, беткейлердің бір бөлігі жалаңаш болып қалды.. Жаңбырлы маусымда беткейлерден бұзылған топырақ шайылып, эрозияға әкеліп, беткейдегі өсімдіктердің табиғи қалпына келуіне кедергі келтірді. Бір кездері тамаша табиғи аумақта экологиялық дағдарыстың белгілері байқала бастады: орман алқаптарында бұзылған аумақтардың басталуы, жалаңаш жерлерде топырақ эрозиясы, қалпына келтіру процестерінің баяулауы және т.б. Экологиялық дағдарыстың фонында әлеуметтік дағдарыстың белгілері пайда бола бастады, олар бастапқыда жергілікті халықтың туристерге деген теріс көзқарасының өсуінен көрінді, олармен шектеулі өмірлік ресурстарды бөлісуге тура келді. Территорияның рекреациялық тартымдылығын және әлеуметтік жайлылығын жоғалтуы нәтижесінде туристік ағын төмендей бастады, бұл жергілікті тұрғындарды қосымша табыстан айырды және ел қазынасына түсетін қаржылық түсімдерді азайтты.
Осылайша, табиғи ландшафтқа өз мүмкіндіктерінен асып түсетін жүктеме жағымсыз экологиялық және әлеуметтік салдарлардың ізіне соқты. Егер деградацияға ұшыраған таулы аумақтарды қалпына келтіру өте көп шығынды және өте көп уақытты қажет ететін шара екенін ескерсек, онда қысқа мерзімді туризмнен келген зиянның бұзылған аумақты қалпына келтіруге қажетті шығындармен салыстыруға келмейтіндігі туралы мәселе туындайды.
Экотуризмнің пайда болу алғышарттарының ең маңыздысы - табиғи, мәдени және тарихи туристік ресурстарға антропогендік, яғни адамдардың табиғатқа кері әсерінің ұлғаюы болды. Бұл проблемалар туристердің келу көрсеткішінің өсімі қарқынына тікелей пропорционалды өседі. Дүниежүзілік Туристік Ұйымның (ДТҰ) ХХІ ғасырда туризм дамытудағы көрсеткіштеріне сүйенсек, туристік сұранысты қанағаттандыру және туристік ресурстарды тиімді пайдалану ұғымдары бір-біріне қарама-қайшы келеді [Қазақстан Республикасындағы туризмді дамытудың кластерлік әдісі: оқу-әдістемелік құралы Түсіпбекова Г.М. - А.: 2015].
ХІХ ғасырдың аяғында "Жабайы Батыс" табиғатының ерекше бұрыштарында ұлттық саябақтардың бүкіл сериясы құрылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемде ұлттық саябақтарды құру процесі күрт күшейе түсті. Сонымен, егер 1950 жылы 39 елде 200-ге жуық саябақ болса, 1982 жылы олардың саны 1 мыңнан асты [ДТҰ ресми сайты. Кіру режимі: https:www.unwto.org].
Кесте 1
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы ұлттық саябақтар
Мемлекет
Бірінші ұлттық саябақ ашылған жыл
Ұлттық саябақтар саны
Аумағы
АҚШ
1872
59
210 000
Канада
1885
43
377 000
Мексика
1917
66
14 320
Аргентина
1934
33
35 844
Жаңа Зеландия
1887
14
25 000
Аустралия
1879
685
335 062
Индонезия
1982
50
-
ОАР
1926
19
40 803
Ескертпе: Кесте [ДТҰ ресми сайты. Кіру режимі: https:www.unwto.org] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Берілген 1-кесте бойынша АҚШ, Канада және одан кейінгі Мексика, Аргентина, Жаңа Зеландия, Австралия, Индонезия, Оңтүстік Африка Ұлттық саябақтарын ұйымдастырушылар алға қойған негізгі міндеттері - адамдардың демалу қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғаттың "туындыларын" қорғау. Экологиялық туризмнің пайда болуы мен дамуы эстетикалық және рекреациялық тұрғыдан ерекше тартымды табиғи аумақтарды бөлу тарихымен, оларды пайдалану мен қорғаудың нормативтерін әзірлеумен тығыз байланысты. Бірінші ұлттық саябақ АҚШ-та 1872 жылы Йелоустоун қаласында құрылды.
Қазіргі уақытта экологиялық туризмді дамытудың ерекшеліктері аймақтық деңгейде біршама міндеттерді шешуге мүмкінді береді, оларға келесілерді жатқызуға болады:
Туристік инфрақұрылымды, әсіресе, рекреациялық орталықтарды дамытуды ынталандыру. Негізгі мақсаты - белсенді емес демалыс пен рекреациялық қызметті ұсынатын көптеген туристер экологиялық жағынан жағымды аудандарға барады, ол осы аймақтағы орналастыру орындары, тамақтандыру кәсіпорындары, көлік инфрақұрылымының және т.б. дамуына әсер етеді;
Кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін жағдайлар жасау. Экотуризммен айналысатын туристтердің санының артуы, арнайы аумақтарда туристік қызметтерге сұраныстың артуына әкеліп соғады, ол қосымша шаруашылық субъектілердің пайда болуы үшін жағымды жағдай, ол әсіресе экскурсия, орналастыру мен тамақтану саласындағы қызмет көрсету кезінде байқалады;
Жергілікті халық үшін қызмет көрсету саласында да, материалды өндіріс саласында да қосымша жұмыс орындарын құру. Барлық жаңа субъектілердің пайда болуы жергілікті халықты қосымша жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, берілген аймақта тұрғын үйді жалға беру, көлікпен тасымалдау және гид ретінде туристерге қызмет көрсету сияқты, өзін еңбекпен қамтитындардың саны арттыруы мүмкін;
Білім беру, ол берілген аймақтың экологиялық мәселелері саласында туристің ой-өрісін кеңейтуге бағытталған. Арнаулы аймаққа бара отырып, туристер осы аймақтың мәдени және әлеуметтік өміріне тартылады, ол туристерге тек экологиялық сала мәселелерін ғана емес, басқа да салалардағы мәселелерді көруге және сезінуге мүмкіндік береді;
Мемлекеттің экологиялық саясатын тиімді жүзеге асыруды арттыру. Экотуризммен айналысатын туристер санының артуы мемлекетке территорияның экологиялық тазалығын сақтау бойынша қатаң нормаларды қабылдауға мәжбүрлейді, сол сияқты, территорияның экологиялық жағынан неғұрлым аз ластанатын жобалардың жүзеге асуын қолдайды.
Туристік мақсатта саяхат жасаушылардың саны адамдардың тұрмыстық жағдайының өсуіне тура пропорционалды түрде әсер етіп, өсетіні түсінікті. Бүгінгі таңда туристердің көпшілігі - олар жоғары экологиялық талапты білдіруші елдердің тұрғындары. Бұл жерде туризм - мамандандыру саласы ретінде, сол елдердегі рекреациялық аймақтарды экологияландыруға, мемлекеттік және жеке қаржы құралдарын көптеп салуды ынталандыратын жерлер.
Рекреациялық аймақтарды дамыту жөніндегі бұл бағдарламаның басты мәні - экономикалық және экологиялық қызығушылықтарды ортақтастыру. Мысалы, экологиялық жайлылықтың жоғарғы белгісі Еуропалық Одақтың көгілдір туын иемденген жағажайларды қамтитын ұйымдардың табысын барынша арттыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Қара теңіз бен Кавказ жағалауы жағажайларына қарағанда, туристердің саны он еседен артық қабылдайтын Жерорта теңіз жағалауындағы жағажайларды, басқалармен салыстырғанда тонналап қоқыстар басып жатқан жоқ.
1990 жылы экологиялық туризмге ресми мәртебе берілді, оған жыл сайынғы "Annual World Congress on Adventure Travel & Ecotourism" халықаралық симпозиумына шақыру және өзінің коммерциялық емес ұйымдарын құру құқығы берілді.
Экологиялық туризмнің қазіргі жағдайы мен даму деңгейін бағалау әр түрлі басылымдарда айтарлықтай ерекшеленеді. Айырмашылықтардың көп бөлігі экологиялық туризмді анықтауға байланысты. Сонымен, егер экологиялық туризм табиғи ресурстарды пайдалануға негізделген демалыстың барлық түрлерін біріктіреді деген идеяны негізге алсақ, онда экологиялық менеджмент технологияларымен бірге табиғаттағы рекреациялық-танымдық іс-шаралар экологиялық туризмге жататын жағдайға қарағанда көлемді бағалау едәуір жоғары болады.
ДСҰ бағалауы бойынша әлемдік туристік индустрияның жалпы көлеміндегі экологиялық туризмнің үлесі 2-4% құрайды. Сараптамалық бағалаулардың деректері бойынша экологиялық туризмнің қажеттіліктері үшін жыл сайын 55 млрд. Экотуризмнің өсуі жылына 30% - ға жетеді . Өсімнің мұндай жоғары пайызы дәстүрлі рекреациялық табиғатты пайдалануды туристік маршруттар мен бағдарламаларды ұйымдастыру мен өткізудің жаңа нысандарына ауыстырумен түсіндіріледі.
Табиғаты ерекше елдерде туризм көбінесе ұлттық саябақтарды құрудың басты себебі болып табылады. Мысалы, Коста-Рика өз аумағының 30% -. табиғатты қорғау аймағы деп жариялады. Бұл елдегі туризм жетекші табыс көзі болып табылады және жылына 650 миллион долларға жетеді. Оңтүстік Африкада экологиялық туризм кірістілігі бойынша гауһар тастардан кейін екінші, Аляскада мұнай өндіруден кейін екінші орында. Кенияның ұлттық саябақтарды пайдаланудан жылдық табысы 450 миллион долларға жетеді. Эквадор сәйкесінше Галапагос аралдарындағы экотуризмнен 180 миллион доллардан астам алады. Руанда жанартауларының ұлттық саябағында тау гориллаларын көруге келген туристер шамамен 1 миллион доллар қалдырады. Дамыған елдерде экологиялық туризм де табысты бизнес болып табылады. Мәселен, АҚШ-тың ұлттық парк жүйесі туристерді тартудың әлемдегі ең ірі жүйесі болып табылады. 90-жылдардың басында АҚШ Федералды Үкіметі басқаратын ұлттық саябақтар жыл сайын шамамен 270 миллион туристті қабылдады; олардың үкіметтері басқаратын жекелеген Штаттардың саябақтары сол кезеңде тағы 500 миллион келушілерді қабылдады. Сонымен қатар, бірқатар штаттарда туристер саны штаттың өзінен 5 есе көп болды. Канадада федералды маңызы бар ұлттық саябақтар сол жылдары 20 миллионға дейін келушілерді қабылдады, провинциялық саябақтар-тағы 47 миллионға жуық турист.
Сонымен, экотуризм түсінігінің пайда болуына бірнеше тенденциялар ықпал етті. Біріншіден, туризм ең ірі әлемдік экономикалық қызметтің біріне айналды. Дүние жүзіндегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға келушілер санының артқаны сонша, олардың табиғи кешендерге келтіруі мүмкін зияны үлкен алаңдаушылық туғызды. Сонымен қатар, туризмді ұтымды басқарса, табиғатты қорғауға нақты қаржылық қолдау көрсете алатыны және бастапқы қалпында сақталуы тиіс табиғи нысандардың құндылығын арттыратыны белгілі болды. Қоршаған ортаны қорғау мамандары табиғатты қорғау үшін туризмді қалай жұмыс істеуге болатыны туралы көптеген зерттеулерді арнай бастады, осылайша ерекше қорғалатын аумақтар өзін-өзі ақтай алады (Степаницкий В. Б., 2012). [Развитие экологического туризма в Ставропольском крае]
Екіншіден, табиғатты қорғау іс-шараларының табысты болуы тек тыйым салу шараларының негізінде мүмкін еместігі, әсіресе, егер олар жергілікті халықтың мүдделеріне қарсы бағытталған болса, айқын болды. Жергілікті тұрғындардың осы қызметке серіктес болуы және табиғатты құрметтеу олар үшін экономикалық тиімді болды. Туризм бұл ретте оң рөл атқара алады.
Үшіншіден, туристердің мотивтерінде басымдықтардың өзгеруі байқалды. барған сайын көбірек адамдар, әсіресе дамыған индустриялық елдерде, қалалардан салыстырмалы түрде бұзылмаған табиғат бұрыштарына ұмтыла бастады. Дәстүрлі жағажай-курорттық демалыстан айырмашылығы, белсенді және танымдық бағыттағы турларға сұраныс артты.
Осылайша, туристік-рекреациялық өнімнің жаңа сипатымен айқындалатын рекреация мен туризмді дамытудың жаңа тәсілдері аумақтың ерекшеліктеріне, оның табиғи және мәдени мүмкіндіктерін анықтауға ерекше мұқият назар аударуды талап етеді.
Экологиялық туризм: мәні, функциялары, негізгі бағыттары мен түрлері
Туристік сала мен экологияның тығыз байланысы туризмнің сирек түрлерінің пайда болуы мен даму факторларының бірі болды, оның негізі ретінде территорияның ерекше ландшафтысын, табиғи-климаттық жағдайларын, аймақтың географиялық ерекшеліктерін және т.б. жатқызуға болады. Туризм мен экологияның өзара байланысының нәтижесінде туындаған туризм түрі болып экологиялық туризмді атауға болады. Экологиялық туризмнің дамуы мен мәні бүкіләлемдік ғылыми қоғамды қызықтырады және бүгінде экологиялық туризмнің дамуының жеке аспектілеріне арналған, шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми еңбектерінің жеткілікті саны бар. Экологиялық туризмнің мәселелері Дж.Уокер, Н.В.Дроздов, Н.Р.Данилин, С.Р.Ердәулетов, М.К.Қожахметов, Л.Вандер Ваген, Н.С.Мироненко, И.Т.Твердохлебов және т.б. еңбектерінде қарастырылады. Олардың әрқайсысы экологиялық туризм түсінігін қарастыра отырып, экотуризмнің теориялық аспектілерін сипаттауда өз ойларын ұсынады. Бірақ, келтірілген дәлелдердің түрлілігіне қарамастан, экологиялық туризмнің негізін келесілер құрайды:
Жабайы табиғат орындарына саяхат;
Табиғатқа минимум әсер ету;
Табиғатты қорғау қызметі және қорғалатын территорияны қолдау;
Экологиялық - білім беру құраушыларының болуы;
Жергілікті халықтың болуы және осы қызметтен кіріс алу, олар үшін табиғи ортаны сақтауға ынталандырушы болып табылады [Туризмология негіздері: оқулық Г.И.Ешенкулова, А.Б.Баймбетова, А.Г. Гиззатжанова, А.Х. Муканов, А.Е.Есенбаева, О.В. Подсухина - Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ типографиясы, 2018].
Экологиялық туризм - бұл ашық ауада табиғаттың ерекше жаратылыстары мен құбылыстарын зерттеумен ұштасатын саяхаттың түрі. Сондай-ақ, туризмнің бұл түрі экологиялық науқандарға қатысуға шақырады. Экотуризм ХХ ғасырдың 80-жылдарында дами бастады. Бұл терминді Гектор Цебаллос Ласкурейн енгізген [Экологический туризм в зарубежной Европе : пособие для студентов вузов Д. А. Бессараб, Л. В. Штефан, И. Н. Бесса-раб. - Минск : Тетралит, 2013. - 304 с. - (География путешес-твий и туризма)].
Экологиялық туризмнің ең перспективалы және сұранысқа ие бағыттары: табиғи-танымдық, оңалту, ауылдық және экологиялық-этнографиялық туризм.
Табиғи-танымдық туризм-экологиялық туризмнің ең ауқымды бағыттарының бірі - табиғатпен қарым-қатынас кезінде адамдардың бұл туралы ақпарат алу қажеттілігіне негізделген. Бұл бағытқа мыналар кіреді:
ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда туристерге ұсынылатын туристік бағдарламалар;
"табиғаттанушылармен турлар" жалпы атауымен біріктірілген турлар және "ерікті көмекшілердің демалысы"деп аталатын халықаралық немесе ұлттық еріктілер қозғалысы аясында ұсынылатын турлар.
Табиғаттанушылармен турларға ботаникалық, зоологиялық, орнитологиялық, геологиялық саяхаттар және т. б.
сондай-ақ туристік клубтар мен үкіметтік клубтар ұйымдастыратын сервистік сапарлар кіреді.
Оңалту туризмі - соңғы жылдары көбірек назар аударатын бағыт; экологиялық туризмнің жас және өте перспективалы бағыттарының қатарына жатады. Оңалту туризмі экологиялық және туристік қызметтің маңызды қондырғысына сәйкес келеді.
Ауылдық туризм индустриалды дамыған Еуропа елдерінде белсенді дамып келеді. Бұл бағыттың дамуы қала тұрғындарының бір бөлігінің үлкен мегаполистердегі өмірмен бірге жүретін тым жоғары эмоционалды және экологиялық жүктемелерден біраз уақытқа арылуға, ауыл өмірінің пасторлық сүйкімділігі мен жайлылығына оралуға деген ұмтылысымен ынталандырылады. Еуропада ауыл туризмін дамытуда көшбасшы елдер Германия, Франция, Италия болып табылады. Ресейдің бірқатар аймақтарында ауылдық туризм белсенді дами бастайды, оның дамуында ұлттық саябақтар, әсіресе Угра, Тункинс және т. б. сияқты маңызды рөл атқарады.
Экологиялық-этнографиялық туризм соңғы жылдары танымал бола бастады. Бұл бағыттың негізінде адамдардың бұзылмаған табиғатты ғана емес, сонымен бірге мыңдаған жылдар бойы қоршаған табиғатпен үйлесімді өмір сүретін адамдардың өмірі мен дәстүрлерімен танысуға деген ұмтылысы жатыр. Бұл туристік бағыттың қозғаушы күші адамзаттың генетикалық жады, планетаның этникалық әртүрлілігі биологиялық әртүрліліктің төмендеу қарқынымен салыстырылатын қарқынмен азайып бара жатқанын түсіну болып саналады.
Қазіргі кезде туризмнің бұл түрі әлемнің барлық мемлекеттерінде кеңінен таралған. Экологиялық туризмді дамытудың негізі туризмге арналған көптеген халықаралық іс-шаралардың талқылайтын ортақ тақырыбына айналды. Әлемдік қауымдастықтың табиғатқа әсері, мәдени құндылық объектілері мен тұрғылықты халықтың өмір деңгейін арттыруға әсері туралы хабардар болуы мен отандық туризмді жүзеге асыру идеясын қолдау үшін Біріккен Ұлттар ұйымы (БҰҰ) 2002 жылы Халықаралық экотуризм жылы деп жариялаған [БҰҰ ресми сайты. Кіру режимі: https:www.un.orgru].
Экологиялық туризм туристердің ашық табиғат жағдайында болуына бағытталған қызмет, себебі оның экзотика мен көрікті жерлермен тікелей байланысы және адамның ғылыми, танымдық және өлкетанушылық қажеттіліктерінің пайда болуымен оны қамтамасыз етеді. Осыған орай, экологиялық туризмді жүзеге асыру бағыттарын анықтауға болады: біріншіден, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың (ЕҚТА) шеңберінде туристік қызметтерді ұйымдастыру жолымен, екіншіден, қорғалатын территориялардан тыс орындарда экологиялық туризмді ұйымдастыру.
ЕҚТА - ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер учаскелері, су объектілері және олардың үстіндегі ауа кеңістігі [Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі № 175 Заңы. Кіру режимі: https:adilet.zan.kzkazdocsZ060 000175_]. Бұл кеңістік (акватория немесе территория), оның шеңберінде шаруашылық қызметтен қорғау және экологиялық тепе-теңдікті сақтау үшін табиғи жағдайды қолдау қамтамасыз етілген.
Табиғатты қорғау мекемелерінің режимі мен мәртебесінің ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы 2006 жылғы 7 шілдедегі № 175 Заңының 14-бабында ерекше қорғалатын табиғи аумақтар объектiлерiнiң маңыздылығына, құрылу мақсаттарына және қорғалу режимiнiң түрлерiне байланысты мынадай түрлерге бөлiнедi:
Кесте 2.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың түрлері
№
ЕҚТА түрлері
Анықтамасы
1
Табиғи қорықтар
табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
2
Ұлттық табиғи парктер
ерекше экологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени және рекреациялық құндылығы бар туристiк және рекреациялық мақсаттарда пайдалануға арналған табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
3
Табиғи резерваттар
табиғи кешендердiң биологиялық саналуандығын және олармен байланысты табиғи және тарихи-мәдени объектiлердi сақтауға арналған ғылыми мекеме мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
4
Зоологиялық парктер
тектiк қорды сақтауға және әдеттегi, сирек кездесетiн және жойылып кету қаупi бар жануарлар түрлерiн жасанды орта жағдайында өсiруге арналған табиғат қорғау және ғылыми ұйым мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
5
Ботаникалық бақтар
өсiмдiктер дүниесiн, соның iшiнде өсiмдiктердiң сирек кездесетiн және жойылып кету қаупi бар түрлерiн қорғау, зерттеулер мен ғылыми талдамалар өткiзуге арналған табиғат қорғау және ғылыми ұйымдар мәртебесi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
6
Дендрологиялық парктер
ағаш және бұта тұқымдарын қорғауға, молықтыру мен пайдалануға арналған аймақтар бойынша белгiленген күзет режимдерi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
7
Табиғат ескерткіштері
мемлекеттiк табиғи-қорық қорының объектiлерiне жатқызылған шығу тегi табиғи және жасанды объектiлердi қамтитын ерекше қорғалатын табиғи аумақ
8
Табиғи қаумалдар
мемлекеттiк табиғи-қорық қорының бiр немесе бiрнеше объектiлерiн сақтауға және молықтыруға арналған шаруашылық қызметтiң тапсырыстық режимi немесе реттелмелi режимi бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ
Ескерте: Кесте [Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі. Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі № 175 Заңы. Кіру режимі: https:adilet.zan.kzkazdocsZ060 000175] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Берілген 2-кесте бойынша ЕҚТА ішінде туристерге ұсынылатын қызметтерді жүзеге асыруға болатын табиғи аумақтардың тізілімі көрсетілген. Әрбір ЕҚТА өзіне сай ерекшеліктермен және шектеулермен ажыратылады. Экологиялық туризмді ұйымдастыру үшін табиғаттың осындай бөліктерін пайдалану оның жүзеге асырылуын оңтайландырады. Экологиялық туризмнің объектілері табиғи аймақтар, тарихи ескерткіштер, ғылыми және білім беруде қолданылатын мәдени және архитектуралық ескерткіштер болғандықтан, оның жан-жақты болуын қамтамасыз етеді. Сол себепті экологиялық туризмнің өзекті бағыттарын анықтау маңызды (Сурет 1).
Танымдық
Ғылыми
Спорттық
Сурет 1. Экологиялық туризмнің өзекті бағыттары
Ескертпе: Сурет [Экологический туризм в зарубежной Европе : пособие для студентов вузов Д. А. Бессараб, Л. В. Штефан, И. Н. Бесса-раб. - Минск : Тетралит, 2013. - 304 с. - (География путешес-твий и туризма)] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Экотуризмнің 1-суреттегідей өзекті бағыттарының болуына байланысты экологиялық турлардың да айырмашылықтары ажыратылады. Осыған орай, экотурларды белгілері бойынша жіктеуге болады (Кесте 3). Мысалы, мақсатына, қатысушылар құрамына, ұзақтығына және т.б.
Кесте 3.
Экологиялық туризмнің жіктелімі
Экологиялық туризмнің жіктелу белгілері
Экологиялық турлар
Жүзеге асырылуы бойынша
ЕҚТА бойынша жабайы табиғаттағы экотурлар
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғалатын территориялардың шекараларынан тыс экотурлар
Негізгі түрлері бойынша
Мақсаттары бойынша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Объектісі бойынша
Формасы бойынша
Қатысушылар жасы бойынша (балалар мен ересектер)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олардың денсаулық жағдайы бойынша (шектеулерімен)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Топтардың саны бойынша (кіші және үлкен)
Ескертпе: Кесте [Дроздов А.В. Основы экологического туризма. М., Гардарики, 2005]мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
Экологиялық туризмнің жалпы туризмнен айырмашылығы неде?
Біріншіден, экотуризм - территориясы жақсы сақталған табиғи ортаға сапар шегу. Бұндай территорияларға қорықтар, табиғи ұлттық саябақтар, қорықшалар және басқа қорғалатын территориялар жатады.
Екіншіден, экотуризм - ең экологиялық табиғатты пайдаланушы болып саналады. Экотуристердің табиғатты эксплуатациялау технологиясы визуалды түрде өтеді. Дәл осы мақсатпен экологиялық туризм әлемдегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар шегінде табиғи ресурстарды қолданудың бірден-бір жолы болып табылады.
Үшіншіден, экотуризм туристердің ЕҚТА-да жүріс-тұрысын қадағалайды, соның ішінде қатаң тәртіп белгілеу арқылы (турист гид-жолаушыға еріп жүргенде арнайы жолды пайдалануы керек, өсімдіктерді жұлмау, шуламау, т.б.). Бұл ережелерді сақтау экологиялық туризм дамуының ұстанымды шарты болып табылады.
Төртіншіден, экотуризм жергілікті тұрғындардың әл-ауқатын ұлттық-дәстүр мен әдет-ғұрыптың жаңғыруына әсер ететін дәстүрлі ұлттық өнер түрлерін дамыту жолымен жақсартуға мүмкіндік береді. Бұның барлығы халыққа белгілі пайда келтіреді және жергілікті өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етеді.
А.В. Дроздовтың пайымдауынша, экотуризмнің келесі функцияларын ажыратуға болады:
туристерді жалпы мәдени және жаратылыстану, ғылыми-экологиялық, оның ішінде жеке және қоғамдық экологиялық қауіпсіздік саласындағы ақпараттармен қамтамасыз ету;
қоғамның орнықты дамуы үшін жаңа, маңызды құндылық бағдарлары мен экологиялық императивке тән мінез-құлықты қамтитын олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру арқылы туристердің дүниетанымын әлеуметтендіру;
бейтаныс мәдениеттер мен этностарға, олардың өмір салты мен табиғи ортаға бейімделген дәстүрлеріне толерантты қатынасты қалыптастыру;
жергілікті тұрғындар үшін жаңа жұмыс орындарын құру;
табиғатты пайдаланудың, экологиялық таза тамақ өнімдерін өндірудің дәстүрлі нысандарын ынталандыру;
инфрақұрылым мен сервиске, сондай-ақ табиғатты қорғауға инвестицияларды ұлғайту;
қолөнерді дамыту [Дроздов А.В. Основы экологического туризма. М., Гардарики, 2005].
Сонымен, жоғарыда атап өтілгендер бойынша қорытындылай келе, экологиялық туризмнің негізгі принциптері:
рекреациялық табиғи аумақтардың биологиялық әртүрлілігін сақтау;
экологиялық туризм саласына тартылған өңірлердің экономикалық орнықтылық деңгейін арттыру;
экотуристік қызметке қатысушылардың экологиялық мәдениетін арттыру;
рекреациялық аумақтың этнографиялық мәртебесін сақтау.
Рекреациялық табиғи аумақтардың биологиялық әртүрлілігін сақтау.
Экологиялық туризмнің оны табиғатта демалуды ұйымдастыру мен өткізудің бұрын қолданылған түрлерінен ерекшелендіретін бірінші шарты - бұл рекреациялық аумақтарды пайдаланудағы мағыналы, экологиялық және экономикалық тұрғыдан тексерілген саясат, рекреациялық табиғи аумақтардың биологиялық әртүрлілігін сақтауды ғана емес, сонымен қатар туристік қызметтің тұрақтылығын қамтамасыз ететін сарқылмайтын табиғатты пайдалану режимін әзірлеу және сақтау. Соңғы кездері экологиялық туризм термині тұрақты туризм терминінің синонимі ретінде жиі қолданылатыны кездейсоқ емес. Бұл принципті орындау экологиялық-туристік қызметті жоспарлауды, ұйымдастыруды, ынталандыруды, талдауды және бақылауды қамтитын экологиялық менеджмент бағдарламасынан тыс мүмкін емес.
Жоспарлау кезеңінде белгілі бір аумақта кем дегенде келесі іс-шараларды орындау қажет:
аумақтың рекреациялық сыйымдылығын анықтау;
маркетингтік стратегиямен келісілген экологиялық стратегияны әзірлеу;
экологиялық шектеулерді ескере отырып баға саясатын қалыптастыру;
құқық нормаларына сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қызметті жоспарлау;
бизнес-жоспарға экологиялық іс-шараларды енгізу.
Ұйымдастыру кезеңі мынадай бағыттарды іске асыруды қамтуы тиіс:
экология және құқық мәселелері бойынша әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік құрылымдармен ынтымақтастық;
тиімді ішкі ұйымдық құрылымды қалыптастыру;
экологиялық мәселелер бойынша инвестициялық портфельді қалыптастыру;
рекреациялық қызметтің ықтимал тәуекелдерін төмендететін іс-шараларды әзірлеу және т. б.
Мотивация экологиялық менеджмент бағдарламасының өте маңызды нүктесі болып табылады. Ол экологиялық-туристік қызметті ұйымдастырушылар мен орындаушылардың өзін-өзі жүзеге асыруын ынталандыруы, оларды моральдық және материалдық көтермелеуді қамтамасыз етуі тиіс.
Іске асыру кезеңі экологиялық тәуекелдерді талдаумен және бақылаумен, рекреациялық аумақтың жай-күйін мониторингілеумен, оңалту іс-шараларын жүргізумен, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жоспарларды түзетумен және т. б. сүйемелденуі тиіс. Экологиялық туризмді ұйымдастыру және іске асыру іргелі және қолданбалы ғылымның деректеріне, экологиялық туризм практикасы әзірлеген технологияларға, нақты аумақтарда туристік қызметті жүзеге асыратын практикалық қызметкерлердің ұсынымдарына сүйенбей мүмкін емес.
Туристік процеске тартылған өңірлердің экономикалық тұрақтылық деңгейін арттыру - бұл жалпы құбылыс, бірақ экологиялық туризмде ол ерекше дыбысқа ие болады, өйткені экотуризм қазіргі экономикалық қызметке аз әсер ететін экономикалық артта қалған аймақтарда дамиды. Мұндай аумақтар жұмыс орындарымен өте нашар қамтамасыз етілген және қалаларға біліктілігі жоқ жұмыс күшін жеткізушілер болып табылады. Жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыру үлкен экономикалық және әлеуметтік салдарға әкелуі мүмкін. Сондықтан экологиялық туризмді ұйымдастырушылар жергілікті тұрғындарды туристік процеске тартуды оны жоспарлау мен жүргізудің маңызды элементтерінің бірі ретінде қарастырады. Жергілікті тұрғындардың қатысуы қонақжайлылық, кәдесый өнімдерін өндіру және өткізу, тамақ өнімдерін өндіру және жеткізу, туристік маршруттарға қызмет көрсету, анимациялық іс-шараларға қатысу, қорғау функцияларын орындау және т. б. сияқты туризм салаларында көзделеді. Жергілікті тұрғындарға жұмыс беру олардың жұмыспен қамту деңгейін арттырып қана қоймай, олардың ата - баба аумағында шоғырлануына, сондай-ақ қалалардан оралуына ықпал етеді. Әлемнің экономикалық дамымаған аймақтарында жұмыс орындарының көбеюіне басқа жолдармен қол жеткізуге болатыны анық, мысалы, кейбір өндірістерді үшінші әлем елдеріне шығаруды белсенді түрде жүзеге асыратын трансұлттық корпорацияларды тарту. Алайда, үшінші әлем елдерінің аумағында өндірілетін өнімнің өзіндік құнының төмендеуі тек төмен жалақымен ғана емес, сонымен бірге осы өнімді өндірушілерге қойылатын экологиялық талаптардың төмендеуімен, демек, аумақтың рекреациялық әлеуетін жоғалтуымен байланысты екендігі белгілі.
Экотуристік қызметке қатысушылардың экологиялық мәдениетін арттыру бірнеше бағыттар бойынша жүзеге асырылады. Туристік процеске қатысатын және одан экономикалық артықшылықтар алатын рекреациялық аумақтардың халқы туристерді тартатын табиғат сақталуы керек екенін түсінеді, өйткені бұл аумақтың негізгі құндылығы - өз табысының көзі. Экологиялық турларға қатысатын туристер, кез-келген жағдайда, экологиялық проблемаларға бей-жай қарамайтын адамдар, бірақ олар экологиялық сауаттылық деңгейін экологиялық-туристік бағдарламаларды ұйымдастырушылар мен орындаушылар ұсынатын ақпарат алу арқылы арттырады. Бұқаралық ақпарат құралдарында (БАҚ) экологиялық туризмді насихаттау, табиғат қорғау қызметіне назар аудару халықтың экологиялық дүниетанымын арттырудың жалпы бағдарламасының маңызды элементі болып табылады.
Рекреациялық аумақтың этнографиялық мәртебесін сақтау. Экологиялық туризмнің негізін құрайтын принциптердің соңғысы-экологиялық турлар өткізілетін аймақтарда тұратын халықтардың мәдениеті мен әдет-ғұрыптарына ұқыпты қарау. Дәстүрлі мәдениет пен ұлттық дәм соңғы онжылдықтарда саяхатшылардың назарын көбірек аударуда, дегенмен этнографиялық туризмді ұйымдастыру немесе этнографиялық компоненттерді экологиялық турларға қосу табиғи ресурстарды пайдаланатын рекреациялық іс-шаралардан кем емес анық және сауатты ұйымдастырылуы керек. Бұқаралық туризммен бетпе-бет келген жергілікті қауымдастықтардың дәстүрлі мәдениеті оларға табиғатқа қарағанда одан да тұрақты емес екенін дәлелдейді. Планетаның этнографиялық әртүрлілігін сақтауға көмектесу экологиялық туризмнің маңызды қондырғыларының бірі болып табылады.
Жоғарыдағы негіздемелерге сүйене отырып, терминнің анықтамасын былай беруге болады: Экологиялық туризм-бұл жергілікті халықтың дәстүрлі өмір салтын сақтай отырып, экономикалық қызметке аз әсер ететін бірегей табиғи аумақтарға бару; бұл туристік процестің барлық қатысушыларының экологиялық мәдениетінің деңгейін арттыру және жергілікті халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, экологиялық турлар мен бағдарламаларды орындау кезінде табиғатты қорғау нормалары мен технологияларын сақтау.
1.3 Шет ел тәжірибелеріндегі экологиялық туризмді тұрақты дамытудың үлгілері
Экологиялық туризмнің географиясы ерекше. Дәстүрлі туристердің негізгі халықаралық ағыны дамыған елдерден бағытталса, Франция, АҚШ, Испания, Италия көш бастап тұрса, экотуристер негізінен дамыған елдерден дамушы елдерге жіберіледі. Соңғылары негізінен тропикте орналасқан, табиғаты экзотикалық және қоңыржай ендіктердің тұрғындары үшін тартымды. Мұнда көшбасшылар қатарында Кения, Танзания, Эквадор, Коста-Рика, Непал, сондай-ақ Австралия, Жаңа Зеландия және Оңтүстік Африка бар.
Еуропа - әлемнің негізгі туристік аймағы. Туризм ең дамыған елдер табиғи-климаттық жағдайлары қолайлы және туристік көрікті жерлерге бай Еуропа континентінде орналасқан. Еуропа толығымен дерлік қоңыржай белдеуде орналасқан, тек оның шеткі солтүстігі субарктикалық және арктикалық аймақтарға, ал оңтүстігі - субтропиктік аймақтарға енеді. Демалыс үшін Жерорта теңізіне іргелес жатқан үш түбек (Пиреней, Апеннин, Балқан) климаты жағынан ең қолайлы.
Еуропа мен Американың дамыған елдерінде экотуристер өз елдеріне жиі саяхаттайды. Экотуристер Америка Құрама Штаттарындағы ұлттық саябақтарда толы, ал кейбір саябақтарға бару үшін алдын ала тапсырыс беруге тура келеді. Жабайы аумақтардағы нәзік экологиялық тепе-теңдік өсіп келе жатқан рекреациялық аймақтарға төтеп бере алмайды.
Экотуристер табиғаты адам қолы тимеген жерлерге ұмтылады, бірақ олар біздің планетамызда азайып барады, және көпшілігі адам әрекетімен өзгертілген екінші типті табиғатта саяхаттауға мәжбүр.
Саяхат мақсаттары бойынша шетелдіктердің аралға баруында экскурсиялық турлар басым болады.
Италия мысалында, агротуризм географиясын қарастырайық. Италиялық агротуризмнің туған күні 1985 жылдың 5 желтоқсанында елде ұлттық экономиканың осы секторын дамыту туралы федералдық заң қабылданған күн болып саналады. Италияның провинцияларының ішінде Кампанья аймақтары, Пуглия, Трентино-Альто-Адидже, Марке және Калабрия жаңашылдықты бірінші болып бағалады (1984 жылы осында агротуризмді дамыту туралы аймақтық заң қабылданған) [Дмитлевский Ю.Д. - Туристические районы мира. - Москва: Туристические районы мира, Смоленск: СГУ, 2000, 224 с.].
Италия Мемлекеттік Статистика Институтының (ISTAT) [https:www.istat.itenanalysis-a nd-productsdatabasesstatbase] мәліметтері бойынша, 2022 жылдың соңына қарай Италияда 19718 ауылдың демалыс фермасы болды, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 14,7 пайызға көп. Бұл фермалардың 45 пайызы Италияның солтүстік-шығысында, негізінен Болзано провинциясында (27,6 %) орналасқан. Италияның орталық аймақтарында ауылдық туризм объектілерінің 24 %-ы шоғырланған, олардың көпшілігі Тосканада (15 %) шоғырланған.
Қазіргі уақытта Италияда туристерді қабылдау үшін жабдықталған фермалар саны 9000-ға жақындады, бұл шамамен 125000 төсек-орын. Жеке провинциялар арасында Тоскана (ауылшаруашылық шаруашылықтарының
34 %-ы), Умбрия (14 %), Сицилия (7 %), сондай-ақ Марке, Венето және Пуглия көш бастап тұр.
Көрсетілетін туристік қызмет түрлері бойынша ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үш категорияға бөлінеді: Табиғат және денсаулық, Дәстүрлі гастрономия және Спорт. Ауылдық экологиялық туризмді біріктіруге маманданған бірінші типтегі ауылшаруашылық кәсіпорындары негізінен Чианти, Умбрия, Сицилия провинцияларында, сондай-ақ термалды бұлақтар, қорықтар және ұлттық парктер аймақтарында орналасқан.
Дәстүрлі гастрономия санатындағы шаруа қожалықтарының географиясы кеңірек - Лигурия, Тоскана, Венето, Умбрия, Марке, Пуглия, Калабрия, елдің жүзім өсіру аймақтары. әдетте, әрбір шаруа қожалығының тар мамандануы бар және белгілі бір елді мекенге тән өнімдерді шығарады: теңіз жағалауы оңтүстік және аралдар - балық және теңіз өнімдері, Лацио метрополитені - Кастелли романи шараптары, Абруццо - зәйтүн майы және т.б. Ашық ауадағы іс-шараларға маманданған нысандар Италияның барлық дерлік провинцияларында орналасқан. Олар негізінен жүзуге, велосипед тебуге, тенниске, атпен жүруге бейімделген және, әдетте, дәстүрлі ауылшаруашылық экономикасын емес, кемпингтерді қамтамасыз етеді.
Туристерге бөлмелерде, жеке үйлерде немесе пәтерлерде тұруды таңдау ұсынылады. Италиядағы фермалардың көпшілігі соңғы санатқа жатады. Мысалы, Трентино-Альто-Адидже провинциясы үшін бұл арақатынас келесідей: тек пәтерлерде тұруды ұсынатын үй шаруашылықтары - 22 пайыз, тек бөлмелерде - 30 пайыз. Қалған 4 пайызы туристерді орналастыру қызметін ұсынбайды және таза ауада шатырларда тұруды қалайтын қонақтарды қабылдауға маманданған.
Бүгінгі таңда экотуризмді дамыту бойынша прогрессивті нәтижелері бар елдердің тәжірибесі қызығушылық тудырады: Австралия, Ұлыбритания, Германия, Норвегия, АҚШ, Канада және экотуризм дамушы елдер: Кения, Ботсвана, Бразилия, Қытай, Малайзия, Моңғолия және т.б. Әлемдегі және жекелеген елдердегі экологиялық туризмді басқару тәжірибесін зерттеу арқылы көшбасшы елдердегі экотуризмді дамыту және басқару модельдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Модельдерге жіктеу белгілі бір параметрлерге сай жүзеге асырылған (Кесте 4) [7].
Кесте 4
Экотуризм модельдерін жіктеу критерийлері
1
Елдердің экотуризмін басқарудағы мемлекеттің рөлі (мемлекеттік басқарудың басымдығы, мемлекеттік-жекешелік әріптестік, қоғамдық ұйымдардың басымдығы, аралас нысандар)
2
Табиғи аумақтардың ауданы, олардың елдердің аумағымен арақатынасы
3
Ландшафттардың өзгеру және даму деңгейі
4
Туристік индустриядағы және аумақтарды жылжыту бағдарламаларындағы табиғатқа бағдарланған түрлердің орны
5
Туристердің табиғи аумақтарға сұранысы (ішкі немесе келу туризмі үшін басымдық
6
Туристік ресурстар жүйесіндегі ЕҚТА орны, оларды пайдалану және туристік салаға тарту ерекшеліктері
Ескертпе: Кесте [СЕРВИС В РОССИИ И ЗА РУБЕЖОМ: ғылыми журнал Том 14 № 390 (2020)] мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
4-кестеде берілген принциптер бойынша экологиялық туризмді дамытудағы көшбасшы елдерде оның 8 моделі анықталды. 1-қосымшада жүйелендірілген 8 модель көрсетілген.
Бірінші модель АҚШ, Канада, Австралия және т. б. сияқты елдерге тән. Бұл елдердің аумақтары үлкен, урбанизацияның жоғары деңгейі бар.
1. АҚШ Сауда департаментінің халықаралық сауда басқармасының қолдауымен Америка Құрама Штаттарының саяхат және туризм жөніндегі Консультативтік Кеңесі (U.S. Travel and Tourism Advisory Board) жұмыс істейді, ол туризм индустриясының алдында тұрған мәселелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz