Шығыс Қазақстан облысының ластану факторлары

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Сәулет Ержанат

Шығыс Қазақстан облысының жер үсті суларының ластану факторлары

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандық 5В060900 - «География»

Нұр-Сұлтан 2021

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

«Қорғауға жіберілді»

«__»2021 ж.

Физикалық және экономикалық

география кафедрасының

меңгерушісі:

PhD докторы, доцент м. а.

Рамазанова Н. Е.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Шығыс Қазақстан облысының жер үсті суларының ластану факторлары»

5В060900 - «География» мамандығы бойынша

Орындаған: Сәулет Ержанат

(қолы)

Ғылыми жетекші:

PhD докторы, аға оқутышы Жангужина А. А.

(қолы)

Нұр-Сұлтан 2023

Мазмұны

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Жаратылыстану ғылымдары факультеті,

Физикалық және экономикалық география кафедрасы,

“География” - 5В060900 мамандығы

“Бекітемін”

Кафедра меңгерушісі

Н. Е. Рамазанова

“___”20___ж.

Дипломдық жұмысты орындауға арналған

ТАПСЫРМА

Студент: Cәулет Ержанат

4 курс, Гг-45 тобы, 5В060900 - «География» мамандығы

1. Дипломдық жұмыс тақырыбы:

Шығыс Қазақстан облысының ластану факторлары

“26” қараша 2020ж. № 67-п ректордың бұйрығымен бекітілді

2. Дипломдық жұмысты тапсыратын уақыты:“20”мамыр2021 ж.
3. Жұмыста алынған мәліметтер

Мақалалар, кітаптар, интернет ресурстары, статьялар, ғылыми зерттеу жұмыстары бойынша баяндамалар

4. Дипломдық жұмысты жасауда туындайтын сұрақтар

Дипломдық жұмыстың құрылымы, негізгі мәлімет көздеріне жарамды кітаптар бойынша, жұмыс мазмұнын құруда туындайтын сұрақтар, зерттеу барысында қолданылатын әдістер

5. Графикалық мәліметтер тізімі: ArcGIS 10. 5. бағдарламасымен жасалған

карталар, карта-схема, сызбалар, кестелер

6. Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі: Чигаркин А. В., Самакова А. Б.

Белоног А. А., Якупов В. С., Егорина, А. В., Габов Ю. А.

7. Жұмыс бойынша кеңес беру (оларға қатысты жұмыстың бөлімдерін көрсету)

8. Дипломдық жұмысты орындау кестесі

Тапсырманың берілген уақыты: “ ” желтоқсан 202 ж.

Ғылыми жетекші: ___ ___Жангужина А. А. PhD докторы, аға оқутышы

Тапсырманы орындаушы: студентАқылбекова А. Б.

1. Зеріттеудің әдіснамалық жәнеде теориялық негіздері

1. 1Геоэкология туралы жалпы түсінік

Геоэкология термині үш түбірден тұрады: “geo” - грек тілінен аударғанда Жер “экос” - үй, “logos” - ілім, ғылым. Геоэкологияның пайда болуы 1939 жылы ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты. Ландшафттық экологияның негізін салушы неміс физик-географы, профессор Карл Тролл. «Геоэкология» деген кең ұғымның шеңберінде өте алуан түрлі ғылыми бағыттар мен практикалық мәселелер бар. Геоэкология қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің сан алуан аспектілерін қамтитындықтан, оның пәні, объектісі және мазмұны бойынша әртүрлі түсіндірмелер бар, геоэкологиялық зерттеу мәселелерінің шеңбері анықталмаған, жалпыға бірдей танылған әдіснама мен терминологиялық база жоқ. Геоэкологияның қалыптасу және даму тарихында 4 негізгі кезеңді бөліп көрсетуге болады:

1) геоэкологияның ғылым ретінде пайда болуы үшін геоэкологиялық білімді жинақтау және бар концепцияларды түсіну кезеңі (17 ғасырдан 1939 жылға дейін) ;

2) ландшафттық экологияның пайда болуымен байланысты географиядағы экологиялық көзқарас дамуының классикалық кезеңі (1939-1960 жж. ) ;

3) өзекті жаһандық және өңірлік экологиялық проблемаларды шешу үшін географиялық және экологиялық білімдерді біріктіруге байланысты салалық және кешенді геоэкологиялық зерттеулер кезеңі;

4) қазіргі заманғы өркениеттің тұрақты дамуы концепциясын жүзеге асыру үшін геоэкологиялық білімді жалпылау және геоэкология әдіснамасын әзірлеу кезеңі.

Геоэкология - географиялық процестер мен құбылыстарға экологиялық заңдылықтарды қолдануға негізделген география мен экологияның пәнаралық саласы. Геэкология немесе ландшафт экологиясы XX ғасырдың 30-40-шы жылдарының бас кезінде белгілі бір геожүйелер шегінде адамның экологиялық ортасын сипаттайтын экологияда (географияда) ғылыми бағыт ретінде пайда болды. «Геоэкология» терминін 1939 жылы неміс географы Карл Тролл ұсынған. Ол бұл тұжырымдаманы тірі ағзалардың ландшафттық ортамен әрекеттесу саласындағы географиялық зерттеулердің басымды міндеті ретінде пайдаланды. Одан кейінгі жылдары ландшафтық экологтар мектебі қалыптасқан Германияда геоэкология белсенді дамып келеді. Ең белсенді ландшафттық-экологиялық көзқарастар Э. Неф, Б. Хей және т. б. еңбектерінде дамыды. Геоэкология саласындағы жалпылау жұмыстары Л. Бейнхауэр мен Х. Вайничкенің «Ландшафтқа қамқорлық және табиғатты қорғау» еңбегі болды. Отандық географияда алғашқы кезеңде геоэкологиялық идеяларды В. Б. Сочава, В. М. Котляков С. Б. Лавровпен (1989) және В. С. Преображенскиймен және т. б. дамытты. «Геоэкология» термині Н. Ф. Реймерстің «Табиғатты пайдалану» сөздігіне (1990), кейін «Экологиялық энциклопедиялық сөздікке» (1999) енді. Ол Қазақстан Республикасының ғылыми мамандықтар номенклатурасында (25. 00. 36-геоэкология) белгіленген және бұл код ғылыми диссертацияларды қорғау үшін қолданылады. Бұл жағдай геоэкологияның географиялық бейіндегі ғылым ретінде ресми мойындалуын айғақтады. «Геоэкология» термині «геологиялық экологияға» да қатысты қолданылатынын атап өткен жөн. Дегенмен, географтардың «геоэкология» терминін қолданудағы басымдылығын ескере отырып, оны ландшафт немесе географиялық экология аналогы ретінде пайдалану географиялық ғылымдарда ғана негізделген. Геоэкологиялық зерттеулер әсіресе 20-21 ғасырлар тоғысында қарқынды дамып келеді. Геоэкологиялық көзқарастар А. Г. Исаченко, Т. А. Демина (1996), Б. В. Виноградов (1998) және т. б., Г. Н. Голубева (1999), Н. Н. Родзевич (2003), Н. Г. Комарова (2003. ) ; И. А. кина (2003) еңбектерінде жинақталған. 1995, 2000, 2003), М. Е. Белгібаева (2001) және т. б.

Геоэкологиялық зеріттеулер дәстүрлі, ландшафтық-географиялық және экологиялық зерттеулердің пәнаралық принциптері мен әдістеріне негізделген. Геоэкологиялық зерттеудің негізгі әдістері: далалық, сипаттамалық, тәжіри0белік, салыстырмалы және модельдеу. Көрсетілген әдістерге ортақ болып олардың жүйелік тәсілдің бір әдістемесі арқылы үйлесуі табылады. Жүйелік геоэкологиялық зерттеу әдісінің мәні табиғаттың элементтері мен антропогенез факторлары сияқты әртүрлі, бірақ өзара байланысты объектілерді әртүрлі техникалық объектілер мен технологиялық процестер түріндегі кешенді талдауда жатыр. Географиялық жүйелердің, оның ішінде ландшафттардың экологиялық жағдайын зерттеудің түпкі мақсаты - адам өмірінің ортасын антропогенездің келеңсіз зардаптарынан қорғау. Геоэкологиялық анализ - геоэкожүйелерді олардың антропогендік өзгерістерін, сондай-ақ қоршаған ортаның экологиялық жағдайына, халықтың өмірі мен қызметіне әсер етуін, және де осы өзгерістердің салдарын анықтауға бағытталған кешенді зерттеу.

1. 2 Су сапасын бағалау әдістері

Өзен сулары әдетте төмен минералдануға ие және тұщы суларға жатады. Өзендердің гидрохимиялық режимі деп су объектісіндегі судың химиялық құрамының оның бассейнінің физикалық - географиялық жағдайына және антропогендік әсеріне байланысты табиғи өзгеруі түсініледі.

Су гидрохимиясында белгілі бір зоналық қасиеттер байқалады, солтүстіктен оңтүстік бағытта шөлді аймақтарда

1) өзеннің минералдану дәрежесінің жоғарылауы

2) Су класының гидрокорбанаттан сульфатка дейін

Бұнымен қатар оңтүстікке қарай судың кермектігі артып, судағы органикалық заттардың мөлшері азаятынын қосу керек.

Минералдану дәрежесі бойынша О. А. Алекин келесі төрт өзен тобын ажыратады:

• шағын минералдану суы бар өзендер( 200 мг/л дейін) ;
• орташа минералдану суы бар өзендер (200-500 мг / л) ;
• Минералдануы жоғары суы бар өзендер (500-1000 мг / л) ;
• күшті минералдану суы бар өзендер (≥1000 мг/л) .

Гидрохимиялық режим Судың химиялық құрамдас бөліктерінің концентрациясының және судың физикалық қасиеттерінің көрсеткіштерінің, ластану деңгейінің, еріген заттардың ағынының және т. б. көпжылдық, маусымдық және тәуліктік ауытқулары түрінде көрінеді.

Өзендердің минералдануы өзендердің қоректену сипатына байланысты. Өзеннің еріген, жаңбырлы, мұзды суларымен қоректенуінің артықшылығы кезінде мипер-лизация ең аз болады. Esa қоректенуінде үлкен рөл атқара бастағанда жер асты сулары, минералдану артады, сондықтан көптеген өзендер судың минералдануының маусымдық өзгеруімен сипатталады: су тасқынының төмендеуі және өзен негізінен жер асты қоректенуіне ауысқан кезде меженге ұлғаюы. Ресей өзендерінің гидрологиялық режимі алуан түрлілігімен және өзендердің су режимдерінің және антропогендік әсер ету көздерінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді.

Гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша жер үсті суларының ластану дәрежесін кешенді бағалау әдісінің конструктивті ерекшелігі бірінші кезеңде судың химиялық құрамы мен оның режиміне егжей-тегжейлі компоненттік талдау жүргізу және бақыланатын ингредиенттер кешені мен су сапасының көрсеткіштерін бір мезгілде есепке алу үшін екінші кезеңде алынған бағалау компоненттерін кейіннен пайдалану болып табылады. Ластаушы заттар жиынтығының нақты шоғырлануы және оларға сәйкес нормативтер бойынша есептелген салыстырмалы сипаттама арқылы айқындалатын нақты бақылау пунктіндегі осы су объектісі суының ластану деңгейі кешенді бағалау әдісінің бірінші құрамдас элементі болып табылады. Судың ластану ұзақтығын жанама бағалау болып табылатын нормативтерден асатын концентрацияларды анықтау жиілігі де ластаушы заттардың су ортасының сапасына әсер ету өлшемін сипаттайды және ұсынылатын бағалау әдісінің келесі құрамдас бөлігі болып табылады. Судың белгілі бір ластаушы заттармен ластану деңгейінің үйлесуі және нормативтік талаптардың бұзылу жағдайларын анықтау жиілігі әр ингредиент пен ластану көрсеткіші судың жалпы сапасына енгізетін ластану үлесіне шартты түрде сәйкес келетін кешенді сипаттамаларды алуға мүмкіндік береді. Су объектілерінің су сапасы Судың химиялық құрамының жекелеген көрсеткіштерінің, ұзақтығының, әрқайсысының әсер ету шараларының және осы бағалау сипаттамаларының әртүрлі комбинацияларының ғана емес, сонымен қатар кешенді бағалауда ескерілетін ластаушы заттардың тізімі мен санының функциясы болып табылады. Бір мезгілде болған кезде уытты заттардың әсер етуінің аддитивтілік шартын қабылдай отырып, су сапасының түпкілікті кешенді көрсеткіші әрбір ластаушы заттың үлесін жеке бағалайтын жекелеген көрсеткіштердің жиынтығымен айқындалады. Осыған сәйкес формальды сипаттамалар жиынтығы бағалау көрсеткіштерінің екі тобынан есептеледі аралық және негізгі. Аралық топқа кіретін көрсеткіштердің көпшілігі жақсы белгілі және негізгі көрсеткіштер мен қауіпсіздік коэффициентін одан әрі есептеу үшін пайдаланылады. Негізгі көрсеткіштер су объектілеріндегі судың ластану дәрежесін кешенді бағалауға қызмет етеді. Судың сапасын бағалау барлық көрсеткіштер жиынтығын, сондай-ақ олардың жеке топтарын немесе жеке сипаттамаларын пайдалана отырып жүргізілуі мүмкін. Бағалау үшін сандық мәндерден басқа, сәйкес сапалы ауызша сипаттамалар да қолданылады.

Бұл әдіспен алынған ең ақпаратты жан-жақты бағалаулар:

- судың ластануының үлестік комбинаторлық индексі

(СЛҮКИ) ;

- су сапасының класы.

СЛҮКИ мәні әртүрлі ластану дәрежесіндегі суларда 1-ден 16-ға дейін өзгеруі мүмкін. Индекстің жоғары мәні әртүрлі учаскелердегі, нүктелердегі судың ең нашар сапасына сәйкес келеді және т. б. СЛҮКИ мәндері негізінде жүзеге асырылатын су сапасының классификациясы жер үсті суларын ластану дәрежесіне қарай 5 классқа бөлуге мүмкіндік береді:

• 1 класс - шартты түрде таза;
• 2 класс - аздап ластанған;
• 3 класс - ластанған;
• 4-класс - лас;
• 5-класс - өте лас

Судың ластаушы заттар кешенімен ластануының жоғары дәрежесі жоғары класс санына сәйкес келеді . Есептеулерді бастамас бұрын ингредиенттер мен көрсеткіштердің тізімі анықталады, олардың негізінде кешенді көрсеткіштер есептеледі. Ақпараттық материалдарды дайындау үшін үш тізімді пайдалану ұсынылады. Әкімшілік органдарға ақпараттық материалдарды дайындау кезінде № 1 міндетті тізім қолданылады. Оған Қазақстан Республикасының жер үсті суларының көпшілігіне тән 15 ластаушы заттар кіреді. Бірыңғай тізбе бойынша кешенді бағалау көрсеткіштерін есептеу кез келген уақыт кезеңіндегі судың ластану жағдайын бағалау кезінде де, оның кез келген өзгерістерін анықтау кезінде де аумақтық аспектіде жер үсті суларының сапасын салыстырудың дұрыстығын қамтамасыз етеді.

№ 1 міндетті тізбе

1. Cуда еріген оттегі
2. Биологиялық оттегі тұтыну (БОТ5) (02)
3. Химиялық оттегі тұтыну(ХОТ)
4. Aенолдар
5. Vұнай өнімдері
6. Нитрит иондары (NOj)
7. Нитрат иондары (NOj)
8. Аммоний ионы (NHJ)
9. :алпы темір
10. Мыс (Ci2+)
11. Мырыш (Zn2+)
12. Никель (Ni2+)
13. Марганец (Мп2+)
14. {лоридтер
15. Cульфаттар

Ұсынылған № 2 тізбе міндетті тізімде көрсетілген заттардан басқа нақты ластаушы заттарды есепке алу қажеттілігі бар бөлімдер мен пункттер үшін СЛҮКИ есептеу кезінде пайдаланылады. Бұл тізбеге №1 толық міндетті тізімді және кейбір ЖГМС аумағындағы белгілі бір су объектілеріне тән және жергілікті таралуы бар нақты ластаушы заттарды қамту керек. Арнайы ластаушы заттарға сынап, кадмий, қорғасын, мышьяк, бор, фтор, алюминий, формальдегид, анилин, метилмеркаптан, сульфидтер мен күкіртсутек, хлорорганикалық және фосфорлы пестицидтер және т. б. Судың санитарлық қауіпсіздік негізде судың микробиологиялық және паразитологиялық көрсеткіштері белгіленеді (көлем бірлігіне микроорганизмдердің саны мен ішек таяқшасы тобындағы бактериялардың саны) . Судың химиялық құрамының зиянсыздығын сипаттайтын токсикологиялық көрсеткіштері химиялық заттардың құрамымен анықталады. Органолептикалық қасиеттеріне температура, мөлдірлік, түс, иіс, дәм, қаттылық жатады.

Шаруашылық, ауыз және мәдени суды пайдалануға арналған су қоймасының суындағы ШРК (ШРК) - адам ағзасына өмір бойы тікелей немесе жанама әсер етпеуі тиіс судағы зиянды заттың концентрациясы. Балық шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын су қоймасының суындағы ШРК (ШРКБШ) - судағы зиянды заттың концентрациясы, ол балық популяциясына, ең алдымен кәсіптік популяцияларға зиянды әсер етпеуін есептейді. Сондай-ақ судың сапасын бағалау және су объектісінің ағымдағы жағдайын өткен жылдары белгіленген сипаттамалармен салыстыру гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша судың ластану индексі (СЛИ) негізінде жүзеге асырылады. Бұл көрсеткіш ШРК бойынша су сапасының алты көрсеткішін екере отырып есептеледі: еріген оттегі, биологиялық оттегі шығыны, фенол мөлшері, аммиак пен нитрат азоты, мұнай өнімдері: СЛИ(ИЗВ) белгілі бір су объектісінде (өзен, көл, су қоймасы және т. б. ) судың қаншалықты ластанғанын сипаттайтын сандық көрсеткіш.

СЛИ анықтау процессі төмендегідей кезекпен жүреді

• Сынамалар жүргізу арқылы ШРК асып кету фактісін анықтайды
• Оның ШРК неше есе асқандығы анықталады
• Осы бұзушылықтар анықталған жылдағы немесе басқа кезеңдегі жағдайлардың саны анықталады.

Гидрохимиялық СЛИ(ИЗВ) қосымша көрсеткіш болып табылады және жеке ингредиенттердің қатаң шектеулі саны үшін ШРК-дан асудың орташа үлесін білдіреді және мына формула бойынша есептеледі:

ИЗВ= $\frac{1}{n}*\sum_{i = 0}^{n}{= \frac{1}{6}*\sum_{i = 1}^{n}\frac{C_{i}}{{ПДК}_{вi}}}$

мұндағы n - индексті есептеу үшін қолданылатын көрсеткіштер саны; Ci - судағы химиялық заттың концентрациясы, мг/л; (ПДК) ШРК i - заттың судағы шекті рұқсат етілген концентрациясы, мг/л.

Тұрмыстық және шаруашылық-тұрмыстық суды пайдалану үшін су объектілері үшін СЛИ(ИЗВ) анықтау кезінде есептеу ең жоғары артық коэффициенті бар алты құрамдас бойынша ШРК мәні бойынша жүргізіледі ( C / MPC in ), яғни. n = 6, «шектелген» деп аталатын көрсеткіштердің ішінде еріген оттегінің концентрациясы және БОТ5 мәні міндетті болып табылады

СЛИ өлшеу бірнеше кезеңде жүзеге асырылады .

• Белгілі бір ластаушы элементтің (Ci) концентрациясын анықтаймыз.
• Алынған мәнді ШРК-ға бөлеміз
• Мұндай бөлулердің қосындысы әрбір ластаушы үшін i=1-ден n-ге дейін алынады
• Содан кейін 6-ға бөлінеді, яғни ластаушы заттардың жалпы саны (n = 6) .

Кешенді бағалау көрсеткіштерін есептеу техникасы

Судың ластануының кешенділік коэффициентінің көмегімен Сынамадағы, жармадағы, пункттегі, су ағынындағы және т. б. судың ластануының кешенділік коэффициентінің мәнін есептеу алдымен әрбір талдау нәтижесі үшін формула бойынша жүргізіледі

$$K_{fj} = \frac{NC_{fj}}{N_{fj}}*100$$

мұндағы $K_{fj}$ жақтауын талдау нәтижесіндегі F-дегі судың ластануының кешенділік коэффициенті; $N_{fj}$ жақтауы үшін талдау нәтижесінде F-дегі мазмұны немесе мәні тиісті ШРК-дан асатын нормаланатын ингредиенттер мен су сапасының көрсеткіштерінің саны $N_{fj}\ J$ жақтауы үшін F талдау нәтижесінде анықталған нормаланған ингредиенттер мен су сапасының көрсеткіштерінің жалпы саны

Есептелген уақыт аралығы күрделілік коэффициентінің орташа мәнімен К j сипатталады.

$$K_{j} = \frac{\sum_{f = 0}^{n1}K_{j}}{n_{kj}}$$

мұндағы $n_{kj}$ J бөлімдегі күрделілік коэффициентінің мәндері K уақыт кезеңі үшін есептелген суды талдау нәтижелерінің жалпы саны.

Ластанудың жоғары және өте жоғары деңгейі жағдайларының таралуын есепке алу үшін судың ластану күрделілік коэффициенттерінің ұқсас есептеулері ластанудың жоғары және өте жоғары деңгейіне сәйкес келетін концентрация мәндері бойынша жүргізіледі.

Судың жоғары ластануының күрделілік коэффициентін есептеу формула бойынша жүргізіледі

$$K_{взfj} = \frac{NC_{взfj}}{N_{fj}}$$

мұндағы $K_{взfj}$ - j бөліміндегі химиялық талдау нәтижесі үшін F судың ластануының жоғары деңгейінің күрделілік коэффициенті; $NC_{взfj}$ - мазмұны немесе мәні оларға сәйкес келетін жоғары ластану критерийлерінен асатын нормаланған ингредиенттер мен су сапасы көрсеткіштерінің мөлшері.

2. Шығыс Қазақстан облысының физ-географилық сипаттамасы

2. 1 Географиялық орны

Шығыс Қазақстан обылысының аумағы солтүстіктен оңтүстікке 51-46 Солтүстік ендік жәнеде батыстан шығысқа қарай 81-87 шығыс бойлық аралықтарын қамтыйды. Шығыс Қазақстан облысы Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан ойпатын, Қалбі таулы аймақтарын, Ертіс жазығын, Сауыр-Тарбағатай жоталарын және Қазақстан қыраттарының шығыс бөлігін алып жатыр. Аумағы 97, 8 мың. Км тең, Солтүстігінде Рессей федерациясымен шығысында Қытай халық республикасымен батысымен оңтүстігінде Абай обылысымен шектеседі.

... жалғасы

Шығыс Қазақстан облысының экологиялық жағдайы

ТЕХНОГЕНДІ БҮЛІНГЕН ЖЕРДІ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ

Топырақтың химиялық заттармен ластануы

Радиациялық ластану

Өзеннің ластану деңгейі

Өскемен қаласының жалпы экологиялық жағдайы

Антропогендік әрекет нәтижесінде тасындылар ағындысының сандық және сапалық өзгеруімен танысу

Босалқы жерлердің мониторингі

Ландшафтарды биоалуандылығына әсер етуші экологиялық факторларды зерттеу

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕХНОГЕНДІ ЛАСТАНУ КӨЗДЕРІ

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс