Шығыс Қазақстан облысының ластану факторлары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Сәулет Ержанат
Шығыс Қазақстан облысының жер үсті суларының ластану факторлары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 5В060900 - География
Нұр-Сұлтан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
____________2021 ж.
Физикалық және экономикалық
география кафедрасының
меңгерушісі:
PhD докторы, доцент м.а.
Рамазанова Н. Е.___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының жер үсті суларының ластану факторлары
5В060900 - География мамандығы бойынша
Орындаған: ______________________ Сәулет Ержанат
(қолы)
Ғылыми жетекші:
PhD докторы, аға оқутышы __________ Жангужина А.А.
(қолы)
Нұр-Сұлтан 2023
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
9
1.1 Геоэкология туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Су сапасын бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2 Шығыс Қазақстан облысының физикалық-географиялық сипаттамасы.
15
2.1 Географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2 Геологиясы, тектоникалық құрылымы мен жер бедері ... ... ... ... ... ... .
15
2.3 Климаты мен ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
2.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
17
3 Шығыс Қазақстан облысының жер үсті су ресутарының ластануы ... ...
18
3.1 ШҚО жер үсті суларының пайдалануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
3.2 ШҚО жер үсті суларының ластану көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
42
4 Суды қорғау жөніндегі шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
4.1 Жер үсті су мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
4.2 Жер үсті суларын тазарту қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Жаратылыстану ғылымдары факультеті,
Физикалық және экономикалық география кафедрасы,
"География" - 5В060900 мамандығы
"Бекітемін"
Кафедра меңгерушісі
Н. Е. Рамазанова
_____________________
"___"__________20___ж.
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент: _____________Cәулет Ержанат ___________________
4 курс, Гг-45 тобы, 5В060900 - География мамандығы
Дипломдық жұмыс тақырыбы:
_______Шығыс Қазақстан облысының ластану факторлары_____ ___________________________________ _________________________________
"26" қараша 2020ж. № 67-п ректордың бұйрығымен бекітілді
Дипломдық жұмысты тапсыратын уақыты: "20" мамыр 2021 ж.
Жұмыста алынған мәліметтер
______Мақалалар, кітаптар, интернет ресурстары, статьялар, ғылыми зерттеу жұмыстары бойынша баяндамалар________________________ _________________
Дипломдық жұмысты жасауда туындайтын сұрақтар
_____Дипломдық жұмыстың құрылымы, негізгі мәлімет көздеріне жарамды кітаптар бойынша, жұмыс мазмұнын құруда туындайтын сұрақтар, зерттеу барысында қолданылатын әдістер____________________________ ______________
Графикалық мәліметтер тізімі: ArcGIS 10.5. бағдарламасымен жасалған
карталар, карта-схема, сызбалар, кестелер___________________________ ________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі: Чигаркин А.В., Самакова А.Б.
Белоног А.А., Якупов В.С., Егорина, А.В., Габов Ю. А._______
7. Жұмыс бойынша кеңес беру (оларға қатысты жұмыстың бөлімдерін көрсету)
№, бөлім, тарау
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді
Тапсырма алынды
Кіріспе
Жангужина А.А.
1 бөлім
Жангужина А.А.
2 бөлім
Жангужина А.А.
3 бөлім
Жангужина А.А.
4 бөлім
Жангужина А.А.
8. Дипломдық жұмысты орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Орындау мерзімі
Ескертпе
1
Тақырыпты бекіту
2
Материал жинақтау
3
Теориялық бөлімін әзірлеу (1 бөлім)
Іс тәжірибе
Басталғанша
4
Аналитикалық бөлімін әзірлеу (2-3 бөлім)
Іс тәжірибе
Кезінде
5
Қолжазбалық нұсқасын ұсыну
Іс тәжірибе
Біткеннен кейін бірінші аптасында
6
Дипломдық жұмысты алдын ала қорғауға ұсыну
Консультациялар, шолу дәрістер кезінде
7
Дипломдық жұмысты рецензияға беруге ұсыну
8
Дипломдық жұмыстың соңғы нұсқасын ғылыми жетекшінің пікірі мен рецензиясын бірге беру
9
Дипломдық жұмысты қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген уақыты: " " желтоқсан 202 ж.
Ғылыми жетекші: ______Жангужина А.А. PhD докторы, аға оқутышы
Тапсырманы орындаушы: студент______Ақылбекова А.Б.
1.Зеріттеудің әдіснамалық жәнеде теориялық негіздері
1.1Геоэкология туралы жалпы түсінік
Геоэкология термині үш түбірден тұрады: "geo" - грек тілінен аударғанда Жер "экос" - үй, "logos" - ілім, ғылым. Геоэкологияның пайда болуы 1939 жылы ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты. Ландшафттық экологияның негізін салушы неміс физик-географы, профессор Карл Тролл. Геоэкология деген кең ұғымның шеңберінде өте алуан түрлі ғылыми бағыттар мен практикалық мәселелер бар. Геоэкология қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің сан алуан аспектілерін қамтитындықтан, оның пәні, объектісі және мазмұны бойынша әртүрлі түсіндірмелер бар, геоэкологиялық зерттеу мәселелерінің шеңбері анықталмаған, жалпыға бірдей танылған әдіснама мен терминологиялық база жоқ.Геоэкологияның қалыптасу және даму тарихында 4 негізгі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1)геоэкологияның ғылым ретінде пайда болуы үшін геоэкологиялық білімді жинақтау және бар концепцияларды түсіну кезеңі (17 ғасырдан 1939 жылға дейін);
2)ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты географиядағы экологиялық көзқарас дамуының классикалық кезеңі (1939-1960 жж.);
3) өзекті жаһандық және өңірлік экологиялық проблемаларды шешу үшін географиялық және экологиялық білімдерді біріктіруге байланысты салалық және кешенді геоэкологиялық зерттеулер кезеңі;
4) қазіргі заманғы өркениеттің тұрақты дамуы концепциясын жүзеге асыру үшін геоэкологиялық білімді жалпылау және геоэкология әдіснамасын әзірлеу кезеңі.
Геоэкология - географиялық процестер мен құбылыстарға экологиялық заңдылықтарды қолдануға негізделген география мен экологияның пәнаралық саласы. Геэкология немесе ландшафт экологиясы XX ғасырдың 30-40-шы жылдарының бас кезінде белгілі бір геожүйелер шегінде адамның экологиялық ортасын сипаттайтын экологияда (географияда) ғылыми бағыт ретінде пайда болды. Геоэкология терминін 1939 жылы неміс географы Карл Тролл ұсынған. Ол бұл тұжырымдаманы тірі ағзалардың ландшафттық ортамен әрекеттесу саласындағы географиялық зерттеулердің басымды міндеті ретінде пайдаланды.Одан кейінгі жылдары ландшафтық экологтар мектебі қалыптасқан Германияда геоэкология белсенді дамып келеді. Ең белсенді ландшафттық-экологиялық көзқарастар Э.Неф, Б.Хей және т.б. еңбектерінде дамыды.Геоэкология саласындағы жалпылау жұмыстары Л.Бейнхауэр мен Х.Вайничкенің Ландшафтқа қамқорлық және табиғатты қорғау еңбегі болды.Отандық географияда алғашқы кезеңде геоэкологиялық идеяларды В. Б. Сочава, В. М. Котляков С. Б. Лавровпен (1989) және В. С. Преображенскиймен және т. б. дамытты.Геоэкология термині Н.Ф.Реймерстің Табиғатты пайдалану сөздігіне (1990), кейін Экологиялық энциклопедиялық сөздікке (1999) енді. Ол Қазақстан Республикасының ғылыми мамандықтар номенклатурасында (25.00.36-геоэкология) белгіленген және бұл код ғылыми диссертацияларды қорғау үшін қолданылады. Бұл жағдай геоэкологияның географиялық бейіндегі ғылым ретінде ресми мойындалуын айғақтады. Геоэкология термині геологиялық экологияға да қатысты қолданылатынын атап өткен жөн. Дегенмен, географтардың геоэкология терминін қолданудағы басымдылығын ескере отырып, оны ландшафт немесе географиялық экология аналогы ретінде пайдалану географиялық ғылымдарда ғана негізделген.Геоэкологиялық зерттеулер әсіресе 20-21 ғасырлар тоғысында қарқынды дамып келеді. Геоэкологиялық көзқарастар А.Г.Исаченко, Т.А.Демина (1996), Б.В.Виноградов (1998) және т.б., Г.Н.Голубева (1999), Н.Н.Родзевич (2003), Н.Г.Комарова (2003.); И.А.кина (2003) еңбектерінде жинақталған. 1995, 2000, 2003), М.Е.Белгібаева (2001) және т.б.
Геоэкологиялық зеріттеулер дәстүрлі, ландшафтық-географиялық және экологиялық зерттеулердің пәнаралық принциптері мен әдістеріне негізделген. Геоэкологиялық зерттеудің негізгі әдістері: далалық, сипаттамалық, тәжіри0белік, салыстырмалы және модельдеу. Көрсетілген әдістерге ортақ болып олардың жүйелік тәсілдің бір әдістемесі арқылы үйлесуі табылады.Жүйелік геоэкологиялық зерттеу әдісінің мәні табиғаттың элементтері мен антропогенез факторлары сияқты әртүрлі, бірақ өзара байланысты объектілерді әртүрлі техникалық объектілер мен технологиялық процестер түріндегі кешенді талдауда жатыр. Географиялық жүйелердің, оның ішінде ландшафттардың экологиялық жағдайын зерттеудің түпкі мақсаты - адам өмірінің ортасын антропогенездің келеңсіз зардаптарынан қорғау. Геоэкологиялық анализ - геоэкожүйелерді олардың антропогендік өзгерістерін, сондай-ақ қоршаған ортаның экологиялық жағдайына, халықтың өмірі мен қызметіне әсер етуін, және де осы өзгерістердің салдарын анықтауға бағытталған кешенді зерттеу.
1.2 Су сапасын бағалау әдістері
Өзен сулары әдетте төмен минералдануға ие және тұщы суларға жатады. Өзендердің гидрохимиялық режимі деп су объектісіндегі судың химиялық құрамының оның бассейнінің физикалық - географиялық жағдайына және антропогендік әсеріне байланысты табиғи өзгеруі түсініледі.
Су гидрохимиясында белгілі бір зоналық қасиеттер байқалады, солтүстіктен оңтүстік бағытта шөлді аймақтарда
1) өзеннің минералдану дәрежесінің жоғарылауы
2) Су класының гидрокорбанаттан сульфатка дейін
Бұнымен қатар оңтүстікке қарай судың кермектігі артып, судағы органикалық заттардың мөлшері азаятынын қосу керек.
Минералдану дәрежесі бойынша О. А. Алекин келесі төрт өзен тобын ажыратады:
шағын минералдану суы бар өзендер( 200 мгл дейін);
орташа минералдану суы бар өзендер (200-500 мг л);
Минералдануы жоғары суы бар өзендер (500-1000 мг л);
күшті минералдану суы бар өзендер (=1000 мгл).
Гидрохимиялық режим Судың химиялық құрамдас бөліктерінің концентрациясының және судың физикалық қасиеттерінің көрсеткіштерінің, ластану деңгейінің, еріген заттардың ағынының және т. б. көпжылдық, маусымдық және тәуліктік ауытқулары түрінде көрінеді.
Өзендердің минералдануы өзендердің қоректену сипатына байланысты. Өзеннің еріген, жаңбырлы, мұзды суларымен қоректенуінің артықшылығы кезінде мипер-лизация ең аз болады. Esa қоректенуінде үлкен рөл атқара бастағанда жер асты сулары, минералдану артады, сондықтан көптеген өзендер судың минералдануының маусымдық өзгеруімен сипатталады: су тасқынының төмендеуі және өзен негізінен жер асты қоректенуіне ауысқан кезде меженге ұлғаюы. Ресей өзендерінің гидрологиялық режимі алуан түрлілігімен және өзендердің су режимдерінің және антропогендік әсер ету көздерінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша жер үсті суларының ластану дәрежесін кешенді бағалау әдісінің конструктивті ерекшелігі бірінші кезеңде судың химиялық құрамы мен оның режиміне егжей-тегжейлі компоненттік талдау жүргізу және бақыланатын ингредиенттер кешені мен су сапасының көрсеткіштерін бір мезгілде есепке алу үшін екінші кезеңде алынған бағалау компоненттерін кейіннен пайдалану болып табылады. Ластаушы заттар жиынтығының нақты шоғырлануы және оларға сәйкес нормативтер бойынша есептелген салыстырмалы сипаттама арқылы айқындалатын нақты бақылау пунктіндегі осы су объектісі суының ластану деңгейі кешенді бағалау әдісінің бірінші құрамдас элементі болып табылады.Судың ластану ұзақтығын жанама бағалау болып табылатын нормативтерден асатын концентрацияларды анықтау жиілігі де ластаушы заттардың су ортасының сапасына әсер ету өлшемін сипаттайды және ұсынылатын бағалау әдісінің келесі құрамдас бөлігі болып табылады.Судың белгілі бір ластаушы заттармен ластану деңгейінің үйлесуі және нормативтік талаптардың бұзылу жағдайларын анықтау жиілігі әр ингредиент пен ластану көрсеткіші судың жалпы сапасына енгізетін ластану үлесіне шартты түрде сәйкес келетін кешенді сипаттамаларды алуға мүмкіндік береді.Су объектілерінің су сапасы Судың химиялық құрамының жекелеген көрсеткіштерінің, ұзақтығының, әрқайсысының әсер ету шараларының және осы бағалау сипаттамаларының әртүрлі комбинацияларының ғана емес, сонымен қатар кешенді бағалауда ескерілетін ластаушы заттардың тізімі мен санының функциясы болып табылады. Бір мезгілде болған кезде уытты заттардың әсер етуінің аддитивтілік шартын қабылдай отырып, су сапасының түпкілікті кешенді көрсеткіші әрбір ластаушы заттың үлесін жеке бағалайтын жекелеген көрсеткіштердің жиынтығымен айқындалады. Осыған сәйкес формальды сипаттамалар жиынтығы бағалау көрсеткіштерінің екі тобынан есептеледі аралық және негізгі. Аралық топқа кіретін көрсеткіштердің көпшілігі жақсы белгілі және негізгі көрсеткіштер мен қауіпсіздік коэффициентін одан әрі есептеу үшін пайдаланылады. Негізгі көрсеткіштер су объектілеріндегі судың ластану дәрежесін кешенді бағалауға қызмет етеді. Судың сапасын бағалау барлық көрсеткіштер жиынтығын, сондай-ақ олардың жеке топтарын немесе жеке сипаттамаларын пайдалана отырып жүргізілуі мүмкін. Бағалау үшін сандық мәндерден басқа, сәйкес сапалы ауызша сипаттамалар да қолданылады.
Бұл әдіспен алынған ең ақпаратты жан-жақты бағалаулар:
-- судың ластануының үлестік комбинаторлық индексі
(СЛҮКИ);
-- су сапасының класы.
СЛҮКИ мәні әртүрлі ластану дәрежесіндегі суларда 1-ден 16-ға дейін өзгеруі мүмкін. Индекстің жоғары мәні әртүрлі учаскелердегі, нүктелердегі судың ең нашар сапасына сәйкес келеді және т.б. СЛҮКИ мәндері негізінде жүзеге асырылатын су сапасының классификациясы жер үсті суларын ластану дәрежесіне қарай 5 классқа бөлуге мүмкіндік береді:
1 класс - шартты түрде таза;
2 класс - аздап ластанған;
3 класс - ластанған;
4-класс - лас;
5-класс - өте лас
Судың ластаушы заттар кешенімен ластануының жоғары дәрежесі жоғары класс санына сәйкес келеді .Есептеулерді бастамас бұрын ингредиенттер мен көрсеткіштердің тізімі анықталады, олардың негізінде кешенді көрсеткіштер есептеледі. Ақпараттық материалдарды дайындау үшін үш тізімді пайдалану ұсынылады.Әкімшілік органдарға ақпараттық материалдарды дайындау кезінде № 1 міндетті тізім қолданылады. Оған Қазақстан Республикасының жер үсті суларының көпшілігіне тән 15 ластаушы заттар кіреді. Бірыңғай тізбе бойынша кешенді бағалау көрсеткіштерін есептеу кез келген уақыт кезеңіндегі судың ластану жағдайын бағалау кезінде де, оның кез келген өзгерістерін анықтау кезінде де аумақтық аспектіде жер үсті суларының сапасын салыстырудың дұрыстығын қамтамасыз етеді.
№ 1 міндетті тізбе
Cуда еріген оттегі
Биологиялық оттегі тұтыну (БОТ5) (02)
Химиялық оттегі тұтыну(ХОТ)
Aенолдар
Vұнай өнімдері
Нитрит иондары (NOj)
Нитрат иондары (NOj)
Аммоний ионы (NHJ)
:алпы темір
Мыс (Ci2+)
Мырыш (Zn2+)
Никель (Ni2+)
Марганец (Мп2+)
{лоридтер
Cульфаттар
Ұсынылған № 2 тізбе міндетті тізімде көрсетілген заттардан басқа нақты ластаушы заттарды есепке алу қажеттілігі бар бөлімдер мен пункттер үшін СЛҮКИ есептеу кезінде пайдаланылады. Бұл тізбеге №1 толық міндетті тізімді және кейбір ЖГМС аумағындағы белгілі бір су объектілеріне тән және жергілікті таралуы бар нақты ластаушы заттарды қамту керек.Арнайы ластаушы заттарға сынап, кадмий, қорғасын, мышьяк, бор, фтор, алюминий, формальдегид, анилин, метилмеркаптан, сульфидтер мен күкіртсутек, хлорорганикалық және фосфорлы пестицидтер және т.б.Судың санитарлық қауіпсіздік негізде судың микробиологиялық және паразитологиялық көрсеткіштері белгіленеді (көлем бірлігіне микроорганизмдердің саны мен ішек таяқшасы тобындағы бактериялардың саны). Судың химиялық құрамының зиянсыздығын сипаттайтын токсикологиялық көрсеткіштері химиялық заттардың құрамымен анықталады. Органолептикалық қасиеттеріне температура, мөлдірлік, түс, иіс, дәм, қаттылық жатады.
Шаруашылық, ауыз және мәдени суды пайдалануға арналған су қоймасының суындағы ШРК (ШРК) - адам ағзасына өмір бойы тікелей немесе жанама әсер етпеуі тиіс судағы зиянды заттың концентрациясы.Балық шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын су қоймасының суындағы ШРК (ШРКБШ) - судағы зиянды заттың концентрациясы, ол балық популяциясына, ең алдымен кәсіптік популяцияларға зиянды әсер етпеуін есептейді.Сондай-ақ судың сапасын бағалау және су объектісінің ағымдағы жағдайын өткен жылдары белгіленген сипаттамалармен салыстыру гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша судың ластану индексі (СЛИ) негізінде жүзеге асырылады. Бұл көрсеткіш ШРК бойынша су сапасының алты көрсеткішін екере отырып есептеледі: еріген оттегі, биологиялық оттегі шығыны, фенол мөлшері, аммиак пен нитрат азоты, мұнай өнімдері:СЛИ(ИЗВ) белгілі бір су объектісінде (өзен, көл, су қоймасы және т.б.) судың қаншалықты ластанғанын сипаттайтын сандық көрсеткіш.
СЛИ анықтау процессі төмендегідей кезекпен жүреді
Сынамалар жүргізу арқылы ШРК асып кету фактісін анықтайды
Оның ШРК неше есе асқандығы анықталады
Осы бұзушылықтар анықталған жылдағы немесе басқа кезеңдегі жағдайлардың саны анықталады.
Гидрохимиялық СЛИ(ИЗВ) қосымша көрсеткіш болып табылады және жеке ингредиенттердің қатаң шектеулі саны үшін ШРК-дан асудың орташа үлесін білдіреді және мына формула бойынша есептеледі:
ИЗВ=1n*i=0n=16*i=1nCiПДКвi
мұндағы n - индексті есептеу үшін қолданылатын көрсеткіштер саны; Ci - судағы химиялық заттың концентрациясы, мгл; (ПДК)ШРК i - заттың судағы шекті рұқсат етілген концентрациясы, мгл.
Тұрмыстық және шаруашылық-тұрмыстық суды пайдалану үшін су объектілері үшін СЛИ(ИЗВ) анықтау кезінде есептеу ең жоғары артық коэффициенті бар алты құрамдас бойынша ШРК мәні бойынша жүргізіледі ( C MPC in ), яғни. n = 6, шектелген деп аталатын көрсеткіштердің ішінде еріген оттегінің концентрациясы және БОТ5 мәні міндетті болып табылады
СЛИ өлшеу бірнеше кезеңде жүзеге асырылады .
Белгілі бір ластаушы элементтің (Ci) концентрациясын анықтаймыз.
Алынған мәнді ШРК-ға бөлеміз
Мұндай бөлулердің қосындысы әрбір ластаушы үшін i=1-ден n-ге дейін алынады
Содан кейін 6-ға бөлінеді, яғни ластаушы заттардың жалпы саны (n = 6).
Кешенді бағалау көрсеткіштерін есептеу техникасы
Судың ластануының кешенділік коэффициентінің көмегімен Сынамадағы, жармадағы, пункттегі, су ағынындағы және т. б. судың ластануының кешенділік коэффициентінің мәнін есептеу алдымен әрбір талдау нәтижесі үшін формула бойынша жүргізіледі
Kfj=NCfjNfj*100
мұндағы Kfj жақтауын талдау нәтижесіндегі F-дегі судың ластануының кешенділік коэффициенті;Nfj жақтауы үшін талдау нәтижесінде F-дегі мазмұны немесе мәні тиісті ШРК-дан асатын нормаланатын ингредиенттер мен су сапасының көрсеткіштерінің саныNfj Jжақтауы үшін F талдау нәтижесінде анықталған нормаланған ингредиенттер мен су сапасының көрсеткіштерінің жалпы саны
Есептелген уақыт аралығы күрделілік коэффициентінің орташа мәнімен Кj сипатталады.
Kj=f=0n1Kjnkj
мұндағы nkj J бөлімдегі күрделілік коэффициентінің мәндері K уақыт кезеңі үшін есептелген суды талдау нәтижелерінің жалпы саны.
Ластанудың жоғары және өте жоғары деңгейі жағдайларының таралуын есепке алу үшін судың ластану күрделілік коэффициенттерінің ұқсас есептеулері ластанудың жоғары және өте жоғары деңгейіне сәйкес келетін концентрация мәндері бойынша жүргізіледі.
Судың жоғары ластануының күрделілік коэффициентін есептеу формула бойынша жүргізіледі
Kвзfj=NCвзfjNfj
мұндағы Kвзfj - j бөліміндегі химиялық талдау нәтижесі үшін F судың ластануының жоғары деңгейінің күрделілік коэффициенті;NCвзfj - мазмұны немесе мәні оларға сәйкес келетін жоғары ластану критерийлерінен асатын нормаланған ингредиенттер мен су сапасы көрсеткіштерінің мөлшері.
2.Шығыс Қазақстан облысының физ-географилық сипаттамасы
2.1 Географиялық орны
Шығыс Қазақстан обылысының аумағы солтүстіктен оңтүстікке 51-46 Солтүстік ендік жәнеде батыстан шығысқа қарай 81-87 шығыс бойлық аралықтарын қамтыйды. Шығыс Қазақстан облысы Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан ойпатын, Қалбі таулы аймақтарын, Ертіс жазығын, Сауыр-Тарбағатай жоталарын және Қазақстан қыраттарының шығыс бөлігін алып жатыр. Аумағы 97,8 мың. Км тең, Солтүстігінде Рессей федерациясымен шығысында Қытай халық республикасымен батысымен оңтүстігінде Абай обылысымен шектеседі.
2022 жылы наурыз айында Қасым-Жомарт Тоқаевтың бұйрығымен бұрыңғы Семей облысы Шығыс Қазақстан облысының құрамынан бөлініп шықты. Шығыс Қазақстан облысының географиялық жағдайының ерекшеліктері оның Еуразияның ең үлкен материгінің қойнауында, оның орталық бөлігінде ұлы жазықтар - Батыс Сібір, Орта Азия және Қазақстанның шекарасында орналасуында. Оның аумағында планетаның континенттік полюсі және Еуразияның географиялық орталығы орналасқан.
Сурет 1. Шығыс Қазақстан облысының физикалық картасы
2.2 Геологиялық құрылымы және жер бедері
Облыстың көп бөлігін Алтай таулары алып жатыр олар табиғи-территориялық кешендердің геологиялық-геоморфологиялық құрылымының ерекшеліктеріне, даму тарихына, дифференциациясына қарай олар ажыратады. Қалба жотасы, Оңтүстік және Рудный Алтай. Ең биік нүкте Алтай - Катунь жотасының Белуха тауы (4506 м)
Жер бетінің құрылымы бойынша Шығыс Қазақстан төрт облысқа бөлінеді. Қарастырылып отырған аумақтың солтүстік-шығыс бөлігі Саян-Алтай тау жүйесінің оңтүстік-батыс шеткі бөлігін қамтиды және геологиялық әдебиеттерде Оңтүстік-Батыс Алтай деген атпен белгілі. Оңтүстік-шығысында Зайсан тау аралық ойпатының жазығы оңтүстік пен оңтүстік-батыстан Сауыр-Тарбағатай жоталарымен қоршалған. Сипатталған аумақтың батыс және оңтүстік-батыс бөліктерін Орталық Қазақстанның кең-байтақ аласа таулы жазықтары алып жатыр.
Оңтүстік-Батыс Алтай - таулы аймақ. Оның солтүстік шекарасын бойлай Таулы Алтай деп аталатын жоталар орналасқан, олар Обь және Ертіс өзендерінің суайрық жоталар қызметін атқарады. Олардың ең биік шыңы - Белуха тауы (4620 м). Осы орографиялық орталықтан солтүстік-батыс бағытта үздіксіз жоталар тізбегі созылып жатыр: Листвяга, Холзун, Көксу таулары және Тигирецкий жотасы. Олардың биіктігі 2200-2800 м, оңтүстік-батысқа қарай төмендейді. Бұл негізгі су айрығы оңтүстік-батыстан тау жоталары мен жоталарының күрделі жүйесімен түйіседі, олардың ішінде ең маңыздылары Ульбинский (1800-2200 м), Ивановский (2800 м дейін) және Убинский (1100-2000 м) жоталары, оңтүстік-батысқа қарай соғып, Ертістің оң жағалауындағы сағаларының - Уба, Үлбі және Бұқтырманың су айрығын құрайтын бұл жоталар, пайдалы қазбалары көп болғандықтан Кенді Алтай деген атқа ие болды
Оңтүстіктен Зайсан ойпатымен шектесетін, Сауыр-Тарбағатай аймағына кіретін ендік бойынша созылған жоталар жүйесі биік таулы, орта таулы және аласа таулы рельефті типтермен берілген. Шығыста тау жүйесі ендік бағытта созылып жатқан Сауыр жотасынан басталады (жотаның шығыс жартысы Қытай Халық Республикасының шегінде орналасқан). Сауыр - сипатталған тау жүйесіндегі ең биік жота (3816 м дейін)
Облыс аумағында бірнеше тау аралық ойпаңдар бар. Сауыр тобының жоталары мен Тарбағатай жотасының арасында солтүстік-батыс бағытта ұзындығы 70 км, ең көп ені 30 км-ге жететін Шілікті ойысы жатыр. Оның бүйірлерінен ортасына қарай көлбеу тегіс тегіс беті орташа абсолютті биіктігі 1100-1200 м; Ойпаттың шығу тегі тектоникалық процестермен байланысты, оның беті төрттік кезеңінің қиыршық тасты шөгінділерінен құралған. Ойпаттың орталық бөлігін сортаңдармен қоршалған кең байтақ Қызыл-Шілік алқабы алып жатыр. Батпақты ауданы 180-200 км². Одан бастау алған Қандысу өзені солтүстік-батыс бағытта ағып жатыр. Сайқан мен Сауыр жоталарының арасында Кендірлік ойысы бар, оның орталық бөлігінде Ақжал жотасы осі бойымен созылып жатыр, солтүстік-батыс бағытта 25 км-ге созылып, ортаңғы бөлігінде ені 14 км-ге жетеді, оның абсолютті беткі белгілері 1000-1600 м, ал Ақжал жотасы шығыста 2000 м-ден батыста 1300-1400 м-ге дейін. Жалпы ауданы шамамен 28 км² болатын Жеменей науасы Зайсан қаласының оңтүстігінде, Жеменей Үйдененің сағасында орналасқан. Оның жазық бетінің абсолютті белгілері 1000-1300 м.
Зайсанмаңы ойпаты солтүстікте Алтай мен Қалба, оңтүстігінде Сауыр-Тарбағатай тау құрылымдарының арасында орналасқан. Геоқұрылымдық тұрғыдан алғанда қалыңдығы 2000 м-ге дейін жететін кайнозой шөгінділерімен толтырылған жас тау аралық шұңқыр.
Зайсан ойпатының (Батыс және Орталық Зайсан маңы) көп бөлігінің рельефі аккумуляциялық аллювийлі-пролювийлік және аллювийлі-көлдік жазыққа ұқсайды. Жазықтың тегіс беті қазіргі уақытта Бұқтырма су қоймасымен жабылған Зайсан көлі орналасқан ойпаттың ортасына қарай аздап еңіс, су деңгейінің абсолютті биіктігі 394,8 м. Ойпат аумағының көп бөлігіндегі абсолютті биіктіктер 400-480 м аралығында.Ертіс өзенінің сол жағалауындағы ойпаттың оңтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бөлігінде кең аумақтарды жоталы эолды құмдары алып жатыр. Бұл аймақтардың ландшафттары құмды шөлге ұқсайды.
Алтай мен Сауыр-Тарбағатайдың батысында жатқан кең-байтақ аумақтар әдебиетте қазақтың ұсақ шоқылары деген атпен белгілі. Шығыс Қазақстан шекарасына оның оңтүстік-шығыс бөлігі ғана кіреді. Аймақтың көп бөлігінің рельефі төмен төбелердің көтерілген денудациялық жазықтарымен бейнеленген, олар жайлап еңісті таулар мен ығысқан палеозой жыныстарынан тұратын жоталар мен қоңыр неогендік саздармен толтырылған кең жазық ойпаңдар мен қалыңдықтағы төрттік сазды-детриттік пролювийден тұрады. бірнеше ондаған метрге дейін.
Альпілік тектоникалық қозғалыстар мен онымен байланысты және аккумуляциялық процестер Шығыс Қазақстан рельефінің негізгі белгілерін жасады, олар көрініс тапты.
Кейбір геологтар облыс аумағы ұзындығы жүздеген шақырым және ені ондаған шақырым болатын жер қыртысының алып шұңқырын бейнелейді деп санайды. Шұңқыр осі солтүстік-батыс бағытта Зайсан-Семей сызығының бойымен созылған. Оның шеттері көтеріңкелінген: солтүстік-шығысында таулы Алтай, оңтүстік-батысында Тарбағатай. Бұл шеткі аймақтарда протерозой мен төменгі палеозойдың ең көне жыныстары жер бетіне шығып жатыр. Территорияның ежелгі іргетасы блокты құрылымға ие және бір-бірінен жарылымдармен бөлінген көтермелер мен науалардан тұрады. Олардың ең ірілері - Ертіс және Батыс Қалба жарылыстары.
Палеозойдың басы теңіз дәуірі болды және карбон кезеңіне дейін жалғасқан күшті жанартаулық белсенділікпен сипатталды.
Төменгі палеозойдың тау жыныстары қатты өзгерген (метаморфозға ұшыраған әктастар, құмды-аргиллді теңіз және жанартаулық шөгінділер). Тектоникалық және магматикалық белсенділіктің төменгі палеозой циклі кезінде (каледон қатпарлығы) оңтүстік-шығыста Алтайдың таулы құрылымдары пайда болды. Тау жыныстары мыжылып, магмалық балқымалармен бұзылды. Герцин құрылымдары каледондықтардан Солтүстік-Шығыс жарылысы арқылы бөлінген.
Шығыс Қазақстанда таралу аймағы бойынша негізгілері герциндік құрылымдар: Кенді-Алтай, Қалба, Оңтүстік Алтай көтерілімдері. Олар каледон қатпарлығында қатпарлану мен магматизмнің жоғарғы палеозой циклі кезінде қалыптасқан. Осы уақыттағы жыныстарда Кенді алтайдағы полиметалл кен орындарының көпшілігі қалыпсатқан. Герцин циклі кезінде көтерілімнің ортаңғы бөлігі баяу шөкті.
Мезозой дәуірі аймақтың геологиялық дамуындағы ұзақ тыныштық дәуірі болды. Мезозой кезінде Алтайдың барлық тау құрылыстары біртіндеп жойылып, олардың орнында кең жазық - пенеплен пайда болды. Рудалық Алтайдың қазіргі рельефінде жаңа қозғалыстармен едәуір биіктікке көтерілген бұл ежелгі тегістеу беттері жақсы сақталған.
Альпі қатпарлығы нәтижесінде мезозойдың қалған бөлігі жер қыртысының белсенді қозғалысымен ауыстырылды. Бұл кезеңде Алтайдың бүкіл аумағы сынғыш тақтайдай көтерілді. Алтайдың қазіргі жүйесі және ондағы әсіресе жекелеген аймақтар күрделі қатпарлы және блоктық құрылымға ие, яғни ойпаттарда салыстырмалы ауытқу (төмендету) және тауларда көтерілу басым.
Сурет 2. Шығыс Қазақстан облысының геологиялық картасы
2.3Төрттік шөгінділер
Шығыс Қазақстанның төрттік кезеңдегі даму тарихы оның палеоген мен неогеннің басында климаты бірқалыпты жылы болған, аумағы қатты тегістелген кездегі дамудан мүлде өзгеше. (Бұл сол кездегі шөгінділердің түрінен анық көрінеді, олар ауасызданған полимиктикалық материал қоспасынсыз үгілу қыртысының эрозиясының өнімдері). Климаттық жағдайлардың бір мезгілде нашарлауымен азды-көпті рельефтің пайда болуының басталуы Неогеннің екінші жартысына келеді, ол негізінен қазіргіге ұқсас өзен желісі дамыған. Бұған жазық жерлерде барлау нәтижесінде табылған миоцен-плкоцен аңғарлары дәлел. Бұл аңғарлардың түбіндегі шөгінділерде полимиктикалық құрамды ұсақ тас пен қиыршық тас бар. Рельеф түзілуінің күрт өсуі неогеннің соңы мен төрттік кезеңнің басында орын алды. Бұл тек осы ғана емес, сонымен қатар көршілес аумақтарда да кең таралған және көптеген геологтар төрттік жүйенің негізі ретінде қабылданған Жоғарғы Гоби конгломератының құрамына кіретін ірі түйіршікті материалдың болуымен дәлелденеді.
Төрттік шөгінділер Шығыс Қазақстан аумағының едәуір бөлігін алып жатыр, олар тек жазық аймақтарда ғана емес, сонымен қатар орта және аласа тауларда да кең игерілген (Рудный Алтайда олар бүкіл аумақтың 70% дейін алып жатыр). Дегенмен, олардың қуаты негізінен жер бетінің бірінші метрін немесе тіпті метрдің бір бөлігінен де аз. Мысалы, Жарма зонасының сәл тегістелген жерлерінде аэрофотосуреттерде палеозой қабаттары кей жерлерде төрттік дәуірдің жұқа жамылғыларынан көрініп жатыр. Аллювий шөгінділері (әдетте делювиальды шөгінділер қоспасы бар) негізінен рельефтегі тау жоталарының етегіндегі аллювиальды желдеткіштерде орналасқан өзен аңғарларындағы шөгінділердің төрттен бір бөлігінде ондаған метрмен көрсетілген қалыңдықтың едәуір маңыздылығы байқалады. өзен атыраулары Зайсан ойпатының көл су қоймаларына құяды, бұл жерде кейінірек құмды аллювиалды материалдың қайта жылтыратылуына байланысты дөңес, бұршақ және шағыл құмдар пайда болды. Таулардың тегіс шөгетін жерлерінде және мұндай аймақтардың ірі өзен аңғарларында лесс тәрізді жыныстардың көп метрлік қабаттары кездеседі.
Алтай мен Сауырдың биік таулы аймақтарында бұрын әлдеқайда үлкен болған шағын мұздықтар бүгінде де бар. Ең жоғары мұз басу Алтай мен Сауырдан басқа (таулы аймақтың көп бөлігін мұз басқан), Тарбағатайда да мұздықтар болған орта төрттік дәуірінде болды. Ерте төрттік мұзданудың болғаны әлі белгісіз. Егер солай болса, ол кейінгі максимумнан - ортаңғы төрттік дәуірінен аз болды, ол ескі мұз басудың іздерін өшіре алады. Жоғарғы төрттік дәуірінде тек Алтай мен Сауырда қазіргі мұздықтардан бірнеше шақырым төмен түсетін аңғарлық мұздықтар ғана болды.
2.4Климаттық ерекшеліктері
Шығыс Қазақстан облысының географиялық орны ерекше. Ол мұхиттардан бөлініп, Еуразияның орталығында орналасқан. Оның аумағы Арктика бассейніне ашық, бірақ Азияның ең биік тау жүйелерімен Үнді мұхитының әсерінен оқшауланған.Географиялық орны континенттілік және ылғалдылық дәрежесінің айырмашылығы, жыл маусымдарына сәйкес температуралық жағдайлардың өзгеруі, климаттық типтердің алуан түрлілігі сияқты климаттық ерекшеліктермен байланысты.
Облыс ауа массаларының батыс-шығыс тасымалдануымен сипатталатын қоңыржай климаттық белдеудің оңтүстік жартысында орналасқан. Оның аумағы қалыпты және әлсіз ылғалды аймақтарға жатады, ал тау беткейлерінде ылғалдылық биіктікке қарай артады. Қоңыржай белдеуде барлық физикалық-географиялық процестердің, соның ішінде климатты құрайтындардың маусымдылығы айқын көрінеді.
Шығыс субрегионының климаты қоңыржай континенттіктен күрт континенттікке ауысады. Күрделі таулы рельефтің алуан түрлілігіне байланысты субрегионның табиғи-территориялық кешендерінің климаттық жағдайлары тік аймақтық заңға бағынады.
Шығыс Қазақстанның жыл және жаз бойынша орташа радиациялық балансы оң. Қыстың төрт айында теріс.Аудан территориясында бір-біріне ұқсамайтын ауа массалары өзара әрекеттеседі: континенттік қоңыржай ауа (cUV) және континенттік тропиктік ауа (cT). Олардың пайда болу себебі - жер бетінің біркелкі қызуы. Ауа массалары аумақ бойынша қозғала отырып, бірте-бірте өзгереді, яғни астыңғы беттің әсерінен олардың қасиеттерін өзгертеді. Бірақ жылдың барлық маусымында қоңыржай ауа басым.
Облыс аумағы өзінің орналасуына байланысты қыста да, жазда да ылғалды ауа массасына қол жеткізе алмайды. Бұл жерге түсетін ауа массалары әдетте ылғалдан азаяды, сондықтан аймақтың климаты жалпыға бірдей дерлік айқын құрғақшылықпен сипатталады. Атмосфералық фронттар белсендірілетін тау жоталарына жақындаған сайын жауын-шашын мөлшері артады. Таулы аймақтардағы беткейлердің биіктігіне, жер бедері мен экспозициясына байланысты орташа есеппен 400-800 мм-ге дейін төмендейді, ал батыс-шығыс көлікке ашық батыс беткейлерде - 1500 мм-ге дейін (Малая Үлбі). Таулардың ішкі беткейлерінің тар аңғарлары құрғақ болып шығады. Алтай тауларының Зайсан көлінің алабына қарайтын оңтүстік беткейлері әсіресе құрғақ, оның жылдық мөлшері небәрі 160 мм шамасында. Ауаның су буымен қанығу дәрежесін сипаттайтын ауаның салыстырмалы ылғалдылығы да климаттың шектен тыс құрғақтығын көрсетеді.
Сурет 3. Өскемен қаласы бойынша жылдық орташа жауын шашым мөлшері
Солтүстік
Солтүстік шығыс
Шығыс
Оңтүстік шығыс
Оңтүстік
Оңтүстік Батыс
Батыс
Солтүстік Батыс
12,3
3,9
10,1
15,9
8,2
8,9
17,4
23,5
Сурет 4 Өскемен қаласы бойынша жел розасының орташа көрсеткіші 1990-2020
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
7
9
7
12
23
26
26
27
20
11
7
10
Сурет 5. Өскемен қаласы бойынша ашық күндер саны
Радиациялық баланс. Жылы мезгілде радиациялық баланс барлық жерде, маусым-шілдеде ең үлкен мәндермен оң болатын биік таулы Альпі белдеуін қоспағанда теріс сальдо қарашадан ақпанға дейін барлық жерде байқалады және желтоқсан-қаңтар айларында ең төменгі мәндерге жетеді.
Радиациялық баланстың максималды орташа айлық мөлшері 9,8-10 ккалсм, ал ең азы - 1,7-1,9 ккалсм жетуі мүмкін. Радиациялық баланстың жылдық жиынтық мәндері биік таулы аймақтарда 35-40 ккалсм-ден солтүстік тау етегіндегі аудандарда 40-42 ккалсм-ге дейін ауытқиды және Зайсан ойпатының оңтүстігінде 50 ккалсм-ге жетеді.
2.5Гидрология
Шығыс Қазақстан облысы Солтүстік Мұзды мұхит, Каркас теңіз бассейніне және Балқаш-Алакөл ішкі ағынсыз аймағына жатады. Су алабы Тарбағатай, Шыңғыстау жоталарының бойымен өтеді. Каркас теңіз алабының басты өзені - Ертіс (Қазақстан шегінде 1700 км). Негізгі салалары Бұқтырма, Үлбі, Уба, Чар, Қызылсу, Күршім.
Сарыарқаның өзендері тайыз, көпшілігі құрғап барады (Алтынсу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қаракөл, Аягөз). Облыста 1968 көл бар. Территориядағы көл мөлшері 0,37% құрайды. Көлдер аумақ бойынша өте біркелкі емес, негізінен Ертіс өзенінің бассейнінде және оның салаларында, биік таулы жерлерде - Берел мұздықтарына жақын орналасқан. Ірі су қоймалары өзен аңғарлары мен тау аралық ойпаңдармен шектелген.
Облыстың ірі көлдері: Зайсан, Марқакөл. Марқакөлді сұлулығы жағынан әлемдегі ең терең көл - Байкалмен салыстыруға болады. Оның теңіз деңгейінен биіктігі - 1449 м, ұзындығы - 35 км, ені - 19 км облыс шегінде, оңтүстік - батыс Алтайда жалпы ауданы 99,1 шаршы км болатын 350-ден астам мұздықтар бар. Ірі және кіші Бұқтырма мұздықтары. Бұқтырманың бастауында 9 мұздық бар.
Жоғарғы Ертіс ойпатының гидрографиялық желісінің құрылымы күрделі рельефпен, ендік және тік белдеулермен, әртүрлі климаттық жағдайлармен анықталады. Гидрография мен өзендердің режимін алдын ала анықтайтын физикалық-географиялық белгілері бойынша Ертіс өзенінің алабы таулы және жазық бөліктерге бөлінеді.
Алаптың таулы бөлігіндегі мәліметтер бойынша Ертіс өзенінде (Семей қаласына дейін) 13201 өзен бар. Оның 6-ы ұзындығы 200 км-ден асатын ірі және орта өзендерге, ал қалған 13195-і шағын өзендерге жатады. Сонымен бірге оның 13 016-сы ұзындығы 25 км-ден аз су ағындары. деректері бойынша Ертіс өзені алабының жазық бөлігінде Павлодар облысында жалпы ұзындығы өзендер мен уақытша су ағындары бар. 10 км-ден астам 130-ға жуық. Су ағындарының шамамен 90% -ы 50 км-ге дейін және тек 10% -ы 50 км-ден асады. Ертіс алабындағы өзен желісінің орташа тығыздығы 0,27 кмкм². Ең жоғары мәндер Ертіс ойпатының (Батыс және Солтүстік Алтай) оң жағалауы, жақсы ылғалданған аймақтарына тән, оң жағалаудың кейбір аудандарында (Оба өзені бассейні) 0,70 0,75 кмкм² жетеді . Сол жағалаудағы жазық және төбе-төбелік құрғақ аймақтарда 0,10 - 0,15 кмкм² сирек кездесетін гидрографиялық желі бар. кейбір аудандарда 0,04 - 0,02 кмкм² дейін төмендейді. Қазақтың таулы аймақтарының гидрографиясы өзендердің транзиттік учаскелері мен эпизодтық су ағындарының арналарымен, ал Жайсан алабында және жазық Ертіс өңірінде кепкен көлдерге толы көптеген құрғақ арналармен, жыралармен, құрғамайтын ойпаңдармен бейнеленген. Тек Шыңғызтау, Тарбағатай, Сауыр және Қалба жотасының беткейлерінде рельефтің биіктігі және сәйкесінше тұрақты ағысы бар өзендердің саны артқанда өзен желісінің тығыздығы 0,40-0,50 кмкм2 дейін артады.
Өзендер.
Ертіс өзені. Қазақстандағы ең ірі, Обь өзенінің сол саласы және Ертіс су шаруашылығы бассейнінің бас су артериясы. Қытайдағы Моңғол Алтайының оңтүстік-батыс беткейіндегі мұздық белдеуінен басталып, Қазақстанды кесіп өтіп, Ресейдегі Обь өзеніне құяды. Қара теңіз алабына жатады. Ертістің жалпы ұзындығы 4280 шақырым болса, оның 618 шақырымы Қытайда, 1698 шақырымы Қазақстанда, 1964 шақырымы Ресейде. Ертіс өзенінің су жинайтын ауданы 1,65 млн км². Жайсаң көлдеріне құятын өзен Қара Ертіс (Қара Ертіс) деп аталады. Қара Ертістің ұзындығы 672 км, Ертістің Жайсаң көлінен Обь өзеніне құярына дейінгі ұзындығы 3501 км. Қара Ертіс Қазақстан аумағына орташа жылдық су шығыны шамамен 300 м³с болатын салыстырмалы түрде жоғары суы бар өзен ретінде құяды. Семей қаласының орнында бұл ағызу үш есе дерлік және шамамен 880 м³с құрайды (Баженово ауылындағы Ертіс өзені), ал Ертіс су мөлшерінің 90%-ға жуығын ағып жатқан оң жағалау ағындарынан алады. Қазақстан Алтайының жоталарынан. Ресеймен шекаралас Прииртышский кентінің маңында табиғи ағыны 830 м³с .
Жоғарғы бөлігінде Жайсаң Ертіс көлдеріне құяр алдында Марқакөл көлінен ағатын Алқабектің оң жағалауы мен биік суды Қалжыр өзендерін алады. Бұқтырма өзенінің сағасынан төмен 1960 жылы Бұқтырма су электр станциясының бөгеті салынды. Қалыптасқан кері судың нәтижесінде еліміздегі ең ірі Бұқтырма су қоймасы Жайсаң көлдерін жұтып қойды. Бұқтырма су қоймасына бірқатар салалары - Күршім, Нарын, Бұқтырма, Үлкен Бөкен, Тайынты және дрек құяды.Өскемен облысында 1953 жылы Ертіс өзеніне Өскемен су электр стансасының бөгеті салынды. , ол Өскемен су қоймасын құрады. Осы бөгеттің астында оң жағалаудағы Үлбі саласы Ертіске құяды. 1988 жылы Шульба ауылының маңында ағыстың одан әрі төменгі жағында үшінші су қоймасы - Шүлбі су қоймасы құрылды, оған Обаның оң жағалауының тағы бір саласы құяды.
Ертістің оң жағалауындағы ең ірі және ең көп тараған салалары - Бұқтырма, Оба және Үлбі. Олар ылғалдылығы жоғары және таулы, ойлы-қырлы жер бедері бар Қазақстан Алтайының аумағында ағынды суды құрайды және өз кезегінде Шығыс Қазақстандағы өзен желісі мен ағынды қабатының ең жоғары тығыздығын анықтайды. Алтайдың Оңтүстік өзенінің оң жағалауындағы салаларының - Қарақобы мен Аққобы, Алқабек, Қалжыр, Күршім, Нарында су мөлшері аз.
Кендірлік, Үйдене, Қандысу, Тебіске, Қарбоға, Базар, Бұғаз, Көкпекті, Үлкен Бөкен, Қызылсу, Шар және Шаған Ертістің сол жағалауындағы өзендердің суы, олардың суы оң жақ тармақтарына қарағанда әлдеқайда аз. Бұл өзендердің бір бөлігі су төмен кезде төменгі ағысындағы борпылдақ төсеніш шөгінділерде жоғалып, Ертіс өзеніне жетпейді.
Айта кету керек, алаптың 28 су ағысы, соның ішінде Ертіс, трансшекаралық өзендер болып табылады. Олардың кейбіреулері шекараны белгілеп, одан 22 өзен өтеді. Ертіс алабындағы (Ертістің өзінен кейінгі) Қазақстанның мемлекеттік шекарасын кесіп өтетін ең ірі өзен - Қарақобы.
Ертістің асы аралас: жоғарғы ағысында тау-қарлы және мұздылық басым, төменгі ағысында қарлы, жер асты суы.
Ертіс су шаруашылығы бассейнінің жер үсті су ресурстары Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарынан бастау алатын өзендердің, соның ішінде Ертіс - Есіл бассейнаралық учаскесінің, сондай-ақ Ертіс өзенінің транзиттік өзенінің ағысы есебінен қалыптасады.
Жоғарғы Ертіс бассейнінің су ресурстарын есептеу үшін 182 өзеннің ағыны ескерілді, оның ішінде бассейннің оң жағалау бөлігі үшін 25 бақылау алаңының бақылау деректері пайдаланылды және 44 зерттелмеген өзеннің ағыны алынды. ескерілді: және зерттелмеген 69 өзеннің ағыны ескерілді.
Бассейннің су ресурстарының негізгі көздері:
Қара Ертіс (ҚР аумағына кіреді) - 30% (9,43 км²), оның ішінде:
ҚХР аумағында қалыптасқан - 23% (7,32 км³);
ҚР аумағында қалыптасқан 7% (2,11 км);
а) оң жағалау салалары
2) Бұқтырма 21% (6,91 км³);
3) Сол Үлбі - 17% (5,46 км³);
4) Үлбі - 9,0% (3,05 км):
5) Күршім - 6% (1,87 км²);
6) Тұрғысын 4,0% (1,44 км²)
7) Қалжыр - 2,0% (0,68 км²);
сол жағалау салалары
8) Кенділік (Шабақты және Үйдене салаларымен және т.б.) - 2,0% (0,72 км²)
Басқаларына Алқабек (Бас-Теректі, Ортатеректі) салалары, Тақыр, Жеңішке, Нарын, Қандысу сияқты оң және сол жағалаудағы шағын өзендер жатады. Қарбұға, Көкпекті, Үлкен Бөкен, Тайынты, Шар, Шаған, Түндік, Шідерті, т.б.
2.6 Топырақ
Күрделі жер бедері, негізгі тау жыныстарының алуан түрлілігі, климаттық ерекшеліктері қарастырылып отырған аймақтағы топырақтардың құрамын түзеді. Таулы рельефтің басым болуына байланысты көптеген аудандарда топырақтың тік зоналылығы байқалады. Тегіс және төбе-жоталы рельефті аймақтарда топырақтардың таралуы ендік белдеулік ерекшеліктерін көрсетеді.
Сарыарқа аймағында негізінен ашық каштан, сазды топырақтар басым. Төбелердің беткейлері мен төбесінде, тасты аймақтар арасында ақшыл каштан, топырақтар кездеседі. Шар, Ащысу, Шаған өзендерінің аңғарларында сортаң ашық каштан топырақтары барынша дамыған, олардың арасында сортаңдар мен cорлар (Ащысу өзенінің аңғары, Ертіс өзенінің сол жағалауы) кең массивтері кездеседі. Шыңғыс Тау жотасының етегінде ашық каштан жеңіл сазды және құмды сазды сортаң топырақтар кездеседі. Беткейлердің төменгі бөлігін таулы ашық каштанды орта және жеңіл сазды топырақтар алып жатыр, ал тау беткейлері мен су айрықтарының жоғарғы бөлігінде қара каштан қиыршық тасты жұқа топырақтар басым. Су алаптарында қара каштан сортаң топырақтар бөлек жерлерде кездеседі.
Сауыр-Тарбағатайдың солтүстік беткейлерінің төменгі бөлігінде де каштанды сазды топырақтар дамыған. Орталық батпақты бөлікті қоспағанда, бүкіл Шілікті алқабын алып жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Сәулет Ержанат
Шығыс Қазақстан облысының жер үсті суларының ластану факторлары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 5В060900 - География
Нұр-Сұлтан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
____________2021 ж.
Физикалық және экономикалық
география кафедрасының
меңгерушісі:
PhD докторы, доцент м.а.
Рамазанова Н. Е.___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының жер үсті суларының ластану факторлары
5В060900 - География мамандығы бойынша
Орындаған: ______________________ Сәулет Ержанат
(қолы)
Ғылыми жетекші:
PhD докторы, аға оқутышы __________ Жангужина А.А.
(қолы)
Нұр-Сұлтан 2023
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1 Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
9
1.1 Геоэкология туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.2 Су сапасын бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2 Шығыс Қазақстан облысының физикалық-географиялық сипаттамасы.
15
2.1 Географиялық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2 Геологиясы, тектоникалық құрылымы мен жер бедері ... ... ... ... ... ... .
15
2.3 Климаты мен ішкі сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
2.4 Топырағы мен өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
17
3 Шығыс Қазақстан облысының жер үсті су ресутарының ластануы ... ...
18
3.1 ШҚО жер үсті суларының пайдалануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
3.2 ШҚО жер үсті суларының ластану көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
42
4 Суды қорғау жөніндегі шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
4.1 Жер үсті су мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
4.2 Жер үсті суларын тазарту қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Жаратылыстану ғылымдары факультеті,
Физикалық және экономикалық география кафедрасы,
"География" - 5В060900 мамандығы
"Бекітемін"
Кафедра меңгерушісі
Н. Е. Рамазанова
_____________________
"___"__________20___ж.
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент: _____________Cәулет Ержанат ___________________
4 курс, Гг-45 тобы, 5В060900 - География мамандығы
Дипломдық жұмыс тақырыбы:
_______Шығыс Қазақстан облысының ластану факторлары_____ ___________________________________ _________________________________
"26" қараша 2020ж. № 67-п ректордың бұйрығымен бекітілді
Дипломдық жұмысты тапсыратын уақыты: "20" мамыр 2021 ж.
Жұмыста алынған мәліметтер
______Мақалалар, кітаптар, интернет ресурстары, статьялар, ғылыми зерттеу жұмыстары бойынша баяндамалар________________________ _________________
Дипломдық жұмысты жасауда туындайтын сұрақтар
_____Дипломдық жұмыстың құрылымы, негізгі мәлімет көздеріне жарамды кітаптар бойынша, жұмыс мазмұнын құруда туындайтын сұрақтар, зерттеу барысында қолданылатын әдістер____________________________ ______________
Графикалық мәліметтер тізімі: ArcGIS 10.5. бағдарламасымен жасалған
карталар, карта-схема, сызбалар, кестелер___________________________ ________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі: Чигаркин А.В., Самакова А.Б.
Белоног А.А., Якупов В.С., Егорина, А.В., Габов Ю. А._______
7. Жұмыс бойынша кеңес беру (оларға қатысты жұмыстың бөлімдерін көрсету)
№, бөлім, тарау
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді
Тапсырма алынды
Кіріспе
Жангужина А.А.
1 бөлім
Жангужина А.А.
2 бөлім
Жангужина А.А.
3 бөлім
Жангужина А.А.
4 бөлім
Жангужина А.А.
8. Дипломдық жұмысты орындау кестесі
№
Жұмыстың кезеңдері
Орындау мерзімі
Ескертпе
1
Тақырыпты бекіту
2
Материал жинақтау
3
Теориялық бөлімін әзірлеу (1 бөлім)
Іс тәжірибе
Басталғанша
4
Аналитикалық бөлімін әзірлеу (2-3 бөлім)
Іс тәжірибе
Кезінде
5
Қолжазбалық нұсқасын ұсыну
Іс тәжірибе
Біткеннен кейін бірінші аптасында
6
Дипломдық жұмысты алдын ала қорғауға ұсыну
Консультациялар, шолу дәрістер кезінде
7
Дипломдық жұмысты рецензияға беруге ұсыну
8
Дипломдық жұмыстың соңғы нұсқасын ғылыми жетекшінің пікірі мен рецензиясын бірге беру
9
Дипломдық жұмысты қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген уақыты: " " желтоқсан 202 ж.
Ғылыми жетекші: ______Жангужина А.А. PhD докторы, аға оқутышы
Тапсырманы орындаушы: студент______Ақылбекова А.Б.
1.Зеріттеудің әдіснамалық жәнеде теориялық негіздері
1.1Геоэкология туралы жалпы түсінік
Геоэкология термині үш түбірден тұрады: "geo" - грек тілінен аударғанда Жер "экос" - үй, "logos" - ілім, ғылым. Геоэкологияның пайда болуы 1939 жылы ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты. Ландшафттық экологияның негізін салушы неміс физик-географы, профессор Карл Тролл. Геоэкология деген кең ұғымның шеңберінде өте алуан түрлі ғылыми бағыттар мен практикалық мәселелер бар. Геоэкология қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің сан алуан аспектілерін қамтитындықтан, оның пәні, объектісі және мазмұны бойынша әртүрлі түсіндірмелер бар, геоэкологиялық зерттеу мәселелерінің шеңбері анықталмаған, жалпыға бірдей танылған әдіснама мен терминологиялық база жоқ.Геоэкологияның қалыптасу және даму тарихында 4 негізгі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1)геоэкологияның ғылым ретінде пайда болуы үшін геоэкологиялық білімді жинақтау және бар концепцияларды түсіну кезеңі (17 ғасырдан 1939 жылға дейін);
2)ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты географиядағы экологиялық көзқарас дамуының классикалық кезеңі (1939-1960 жж.);
3) өзекті жаһандық және өңірлік экологиялық проблемаларды шешу үшін географиялық және экологиялық білімдерді біріктіруге байланысты салалық және кешенді геоэкологиялық зерттеулер кезеңі;
4) қазіргі заманғы өркениеттің тұрақты дамуы концепциясын жүзеге асыру үшін геоэкологиялық білімді жалпылау және геоэкология әдіснамасын әзірлеу кезеңі.
Геоэкология - географиялық процестер мен құбылыстарға экологиялық заңдылықтарды қолдануға негізделген география мен экологияның пәнаралық саласы. Геэкология немесе ландшафт экологиясы XX ғасырдың 30-40-шы жылдарының бас кезінде белгілі бір геожүйелер шегінде адамның экологиялық ортасын сипаттайтын экологияда (географияда) ғылыми бағыт ретінде пайда болды. Геоэкология терминін 1939 жылы неміс географы Карл Тролл ұсынған. Ол бұл тұжырымдаманы тірі ағзалардың ландшафттық ортамен әрекеттесу саласындағы географиялық зерттеулердің басымды міндеті ретінде пайдаланды.Одан кейінгі жылдары ландшафтық экологтар мектебі қалыптасқан Германияда геоэкология белсенді дамып келеді. Ең белсенді ландшафттық-экологиялық көзқарастар Э.Неф, Б.Хей және т.б. еңбектерінде дамыды.Геоэкология саласындағы жалпылау жұмыстары Л.Бейнхауэр мен Х.Вайничкенің Ландшафтқа қамқорлық және табиғатты қорғау еңбегі болды.Отандық географияда алғашқы кезеңде геоэкологиялық идеяларды В. Б. Сочава, В. М. Котляков С. Б. Лавровпен (1989) және В. С. Преображенскиймен және т. б. дамытты.Геоэкология термині Н.Ф.Реймерстің Табиғатты пайдалану сөздігіне (1990), кейін Экологиялық энциклопедиялық сөздікке (1999) енді. Ол Қазақстан Республикасының ғылыми мамандықтар номенклатурасында (25.00.36-геоэкология) белгіленген және бұл код ғылыми диссертацияларды қорғау үшін қолданылады. Бұл жағдай геоэкологияның географиялық бейіндегі ғылым ретінде ресми мойындалуын айғақтады. Геоэкология термині геологиялық экологияға да қатысты қолданылатынын атап өткен жөн. Дегенмен, географтардың геоэкология терминін қолданудағы басымдылығын ескере отырып, оны ландшафт немесе географиялық экология аналогы ретінде пайдалану географиялық ғылымдарда ғана негізделген.Геоэкологиялық зерттеулер әсіресе 20-21 ғасырлар тоғысында қарқынды дамып келеді. Геоэкологиялық көзқарастар А.Г.Исаченко, Т.А.Демина (1996), Б.В.Виноградов (1998) және т.б., Г.Н.Голубева (1999), Н.Н.Родзевич (2003), Н.Г.Комарова (2003.); И.А.кина (2003) еңбектерінде жинақталған. 1995, 2000, 2003), М.Е.Белгібаева (2001) және т.б.
Геоэкологиялық зеріттеулер дәстүрлі, ландшафтық-географиялық және экологиялық зерттеулердің пәнаралық принциптері мен әдістеріне негізделген. Геоэкологиялық зерттеудің негізгі әдістері: далалық, сипаттамалық, тәжіри0белік, салыстырмалы және модельдеу. Көрсетілген әдістерге ортақ болып олардың жүйелік тәсілдің бір әдістемесі арқылы үйлесуі табылады.Жүйелік геоэкологиялық зерттеу әдісінің мәні табиғаттың элементтері мен антропогенез факторлары сияқты әртүрлі, бірақ өзара байланысты объектілерді әртүрлі техникалық объектілер мен технологиялық процестер түріндегі кешенді талдауда жатыр. Географиялық жүйелердің, оның ішінде ландшафттардың экологиялық жағдайын зерттеудің түпкі мақсаты - адам өмірінің ортасын антропогенездің келеңсіз зардаптарынан қорғау. Геоэкологиялық анализ - геоэкожүйелерді олардың антропогендік өзгерістерін, сондай-ақ қоршаған ортаның экологиялық жағдайына, халықтың өмірі мен қызметіне әсер етуін, және де осы өзгерістердің салдарын анықтауға бағытталған кешенді зерттеу.
1.2 Су сапасын бағалау әдістері
Өзен сулары әдетте төмен минералдануға ие және тұщы суларға жатады. Өзендердің гидрохимиялық режимі деп су объектісіндегі судың химиялық құрамының оның бассейнінің физикалық - географиялық жағдайына және антропогендік әсеріне байланысты табиғи өзгеруі түсініледі.
Су гидрохимиясында белгілі бір зоналық қасиеттер байқалады, солтүстіктен оңтүстік бағытта шөлді аймақтарда
1) өзеннің минералдану дәрежесінің жоғарылауы
2) Су класының гидрокорбанаттан сульфатка дейін
Бұнымен қатар оңтүстікке қарай судың кермектігі артып, судағы органикалық заттардың мөлшері азаятынын қосу керек.
Минералдану дәрежесі бойынша О. А. Алекин келесі төрт өзен тобын ажыратады:
шағын минералдану суы бар өзендер( 200 мгл дейін);
орташа минералдану суы бар өзендер (200-500 мг л);
Минералдануы жоғары суы бар өзендер (500-1000 мг л);
күшті минералдану суы бар өзендер (=1000 мгл).
Гидрохимиялық режим Судың химиялық құрамдас бөліктерінің концентрациясының және судың физикалық қасиеттерінің көрсеткіштерінің, ластану деңгейінің, еріген заттардың ағынының және т. б. көпжылдық, маусымдық және тәуліктік ауытқулары түрінде көрінеді.
Өзендердің минералдануы өзендердің қоректену сипатына байланысты. Өзеннің еріген, жаңбырлы, мұзды суларымен қоректенуінің артықшылығы кезінде мипер-лизация ең аз болады. Esa қоректенуінде үлкен рөл атқара бастағанда жер асты сулары, минералдану артады, сондықтан көптеген өзендер судың минералдануының маусымдық өзгеруімен сипатталады: су тасқынының төмендеуі және өзен негізінен жер асты қоректенуіне ауысқан кезде меженге ұлғаюы. Ресей өзендерінің гидрологиялық режимі алуан түрлілігімен және өзендердің су режимдерінің және антропогендік әсер ету көздерінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша жер үсті суларының ластану дәрежесін кешенді бағалау әдісінің конструктивті ерекшелігі бірінші кезеңде судың химиялық құрамы мен оның режиміне егжей-тегжейлі компоненттік талдау жүргізу және бақыланатын ингредиенттер кешені мен су сапасының көрсеткіштерін бір мезгілде есепке алу үшін екінші кезеңде алынған бағалау компоненттерін кейіннен пайдалану болып табылады. Ластаушы заттар жиынтығының нақты шоғырлануы және оларға сәйкес нормативтер бойынша есептелген салыстырмалы сипаттама арқылы айқындалатын нақты бақылау пунктіндегі осы су объектісі суының ластану деңгейі кешенді бағалау әдісінің бірінші құрамдас элементі болып табылады.Судың ластану ұзақтығын жанама бағалау болып табылатын нормативтерден асатын концентрацияларды анықтау жиілігі де ластаушы заттардың су ортасының сапасына әсер ету өлшемін сипаттайды және ұсынылатын бағалау әдісінің келесі құрамдас бөлігі болып табылады.Судың белгілі бір ластаушы заттармен ластану деңгейінің үйлесуі және нормативтік талаптардың бұзылу жағдайларын анықтау жиілігі әр ингредиент пен ластану көрсеткіші судың жалпы сапасына енгізетін ластану үлесіне шартты түрде сәйкес келетін кешенді сипаттамаларды алуға мүмкіндік береді.Су объектілерінің су сапасы Судың химиялық құрамының жекелеген көрсеткіштерінің, ұзақтығының, әрқайсысының әсер ету шараларының және осы бағалау сипаттамаларының әртүрлі комбинацияларының ғана емес, сонымен қатар кешенді бағалауда ескерілетін ластаушы заттардың тізімі мен санының функциясы болып табылады. Бір мезгілде болған кезде уытты заттардың әсер етуінің аддитивтілік шартын қабылдай отырып, су сапасының түпкілікті кешенді көрсеткіші әрбір ластаушы заттың үлесін жеке бағалайтын жекелеген көрсеткіштердің жиынтығымен айқындалады. Осыған сәйкес формальды сипаттамалар жиынтығы бағалау көрсеткіштерінің екі тобынан есептеледі аралық және негізгі. Аралық топқа кіретін көрсеткіштердің көпшілігі жақсы белгілі және негізгі көрсеткіштер мен қауіпсіздік коэффициентін одан әрі есептеу үшін пайдаланылады. Негізгі көрсеткіштер су объектілеріндегі судың ластану дәрежесін кешенді бағалауға қызмет етеді. Судың сапасын бағалау барлық көрсеткіштер жиынтығын, сондай-ақ олардың жеке топтарын немесе жеке сипаттамаларын пайдалана отырып жүргізілуі мүмкін. Бағалау үшін сандық мәндерден басқа, сәйкес сапалы ауызша сипаттамалар да қолданылады.
Бұл әдіспен алынған ең ақпаратты жан-жақты бағалаулар:
-- судың ластануының үлестік комбинаторлық индексі
(СЛҮКИ);
-- су сапасының класы.
СЛҮКИ мәні әртүрлі ластану дәрежесіндегі суларда 1-ден 16-ға дейін өзгеруі мүмкін. Индекстің жоғары мәні әртүрлі учаскелердегі, нүктелердегі судың ең нашар сапасына сәйкес келеді және т.б. СЛҮКИ мәндері негізінде жүзеге асырылатын су сапасының классификациясы жер үсті суларын ластану дәрежесіне қарай 5 классқа бөлуге мүмкіндік береді:
1 класс - шартты түрде таза;
2 класс - аздап ластанған;
3 класс - ластанған;
4-класс - лас;
5-класс - өте лас
Судың ластаушы заттар кешенімен ластануының жоғары дәрежесі жоғары класс санына сәйкес келеді .Есептеулерді бастамас бұрын ингредиенттер мен көрсеткіштердің тізімі анықталады, олардың негізінде кешенді көрсеткіштер есептеледі. Ақпараттық материалдарды дайындау үшін үш тізімді пайдалану ұсынылады.Әкімшілік органдарға ақпараттық материалдарды дайындау кезінде № 1 міндетті тізім қолданылады. Оған Қазақстан Республикасының жер үсті суларының көпшілігіне тән 15 ластаушы заттар кіреді. Бірыңғай тізбе бойынша кешенді бағалау көрсеткіштерін есептеу кез келген уақыт кезеңіндегі судың ластану жағдайын бағалау кезінде де, оның кез келген өзгерістерін анықтау кезінде де аумақтық аспектіде жер үсті суларының сапасын салыстырудың дұрыстығын қамтамасыз етеді.
№ 1 міндетті тізбе
Cуда еріген оттегі
Биологиялық оттегі тұтыну (БОТ5) (02)
Химиялық оттегі тұтыну(ХОТ)
Aенолдар
Vұнай өнімдері
Нитрит иондары (NOj)
Нитрат иондары (NOj)
Аммоний ионы (NHJ)
:алпы темір
Мыс (Ci2+)
Мырыш (Zn2+)
Никель (Ni2+)
Марганец (Мп2+)
{лоридтер
Cульфаттар
Ұсынылған № 2 тізбе міндетті тізімде көрсетілген заттардан басқа нақты ластаушы заттарды есепке алу қажеттілігі бар бөлімдер мен пункттер үшін СЛҮКИ есептеу кезінде пайдаланылады. Бұл тізбеге №1 толық міндетті тізімді және кейбір ЖГМС аумағындағы белгілі бір су объектілеріне тән және жергілікті таралуы бар нақты ластаушы заттарды қамту керек.Арнайы ластаушы заттарға сынап, кадмий, қорғасын, мышьяк, бор, фтор, алюминий, формальдегид, анилин, метилмеркаптан, сульфидтер мен күкіртсутек, хлорорганикалық және фосфорлы пестицидтер және т.б.Судың санитарлық қауіпсіздік негізде судың микробиологиялық және паразитологиялық көрсеткіштері белгіленеді (көлем бірлігіне микроорганизмдердің саны мен ішек таяқшасы тобындағы бактериялардың саны). Судың химиялық құрамының зиянсыздығын сипаттайтын токсикологиялық көрсеткіштері химиялық заттардың құрамымен анықталады. Органолептикалық қасиеттеріне температура, мөлдірлік, түс, иіс, дәм, қаттылық жатады.
Шаруашылық, ауыз және мәдени суды пайдалануға арналған су қоймасының суындағы ШРК (ШРК) - адам ағзасына өмір бойы тікелей немесе жанама әсер етпеуі тиіс судағы зиянды заттың концентрациясы.Балық шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын су қоймасының суындағы ШРК (ШРКБШ) - судағы зиянды заттың концентрациясы, ол балық популяциясына, ең алдымен кәсіптік популяцияларға зиянды әсер етпеуін есептейді.Сондай-ақ судың сапасын бағалау және су объектісінің ағымдағы жағдайын өткен жылдары белгіленген сипаттамалармен салыстыру гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша судың ластану индексі (СЛИ) негізінде жүзеге асырылады. Бұл көрсеткіш ШРК бойынша су сапасының алты көрсеткішін екере отырып есептеледі: еріген оттегі, биологиялық оттегі шығыны, фенол мөлшері, аммиак пен нитрат азоты, мұнай өнімдері:СЛИ(ИЗВ) белгілі бір су объектісінде (өзен, көл, су қоймасы және т.б.) судың қаншалықты ластанғанын сипаттайтын сандық көрсеткіш.
СЛИ анықтау процессі төмендегідей кезекпен жүреді
Сынамалар жүргізу арқылы ШРК асып кету фактісін анықтайды
Оның ШРК неше есе асқандығы анықталады
Осы бұзушылықтар анықталған жылдағы немесе басқа кезеңдегі жағдайлардың саны анықталады.
Гидрохимиялық СЛИ(ИЗВ) қосымша көрсеткіш болып табылады және жеке ингредиенттердің қатаң шектеулі саны үшін ШРК-дан асудың орташа үлесін білдіреді және мына формула бойынша есептеледі:
ИЗВ=1n*i=0n=16*i=1nCiПДКвi
мұндағы n - индексті есептеу үшін қолданылатын көрсеткіштер саны; Ci - судағы химиялық заттың концентрациясы, мгл; (ПДК)ШРК i - заттың судағы шекті рұқсат етілген концентрациясы, мгл.
Тұрмыстық және шаруашылық-тұрмыстық суды пайдалану үшін су объектілері үшін СЛИ(ИЗВ) анықтау кезінде есептеу ең жоғары артық коэффициенті бар алты құрамдас бойынша ШРК мәні бойынша жүргізіледі ( C MPC in ), яғни. n = 6, шектелген деп аталатын көрсеткіштердің ішінде еріген оттегінің концентрациясы және БОТ5 мәні міндетті болып табылады
СЛИ өлшеу бірнеше кезеңде жүзеге асырылады .
Белгілі бір ластаушы элементтің (Ci) концентрациясын анықтаймыз.
Алынған мәнді ШРК-ға бөлеміз
Мұндай бөлулердің қосындысы әрбір ластаушы үшін i=1-ден n-ге дейін алынады
Содан кейін 6-ға бөлінеді, яғни ластаушы заттардың жалпы саны (n = 6).
Кешенді бағалау көрсеткіштерін есептеу техникасы
Судың ластануының кешенділік коэффициентінің көмегімен Сынамадағы, жармадағы, пункттегі, су ағынындағы және т. б. судың ластануының кешенділік коэффициентінің мәнін есептеу алдымен әрбір талдау нәтижесі үшін формула бойынша жүргізіледі
Kfj=NCfjNfj*100
мұндағы Kfj жақтауын талдау нәтижесіндегі F-дегі судың ластануының кешенділік коэффициенті;Nfj жақтауы үшін талдау нәтижесінде F-дегі мазмұны немесе мәні тиісті ШРК-дан асатын нормаланатын ингредиенттер мен су сапасының көрсеткіштерінің саныNfj Jжақтауы үшін F талдау нәтижесінде анықталған нормаланған ингредиенттер мен су сапасының көрсеткіштерінің жалпы саны
Есептелген уақыт аралығы күрделілік коэффициентінің орташа мәнімен Кj сипатталады.
Kj=f=0n1Kjnkj
мұндағы nkj J бөлімдегі күрделілік коэффициентінің мәндері K уақыт кезеңі үшін есептелген суды талдау нәтижелерінің жалпы саны.
Ластанудың жоғары және өте жоғары деңгейі жағдайларының таралуын есепке алу үшін судың ластану күрделілік коэффициенттерінің ұқсас есептеулері ластанудың жоғары және өте жоғары деңгейіне сәйкес келетін концентрация мәндері бойынша жүргізіледі.
Судың жоғары ластануының күрделілік коэффициентін есептеу формула бойынша жүргізіледі
Kвзfj=NCвзfjNfj
мұндағы Kвзfj - j бөліміндегі химиялық талдау нәтижесі үшін F судың ластануының жоғары деңгейінің күрделілік коэффициенті;NCвзfj - мазмұны немесе мәні оларға сәйкес келетін жоғары ластану критерийлерінен асатын нормаланған ингредиенттер мен су сапасы көрсеткіштерінің мөлшері.
2.Шығыс Қазақстан облысының физ-географилық сипаттамасы
2.1 Географиялық орны
Шығыс Қазақстан обылысының аумағы солтүстіктен оңтүстікке 51-46 Солтүстік ендік жәнеде батыстан шығысқа қарай 81-87 шығыс бойлық аралықтарын қамтыйды. Шығыс Қазақстан облысы Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан ойпатын, Қалбі таулы аймақтарын, Ертіс жазығын, Сауыр-Тарбағатай жоталарын және Қазақстан қыраттарының шығыс бөлігін алып жатыр. Аумағы 97,8 мың. Км тең, Солтүстігінде Рессей федерациясымен шығысында Қытай халық республикасымен батысымен оңтүстігінде Абай обылысымен шектеседі.
2022 жылы наурыз айында Қасым-Жомарт Тоқаевтың бұйрығымен бұрыңғы Семей облысы Шығыс Қазақстан облысының құрамынан бөлініп шықты. Шығыс Қазақстан облысының географиялық жағдайының ерекшеліктері оның Еуразияның ең үлкен материгінің қойнауында, оның орталық бөлігінде ұлы жазықтар - Батыс Сібір, Орта Азия және Қазақстанның шекарасында орналасуында. Оның аумағында планетаның континенттік полюсі және Еуразияның географиялық орталығы орналасқан.
Сурет 1. Шығыс Қазақстан облысының физикалық картасы
2.2 Геологиялық құрылымы және жер бедері
Облыстың көп бөлігін Алтай таулары алып жатыр олар табиғи-территориялық кешендердің геологиялық-геоморфологиялық құрылымының ерекшеліктеріне, даму тарихына, дифференциациясына қарай олар ажыратады. Қалба жотасы, Оңтүстік және Рудный Алтай. Ең биік нүкте Алтай - Катунь жотасының Белуха тауы (4506 м)
Жер бетінің құрылымы бойынша Шығыс Қазақстан төрт облысқа бөлінеді. Қарастырылып отырған аумақтың солтүстік-шығыс бөлігі Саян-Алтай тау жүйесінің оңтүстік-батыс шеткі бөлігін қамтиды және геологиялық әдебиеттерде Оңтүстік-Батыс Алтай деген атпен белгілі. Оңтүстік-шығысында Зайсан тау аралық ойпатының жазығы оңтүстік пен оңтүстік-батыстан Сауыр-Тарбағатай жоталарымен қоршалған. Сипатталған аумақтың батыс және оңтүстік-батыс бөліктерін Орталық Қазақстанның кең-байтақ аласа таулы жазықтары алып жатыр.
Оңтүстік-Батыс Алтай - таулы аймақ. Оның солтүстік шекарасын бойлай Таулы Алтай деп аталатын жоталар орналасқан, олар Обь және Ертіс өзендерінің суайрық жоталар қызметін атқарады. Олардың ең биік шыңы - Белуха тауы (4620 м). Осы орографиялық орталықтан солтүстік-батыс бағытта үздіксіз жоталар тізбегі созылып жатыр: Листвяга, Холзун, Көксу таулары және Тигирецкий жотасы. Олардың биіктігі 2200-2800 м, оңтүстік-батысқа қарай төмендейді. Бұл негізгі су айрығы оңтүстік-батыстан тау жоталары мен жоталарының күрделі жүйесімен түйіседі, олардың ішінде ең маңыздылары Ульбинский (1800-2200 м), Ивановский (2800 м дейін) және Убинский (1100-2000 м) жоталары, оңтүстік-батысқа қарай соғып, Ертістің оң жағалауындағы сағаларының - Уба, Үлбі және Бұқтырманың су айрығын құрайтын бұл жоталар, пайдалы қазбалары көп болғандықтан Кенді Алтай деген атқа ие болды
Оңтүстіктен Зайсан ойпатымен шектесетін, Сауыр-Тарбағатай аймағына кіретін ендік бойынша созылған жоталар жүйесі биік таулы, орта таулы және аласа таулы рельефті типтермен берілген. Шығыста тау жүйесі ендік бағытта созылып жатқан Сауыр жотасынан басталады (жотаның шығыс жартысы Қытай Халық Республикасының шегінде орналасқан). Сауыр - сипатталған тау жүйесіндегі ең биік жота (3816 м дейін)
Облыс аумағында бірнеше тау аралық ойпаңдар бар. Сауыр тобының жоталары мен Тарбағатай жотасының арасында солтүстік-батыс бағытта ұзындығы 70 км, ең көп ені 30 км-ге жететін Шілікті ойысы жатыр. Оның бүйірлерінен ортасына қарай көлбеу тегіс тегіс беті орташа абсолютті биіктігі 1100-1200 м; Ойпаттың шығу тегі тектоникалық процестермен байланысты, оның беті төрттік кезеңінің қиыршық тасты шөгінділерінен құралған. Ойпаттың орталық бөлігін сортаңдармен қоршалған кең байтақ Қызыл-Шілік алқабы алып жатыр. Батпақты ауданы 180-200 км². Одан бастау алған Қандысу өзені солтүстік-батыс бағытта ағып жатыр. Сайқан мен Сауыр жоталарының арасында Кендірлік ойысы бар, оның орталық бөлігінде Ақжал жотасы осі бойымен созылып жатыр, солтүстік-батыс бағытта 25 км-ге созылып, ортаңғы бөлігінде ені 14 км-ге жетеді, оның абсолютті беткі белгілері 1000-1600 м, ал Ақжал жотасы шығыста 2000 м-ден батыста 1300-1400 м-ге дейін. Жалпы ауданы шамамен 28 км² болатын Жеменей науасы Зайсан қаласының оңтүстігінде, Жеменей Үйдененің сағасында орналасқан. Оның жазық бетінің абсолютті белгілері 1000-1300 м.
Зайсанмаңы ойпаты солтүстікте Алтай мен Қалба, оңтүстігінде Сауыр-Тарбағатай тау құрылымдарының арасында орналасқан. Геоқұрылымдық тұрғыдан алғанда қалыңдығы 2000 м-ге дейін жететін кайнозой шөгінділерімен толтырылған жас тау аралық шұңқыр.
Зайсан ойпатының (Батыс және Орталық Зайсан маңы) көп бөлігінің рельефі аккумуляциялық аллювийлі-пролювийлік және аллювийлі-көлдік жазыққа ұқсайды. Жазықтың тегіс беті қазіргі уақытта Бұқтырма су қоймасымен жабылған Зайсан көлі орналасқан ойпаттың ортасына қарай аздап еңіс, су деңгейінің абсолютті биіктігі 394,8 м. Ойпат аумағының көп бөлігіндегі абсолютті биіктіктер 400-480 м аралығында.Ертіс өзенінің сол жағалауындағы ойпаттың оңтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бөлігінде кең аумақтарды жоталы эолды құмдары алып жатыр. Бұл аймақтардың ландшафттары құмды шөлге ұқсайды.
Алтай мен Сауыр-Тарбағатайдың батысында жатқан кең-байтақ аумақтар әдебиетте қазақтың ұсақ шоқылары деген атпен белгілі. Шығыс Қазақстан шекарасына оның оңтүстік-шығыс бөлігі ғана кіреді. Аймақтың көп бөлігінің рельефі төмен төбелердің көтерілген денудациялық жазықтарымен бейнеленген, олар жайлап еңісті таулар мен ығысқан палеозой жыныстарынан тұратын жоталар мен қоңыр неогендік саздармен толтырылған кең жазық ойпаңдар мен қалыңдықтағы төрттік сазды-детриттік пролювийден тұрады. бірнеше ондаған метрге дейін.
Альпілік тектоникалық қозғалыстар мен онымен байланысты және аккумуляциялық процестер Шығыс Қазақстан рельефінің негізгі белгілерін жасады, олар көрініс тапты.
Кейбір геологтар облыс аумағы ұзындығы жүздеген шақырым және ені ондаған шақырым болатын жер қыртысының алып шұңқырын бейнелейді деп санайды. Шұңқыр осі солтүстік-батыс бағытта Зайсан-Семей сызығының бойымен созылған. Оның шеттері көтеріңкелінген: солтүстік-шығысында таулы Алтай, оңтүстік-батысында Тарбағатай. Бұл шеткі аймақтарда протерозой мен төменгі палеозойдың ең көне жыныстары жер бетіне шығып жатыр. Территорияның ежелгі іргетасы блокты құрылымға ие және бір-бірінен жарылымдармен бөлінген көтермелер мен науалардан тұрады. Олардың ең ірілері - Ертіс және Батыс Қалба жарылыстары.
Палеозойдың басы теңіз дәуірі болды және карбон кезеңіне дейін жалғасқан күшті жанартаулық белсенділікпен сипатталды.
Төменгі палеозойдың тау жыныстары қатты өзгерген (метаморфозға ұшыраған әктастар, құмды-аргиллді теңіз және жанартаулық шөгінділер). Тектоникалық және магматикалық белсенділіктің төменгі палеозой циклі кезінде (каледон қатпарлығы) оңтүстік-шығыста Алтайдың таулы құрылымдары пайда болды. Тау жыныстары мыжылып, магмалық балқымалармен бұзылды. Герцин құрылымдары каледондықтардан Солтүстік-Шығыс жарылысы арқылы бөлінген.
Шығыс Қазақстанда таралу аймағы бойынша негізгілері герциндік құрылымдар: Кенді-Алтай, Қалба, Оңтүстік Алтай көтерілімдері. Олар каледон қатпарлығында қатпарлану мен магматизмнің жоғарғы палеозой циклі кезінде қалыптасқан. Осы уақыттағы жыныстарда Кенді алтайдағы полиметалл кен орындарының көпшілігі қалыпсатқан. Герцин циклі кезінде көтерілімнің ортаңғы бөлігі баяу шөкті.
Мезозой дәуірі аймақтың геологиялық дамуындағы ұзақ тыныштық дәуірі болды. Мезозой кезінде Алтайдың барлық тау құрылыстары біртіндеп жойылып, олардың орнында кең жазық - пенеплен пайда болды. Рудалық Алтайдың қазіргі рельефінде жаңа қозғалыстармен едәуір биіктікке көтерілген бұл ежелгі тегістеу беттері жақсы сақталған.
Альпі қатпарлығы нәтижесінде мезозойдың қалған бөлігі жер қыртысының белсенді қозғалысымен ауыстырылды. Бұл кезеңде Алтайдың бүкіл аумағы сынғыш тақтайдай көтерілді. Алтайдың қазіргі жүйесі және ондағы әсіресе жекелеген аймақтар күрделі қатпарлы және блоктық құрылымға ие, яғни ойпаттарда салыстырмалы ауытқу (төмендету) және тауларда көтерілу басым.
Сурет 2. Шығыс Қазақстан облысының геологиялық картасы
2.3Төрттік шөгінділер
Шығыс Қазақстанның төрттік кезеңдегі даму тарихы оның палеоген мен неогеннің басында климаты бірқалыпты жылы болған, аумағы қатты тегістелген кездегі дамудан мүлде өзгеше. (Бұл сол кездегі шөгінділердің түрінен анық көрінеді, олар ауасызданған полимиктикалық материал қоспасынсыз үгілу қыртысының эрозиясының өнімдері). Климаттық жағдайлардың бір мезгілде нашарлауымен азды-көпті рельефтің пайда болуының басталуы Неогеннің екінші жартысына келеді, ол негізінен қазіргіге ұқсас өзен желісі дамыған. Бұған жазық жерлерде барлау нәтижесінде табылған миоцен-плкоцен аңғарлары дәлел. Бұл аңғарлардың түбіндегі шөгінділерде полимиктикалық құрамды ұсақ тас пен қиыршық тас бар. Рельеф түзілуінің күрт өсуі неогеннің соңы мен төрттік кезеңнің басында орын алды. Бұл тек осы ғана емес, сонымен қатар көршілес аумақтарда да кең таралған және көптеген геологтар төрттік жүйенің негізі ретінде қабылданған Жоғарғы Гоби конгломератының құрамына кіретін ірі түйіршікті материалдың болуымен дәлелденеді.
Төрттік шөгінділер Шығыс Қазақстан аумағының едәуір бөлігін алып жатыр, олар тек жазық аймақтарда ғана емес, сонымен қатар орта және аласа тауларда да кең игерілген (Рудный Алтайда олар бүкіл аумақтың 70% дейін алып жатыр). Дегенмен, олардың қуаты негізінен жер бетінің бірінші метрін немесе тіпті метрдің бір бөлігінен де аз. Мысалы, Жарма зонасының сәл тегістелген жерлерінде аэрофотосуреттерде палеозой қабаттары кей жерлерде төрттік дәуірдің жұқа жамылғыларынан көрініп жатыр. Аллювий шөгінділері (әдетте делювиальды шөгінділер қоспасы бар) негізінен рельефтегі тау жоталарының етегіндегі аллювиальды желдеткіштерде орналасқан өзен аңғарларындағы шөгінділердің төрттен бір бөлігінде ондаған метрмен көрсетілген қалыңдықтың едәуір маңыздылығы байқалады. өзен атыраулары Зайсан ойпатының көл су қоймаларына құяды, бұл жерде кейінірек құмды аллювиалды материалдың қайта жылтыратылуына байланысты дөңес, бұршақ және шағыл құмдар пайда болды. Таулардың тегіс шөгетін жерлерінде және мұндай аймақтардың ірі өзен аңғарларында лесс тәрізді жыныстардың көп метрлік қабаттары кездеседі.
Алтай мен Сауырдың биік таулы аймақтарында бұрын әлдеқайда үлкен болған шағын мұздықтар бүгінде де бар. Ең жоғары мұз басу Алтай мен Сауырдан басқа (таулы аймақтың көп бөлігін мұз басқан), Тарбағатайда да мұздықтар болған орта төрттік дәуірінде болды. Ерте төрттік мұзданудың болғаны әлі белгісіз. Егер солай болса, ол кейінгі максимумнан - ортаңғы төрттік дәуірінен аз болды, ол ескі мұз басудың іздерін өшіре алады. Жоғарғы төрттік дәуірінде тек Алтай мен Сауырда қазіргі мұздықтардан бірнеше шақырым төмен түсетін аңғарлық мұздықтар ғана болды.
2.4Климаттық ерекшеліктері
Шығыс Қазақстан облысының географиялық орны ерекше. Ол мұхиттардан бөлініп, Еуразияның орталығында орналасқан. Оның аумағы Арктика бассейніне ашық, бірақ Азияның ең биік тау жүйелерімен Үнді мұхитының әсерінен оқшауланған.Географиялық орны континенттілік және ылғалдылық дәрежесінің айырмашылығы, жыл маусымдарына сәйкес температуралық жағдайлардың өзгеруі, климаттық типтердің алуан түрлілігі сияқты климаттық ерекшеліктермен байланысты.
Облыс ауа массаларының батыс-шығыс тасымалдануымен сипатталатын қоңыржай климаттық белдеудің оңтүстік жартысында орналасқан. Оның аумағы қалыпты және әлсіз ылғалды аймақтарға жатады, ал тау беткейлерінде ылғалдылық биіктікке қарай артады. Қоңыржай белдеуде барлық физикалық-географиялық процестердің, соның ішінде климатты құрайтындардың маусымдылығы айқын көрінеді.
Шығыс субрегионының климаты қоңыржай континенттіктен күрт континенттікке ауысады. Күрделі таулы рельефтің алуан түрлілігіне байланысты субрегионның табиғи-территориялық кешендерінің климаттық жағдайлары тік аймақтық заңға бағынады.
Шығыс Қазақстанның жыл және жаз бойынша орташа радиациялық балансы оң. Қыстың төрт айында теріс.Аудан территориясында бір-біріне ұқсамайтын ауа массалары өзара әрекеттеседі: континенттік қоңыржай ауа (cUV) және континенттік тропиктік ауа (cT). Олардың пайда болу себебі - жер бетінің біркелкі қызуы. Ауа массалары аумақ бойынша қозғала отырып, бірте-бірте өзгереді, яғни астыңғы беттің әсерінен олардың қасиеттерін өзгертеді. Бірақ жылдың барлық маусымында қоңыржай ауа басым.
Облыс аумағы өзінің орналасуына байланысты қыста да, жазда да ылғалды ауа массасына қол жеткізе алмайды. Бұл жерге түсетін ауа массалары әдетте ылғалдан азаяды, сондықтан аймақтың климаты жалпыға бірдей дерлік айқын құрғақшылықпен сипатталады. Атмосфералық фронттар белсендірілетін тау жоталарына жақындаған сайын жауын-шашын мөлшері артады. Таулы аймақтардағы беткейлердің биіктігіне, жер бедері мен экспозициясына байланысты орташа есеппен 400-800 мм-ге дейін төмендейді, ал батыс-шығыс көлікке ашық батыс беткейлерде - 1500 мм-ге дейін (Малая Үлбі). Таулардың ішкі беткейлерінің тар аңғарлары құрғақ болып шығады. Алтай тауларының Зайсан көлінің алабына қарайтын оңтүстік беткейлері әсіресе құрғақ, оның жылдық мөлшері небәрі 160 мм шамасында. Ауаның су буымен қанығу дәрежесін сипаттайтын ауаның салыстырмалы ылғалдылығы да климаттың шектен тыс құрғақтығын көрсетеді.
Сурет 3. Өскемен қаласы бойынша жылдық орташа жауын шашым мөлшері
Солтүстік
Солтүстік шығыс
Шығыс
Оңтүстік шығыс
Оңтүстік
Оңтүстік Батыс
Батыс
Солтүстік Батыс
12,3
3,9
10,1
15,9
8,2
8,9
17,4
23,5
Сурет 4 Өскемен қаласы бойынша жел розасының орташа көрсеткіші 1990-2020
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
7
9
7
12
23
26
26
27
20
11
7
10
Сурет 5. Өскемен қаласы бойынша ашық күндер саны
Радиациялық баланс. Жылы мезгілде радиациялық баланс барлық жерде, маусым-шілдеде ең үлкен мәндермен оң болатын биік таулы Альпі белдеуін қоспағанда теріс сальдо қарашадан ақпанға дейін барлық жерде байқалады және желтоқсан-қаңтар айларында ең төменгі мәндерге жетеді.
Радиациялық баланстың максималды орташа айлық мөлшері 9,8-10 ккалсм, ал ең азы - 1,7-1,9 ккалсм жетуі мүмкін. Радиациялық баланстың жылдық жиынтық мәндері биік таулы аймақтарда 35-40 ккалсм-ден солтүстік тау етегіндегі аудандарда 40-42 ккалсм-ге дейін ауытқиды және Зайсан ойпатының оңтүстігінде 50 ккалсм-ге жетеді.
2.5Гидрология
Шығыс Қазақстан облысы Солтүстік Мұзды мұхит, Каркас теңіз бассейніне және Балқаш-Алакөл ішкі ағынсыз аймағына жатады. Су алабы Тарбағатай, Шыңғыстау жоталарының бойымен өтеді. Каркас теңіз алабының басты өзені - Ертіс (Қазақстан шегінде 1700 км). Негізгі салалары Бұқтырма, Үлбі, Уба, Чар, Қызылсу, Күршім.
Сарыарқаның өзендері тайыз, көпшілігі құрғап барады (Алтынсу, Шаған, Бұғаз, Бақанас, Қаракөл, Аягөз). Облыста 1968 көл бар. Территориядағы көл мөлшері 0,37% құрайды. Көлдер аумақ бойынша өте біркелкі емес, негізінен Ертіс өзенінің бассейнінде және оның салаларында, биік таулы жерлерде - Берел мұздықтарына жақын орналасқан. Ірі су қоймалары өзен аңғарлары мен тау аралық ойпаңдармен шектелген.
Облыстың ірі көлдері: Зайсан, Марқакөл. Марқакөлді сұлулығы жағынан әлемдегі ең терең көл - Байкалмен салыстыруға болады. Оның теңіз деңгейінен биіктігі - 1449 м, ұзындығы - 35 км, ені - 19 км облыс шегінде, оңтүстік - батыс Алтайда жалпы ауданы 99,1 шаршы км болатын 350-ден астам мұздықтар бар. Ірі және кіші Бұқтырма мұздықтары. Бұқтырманың бастауында 9 мұздық бар.
Жоғарғы Ертіс ойпатының гидрографиялық желісінің құрылымы күрделі рельефпен, ендік және тік белдеулермен, әртүрлі климаттық жағдайлармен анықталады. Гидрография мен өзендердің режимін алдын ала анықтайтын физикалық-географиялық белгілері бойынша Ертіс өзенінің алабы таулы және жазық бөліктерге бөлінеді.
Алаптың таулы бөлігіндегі мәліметтер бойынша Ертіс өзенінде (Семей қаласына дейін) 13201 өзен бар. Оның 6-ы ұзындығы 200 км-ден асатын ірі және орта өзендерге, ал қалған 13195-і шағын өзендерге жатады. Сонымен бірге оның 13 016-сы ұзындығы 25 км-ден аз су ағындары. деректері бойынша Ертіс өзені алабының жазық бөлігінде Павлодар облысында жалпы ұзындығы өзендер мен уақытша су ағындары бар. 10 км-ден астам 130-ға жуық. Су ағындарының шамамен 90% -ы 50 км-ге дейін және тек 10% -ы 50 км-ден асады. Ертіс алабындағы өзен желісінің орташа тығыздығы 0,27 кмкм². Ең жоғары мәндер Ертіс ойпатының (Батыс және Солтүстік Алтай) оң жағалауы, жақсы ылғалданған аймақтарына тән, оң жағалаудың кейбір аудандарында (Оба өзені бассейні) 0,70 0,75 кмкм² жетеді . Сол жағалаудағы жазық және төбе-төбелік құрғақ аймақтарда 0,10 - 0,15 кмкм² сирек кездесетін гидрографиялық желі бар. кейбір аудандарда 0,04 - 0,02 кмкм² дейін төмендейді. Қазақтың таулы аймақтарының гидрографиясы өзендердің транзиттік учаскелері мен эпизодтық су ағындарының арналарымен, ал Жайсан алабында және жазық Ертіс өңірінде кепкен көлдерге толы көптеген құрғақ арналармен, жыралармен, құрғамайтын ойпаңдармен бейнеленген. Тек Шыңғызтау, Тарбағатай, Сауыр және Қалба жотасының беткейлерінде рельефтің биіктігі және сәйкесінше тұрақты ағысы бар өзендердің саны артқанда өзен желісінің тығыздығы 0,40-0,50 кмкм2 дейін артады.
Өзендер.
Ертіс өзені. Қазақстандағы ең ірі, Обь өзенінің сол саласы және Ертіс су шаруашылығы бассейнінің бас су артериясы. Қытайдағы Моңғол Алтайының оңтүстік-батыс беткейіндегі мұздық белдеуінен басталып, Қазақстанды кесіп өтіп, Ресейдегі Обь өзеніне құяды. Қара теңіз алабына жатады. Ертістің жалпы ұзындығы 4280 шақырым болса, оның 618 шақырымы Қытайда, 1698 шақырымы Қазақстанда, 1964 шақырымы Ресейде. Ертіс өзенінің су жинайтын ауданы 1,65 млн км². Жайсаң көлдеріне құятын өзен Қара Ертіс (Қара Ертіс) деп аталады. Қара Ертістің ұзындығы 672 км, Ертістің Жайсаң көлінен Обь өзеніне құярына дейінгі ұзындығы 3501 км. Қара Ертіс Қазақстан аумағына орташа жылдық су шығыны шамамен 300 м³с болатын салыстырмалы түрде жоғары суы бар өзен ретінде құяды. Семей қаласының орнында бұл ағызу үш есе дерлік және шамамен 880 м³с құрайды (Баженово ауылындағы Ертіс өзені), ал Ертіс су мөлшерінің 90%-ға жуығын ағып жатқан оң жағалау ағындарынан алады. Қазақстан Алтайының жоталарынан. Ресеймен шекаралас Прииртышский кентінің маңында табиғи ағыны 830 м³с .
Жоғарғы бөлігінде Жайсаң Ертіс көлдеріне құяр алдында Марқакөл көлінен ағатын Алқабектің оң жағалауы мен биік суды Қалжыр өзендерін алады. Бұқтырма өзенінің сағасынан төмен 1960 жылы Бұқтырма су электр станциясының бөгеті салынды. Қалыптасқан кері судың нәтижесінде еліміздегі ең ірі Бұқтырма су қоймасы Жайсаң көлдерін жұтып қойды. Бұқтырма су қоймасына бірқатар салалары - Күршім, Нарын, Бұқтырма, Үлкен Бөкен, Тайынты және дрек құяды.Өскемен облысында 1953 жылы Ертіс өзеніне Өскемен су электр стансасының бөгеті салынды. , ол Өскемен су қоймасын құрады. Осы бөгеттің астында оң жағалаудағы Үлбі саласы Ертіске құяды. 1988 жылы Шульба ауылының маңында ағыстың одан әрі төменгі жағында үшінші су қоймасы - Шүлбі су қоймасы құрылды, оған Обаның оң жағалауының тағы бір саласы құяды.
Ертістің оң жағалауындағы ең ірі және ең көп тараған салалары - Бұқтырма, Оба және Үлбі. Олар ылғалдылығы жоғары және таулы, ойлы-қырлы жер бедері бар Қазақстан Алтайының аумағында ағынды суды құрайды және өз кезегінде Шығыс Қазақстандағы өзен желісі мен ағынды қабатының ең жоғары тығыздығын анықтайды. Алтайдың Оңтүстік өзенінің оң жағалауындағы салаларының - Қарақобы мен Аққобы, Алқабек, Қалжыр, Күршім, Нарында су мөлшері аз.
Кендірлік, Үйдене, Қандысу, Тебіске, Қарбоға, Базар, Бұғаз, Көкпекті, Үлкен Бөкен, Қызылсу, Шар және Шаған Ертістің сол жағалауындағы өзендердің суы, олардың суы оң жақ тармақтарына қарағанда әлдеқайда аз. Бұл өзендердің бір бөлігі су төмен кезде төменгі ағысындағы борпылдақ төсеніш шөгінділерде жоғалып, Ертіс өзеніне жетпейді.
Айта кету керек, алаптың 28 су ағысы, соның ішінде Ертіс, трансшекаралық өзендер болып табылады. Олардың кейбіреулері шекараны белгілеп, одан 22 өзен өтеді. Ертіс алабындағы (Ертістің өзінен кейінгі) Қазақстанның мемлекеттік шекарасын кесіп өтетін ең ірі өзен - Қарақобы.
Ертістің асы аралас: жоғарғы ағысында тау-қарлы және мұздылық басым, төменгі ағысында қарлы, жер асты суы.
Ертіс су шаруашылығы бассейнінің жер үсті су ресурстары Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарынан бастау алатын өзендердің, соның ішінде Ертіс - Есіл бассейнаралық учаскесінің, сондай-ақ Ертіс өзенінің транзиттік өзенінің ағысы есебінен қалыптасады.
Жоғарғы Ертіс бассейнінің су ресурстарын есептеу үшін 182 өзеннің ағыны ескерілді, оның ішінде бассейннің оң жағалау бөлігі үшін 25 бақылау алаңының бақылау деректері пайдаланылды және 44 зерттелмеген өзеннің ағыны алынды. ескерілді: және зерттелмеген 69 өзеннің ағыны ескерілді.
Бассейннің су ресурстарының негізгі көздері:
Қара Ертіс (ҚР аумағына кіреді) - 30% (9,43 км²), оның ішінде:
ҚХР аумағында қалыптасқан - 23% (7,32 км³);
ҚР аумағында қалыптасқан 7% (2,11 км);
а) оң жағалау салалары
2) Бұқтырма 21% (6,91 км³);
3) Сол Үлбі - 17% (5,46 км³);
4) Үлбі - 9,0% (3,05 км):
5) Күршім - 6% (1,87 км²);
6) Тұрғысын 4,0% (1,44 км²)
7) Қалжыр - 2,0% (0,68 км²);
сол жағалау салалары
8) Кенділік (Шабақты және Үйдене салаларымен және т.б.) - 2,0% (0,72 км²)
Басқаларына Алқабек (Бас-Теректі, Ортатеректі) салалары, Тақыр, Жеңішке, Нарын, Қандысу сияқты оң және сол жағалаудағы шағын өзендер жатады. Қарбұға, Көкпекті, Үлкен Бөкен, Тайынты, Шар, Шаған, Түндік, Шідерті, т.б.
2.6 Топырақ
Күрделі жер бедері, негізгі тау жыныстарының алуан түрлілігі, климаттық ерекшеліктері қарастырылып отырған аймақтағы топырақтардың құрамын түзеді. Таулы рельефтің басым болуына байланысты көптеген аудандарда топырақтың тік зоналылығы байқалады. Тегіс және төбе-жоталы рельефті аймақтарда топырақтардың таралуы ендік белдеулік ерекшеліктерін көрсетеді.
Сарыарқа аймағында негізінен ашық каштан, сазды топырақтар басым. Төбелердің беткейлері мен төбесінде, тасты аймақтар арасында ақшыл каштан, топырақтар кездеседі. Шар, Ащысу, Шаған өзендерінің аңғарларында сортаң ашық каштан топырақтары барынша дамыған, олардың арасында сортаңдар мен cорлар (Ащысу өзенінің аңғары, Ертіс өзенінің сол жағалауы) кең массивтері кездеседі. Шыңғыс Тау жотасының етегінде ашық каштан жеңіл сазды және құмды сазды сортаң топырақтар кездеседі. Беткейлердің төменгі бөлігін таулы ашық каштанды орта және жеңіл сазды топырақтар алып жатыр, ал тау беткейлері мен су айрықтарының жоғарғы бөлігінде қара каштан қиыршық тасты жұқа топырақтар басым. Су алаптарында қара каштан сортаң топырақтар бөлек жерлерде кездеседі.
Сауыр-Тарбағатайдың солтүстік беткейлерінің төменгі бөлігінде де каштанды сазды топырақтар дамыған. Орталық батпақты бөлікті қоспағанда, бүкіл Шілікті алқабын алып жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz