Банктердің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың кезеңдері
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ
Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан
НАО Кокшетауский университет им. Ш. Уалиханова
Бекболат Риза
Коммерциялық банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
ББ 6В04106 Банк ісі және қаржылық менеджмент
ОП 6В04106 Банковское дело и финансовый менеджмент
Көкшетау 2023
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ
Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан
НАО Кокшетауский университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы:
На тему: Коммерциялық банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау
ББ 6В04106 Банк ісі және қаржылық менеджмент
ОП 6В04106 Банковское дело и финансовый менеджмент
Орындады:
Выполнила: _____________ Бекболат Р.
Жетекші
Руководитель _____________ э.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Конуспаев Р.Қ.
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Утегенова Ж.С., PhD,
қауымдастырылған профессор
Көкшетау 2023
Мазмұны
Кіріспе
1
Банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1
Бәсекеге қабілеттіліктің теориялық алғышарттары
1.2
Банктің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әдістері
1.3
Коммерциялық банктердің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әлемдік тәжірибесі
2
Қазіргі заманғы банктердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету тәжірибесін салыстыра талдау
2.1
ҚР екінші деңгейлі банктерінің даму трендтерін кешенді түрде талдау
2.2
Қазақстанның коммерциялық банктерінің бәсекеге қабілеттілігіне талдау
2.3
Еуразиялық банк АҚ бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету проблемалары
3
Қазіргі экономикалық жағдайдағы банктердің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың тиімділігін жоғарылату жолдары
3.1
Банктердің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың тиімділігін арттырудың жаңа әдістері
3.2
Сарапшылық бағалау әдісін қолдану арқылы екінші деңгейлі банктердің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін жасау және енгізу
3.3
Бәсекеге қабілеттілікті ұсынылатын альтернативті көрсеткіштерді есептеу негізінде банктің бәсекеге қабілеттілігін бағалау бойынша ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша АБЕС - негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс
Кіріспе
Қазақстан Республикасы банк жүйесінде, соңғы жылдары еліміздің экономикасының қарқынды дамуы барысында банк қатынастарында түбегейлі өзгерістер болды. Қазіргі уақытта экономикада болып жатқан жаһандану мен жаңа серпіліс жасау қарсаңында банктердің құқықтық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген бизнес және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Банктер бұрынғыдай жоғарғы жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша таңдай алады.
2017 жылғы 27 ақпандағы сол кездегі ҚР Президентінің Халыққа жолдауының алтыншы бағытында еліміздің қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер белгіледі. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, соның ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа технологияларды игеру, банктің бәсекеге қабілеттілігін басқару мәселесі, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы ұшқыр жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін мәселеге айналуда. Аталмыш міндеттердің белгіленгеніне төрт жылдай мерзім өтсе де, бұл мәселе қай кезеңде, қай жылда болмаса да өз маңыздылығын жоғалтпақ емес. Себебі, отандық экономистердің пікірінше 2024 жылдың ортасында қаржылық дағдарыстың жаңа толқыны күтілуде деп жорамалдауда.
Сонау 2007 жылдың басында АҚШ-тан бастау алған қаржылық дағдарыс біздің экономикамызға кері ықпал етпей қоймады. Дағдарысқа байланысты қазақстандық ірі банктеріміздің сырттан қарыз алудағы мүмкіндіктері шектелді, сөйтіп дәл осы уақыттары қайтару мерзімі жеткен сыртқы қарыздарды қайтаруда олардың бәсекеге қабілеттілігіне қатысты мәселелер орын алды. Әлемдік қаржылық дағдарыс отандық коммерциялық банктердің осал тұстарын анықтап берді, бірінші кезекте, банктердің несиелік активтеріне, банк өтімділігі, капитал жеткіліктілігіне байланысты бірқатар мәселелерді күн тәртібіне қойып берді. Күткеніміздей, банк жүйесінің несиелік қоржынының нашарлауы (банктердің өтімділігінің тапшылығымен қоса алғанда) жалпы банк секторының тұрақты қызмет етуіне және даму перспективасына ықпал ететін шешуші фактор болып табылады.
Аталмыш жағдайлардан кейін, бүгінгі таңда коммерциялық банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудағы сенімділікті арттыру мақсатындағы банк жүйесінің даму тенденцияларына байланысты бәсекеге қабілеттілікті басқарудағы қажеттілік күннен - күнге артуда. Сол себептіде қазіргі кезде бәсекеге қабілеттілікті және оны басқаруды талдау, толық саралау өте қажетті және ең маңызды мәселе болып отыр.
Банктің бәсекеге қабілеттілігі оның сенiмдiлiгiне, табыстылығына үлкен әсерiн тигiзетiн болғандықтан, бiз әлемдiк тәжiрибедегi қазiргi кезде оларды бағалау әдiстерiн оқып бiлуiмiз және осы алған тәжiрибенi елiмiздiң банк тәжiрибесiне енгiзуiмiз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы қарастырылып отырған банктің бәсекеге қабілеттілігі мен төлем қабілеттiлiгiн басқару әдiстерi. Қазақстанның банк жүйесiнiң дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылатындығында.
Факторлық талдау негiзiнде банк тұрақтылығының банк қызметiне әсерiн зерттеу үшiн бiз әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстанда тиiмдi де пайдалы банк қызметiне әсер ететiн жағдайларды анықтап, тәуекелден "қорғану" әдiстерiн саралап отырмыз. Осы кешегi күнге дейiн отандық банктер үшiн банктің бәсекеге қабілеттілігін әсер ететiн басты мәселе болып алынған несиелердi қайтармау проблемасы қаралып келедi. Бұл мәселенi реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнiң пруденциялдық нормативтерi бағытталған.
Бүгiнде өзiнiң маңыздылығын жоғалтпай, бұл мәселенің орнын басқа мәселе алады - ол активтер көлемiнiң жеткiлiктiлiгi мен оның сапалылығы.
Өзiмiздiң отандық банктер әлемдiк банк тәжiрибесiнде бар барлық мәселелермен кездестi деуге болмайды, бiрақ олардың саны өсiп барады, ал бұл мәселе Қазақстандық банктер үшiн жаңа болып есептелiнедi, сондықтан бұл тұрғыда қандай да бiр терең зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда, банктің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудағы ең түйiндi мәселе болып отыр. Барлық аталған өзектi мәселелер және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негiзгi мiндеттерiн анықтауға өз әсерiн тигiздi.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - коммерциялық банктердің бәсекеге қабілеттілігін басқару жағдайын талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадық:
- банктің бәсекеге қабілеттілігін басқару мәселесiмен байланысты теориялық сұрақтарды зерделеу, олардың құрылымын анықтау, банк өтiмдiлiгi түсiнiгiнiң мазмұнын нақтылау;
- банктердiң тұрақты дамуына әсер ететiн факторлар жүйесiн талдау немесе банктің бәсекеге қабілеттілігі мен төлем қабілеттiлiгi моделi мен принциптерiнiң тиiмдiлiгiн нақты мысалдармен дәлелдеу;
- Еуразиялық банк АҚ-ның қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде талдау, мәселелерді анықтау, шешу жолдарын ұсыну;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жіті кемшіліктерді дәйектеу және оларды жою жолдарын ұсыну;
- талдау нәтижелерi бойынша қорытындылар қалыптастыру және отандық банк мекемелерi үшiн банк бәсекеге қабілеттілігін басқару мәселелерi бойынша нақты ұсыныстарды әзірлеу;
- ұсыныстар тиімділігін есептеу.
Талдау объектісі ретінде Еуразиялық банк АҚ мекемесі алынды.
Зерттеу пәні - банктің салымшылары, контрагенттері мен Ұлттық Банк, Қаржылық қадағалау агенттігі, екінші деңгейдегі банктер арасындағы бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуге байланысты қарым-қатынастары.
Диплом жұмысының әдiстемелiк негiзiн Қазақстан Республикасының банк қызметiн реттейтiн заңдары, қаулылар, ережелер, коммерциялық банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері туралы отандық және шетелдiк экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар, екiншi деңгейлi банктердiң статистикалық деректерi, мерзiмдi басылымдардың материалдары құрайды.
Зерттеу жұмысы теориялық және практикалық әдіске негізделіп, Еуразиялық банк АҚ мекемесіндегі банктің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін көрсеткіштерді тереңірек есептеуге көңіл аударылды.
Зерттеу барысында қолданылған ғылыми әдістер - дедукция, факторлық, баланстық, корреляция-регрессиялық талдау, статистикалық талдау, классификациялық әдіс, салыстырмалы талдау, экономикалық- математикалық талдау, симплекстік әдіс, қаржы-экономикалық көрсеткіштерді талдау.
Диплом жұмысы үш бөлімнен: бірінші бөлімде банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудың теориялық және әдістемелік негізі онда: банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудың теориялық алғышарттары мен әдістері, ал екінші бөлімде Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердегі бәсекеге қабілеттілігін басқаруды Еуразиялық банк АҚ мысалында кешенді түрде талдау және үшінші бөлімде қазіргі экономикалық жағдайдағы банктің бәсекеге қабілеттілігін басқаруды жетілдіру мен даму перспективалары онда: коммерциялық банктердің бәсекеге қабілеттілігін ұтымды басқарудың жаңа әдістері, жолдары мен бәсекеге қабілеттілікті басқару тиімділігін арттырудың экономикалық-математикалық талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банк жүйесіндегі проблемалар және жетілдіру жолдары қарастырылған және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы - коммерциялық банктің бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін банктің бәсекеге қабілеттілігін кешенді басқарудың ғылыми тұрғыдан негізделген қаржы менеджментінің жаңа тұжырымдамасы негізінде ҚР ЕДБ-дің активтері мен пассивтерін басқару тетіктерін, бәсекеге қабілеттілікті басқаруды жетілдіруге, банктің қаржылық қызметін талдау тәжірибесіне математикалық оңтайландыру моделін қолдануды енгізуге ғылыми-тәжірибелік ұсыныстардың жасалуымен сипатталады.
1 Банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Бәсекеге қабілеттіліктің теориялық алғышарттары
Бәсекеге қабілеттілік ұғымы отандық мамандармен де, шетелдік мамандармен де әртүрлі түсіндіріліп жүр. Бұл бір жағынан мәселенің маңыздылығы мен күрделілігін, екінші жағынан оның әдістемелік зерттелуінің аяқталмағандығын және ары қарай зерттеулердің қажеттілігін көрсетеді.
Бәсекеге қабілеттілік терминіне қатысты мағына құраушы негізгі ұғым бәсеке болып табылады. Бәсеке ретінде кәсіпкерлік қызмет субъектілері арасындағы капитал салудың тиімді аялары, өткізу нарықтары, шикізат көздері үшін олардың сайысы түсініледі.
Бәсекенің ілімдері мен тұжырымдамаларын жүйелендіру оны анықтаудың келесі тәсілдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді (Сурет 1).
Бәсеке ұғымын анықтаудағы жалпы ғылыми амал-тәсілдер
Тәртіптік - бәсекені сатушылардың өз тауарларын сатудың тиімді шарттары үшін адал күресі ретінде түсіндіреді
Құрылымдық - бәсекені нарықтың құрылымына байланысты анықтайды
Функционалдық - бәсекелік артықшылықтар факторларына баса назар аударады
Бәсеке ұғымын анықтаудағы жалпы ғылыми амал-тәсілдер
Тәртіптік - бәсекені сатушылардың өз тауарларын сатудың тиімді шарттары үшін адал күресі ретінде түсіндіреді
Құрылымдық - бәсекені нарықтың құрылымына байланысты анықтайды
Функционалдық - бәсекелік артықшылықтар факторларына баса назар аударады
Сурет 1 Бәсеке ұғымын анықтаудағы жалпы ғылыми көзқарастар
Бәсеке ұғымына көзқарастардың дамуын осы аталған үш бағыттың шеңберінде қарастырамыз. Тәртіптік амал-тәсілде экономикалық агенттердің бір-бірімен сатып алушылар үшін бәсекелік күресіне басты назар аударылады және оның негізгі өкілдеріне А.Смит, А.Маршалл, Д.Рикардо және т.б. жатады. Бәсекенің сипаты туралы алғашқы ілімдік ережелердің негізін қалаған ағылшын экономисті, философ, экономикалық ілімнің классикалық мектебінің аса көрнекті өкілі А.Смиттің пікірі бойынша бәсеке - нарықтың барлық қатысушыларының қызметін реттйтін көрінбейтін қол болып табылады [1, 151 б.].
А.Смиттің бәсекелік ілімінің жаңалығы келесілерде, ол бірінші рет:
1. Бағаларды ұсыныс қысқарғанда жоғарылататын және керісінше ұсыныс артқанда төмендететін жарыс ретінде бәсеке ұғымын қалыптастырды;
2. Бәсекенің басты қағидасы - көрінбейтін қолды анықтады, оған сәйкес қуыршақ-кәсіпкерлердің жіптерін тарту арқылы қол оларды экономиканың идеалды даму жоспарына сәйкес әрекет етуге мәжбүрлейді, нарыққа керексіз өнімдерді өндіретін фирмаларды аяусыз ығыстырады;
3. Ілімдік тұрғыда бәсекенің икемді және шебер механизмін жасады, ол салалық пайданың нормасын теңестіреді, салалар арасындағы ресурстардың оңтайлы үлестірілуіне әкеледі. Механизмнің шеберлігі келесіде, тауарға сұраныс қысқарған жағдайда сапсыз және тым қымбат өнімдер шығаратын фирмалар қиындыққа ұшырасады. Бәсеке механизмінің икемділігі сыртқы ортадағы жағдайдың кез келген өзгерісіне бірден реакция көрсетуіне аңғарылады;
4. Тиімді бәсекенің негізгі шарттарын анықтады, оларға сатушылар мен сатып алушылардың көптігін, ақпараттың молдығын, пайдаланылатын ресурстардың икемділігін, тауардың нарықтық бағасына әрбір сатушының мәнді өзгеріс енгізе алмауы жатқызды;
5. Бәсекені дамыту және күшейту моделін жасады, нарықтық қатынастар жағдайында тұтынушылардың қажеттіліктерін ең жоғары деңгейде қанағаттандыру мүмкіндігін және жалпы қоғам масштабында ресурстардың ең тиімді пайдаланылуының жүзеге асатынын дәлелдеді [2, 213 б.].
Аталған ғалымның идеялары Д.Рикардо еңбектерінде жалғасын тапты, ол жетілген бәсекенің ілімдік моделін жасап, оның ұзақ мерзімді кезеңде қызмет ету қағидаларын сипаттады. Д.Рикардоның пікірінше компаниялар өз шешімдерін өнім өткізуге және өндіруге шығындарды азайтатын сапалық-бағалық матрицаларға негіздейді [3, 475 б.].
Бәсеке іліміне қомақты үлес қосқан ғалымдардың бірі А.Маршалл өз еңбектерінде жетілген бәсекенің көмегімен нарықта тепе-теңдік орнататын механизмді және шекті пайдалылық пен өнімділіктің заңдарын негіздеді. А.Маршаллдың пайымдауынша бәсекелік қатынастардың мәні бір нәрсені сатуда немесе сатып алудағы адамдардың жарысқа түсуі, адам ретінде ол нарық субъектілерін түсінген. Саяси экономия классиктерінің негізгі мәселесі, біздің ойымызша, бәсекені анықтаудағы тар бағыттығы, бұл бәсекеге қабілеттілікті талдауды сатылатын тауарлар шеңберінде шектейді.
Құрылымдық көзқарас бәсеке субъектілерінің бір-бірімен жарысына емес, нарықтың құрылымына, бәсекенің жүзеге асу шарттарына талдау жүргізуге көбірек көңіл бөледі. Оның бастаулары А.О.Курноның, Ф.И. Эджуорттың, Дж. Робинсонның, Э.Чемберлиннің еңбектері болып табылады және қазіргі кезде бұл бағыт батыстық экономикалық ойда тұрақты тұғырға ие болған, өйткені Р.Макконелл, С.Фишер, Р.Дорнбуш, П.Самуэльсон, Р.Шмалензи, Л.Брю сынды атақты экономист-ғалымдардың туындылары аталған көзқарасты қолдайды.
Кесте 1
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі анықтамаларына шолу
№
Автор
Анықтама
1
2
3
1
Фатхуддинов Р.А. [4, 21 б.]
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі - оның бәсекеге қабілетті тауар өндіру қабілеті
2
Багиев Г.Л. [5, 56 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - оның ұлттық және әлемдік тауарлық нарықтарға шығу мақсаттылығының маңызды критерийі
3
Фасхиев Х.А. [6, 24 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның нарықтың нақты сегменттерінде бәсекеге қабілетті, яғни сапалық-бағалық параметрлері бойынша ұқсас өнімдерден жоғары және тұтынушылардың артықшылықты сұранысына ие өнімдерді дайындау және өткізе алу бойынша компанияның нақты және әлеуеттік қабілеті
4
Джакот Д.Х. [7, 44 б.]
Бәсекеге қабілеттілік - компанияның өз өнімін өсуді және үшінші тұлғалар алдындағы міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін баға бойынша сатуы
5
Самодуров Д.О. [8, 18 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - кәсіпорынның қаржы-экономикалық міндеттемелерін толық көлемде орындалуын және оның сандық және сапалық түрде әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететін бағамен өз өнімін өндіру, өткізу қабілеті
6
Яшин Н.С. [9, 75 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - оны нарықтық бәсекеге бейімдеу мүмкіндігі және динамикасы
7
Сергеев И.В. [10, 64 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі ретінде оның қаржылық, өндірістік және еңбек әлеуетін тиімді пайдалана алу есебінен бәсекеге қабілетті өнім өндіру қабілеті
8
Васильева З.А. [11, 84 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (тұтынушылар үшін) - тұтынушылардың қажеттіліктерін бәсекелестерден талап етілген параметрлер бойынша тауарлар мен қызметтер өндірісі негізінде қанағаттандыру қабілеті
9
Баринов А.В. [12, 4 б.]
Объектілердің бәсекеге қабілеттілігі оның элементтерінің бәсекеге қабілеттілігінен және мақсатқа жету үшін ұйымдасуынан құралады
10
Блинов А.О. [13, 20 б.]
Захаров В.Я.
Бәсекеге қабілеттілік ретінде біз қойылған мақсаттарға жетуге, бәсекелестерден артықшылық жасауға мүмкіндік беретін қабілет
11
Захаров А.Н. [13, 22 б.]
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі - экономикалық жарыс субъектілеріне артықшылық беретін қасиеттерге ие болуы.
12
Калашникова Л.М. [12, 5 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - басқару жүйесі және сапасымен, өнім сапасымен, қоғам және оның жекелеген мүшелерімен талап етілген ассортименттің кеңдігі және тереңдігімен, тұрақты қаржылық жағдаймен, инновацияларға қабілетімен, ресурстардың тиімді пайдаланылуымен, персоналмен мақсатты жұмыспен, тауарды ілгерілету және сервис деңгейімен, фирманың имиджімен шартталған кешенді ұғым
1 кестенің жалғасы
13
Эрлих М., Хайн Дж. [6, 15 б.]
Бәсекеге қабілеттілік - бұл елдің немесе фирманың өз тауарларын сату қабілеті
14
Коно Т. [6, 18 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - кәсіпорынмен жаулап алынған нарық үлесін, кәсіпорынның өндіріске, өткізуге және дамуға қабілетін, басшылықтың жоғары деңгейінің қойылған мақсатқа жете алу қабілетін көрсететін сипаттамалар жиынтығы
15
Куприянова Т. [13, 24 б.]
Фирмамен қолжетімді сегменттерде жүргізілетін шектеулі төлемқабілетті сұраныс үшін күрес
17
Фигурнов Э.Б.
Донец Ю.Ю. [6, 18 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - оның өндірістік әлеуетінің пайдаланылу тиімділігі (бәсекелес әлеуетіне қарағанда жылдамырақ қарқынмен дайындалатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату)
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі анықтамаларына салыстырмалы талдау арқылы келесі қорытындылар жасауға болады:
1. Барлық анықтамаларды үш топқа бөлуге болады:
oo ұйым қызметіне байланысты;
oo өнім бәсекеге қабілеттіне байланысты;
oo өнімге және кәсіпорынның өндірістік қызметіне байланысты;
2. Бірде-бір анықтамада бәсекеге қабілеттілікті кім бағалайтыны көрсетілмейді.
3. Пайдаланылған анықтамаларда бәсекеге қабілеттіліктің уақыттық факторы көрсетілмейді. Нарықтағы бәсеке - үзіліссіз үрдіс, сондықтан мұндағы жеңімпаз нақты уақыт сәтіне, кәсіпорын балансы сияқты анықталады.
Қазіргі қалыптасқан жағдайда бір жағынан нақты өндірістің даму ерекшеліктеріне жауап беретін, екінші жағынан елімізде қалыптасқан нарықтық жағдайлар мен олардың даму тенденцияларын ескеретін бәсекелесудің әдіс-тәсілдерін таңдау механизмін ұсынудың маңызы аса зор. Бәсекелестік шарттары мен талаптарына жауап беруге қалыптасу кез-келген кәсіпорынның басқару жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселе. Аталған мәселені шешу үшін бәсекелестердің қызметін жан-жақты талдау, кәсіпорынның меншікті әлеуетін анықтау және оны пайдаланудың тиімділігін бағалау, кәсіпорынның бәсекелестермен салыстырғандағы алатын орнын анықтау, нарықтағы бәсекелестік әрекеттерінің стратегиясын жасау және оны кәсіпорынның даму жоспарын жүзеге асыру барысында пайдалану сияқты қадамдар жасалуы тиіс[14].
Бәсекеге қабілеттілігі түсінігі негізінен маркетинг және менеджмент ғылымдары шеңберінде зерттеледі, сонымен бірге өнімнің (қызметтің), кәсіпорынның, саланың, бүкіл экономиканың да бәсекеге қабілеттілігі бағаланады. Зерттеу аясы кеңірек болған сайын бәсекеге қабілеттілігін бағалау объектісі үлкенірек және оны жүзеге асыру күрделірек болады.
Өркениетті нарықты дамытуға бағытталған реформалар нарықтың басқа субъектілерінің арасында алатын орнын анықтау барысында кәсіпорын үшін жаңа талаптар қояды. Бірінші кезекте бұл - бәсекелестіктің күшеюі жағдайындағы тиімді жұмыс атқаруға қажетті әдістерді қалыптастыруға бағытталған басқару шешімдеріне қатысты мәселе. Зерттеулер нәтижесінде отандық кәсіпорындардың көпшілігі бәсекелік күрес жүргізуге әлі де дайын еместігі анықталды. Кейбір кәсіпорындардың қолында бәсекеге қабілеттілігі барынша жоғары өнімдер болған күннің өзінде, олар өздерінің бәсекелестік артықшылықтарын толығымен, тиімді түрде пайдалана алмауы мүмкін. Оның себебі, бәсекелестік күрес құралдарының келесі жиынтығын тәжірибе жүзінде тиімді қолдана алмауында: баға саясаты, өнімдер мен қызметтерді алу мен үлестіру арналарын оңтайлы ұйымдастыру, қолдау көрсетудің тиімді әдістері және т.б. Ал, қазіргі уақытта жыл санап конъюнктура жағдайы күрделіленіп барады, нарықтың аясы кеңеюде, шетелдік фирмалар еліміздің нарықтарына кеңінен енуде, олардың қатаң бәсекелік күрес жағдайындағы қызмет атқару тәжірибесі отандық кәсіпорындармен салыстырғанда анағұрлым молырақ. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына (БСҰ) Қазақстанның кіруі бұл мәселелерді тереңдете түсетіні анық. Осындай қалыптасқан жағдайларда әрбір кәсіпорын нақты өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып, қалыптасқан нарық талаптарына жауап бере алатын, бәсекелестіктің тиімді құралдарын ұсынуға бағытталған қадамдар кешенін жасауға талпынуы тиіс.
Мұндай күрделі жұмыстың неғұрлым ауыр сатыларына бәсекелік артықшылықтарға жету жолдарын ойлап, талдау және осы жолдағы кәсіпорынның бәсекелестік деңгейін күшейтуге бағытталған шараларды жүзеге асыру жатады. Аталған талдау жұмысының негізгі проблемасы - сала ерекшеліктерін барынша ескеретін кәсіпорынның бәсекелестік жағдайын бағалаушы көрсеткіштерді анықтау. Сонымен қатар, кәсіпорынның тәжірибе жүзіндегі қызметінде бәсекелестіктің биік дәрежесіне жету мен ол дәрежені қолдап отыру мақсатында бағалаушы көрсеткіштердің кәсіпорын әлеуетінің негізгі басқару факторларымен өзара қарым-қатынасын және тәуелділігін анықтау қажет.
Кәсіпорынның бәсекелестік саясатын құру әдістемесінің негізінде бәсекелестік теориясы жатуға тиіс. Аталған теория капиталистік формацияның қалыптасуына дейінгі кезеңде пайда болған.
Бәсекелестік дегеніміз - алдарына бір ортақ мақсат қойған әртүрлі жекелеген заңды және жеке тұлғалардың (бәсекелестердің) арасындағы белгілі бір саладағы (бағыттағы) күрес [29]. Кәсіпорын тұрғысынан қарасақ, мұндай мақсат - тұтынушылардың назарын өзіне аудару арқылы пайда деңгейін барынша өсіру. Бұл мақсат нарықты оның қалыптасқан кезінен бері бағыттап келеді. Дегенмен, бәсекелестік күрестің қозғаушы күштері туралы неғұрлым толық теориялық ережелер XVIII - ғасырдың ортасында дәстүрлі (классикалық) саяси экономиканың қалыптасуымен қатарлас дүниеге келді.
Классикалық мектеп өкілдерінің еңбектерінде негізінен баға тұрғысынан бәсекелестікке мән берілді. Бәсекелестік пайда нормаларын теңестіре отырып, еңбек пен капиталдың оңтайлы үлестірілуіне жол ашатындығын алғашқы болып А.Смит көрсетіп берді [30]. Бәсекелестік жеке мүдделер мен экономикалық тиімділікті теңдестіреді, осы тұрғыдан қарағанда ол нарықтың көрінбейтін қолына ұқсас. Яғни, жекеменшік және қоғамдық мүдделерді теңдестіруді реттеп отыратын нарықтың автоматты түрде жүзеге асатын теңдестіру механизмін еске түсіреді. А.Смит бәсекелестікті баға тұрғысынан реттеудің тиімді құралы деп бағалады:
- бәсекелестік баға теориясы негізінде бәсекелестік ұғымын бағаны өсіретін (ұсыныс азайған кезде) және бағаны төмендететін (ұсыныс шамадан тыс ұлғайған кезде) күрес деген қорытындыға келді;
- бәсекелестіктің тиімділігінің негізгі шарттарын анықтады, ол шарттарға - сатушылардың санының көп болуы, сатушылар туралы нақты және дәл ақпараттардың болуы, пайдаланылатын ресурстардың икемділігі сияқты шарттарды жатқызды;
- алғашқы болып пайда нормасын теңдестіре отырып, әртүрлі салалардағы еңбек пен капиталдың оңтайлы үлестірілуін қамтамасыз етуге болатынын дәлелдеді;
- толысқан бәсекелестік моделінің элементтерін (құрамдас бөліктерін) анықтады және осы модель жағдайында тұтынушылардың қажеттіліктері мен сұраныстарын барынша қанағаттандыруға болатынын айқындады.
А.Смит жасап шығарған толысқан (таза) бәсекелестік моделі нарықтық процестерді саналы түрде бақылауда ұстауға ешқандай мүмкіндік тудырмайды. Бұл модельдің үйлестіруші элементі (құрамдас бөлігі) ретінде толығымен орталықсыздандырылған экономика жағдайындағы баға жүйесі көрсетілген.
Баға тұрғысынан реттеу идеясын Д.Рикардо өз еңбектерінде барынша дамытты. Ол ұзақ мерзім аралығындағы жүйенің қызмет атқаруын көрсететін толысқан бәсекелістіктің теориялық моделін қорытып шығарды. Бұл модель бәсекелестікті реттеудің ұзақ мерзім аралығында маңызы жоқ мемлекеттік реттеу, монополиялық билік, нарықтың географиялық ерекшеліктері сияқты субъективті факторларынан алшақтауға мүмкіндік берді [31].
Аталған модельдің басты қағидасы немесе ережесі - бәсекелік күрес жағдайында баға сұраныс пен ұсыныс ықпалымен қалыптасады. Нарықтың барлық қатысушылары баға деңгейі мен өндіріс көлемі туралы мәліметтерді алғаннан кейін белсенді қызметтен бас тартады. Фирмалар өндіріс шығындарын азайту мен өнімді өткізу жөніндегі шешімдер қабылдауға кіріседі.
Теориялық алшақтау (оқшаулану) толысқан бәсекелестік жағдайындағы даму проблемасын шешудің ұзақ мерзімді нұсқаларын жасап шығаруға мүмкіндік берді.
Дж. С. Милль капиталистік экономиканың дамуына жол ашатын ұзақ мерзімді теңдестік жағдайындағы табиғи бағалар мен орталықтандырылмаған басқару қағидаларының қатар қолданылуының мәселелерін зерттеді [32]. Ол бәсекелестік теориясына келесі үлес қосты: халықаралық сұраныс теңдеуі қорытылды, нарықтағы бәсекелесуші топтар жіктеліп көрсетілді, сұраныстың баға тұрғысынан икемділігінің үш жақты жіктелуі анықталды және т.б.
XIX - ғасырда гүлдену деңгейіне жеткен неоклассикалық мектеп өкілдері толысқан бәсекелестіктің баға жүйесіне ықпалын неғұрлым барынша дәл және толық зерттеді. А. Маршалл [33] классиктердің негізгі ережелерін барынша толық дамытты, нарықтағы тепе-теңдікті толысқан бәсекелестіктің көмегімен автоматты түрде орнықтыру механизмін неғұрлым толық қамтып, негіздеп шықты. Атап айтсақ, нарықтағы ішінара және ұзақ мерзімді тұрақты тепе-теңдікті талдау теориясын жасады. Осы теорияның негізінде кейіннен бәсекелестіктің жаңа моделі - монополистік бәсеке теориясының негізі қаланды.
XIX - ғасырдың соңы, XX - ғасырдың басындағы экономика ғылымы бұрыннан қалыптасқан бәсекелестік пен оның экономикадағы маңызы туралы көзқарастарды өзгертті. Толысқан бәсекелестік моделі бәсекелестіктің жалғыз түрі - баға тұрғысынан бәсекелестік ерекшеліктеріне мән берді. Сондықтан, аталған модельдің баға жүйесіне негізделуі оның ең негізгі кемшілігі деп қарастырылды, ол бәсекелік қызметтің мәнін толық, жан-жақты және терең ашып көрсетуге мүмкіндік бермеді. Толысқан бәсекелестік моделі нақтылы бір мемлекет аясында өмір сүре алмайды. Себебі, мемлекет тарапынан экономиканың қандай да бір салалары реттеуді қажет етеді. Толысқан бәсекелестік моделін сынаушылар сол кездегі экономикаға тән монополиялық элементтерге сілтеме жасады, ал монополиялық қатынастар толысқан бәсекелестік концепциясында қарастырылмаған. Толысқан бәсекелестіктің экономикалық концепциясы сол кезде байқалған экономикадағы бәсекелестіктің жаңа жағдайындағы терең үрдістерге жауап бере алмады.
Аталған концепция бәсекелік қызметтің динамикасын ескермеді, уақыт факторының маңыздылығын жоққа шығарды және бәсекелестердің белсенділігінің себептерін атүсті қарастырды.
Дж. Робинсон [34] мен Э. Чемберленнің [32,27-бет] еңбектерінде монополия жағдайындағы баға қалыптасуының ерекшеліктері және бәсекелестіктің бағаға қатысы жоқ қырлары зерттелді.
XX - ғасырдың ортасына қарай бәсекелестіктің мәні, оның негізгі қозғаушы күштері туралы жалпы түсініктер қалыптасты. Соның нәтижесінде төрт классикалық модель орнықты: толысқан (таза) бәсекелестік, монополистік бәсеке, олигополиялық бәсеке және таза монополия.
Әрбір модель аясындағы бәсекелік қатынастарды нарықтық реттеу механизмдері әртүрлі болып келеді. Таза бәсекелістік нарығында жеке сатушы сұраныс бағасының қалыптасуына айтарлықтай ықпал ете алмайды. Б0 - теңдестік бағасы нарықтағы тауарға деген жалпы сұраныс (С) пен жалпы ұсыныс (Ұ) негізінде анықталады. Яғни, қысқа уақыт мерзімінде теңдестік бағасы жоғары болса (Б1 Б0), артық өндіріске және өнімнің артық жинақталып қалуына жол ашылады, егер керісінше баға деңгейі төмен болса (Б2 Б0 ), тауарлардың тапшылығы байқалуы мүмкін. Дегенмен, ұзақ мерзім аралығында тауардың бағасы тепе-теңдік деңгейінде тоқтайды (Б0). Басқаша айтсақ, сұранысқа ие болған тауардың көлемі тұтынушыларға ұсынылған тауардың көлеміне (Тс0) тең болады. Нәтижесінде тауар сатушылар қалыпты пайда деңгейіне қанағаттануға мәжбүр болады. Ол пайданың деңгейі кәсіпкердің бизнестен кетпей, қала беруін қамтамасыз етеді. Бәсеке нарығында Б0 - тепе-теңдік баға деңгейінде қалыпты пайда табуға қабілетті, өндірістік шығындарының көлемі бірқалыпты пайда табуға мүмкіндік беретін кәсіпорындар ғана қалады.
Сонымен, толысқан бәсекелестік нарығы тепе-теңдік жағдайында болады: тауардың бағасы барынша арзандайды және өндіріс факторларының құнының деңгейіне таяу болады. Қарастырылып отырған модель шартты модель болғандықтан және оның ережелері шынайы өмірден алшақ болғандықтан (кәсіпорындардың саны шексіз, өнімнің стандартталуының деңгейі аса үлкен, әртүрлі кәсіпорындардың өндірістік қуаттарының бірдей немесе өте нашар болуы және т.с.с.), оның көмегімен нақты өмірде бар нарықтарды бейнелеу, салыстыру мүмкін емес. Дегенмен, толысқан бәсекелістік моделінің бәсекелістік жағдайы әртүрлі объективті және субъективті себептермен шектелген нақты өмірдегі нарықтарды зерттеуде теориялық маңызы зор. Толыспаған бәсекелестік нарықтарының практикалық маңызы үлкен. Себебі, бұл нарықтар өндірілетін өнеркәсіптік және тұтыну тауарларының көп бөлігін қамтиды.
Кейбір көзқарастар бойынша, экономикалық тұрғыдан неғұрлым дамыған мемлекеттерде кәсіпорындардың 75%-ға жуығының өнімді өткізу жүйесі монополиялық бәсеке жағдайында қызмет атқарады [35;36;37]. Бәсекелесу ортасында шағын және орта кәсіпорындардың саны аса көп және олардың ешбіреуінің сауда көлемінің жалпы мөлшеріндегі айтарлықтай үлесі жоқ. Мұндай нарықтың басты ерекшелігі - осы саладағы шарттардың дамуы мен тенденцияларына пәрменді ықпал тигізуге шамасы бар, кеңінен танымал көшбасшы кәсіпорындардың болмауы. Қалыптасқан жағдайды экономикалық және тарихи себептермен түсіндіруге болады. Ондай себептер: саладағы кіру және шығу кедергілерінің пәрменсіздігі; өнімнің ерекшелену деңгейінің жоғары болғандығынан өндіріс көлемін аса ірі мөлшерде ұлғайтудың экономикалық тиімділігінің болмауы; тұтынушылардың дербес, арнайы жасалған тауарларды қажетсінуі; әртүрлі территорияларда орналасқан нарықтардың арасындағы айтарлықтай айырмашылықтар; саладағы бәсекелестіктің жоғарғы деңгейін қолдау мақсатында жүзеге асырылатын бизнесті мемлекеттік қолдау және реттеу; саланың толыспағандығы, яғни ешбір кәсіпорынның нарықтағы үлкен үлес алуға талпыну тәжірибесінің немесе қаражаттарының, мүмкіндіктерінің болмауы.
Монополиялық бәсеке басым кейбір нарықтар даму барысында бір-біріне қосылуда. Қатаң бәсекелестік нашар, тиімсіз кәсіпорындарды жұтады да, өндірістің үлкен бөлігінің ірі компанияларда шоғырлануына ықпал етеді. Дегенмен, кәсіпорындар жоғарыда көрсетілген бәсекелістік ортасында қалыптасқан жағдайларды өз бетімен экономикалық себептерге байланысты өзгерте алмайды.
Монополиялық бәсеке жағдайында кез-келген кәсіпорын шығындар мен табыстардың теңдестігіне және пайда табуға тырысатыны белгілі. Бірақ, болашақта табысты нарықтарға басқа кәсіпорындар келе бастайды да, бұрыннан орныққан жергілікті кәсіпорындар жаңа бәсекелестік күрес жағдайында өзінің нарықтағы үлесін сақтап қалу үшін өнімді өндіруге және оны өткізуге кететін шығындарын ұлғайтады.
Олигополия жағдайындағы бәсекелестіктің өзінің ерекшеліктері бар: салаға кіру кедергілері көп болғандықтан бәсекелестердің де саны аз болады; өндірілетін өнім стандартты (қарапайым) болуы да, ерекшеленген (дифференцияланған) болуы да мүмкін; әрбір кәсіпорынның өндірістік қуаты жалпылама нарықтың неғұрлым үлкен бөлігін алуы үшін жұмыстардың тиімділігі аса жоғары болуы керек (көп жағдайда неғұрлым ірі 4-8 кәсіпорын нарықтағы сатылатын өнімнің жалпы көлемінің 60% - кем емес үлесін алады); кәсіпорынды бәсекелестердің есебінен үлкен көлемдерге дейін ұлғайту тиімді; бәсекелестер бір-біріне неғұрлым барынша тәуелді; көп жағдайда бәсекенің бағадан тәуелсіз түрлері дамыған. Олигополия жағдайында әрбір ірі кәсіпорын өзін монополия сияқты ұстауға тырысады, бірақ оның қызмет ауқымын бәсекелестердің қуаты шектеуі мүмкін.
Сондықтан, мұндай жағдай шиеленіскен бәсекелестік күресіне жол ашуы тиіс. Бірақ, өмірде керісінше құбылыстарды байқауға болады. Мысалы, кейбір кәсіпорындар баға, нарықты бөлісу, өнімді өткізу жолдарын бірігіп пайдалану және т.с.с.келісімдер (картельдер) жасауы мүмкін. Сондықтан, олигополиялық кәсіпорындардың жиынтығы таза монополия сияқты қызмет атқарады, ал мемлекеттің монополияға қарсы шараларының олигополисттерге шартты түрде қатысы жоқ. Қазіргі таңдағы неғұрлым аз зерттелген модель - осы олигополиялық бәсеке моделі.
Толыспаған бәсекелестіктің неғұрлым айқын көрінісі - таза монополия болып табылады. Бұл нарықта жалғыз кәсіпорын айрықша, қайталанбайтын өнім өткізумен айналысады. Сондықтан, таза монополист тұтынушыларға баға белгілеген кезде қысым көрсетуі мүмкін. Монополист нарықта жалғыз болғандықтан, оның тауарына, қызметіне немесе атқарған жұмысына деген сұраныс сызығы жалпы нарық бойынша қалыптасқан сұраныс сызығымен сәйкес келеді. Осыған байланысты монополист пайда деңгейін барынша арттыратын баға - тауардың саны (қызметтің көлемі) қатынасын өзіне неғұрлым тиімді етіп таңдап алады. Тұтынушылар монополисттің өндіріс шығындарының төмен деңгейінен ешқандай пайда көрмейді. Себебі, монополиялық бағаның деңгейі орташа жиынтық шығындардың деңгейінен анағұрлым жоғары болып келеді. Ал, басқа бәсекелестердің нарыққа келу қаупі жоқ болса және мемлекет тарапынан қатаң қадағалау шаралары қолданылмаса, монополист бағаны өсіру және өндірілетін өнімнің көлемін азайту арқылы өзінің табатын пайда мөлшерін ұлғайтуға талпынады.
Айтылған мәселелерді қорытындылайтын болсақ, кәсіпорынның бәсекелестік стратегиясы нарықтың типіне және сол нарықтың экономикалық заңдылықтарына байланысты анықталады. Сондықтан, кәсіпорынның бәсекелестік жағдайын анықтаған кезде, ең алдымен нарықтың типін анықтау қажет (4 кесте). Ол жерде баяндалған төрт модельдің көмегімен нақты өмірдегі нақты нарықтардың барлығының жағдайын көрсету мүмкін емес. Себебі, нақты нарықтардың типтері ғана болмайды, олардың сапалық ерекшеліктері де болады.
Бәсекелік қатынастарды реттеу теориясының дамуына қазіргі заманғы ғалымдардың да қосқан үлесі зор. Экономиканың әртүрлі салаларындағы бәсекелестік қатынастардың қалыптасу ерекшеліктерін М.Портер, К. Нордстрем, Й.Риддерстрале, Ф.Котлер, Ф.Янсен, Дж.Г.Саурез, А. Фейнгбаум, Ф.Кросби, Э.Деминг, С.Хаймер, Р.Коуз, П.Бакли, М.Кэссон, А.Рагмен, Дж.Гэлбрейт және басқа батыстың ірі ғалымдары терең де жан-жақты зерттеген.
Ресейлік ғалымдардың бәсекеге қабілеттілікке көзқарастары бойынша үш негізгі позиция қалыптасқан.
Біріншіден, бәсекеге қабілеттілік ең алдымен коммерциялық жетістіктерге негізделген. Мұндай көзқарастың негізгі өкілдеріне В.Д.Андрианов, А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюг, С.А.Красильников [38] жатады. Атап айтсақ, В.Д.Андрианов Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз - тауардың немесе қызметтің сыртқы және ішкі нарықтардағы жемісті сатылуын қамтамасыз ететін тұтынушылық, сапалық және баға белгілері,- деп есептейді [39].
Екіншіден. бәсекеге қабілеттіліктің негізі - тауардың тұтыну құны деп есептеледі. Мысалы, А.А.Амбарцумов пен Ф.Ф.Стерлинов: Тауардың бәсекеге қабілеттілігі - тұтынушылардың сол тауарды сатып алуға жұмсаған қаражаттары мен оларды пайдалану шығындарының осыған ұқсас тауарларға жұмсалған мөлшерімен салыстырғандағы тауардың тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы,- деген пікірде [40].
Үшіншіден, бәсекеге қабілеттілік - өнеркәсіп өнімінің сапа және баға параметрлерін біріктіріп қана қоймай, менеджменттің, қаржылық ағымдарды басқарудың, кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық қызметіндегі құрамдас бөліктерін біріктіретін көпқырлы түсінік. Мұндай көзқарасты қолдаушылардың ішінде Ф.Блинск, Г.Воронина[41], Н.С.Степанова[42],Р.А.Фатхутдинов[4 3], В.Н.Костюк[44], Ю.И.Коробов[45] және басқалар бар .
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы бәсекелестік қатынастардың маңызы мен орнын зерттеуге бағытталған жекелеген еңбектер болғанымен, оларды жүйелі түрде, тереңдете зерттеуге әлі де жеткілікті дәрежеде мән берілмей отыр.
Біз зерттеу тақырыбын тереңдете талдау барысында отандық ғалымдардың бәсекелестік қатынастардың теориясы мен практикасына арналған біраз еңбектерін қарастырдық.
Мысалы, К.Е.Кубаев экономика мен жекелеген корпорациялардың бәсекеге қабілеттілігіне ықпал етуші басты фактор ретінде менеджмент сапасын атап көрсетеді [46].
Г.Н. Гамарник Қазақстанның қазіргі таңдағы экономикалық жүйесі келесі мақсаттарға бағытталуы тиіс деп есептейді: ұлттық экономиканың әлемдік жаһандану үрдістеріне бейімделуі, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату, инфрақұрылымдық даму [47].
А.Ш.Накипов ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату көбінде экономиканың әртүрлі салаларын халықаралық стандарттарға дер кезінде көшіруге байланысты деп есептейді [48].
Қазақстанның әлемдік деңгейдегі экономикалық қауіпсіздігі мен бәсекеге қабілеттілігіне У.К. Шеденовтің еңбектерінде мән берілген [49].
Академик С.Сатыбалдин мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық модернизациясының стратегиясы Жалпы ішкі өнімнің өсуіне ғана байланысты емес, ол негізгі экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштердің, соның ішінде адам өмірінің ұзақтығы мен сапасы, жеке бастың және қоғамдық қауіпсіздіктің жағдайы, экологиялық жағдай, жұмыссыздықты азайту, білім алу мүмкіндігі және басқа көптеген факторлар ықпал етеді деп есептейді [50].
А.П.Абдразакова қазақстандық ғалымдардың бәсекеге қабілеттілікке иерархиялық көзқарасын қолдайды. Яғни, мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі экономика салаларының, салалардың бәсекеге қабілеттілігі жекелеген аймақтардың, аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі сол аймақтарда орналасқан кәсіпорындардың, ал кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі олардың өндіретін өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне тәуелді деп есептейді [51].
Ж.Ихданов өнімдердің бәсекеге қабілеттілігінің баға белгілеу процесіне тәуелділігін зерттеген [52].
Д.Айтжанова мен Ү. Дүйсен жалпы ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін мынандай бағыттарға сүйену қажет деп есептейді:
- Жалпы ішкі өнімнің құрылымын өзгерту;
- бірінші айтылғанды есепке ала отырып, ғылымға негізделген, жоғары технологиялық, бәсекеге қабілетті өнімдерді өндірудің өсімін қамтамасыз ету;
- жоғары түпкілікті құны бар тауарлар мен қызметтер өндірудің жеке салмағының өсуі [53].
Оқу құралында тауар нарықтары, соның ішінде бәсекелестік жағдайлары бойынша айтарлықтай айырмашылығы бар арнайы маманданған қызметтер ұсынатын құрылыс нарығы зерттеледі. Осы нарықтың бәсекелестік ортасын қарастыру және құрылыс қызметтерімен айналысатын кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару құралдарын анықтау қажет. Бәсекелестік теориясының эволюциясы 2 - кестеде топтастырылып көрсетілген.
2-кесте
Бәсекелестіктің теориялық көзқарастарының эволюциясы
Бәсекелестіктің экономикалық
моделі
Модельдің негізін қалаушылар және олардың негізгі еңбектері
Таза бәсекелестік
Стандартты өнім сататын кәсіпорындардың саны өте көп; бағаны қадағалау, бақылауға мүмкіндік жоқ; сұраныс икемділігі өте жоғары; бәсекелесудің бағадан басқа әдістері қолданылмайды; бизнесті ұйымдастыруға кедергі жоқ.
Толысқан бәсекелестік
А.Смит Исследование о природе и причине богатства народов (1776 ж); Д.Рикардо Принципы политической экономии и налогообложения (1817 ж);
Дж. Милль Принципы политической экономии (1848 ж);
К.Маркс Капитал (1863-1894 ж.ж).
Монополистік бәсеке
Ерекшеленетін (дифференцияланатын) өнім сататын кәсіпорындардың саны көп; бағаларды қадағалау (бақылау)диапазоны (шегі) тар; сұраныс икемді; бәсекелестіктің бағадан басқа әдістері қолданылады; салаға кіру ену кедергісі шамалы.
Толыспаған бәсекелестік
А.О.Курно Исследование математических принципов теории богатства(1838 ж.); Ф.И. Эджуорт Теория монополии (1897 ж.);
К.Викселль Лекции политической экономии (1901 ж.);
Дж.Робинсон Экономическая теория несовершенной конкуренции (1933 ж.);
Э.Чемберлен Теория монополистической конкуренции (1933 ж.);
Дж.М. Кейнс Общая теория занятости,процента и денег (1933 ж.);
И.Шумпетер Капитализм, социализм и демократия (1942 ж.);
А.П. Лернер Экономика контроля (1944 ж.);
Ф.А. Хайек Индивидуализм и экономический порядок(1948 ж.);
П. Сраффа Производство товаров посредством товаров (1960 ж.).
Олигополистік бәсеке
Кәсіпорындардың саны аз; бағаларды бақылау диапазоны (шегі) кәсіпорындардың арасындағы келісімнің деңгейімен анықталады; көбінде бағадан басқа бәсекелестік; бизнесті ұйымдастыруға үлкен кедергілер бар.
Таза монополия
Тиімді ауыстырушы тауарлары болмайтын айрықша тауар өндіретін жалғыз кәсіпорын; бағалар деңгейін бақылау қатал; сұраныстың икемділігі төмен; салаға басқа фирмалардың енуіне (кіруіне) жол жоқ.
Біздің еліміздегі бәсекелестік қатынастарды реттеу тәжірибесі нарықтық қатынастармен бірге қалыптасып, дамып келеді. XX - ғасырдың алғашқы ширегінде болған саяси құрылыстың түбегейлі өзгеруі шаруашылық жүргізудің негізгі бағыттарын да түпкілікті өзгертті. Нарық және бәсекелестік туралы ілімдердің дамуы тоқтап қалды, ол ілімдерді оқудың өзі адамдар үшін қауіпке айналды. Ұзақ уақыт бойы тауарлық өндірістің, нарықтың және батыста қарқындап дами бастаған маркетингтің маңызын ескермеу күрделі қайшылықтарға алып келді. Жетпіс жылдан астам уақыт бойы экономикалық зияндардан бөлек нарық және бәсекелестік жағдайында қызмет атқаруда тәжірибесі жоқ, теориялық білімнен артта қалған шаруашылық басшылары өсіп жетілді.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде экономиканың монополиялық мемлекеттік секторының есебінен өскен, ең жоғарғы деңгейде монополизацияға ұшыраған шаруашылық жүйесі жағдайында аса батыл қадамдар қажет болды. Жоспарлы шаруашылық жүйесі абсолютті мемлекеттік монополияға негізделген [54]. Ол өз кезегінде меншік монополиясы, кәсіпкерлік қызметтің мазмұны мен ауқымын анықтау монополиясы сияқты құрамдас бөліктерден тұрады.
Көптеген ірі монополиялардың ерекшеліктері монополияның экономикалық жаратылысына қарама-қайшы болды: мемлекет тарапынан күшті қолдауға ие бола отырып, жекелеген фирмалар түрінде емес, экономиканың белгілі бір салалары түрінде құрылды; өндіріс құралдары мен еңбек нәтижелерінің иесі болмағандықтан, атқарылған жұмыстың қорытындылары үшін жауапкершілігі төмен болды; өндіріс шығындарының деңгейі жоғары болды; монополиялық деңгейдегі жоғары бағалардың есебінен түсетін пайда толығымен кәсіпорынға емес, мемлекеттің қазынасына құйылды, сондықтан кәсіпорындардың қажетті өндіріс көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі болмады.
Нарықтық бәсекелестік қатынастарына көшу процесінде мамандану мен шоғырлану деңгейі жоғары болғандықтан көптеген қиыншылықтар туындады. Мысалы, еліміздегі өнімнің 80%-ға жуығын балама бәсекелесі жоқ кәсіпорындар өндірді, ал кейде 2-3 өндіруші экономиканың бүтін саласын қадағалады. Бәсекелестіктің аса маңызды шарттарының бірі-бір өнімді ұсынудың нарықтағы көптеген нұсқаларының болу шарты орындалмады. Бәсеке қатынастарының дамуына капитал мен жұмыс күші нарықтарының болмауы кедергі келтірді. Салалар арасындағы капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ
Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан
НАО Кокшетауский университет им. Ш. Уалиханова
Бекболат Риза
Коммерциялық банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
ББ 6В04106 Банк ісі және қаржылық менеджмент
ОП 6В04106 Банковское дело и финансовый менеджмент
Көкшетау 2023
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ
Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан
НАО Кокшетауский университет им. Ш. Уалиханова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
Тақырыбы:
На тему: Коммерциялық банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау
ББ 6В04106 Банк ісі және қаржылық менеджмент
ОП 6В04106 Банковское дело и финансовый менеджмент
Орындады:
Выполнила: _____________ Бекболат Р.
Жетекші
Руководитель _____________ э.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Конуспаев Р.Қ.
Қорғауға жіберілді
Допускается к защите
Кафедра меңгерушісі
Зав. Кафедрой ________________ Утегенова Ж.С., PhD,
қауымдастырылған профессор
Көкшетау 2023
Мазмұны
Кіріспе
1
Банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1
Бәсекеге қабілеттіліктің теориялық алғышарттары
1.2
Банктің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әдістері
1.3
Коммерциялық банктердің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың әлемдік тәжірибесі
2
Қазіргі заманғы банктердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету тәжірибесін салыстыра талдау
2.1
ҚР екінші деңгейлі банктерінің даму трендтерін кешенді түрде талдау
2.2
Қазақстанның коммерциялық банктерінің бәсекеге қабілеттілігіне талдау
2.3
Еуразиялық банк АҚ бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету проблемалары
3
Қазіргі экономикалық жағдайдағы банктердің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың тиімділігін жоғарылату жолдары
3.1
Банктердің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың тиімділігін арттырудың жаңа әдістері
3.2
Сарапшылық бағалау әдісін қолдану арқылы екінші деңгейлі банктердің бәсекеге қабілеттілік көрсеткіштерін жасау және енгізу
3.3
Бәсекеге қабілеттілікті ұсынылатын альтернативті көрсеткіштерді есептеу негізінде банктің бәсекеге қабілеттілігін бағалау бойынша ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша АБЕС - негізінде құрастырылған бухгалтерлік баланс
Кіріспе
Қазақстан Республикасы банк жүйесінде, соңғы жылдары еліміздің экономикасының қарқынды дамуы барысында банк қатынастарында түбегейлі өзгерістер болды. Қазіргі уақытта экономикада болып жатқан жаһандану мен жаңа серпіліс жасау қарсаңында банктердің құқықтық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген бизнес және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті тандауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Банктер бұрынғыдай жоғарғы жөн сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдықтаушы, салып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша таңдай алады.
2017 жылғы 27 ақпандағы сол кездегі ҚР Президентінің Халыққа жолдауының алтыншы бағытында еліміздің қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер белгіледі. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, соның ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа технологияларды игеру, банктің бәсекеге қабілеттілігін басқару мәселесі, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы ұшқыр жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін мәселеге айналуда. Аталмыш міндеттердің белгіленгеніне төрт жылдай мерзім өтсе де, бұл мәселе қай кезеңде, қай жылда болмаса да өз маңыздылығын жоғалтпақ емес. Себебі, отандық экономистердің пікірінше 2024 жылдың ортасында қаржылық дағдарыстың жаңа толқыны күтілуде деп жорамалдауда.
Сонау 2007 жылдың басында АҚШ-тан бастау алған қаржылық дағдарыс біздің экономикамызға кері ықпал етпей қоймады. Дағдарысқа байланысты қазақстандық ірі банктеріміздің сырттан қарыз алудағы мүмкіндіктері шектелді, сөйтіп дәл осы уақыттары қайтару мерзімі жеткен сыртқы қарыздарды қайтаруда олардың бәсекеге қабілеттілігіне қатысты мәселелер орын алды. Әлемдік қаржылық дағдарыс отандық коммерциялық банктердің осал тұстарын анықтап берді, бірінші кезекте, банктердің несиелік активтеріне, банк өтімділігі, капитал жеткіліктілігіне байланысты бірқатар мәселелерді күн тәртібіне қойып берді. Күткеніміздей, банк жүйесінің несиелік қоржынының нашарлауы (банктердің өтімділігінің тапшылығымен қоса алғанда) жалпы банк секторының тұрақты қызмет етуіне және даму перспективасына ықпал ететін шешуші фактор болып табылады.
Аталмыш жағдайлардан кейін, бүгінгі таңда коммерциялық банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудағы сенімділікті арттыру мақсатындағы банк жүйесінің даму тенденцияларына байланысты бәсекеге қабілеттілікті басқарудағы қажеттілік күннен - күнге артуда. Сол себептіде қазіргі кезде бәсекеге қабілеттілікті және оны басқаруды талдау, толық саралау өте қажетті және ең маңызды мәселе болып отыр.
Банктің бәсекеге қабілеттілігі оның сенiмдiлiгiне, табыстылығына үлкен әсерiн тигiзетiн болғандықтан, бiз әлемдiк тәжiрибедегi қазiргi кезде оларды бағалау әдiстерiн оқып бiлуiмiз және осы алған тәжiрибенi елiмiздiң банк тәжiрибесiне енгiзуiмiз абзал.
Тақырыптың тағы бiр маңыздылығы қарастырылып отырған банктің бәсекеге қабілеттілігі мен төлем қабілеттiлiгiн басқару әдiстерi. Қазақстанның банк жүйесiнiң дамуымен және қалыптасуымен байланысты сұрақтарды зерттеудiң жаңа бағыты болып табылатындығында.
Факторлық талдау негiзiнде банк тұрақтылығының банк қызметiне әсерiн зерттеу үшiн бiз әлемдiк тәжiрибеге үлкен көңiл аударып отырмыз және соның көмегi арқылы Қазақстанда тиiмдi де пайдалы банк қызметiне әсер ететiн жағдайларды анықтап, тәуекелден "қорғану" әдiстерiн саралап отырмыз. Осы кешегi күнге дейiн отандық банктер үшiн банктің бәсекеге қабілеттілігін әсер ететiн басты мәселе болып алынған несиелердi қайтармау проблемасы қаралып келедi. Бұл мәселенi реттеуге Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiнiң пруденциялдық нормативтерi бағытталған.
Бүгiнде өзiнiң маңыздылығын жоғалтпай, бұл мәселенің орнын басқа мәселе алады - ол активтер көлемiнiң жеткiлiктiлiгi мен оның сапалылығы.
Өзiмiздiң отандық банктер әлемдiк банк тәжiрибесiнде бар барлық мәселелермен кездестi деуге болмайды, бiрақ олардың саны өсiп барады, ал бұл мәселе Қазақстандық банктер үшiн жаңа болып есептелiнедi, сондықтан бұл тұрғыда қандай да бiр терең зерттеулер жүргiзiлген жоқ. Осы орайда, банктің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету саласындағы зерттеулер Қазақстанның банк жүйесiн реформалаудағы ең түйiндi мәселе болып отыр. Барлық аталған өзектi мәселелер және себептер осы диплом жұмысының тақырыбын таңдауға, оның мақсаттары мен негiзгi мiндеттерiн анықтауға өз әсерiн тигiздi.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - коммерциялық банктердің бәсекеге қабілеттілігін басқару жағдайын талдау және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді анықтадық:
- банктің бәсекеге қабілеттілігін басқару мәселесiмен байланысты теориялық сұрақтарды зерделеу, олардың құрылымын анықтау, банк өтiмдiлiгi түсiнiгiнiң мазмұнын нақтылау;
- банктердiң тұрақты дамуына әсер ететiн факторлар жүйесiн талдау немесе банктің бәсекеге қабілеттілігі мен төлем қабілеттiлiгi моделi мен принциптерiнiң тиiмдiлiгiн нақты мысалдармен дәлелдеу;
- Еуразиялық банк АҚ-ның қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде талдау, мәселелерді анықтау, шешу жолдарын ұсыну;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жіті кемшіліктерді дәйектеу және оларды жою жолдарын ұсыну;
- талдау нәтижелерi бойынша қорытындылар қалыптастыру және отандық банк мекемелерi үшiн банк бәсекеге қабілеттілігін басқару мәселелерi бойынша нақты ұсыныстарды әзірлеу;
- ұсыныстар тиімділігін есептеу.
Талдау объектісі ретінде Еуразиялық банк АҚ мекемесі алынды.
Зерттеу пәні - банктің салымшылары, контрагенттері мен Ұлттық Банк, Қаржылық қадағалау агенттігі, екінші деңгейдегі банктер арасындағы бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуге байланысты қарым-қатынастары.
Диплом жұмысының әдiстемелiк негiзiн Қазақстан Республикасының банк қызметiн реттейтiн заңдары, қаулылар, ережелер, коммерциялық банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері туралы отандық және шетелдiк экономистердiң ғылыми еңбектерi, оқулықтар, екiншi деңгейлi банктердiң статистикалық деректерi, мерзiмдi басылымдардың материалдары құрайды.
Зерттеу жұмысы теориялық және практикалық әдіске негізделіп, Еуразиялық банк АҚ мекемесіндегі банктің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін көрсеткіштерді тереңірек есептеуге көңіл аударылды.
Зерттеу барысында қолданылған ғылыми әдістер - дедукция, факторлық, баланстық, корреляция-регрессиялық талдау, статистикалық талдау, классификациялық әдіс, салыстырмалы талдау, экономикалық- математикалық талдау, симплекстік әдіс, қаржы-экономикалық көрсеткіштерді талдау.
Диплом жұмысы үш бөлімнен: бірінші бөлімде банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудың теориялық және әдістемелік негізі онда: банктің бәсекеге қабілеттілігін басқарудың теориялық алғышарттары мен әдістері, ал екінші бөлімде Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердегі бәсекеге қабілеттілігін басқаруды Еуразиялық банк АҚ мысалында кешенді түрде талдау және үшінші бөлімде қазіргі экономикалық жағдайдағы банктің бәсекеге қабілеттілігін басқаруды жетілдіру мен даму перспективалары онда: коммерциялық банктердің бәсекеге қабілеттілігін ұтымды басқарудың жаңа әдістері, жолдары мен бәсекеге қабілеттілікті басқару тиімділігін арттырудың экономикалық-математикалық талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банк жүйесіндегі проблемалар және жетілдіру жолдары қарастырылған және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы - коммерциялық банктің бәсекеге қабілеттілігі мен табыстылығын қамтамасыз ететін банктің бәсекеге қабілеттілігін кешенді басқарудың ғылыми тұрғыдан негізделген қаржы менеджментінің жаңа тұжырымдамасы негізінде ҚР ЕДБ-дің активтері мен пассивтерін басқару тетіктерін, бәсекеге қабілеттілікті басқаруды жетілдіруге, банктің қаржылық қызметін талдау тәжірибесіне математикалық оңтайландыру моделін қолдануды енгізуге ғылыми-тәжірибелік ұсыныстардың жасалуымен сипатталады.
1 Банк ісінің бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Бәсекеге қабілеттіліктің теориялық алғышарттары
Бәсекеге қабілеттілік ұғымы отандық мамандармен де, шетелдік мамандармен де әртүрлі түсіндіріліп жүр. Бұл бір жағынан мәселенің маңыздылығы мен күрделілігін, екінші жағынан оның әдістемелік зерттелуінің аяқталмағандығын және ары қарай зерттеулердің қажеттілігін көрсетеді.
Бәсекеге қабілеттілік терминіне қатысты мағына құраушы негізгі ұғым бәсеке болып табылады. Бәсеке ретінде кәсіпкерлік қызмет субъектілері арасындағы капитал салудың тиімді аялары, өткізу нарықтары, шикізат көздері үшін олардың сайысы түсініледі.
Бәсекенің ілімдері мен тұжырымдамаларын жүйелендіру оны анықтаудың келесі тәсілдерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді (Сурет 1).
Бәсеке ұғымын анықтаудағы жалпы ғылыми амал-тәсілдер
Тәртіптік - бәсекені сатушылардың өз тауарларын сатудың тиімді шарттары үшін адал күресі ретінде түсіндіреді
Құрылымдық - бәсекені нарықтың құрылымына байланысты анықтайды
Функционалдық - бәсекелік артықшылықтар факторларына баса назар аударады
Бәсеке ұғымын анықтаудағы жалпы ғылыми амал-тәсілдер
Тәртіптік - бәсекені сатушылардың өз тауарларын сатудың тиімді шарттары үшін адал күресі ретінде түсіндіреді
Құрылымдық - бәсекені нарықтың құрылымына байланысты анықтайды
Функционалдық - бәсекелік артықшылықтар факторларына баса назар аударады
Сурет 1 Бәсеке ұғымын анықтаудағы жалпы ғылыми көзқарастар
Бәсеке ұғымына көзқарастардың дамуын осы аталған үш бағыттың шеңберінде қарастырамыз. Тәртіптік амал-тәсілде экономикалық агенттердің бір-бірімен сатып алушылар үшін бәсекелік күресіне басты назар аударылады және оның негізгі өкілдеріне А.Смит, А.Маршалл, Д.Рикардо және т.б. жатады. Бәсекенің сипаты туралы алғашқы ілімдік ережелердің негізін қалаған ағылшын экономисті, философ, экономикалық ілімнің классикалық мектебінің аса көрнекті өкілі А.Смиттің пікірі бойынша бәсеке - нарықтың барлық қатысушыларының қызметін реттйтін көрінбейтін қол болып табылады [1, 151 б.].
А.Смиттің бәсекелік ілімінің жаңалығы келесілерде, ол бірінші рет:
1. Бағаларды ұсыныс қысқарғанда жоғарылататын және керісінше ұсыныс артқанда төмендететін жарыс ретінде бәсеке ұғымын қалыптастырды;
2. Бәсекенің басты қағидасы - көрінбейтін қолды анықтады, оған сәйкес қуыршақ-кәсіпкерлердің жіптерін тарту арқылы қол оларды экономиканың идеалды даму жоспарына сәйкес әрекет етуге мәжбүрлейді, нарыққа керексіз өнімдерді өндіретін фирмаларды аяусыз ығыстырады;
3. Ілімдік тұрғыда бәсекенің икемді және шебер механизмін жасады, ол салалық пайданың нормасын теңестіреді, салалар арасындағы ресурстардың оңтайлы үлестірілуіне әкеледі. Механизмнің шеберлігі келесіде, тауарға сұраныс қысқарған жағдайда сапсыз және тым қымбат өнімдер шығаратын фирмалар қиындыққа ұшырасады. Бәсеке механизмінің икемділігі сыртқы ортадағы жағдайдың кез келген өзгерісіне бірден реакция көрсетуіне аңғарылады;
4. Тиімді бәсекенің негізгі шарттарын анықтады, оларға сатушылар мен сатып алушылардың көптігін, ақпараттың молдығын, пайдаланылатын ресурстардың икемділігін, тауардың нарықтық бағасына әрбір сатушының мәнді өзгеріс енгізе алмауы жатқызды;
5. Бәсекені дамыту және күшейту моделін жасады, нарықтық қатынастар жағдайында тұтынушылардың қажеттіліктерін ең жоғары деңгейде қанағаттандыру мүмкіндігін және жалпы қоғам масштабында ресурстардың ең тиімді пайдаланылуының жүзеге асатынын дәлелдеді [2, 213 б.].
Аталған ғалымның идеялары Д.Рикардо еңбектерінде жалғасын тапты, ол жетілген бәсекенің ілімдік моделін жасап, оның ұзақ мерзімді кезеңде қызмет ету қағидаларын сипаттады. Д.Рикардоның пікірінше компаниялар өз шешімдерін өнім өткізуге және өндіруге шығындарды азайтатын сапалық-бағалық матрицаларға негіздейді [3, 475 б.].
Бәсеке іліміне қомақты үлес қосқан ғалымдардың бірі А.Маршалл өз еңбектерінде жетілген бәсекенің көмегімен нарықта тепе-теңдік орнататын механизмді және шекті пайдалылық пен өнімділіктің заңдарын негіздеді. А.Маршаллдың пайымдауынша бәсекелік қатынастардың мәні бір нәрсені сатуда немесе сатып алудағы адамдардың жарысқа түсуі, адам ретінде ол нарық субъектілерін түсінген. Саяси экономия классиктерінің негізгі мәселесі, біздің ойымызша, бәсекені анықтаудағы тар бағыттығы, бұл бәсекеге қабілеттілікті талдауды сатылатын тауарлар шеңберінде шектейді.
Құрылымдық көзқарас бәсеке субъектілерінің бір-бірімен жарысына емес, нарықтың құрылымына, бәсекенің жүзеге асу шарттарына талдау жүргізуге көбірек көңіл бөледі. Оның бастаулары А.О.Курноның, Ф.И. Эджуорттың, Дж. Робинсонның, Э.Чемберлиннің еңбектері болып табылады және қазіргі кезде бұл бағыт батыстық экономикалық ойда тұрақты тұғырға ие болған, өйткені Р.Макконелл, С.Фишер, Р.Дорнбуш, П.Самуэльсон, Р.Шмалензи, Л.Брю сынды атақты экономист-ғалымдардың туындылары аталған көзқарасты қолдайды.
Кесте 1
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі анықтамаларына шолу
№
Автор
Анықтама
1
2
3
1
Фатхуддинов Р.А. [4, 21 б.]
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі - оның бәсекеге қабілетті тауар өндіру қабілеті
2
Багиев Г.Л. [5, 56 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - оның ұлттық және әлемдік тауарлық нарықтарға шығу мақсаттылығының маңызды критерийі
3
Фасхиев Х.А. [6, 24 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның нарықтың нақты сегменттерінде бәсекеге қабілетті, яғни сапалық-бағалық параметрлері бойынша ұқсас өнімдерден жоғары және тұтынушылардың артықшылықты сұранысына ие өнімдерді дайындау және өткізе алу бойынша компанияның нақты және әлеуеттік қабілеті
4
Джакот Д.Х. [7, 44 б.]
Бәсекеге қабілеттілік - компанияның өз өнімін өсуді және үшінші тұлғалар алдындағы міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін баға бойынша сатуы
5
Самодуров Д.О. [8, 18 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - кәсіпорынның қаржы-экономикалық міндеттемелерін толық көлемде орындалуын және оның сандық және сапалық түрде әлеуетінің өсуін қамтамасыз ететін бағамен өз өнімін өндіру, өткізу қабілеті
6
Яшин Н.С. [9, 75 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - оны нарықтық бәсекеге бейімдеу мүмкіндігі және динамикасы
7
Сергеев И.В. [10, 64 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі ретінде оның қаржылық, өндірістік және еңбек әлеуетін тиімді пайдалана алу есебінен бәсекеге қабілетті өнім өндіру қабілеті
8
Васильева З.А. [11, 84 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (тұтынушылар үшін) - тұтынушылардың қажеттіліктерін бәсекелестерден талап етілген параметрлер бойынша тауарлар мен қызметтер өндірісі негізінде қанағаттандыру қабілеті
9
Баринов А.В. [12, 4 б.]
Объектілердің бәсекеге қабілеттілігі оның элементтерінің бәсекеге қабілеттілігінен және мақсатқа жету үшін ұйымдасуынан құралады
10
Блинов А.О. [13, 20 б.]
Захаров В.Я.
Бәсекеге қабілеттілік ретінде біз қойылған мақсаттарға жетуге, бәсекелестерден артықшылық жасауға мүмкіндік беретін қабілет
11
Захаров А.Н. [13, 22 б.]
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі - экономикалық жарыс субъектілеріне артықшылық беретін қасиеттерге ие болуы.
12
Калашникова Л.М. [12, 5 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - басқару жүйесі және сапасымен, өнім сапасымен, қоғам және оның жекелеген мүшелерімен талап етілген ассортименттің кеңдігі және тереңдігімен, тұрақты қаржылық жағдаймен, инновацияларға қабілетімен, ресурстардың тиімді пайдаланылуымен, персоналмен мақсатты жұмыспен, тауарды ілгерілету және сервис деңгейімен, фирманың имиджімен шартталған кешенді ұғым
1 кестенің жалғасы
13
Эрлих М., Хайн Дж. [6, 15 б.]
Бәсекеге қабілеттілік - бұл елдің немесе фирманың өз тауарларын сату қабілеті
14
Коно Т. [6, 18 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - кәсіпорынмен жаулап алынған нарық үлесін, кәсіпорынның өндіріске, өткізуге және дамуға қабілетін, басшылықтың жоғары деңгейінің қойылған мақсатқа жете алу қабілетін көрсететін сипаттамалар жиынтығы
15
Куприянова Т. [13, 24 б.]
Фирмамен қолжетімді сегменттерде жүргізілетін шектеулі төлемқабілетті сұраныс үшін күрес
17
Фигурнов Э.Б.
Донец Ю.Ю. [6, 18 б.]
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі - оның өндірістік әлеуетінің пайдаланылу тиімділігі (бәсекелес әлеуетіне қарағанда жылдамырақ қарқынмен дайындалатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату)
Ұйымның бәсекеге қабілеттілігі анықтамаларына салыстырмалы талдау арқылы келесі қорытындылар жасауға болады:
1. Барлық анықтамаларды үш топқа бөлуге болады:
oo ұйым қызметіне байланысты;
oo өнім бәсекеге қабілеттіне байланысты;
oo өнімге және кәсіпорынның өндірістік қызметіне байланысты;
2. Бірде-бір анықтамада бәсекеге қабілеттілікті кім бағалайтыны көрсетілмейді.
3. Пайдаланылған анықтамаларда бәсекеге қабілеттіліктің уақыттық факторы көрсетілмейді. Нарықтағы бәсеке - үзіліссіз үрдіс, сондықтан мұндағы жеңімпаз нақты уақыт сәтіне, кәсіпорын балансы сияқты анықталады.
Қазіргі қалыптасқан жағдайда бір жағынан нақты өндірістің даму ерекшеліктеріне жауап беретін, екінші жағынан елімізде қалыптасқан нарықтық жағдайлар мен олардың даму тенденцияларын ескеретін бәсекелесудің әдіс-тәсілдерін таңдау механизмін ұсынудың маңызы аса зор. Бәсекелестік шарттары мен талаптарына жауап беруге қалыптасу кез-келген кәсіпорынның басқару жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселе. Аталған мәселені шешу үшін бәсекелестердің қызметін жан-жақты талдау, кәсіпорынның меншікті әлеуетін анықтау және оны пайдаланудың тиімділігін бағалау, кәсіпорынның бәсекелестермен салыстырғандағы алатын орнын анықтау, нарықтағы бәсекелестік әрекеттерінің стратегиясын жасау және оны кәсіпорынның даму жоспарын жүзеге асыру барысында пайдалану сияқты қадамдар жасалуы тиіс[14].
Бәсекеге қабілеттілігі түсінігі негізінен маркетинг және менеджмент ғылымдары шеңберінде зерттеледі, сонымен бірге өнімнің (қызметтің), кәсіпорынның, саланың, бүкіл экономиканың да бәсекеге қабілеттілігі бағаланады. Зерттеу аясы кеңірек болған сайын бәсекеге қабілеттілігін бағалау объектісі үлкенірек және оны жүзеге асыру күрделірек болады.
Өркениетті нарықты дамытуға бағытталған реформалар нарықтың басқа субъектілерінің арасында алатын орнын анықтау барысында кәсіпорын үшін жаңа талаптар қояды. Бірінші кезекте бұл - бәсекелестіктің күшеюі жағдайындағы тиімді жұмыс атқаруға қажетті әдістерді қалыптастыруға бағытталған басқару шешімдеріне қатысты мәселе. Зерттеулер нәтижесінде отандық кәсіпорындардың көпшілігі бәсекелік күрес жүргізуге әлі де дайын еместігі анықталды. Кейбір кәсіпорындардың қолында бәсекеге қабілеттілігі барынша жоғары өнімдер болған күннің өзінде, олар өздерінің бәсекелестік артықшылықтарын толығымен, тиімді түрде пайдалана алмауы мүмкін. Оның себебі, бәсекелестік күрес құралдарының келесі жиынтығын тәжірибе жүзінде тиімді қолдана алмауында: баға саясаты, өнімдер мен қызметтерді алу мен үлестіру арналарын оңтайлы ұйымдастыру, қолдау көрсетудің тиімді әдістері және т.б. Ал, қазіргі уақытта жыл санап конъюнктура жағдайы күрделіленіп барады, нарықтың аясы кеңеюде, шетелдік фирмалар еліміздің нарықтарына кеңінен енуде, олардың қатаң бәсекелік күрес жағдайындағы қызмет атқару тәжірибесі отандық кәсіпорындармен салыстырғанда анағұрлым молырақ. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына (БСҰ) Қазақстанның кіруі бұл мәселелерді тереңдете түсетіні анық. Осындай қалыптасқан жағдайларда әрбір кәсіпорын нақты өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып, қалыптасқан нарық талаптарына жауап бере алатын, бәсекелестіктің тиімді құралдарын ұсынуға бағытталған қадамдар кешенін жасауға талпынуы тиіс.
Мұндай күрделі жұмыстың неғұрлым ауыр сатыларына бәсекелік артықшылықтарға жету жолдарын ойлап, талдау және осы жолдағы кәсіпорынның бәсекелестік деңгейін күшейтуге бағытталған шараларды жүзеге асыру жатады. Аталған талдау жұмысының негізгі проблемасы - сала ерекшеліктерін барынша ескеретін кәсіпорынның бәсекелестік жағдайын бағалаушы көрсеткіштерді анықтау. Сонымен қатар, кәсіпорынның тәжірибе жүзіндегі қызметінде бәсекелестіктің биік дәрежесіне жету мен ол дәрежені қолдап отыру мақсатында бағалаушы көрсеткіштердің кәсіпорын әлеуетінің негізгі басқару факторларымен өзара қарым-қатынасын және тәуелділігін анықтау қажет.
Кәсіпорынның бәсекелестік саясатын құру әдістемесінің негізінде бәсекелестік теориясы жатуға тиіс. Аталған теория капиталистік формацияның қалыптасуына дейінгі кезеңде пайда болған.
Бәсекелестік дегеніміз - алдарына бір ортақ мақсат қойған әртүрлі жекелеген заңды және жеке тұлғалардың (бәсекелестердің) арасындағы белгілі бір саладағы (бағыттағы) күрес [29]. Кәсіпорын тұрғысынан қарасақ, мұндай мақсат - тұтынушылардың назарын өзіне аудару арқылы пайда деңгейін барынша өсіру. Бұл мақсат нарықты оның қалыптасқан кезінен бері бағыттап келеді. Дегенмен, бәсекелестік күрестің қозғаушы күштері туралы неғұрлым толық теориялық ережелер XVIII - ғасырдың ортасында дәстүрлі (классикалық) саяси экономиканың қалыптасуымен қатарлас дүниеге келді.
Классикалық мектеп өкілдерінің еңбектерінде негізінен баға тұрғысынан бәсекелестікке мән берілді. Бәсекелестік пайда нормаларын теңестіре отырып, еңбек пен капиталдың оңтайлы үлестірілуіне жол ашатындығын алғашқы болып А.Смит көрсетіп берді [30]. Бәсекелестік жеке мүдделер мен экономикалық тиімділікті теңдестіреді, осы тұрғыдан қарағанда ол нарықтың көрінбейтін қолына ұқсас. Яғни, жекеменшік және қоғамдық мүдделерді теңдестіруді реттеп отыратын нарықтың автоматты түрде жүзеге асатын теңдестіру механизмін еске түсіреді. А.Смит бәсекелестікті баға тұрғысынан реттеудің тиімді құралы деп бағалады:
- бәсекелестік баға теориясы негізінде бәсекелестік ұғымын бағаны өсіретін (ұсыныс азайған кезде) және бағаны төмендететін (ұсыныс шамадан тыс ұлғайған кезде) күрес деген қорытындыға келді;
- бәсекелестіктің тиімділігінің негізгі шарттарын анықтады, ол шарттарға - сатушылардың санының көп болуы, сатушылар туралы нақты және дәл ақпараттардың болуы, пайдаланылатын ресурстардың икемділігі сияқты шарттарды жатқызды;
- алғашқы болып пайда нормасын теңдестіре отырып, әртүрлі салалардағы еңбек пен капиталдың оңтайлы үлестірілуін қамтамасыз етуге болатынын дәлелдеді;
- толысқан бәсекелестік моделінің элементтерін (құрамдас бөліктерін) анықтады және осы модель жағдайында тұтынушылардың қажеттіліктері мен сұраныстарын барынша қанағаттандыруға болатынын айқындады.
А.Смит жасап шығарған толысқан (таза) бәсекелестік моделі нарықтық процестерді саналы түрде бақылауда ұстауға ешқандай мүмкіндік тудырмайды. Бұл модельдің үйлестіруші элементі (құрамдас бөлігі) ретінде толығымен орталықсыздандырылған экономика жағдайындағы баға жүйесі көрсетілген.
Баға тұрғысынан реттеу идеясын Д.Рикардо өз еңбектерінде барынша дамытты. Ол ұзақ мерзім аралығындағы жүйенің қызмет атқаруын көрсететін толысқан бәсекелістіктің теориялық моделін қорытып шығарды. Бұл модель бәсекелестікті реттеудің ұзақ мерзім аралығында маңызы жоқ мемлекеттік реттеу, монополиялық билік, нарықтың географиялық ерекшеліктері сияқты субъективті факторларынан алшақтауға мүмкіндік берді [31].
Аталған модельдің басты қағидасы немесе ережесі - бәсекелік күрес жағдайында баға сұраныс пен ұсыныс ықпалымен қалыптасады. Нарықтың барлық қатысушылары баға деңгейі мен өндіріс көлемі туралы мәліметтерді алғаннан кейін белсенді қызметтен бас тартады. Фирмалар өндіріс шығындарын азайту мен өнімді өткізу жөніндегі шешімдер қабылдауға кіріседі.
Теориялық алшақтау (оқшаулану) толысқан бәсекелестік жағдайындағы даму проблемасын шешудің ұзақ мерзімді нұсқаларын жасап шығаруға мүмкіндік берді.
Дж. С. Милль капиталистік экономиканың дамуына жол ашатын ұзақ мерзімді теңдестік жағдайындағы табиғи бағалар мен орталықтандырылмаған басқару қағидаларының қатар қолданылуының мәселелерін зерттеді [32]. Ол бәсекелестік теориясына келесі үлес қосты: халықаралық сұраныс теңдеуі қорытылды, нарықтағы бәсекелесуші топтар жіктеліп көрсетілді, сұраныстың баға тұрғысынан икемділігінің үш жақты жіктелуі анықталды және т.б.
XIX - ғасырда гүлдену деңгейіне жеткен неоклассикалық мектеп өкілдері толысқан бәсекелестіктің баға жүйесіне ықпалын неғұрлым барынша дәл және толық зерттеді. А. Маршалл [33] классиктердің негізгі ережелерін барынша толық дамытты, нарықтағы тепе-теңдікті толысқан бәсекелестіктің көмегімен автоматты түрде орнықтыру механизмін неғұрлым толық қамтып, негіздеп шықты. Атап айтсақ, нарықтағы ішінара және ұзақ мерзімді тұрақты тепе-теңдікті талдау теориясын жасады. Осы теорияның негізінде кейіннен бәсекелестіктің жаңа моделі - монополистік бәсеке теориясының негізі қаланды.
XIX - ғасырдың соңы, XX - ғасырдың басындағы экономика ғылымы бұрыннан қалыптасқан бәсекелестік пен оның экономикадағы маңызы туралы көзқарастарды өзгертті. Толысқан бәсекелестік моделі бәсекелестіктің жалғыз түрі - баға тұрғысынан бәсекелестік ерекшеліктеріне мән берді. Сондықтан, аталған модельдің баға жүйесіне негізделуі оның ең негізгі кемшілігі деп қарастырылды, ол бәсекелік қызметтің мәнін толық, жан-жақты және терең ашып көрсетуге мүмкіндік бермеді. Толысқан бәсекелестік моделі нақтылы бір мемлекет аясында өмір сүре алмайды. Себебі, мемлекет тарапынан экономиканың қандай да бір салалары реттеуді қажет етеді. Толысқан бәсекелестік моделін сынаушылар сол кездегі экономикаға тән монополиялық элементтерге сілтеме жасады, ал монополиялық қатынастар толысқан бәсекелестік концепциясында қарастырылмаған. Толысқан бәсекелестіктің экономикалық концепциясы сол кезде байқалған экономикадағы бәсекелестіктің жаңа жағдайындағы терең үрдістерге жауап бере алмады.
Аталған концепция бәсекелік қызметтің динамикасын ескермеді, уақыт факторының маңыздылығын жоққа шығарды және бәсекелестердің белсенділігінің себептерін атүсті қарастырды.
Дж. Робинсон [34] мен Э. Чемберленнің [32,27-бет] еңбектерінде монополия жағдайындағы баға қалыптасуының ерекшеліктері және бәсекелестіктің бағаға қатысы жоқ қырлары зерттелді.
XX - ғасырдың ортасына қарай бәсекелестіктің мәні, оның негізгі қозғаушы күштері туралы жалпы түсініктер қалыптасты. Соның нәтижесінде төрт классикалық модель орнықты: толысқан (таза) бәсекелестік, монополистік бәсеке, олигополиялық бәсеке және таза монополия.
Әрбір модель аясындағы бәсекелік қатынастарды нарықтық реттеу механизмдері әртүрлі болып келеді. Таза бәсекелістік нарығында жеке сатушы сұраныс бағасының қалыптасуына айтарлықтай ықпал ете алмайды. Б0 - теңдестік бағасы нарықтағы тауарға деген жалпы сұраныс (С) пен жалпы ұсыныс (Ұ) негізінде анықталады. Яғни, қысқа уақыт мерзімінде теңдестік бағасы жоғары болса (Б1 Б0), артық өндіріске және өнімнің артық жинақталып қалуына жол ашылады, егер керісінше баға деңгейі төмен болса (Б2 Б0 ), тауарлардың тапшылығы байқалуы мүмкін. Дегенмен, ұзақ мерзім аралығында тауардың бағасы тепе-теңдік деңгейінде тоқтайды (Б0). Басқаша айтсақ, сұранысқа ие болған тауардың көлемі тұтынушыларға ұсынылған тауардың көлеміне (Тс0) тең болады. Нәтижесінде тауар сатушылар қалыпты пайда деңгейіне қанағаттануға мәжбүр болады. Ол пайданың деңгейі кәсіпкердің бизнестен кетпей, қала беруін қамтамасыз етеді. Бәсеке нарығында Б0 - тепе-теңдік баға деңгейінде қалыпты пайда табуға қабілетті, өндірістік шығындарының көлемі бірқалыпты пайда табуға мүмкіндік беретін кәсіпорындар ғана қалады.
Сонымен, толысқан бәсекелестік нарығы тепе-теңдік жағдайында болады: тауардың бағасы барынша арзандайды және өндіріс факторларының құнының деңгейіне таяу болады. Қарастырылып отырған модель шартты модель болғандықтан және оның ережелері шынайы өмірден алшақ болғандықтан (кәсіпорындардың саны шексіз, өнімнің стандартталуының деңгейі аса үлкен, әртүрлі кәсіпорындардың өндірістік қуаттарының бірдей немесе өте нашар болуы және т.с.с.), оның көмегімен нақты өмірде бар нарықтарды бейнелеу, салыстыру мүмкін емес. Дегенмен, толысқан бәсекелістік моделінің бәсекелістік жағдайы әртүрлі объективті және субъективті себептермен шектелген нақты өмірдегі нарықтарды зерттеуде теориялық маңызы зор. Толыспаған бәсекелестік нарықтарының практикалық маңызы үлкен. Себебі, бұл нарықтар өндірілетін өнеркәсіптік және тұтыну тауарларының көп бөлігін қамтиды.
Кейбір көзқарастар бойынша, экономикалық тұрғыдан неғұрлым дамыған мемлекеттерде кәсіпорындардың 75%-ға жуығының өнімді өткізу жүйесі монополиялық бәсеке жағдайында қызмет атқарады [35;36;37]. Бәсекелесу ортасында шағын және орта кәсіпорындардың саны аса көп және олардың ешбіреуінің сауда көлемінің жалпы мөлшеріндегі айтарлықтай үлесі жоқ. Мұндай нарықтың басты ерекшелігі - осы саладағы шарттардың дамуы мен тенденцияларына пәрменді ықпал тигізуге шамасы бар, кеңінен танымал көшбасшы кәсіпорындардың болмауы. Қалыптасқан жағдайды экономикалық және тарихи себептермен түсіндіруге болады. Ондай себептер: саладағы кіру және шығу кедергілерінің пәрменсіздігі; өнімнің ерекшелену деңгейінің жоғары болғандығынан өндіріс көлемін аса ірі мөлшерде ұлғайтудың экономикалық тиімділігінің болмауы; тұтынушылардың дербес, арнайы жасалған тауарларды қажетсінуі; әртүрлі территорияларда орналасқан нарықтардың арасындағы айтарлықтай айырмашылықтар; саладағы бәсекелестіктің жоғарғы деңгейін қолдау мақсатында жүзеге асырылатын бизнесті мемлекеттік қолдау және реттеу; саланың толыспағандығы, яғни ешбір кәсіпорынның нарықтағы үлкен үлес алуға талпыну тәжірибесінің немесе қаражаттарының, мүмкіндіктерінің болмауы.
Монополиялық бәсеке басым кейбір нарықтар даму барысында бір-біріне қосылуда. Қатаң бәсекелестік нашар, тиімсіз кәсіпорындарды жұтады да, өндірістің үлкен бөлігінің ірі компанияларда шоғырлануына ықпал етеді. Дегенмен, кәсіпорындар жоғарыда көрсетілген бәсекелістік ортасында қалыптасқан жағдайларды өз бетімен экономикалық себептерге байланысты өзгерте алмайды.
Монополиялық бәсеке жағдайында кез-келген кәсіпорын шығындар мен табыстардың теңдестігіне және пайда табуға тырысатыны белгілі. Бірақ, болашақта табысты нарықтарға басқа кәсіпорындар келе бастайды да, бұрыннан орныққан жергілікті кәсіпорындар жаңа бәсекелестік күрес жағдайында өзінің нарықтағы үлесін сақтап қалу үшін өнімді өндіруге және оны өткізуге кететін шығындарын ұлғайтады.
Олигополия жағдайындағы бәсекелестіктің өзінің ерекшеліктері бар: салаға кіру кедергілері көп болғандықтан бәсекелестердің де саны аз болады; өндірілетін өнім стандартты (қарапайым) болуы да, ерекшеленген (дифференцияланған) болуы да мүмкін; әрбір кәсіпорынның өндірістік қуаты жалпылама нарықтың неғұрлым үлкен бөлігін алуы үшін жұмыстардың тиімділігі аса жоғары болуы керек (көп жағдайда неғұрлым ірі 4-8 кәсіпорын нарықтағы сатылатын өнімнің жалпы көлемінің 60% - кем емес үлесін алады); кәсіпорынды бәсекелестердің есебінен үлкен көлемдерге дейін ұлғайту тиімді; бәсекелестер бір-біріне неғұрлым барынша тәуелді; көп жағдайда бәсекенің бағадан тәуелсіз түрлері дамыған. Олигополия жағдайында әрбір ірі кәсіпорын өзін монополия сияқты ұстауға тырысады, бірақ оның қызмет ауқымын бәсекелестердің қуаты шектеуі мүмкін.
Сондықтан, мұндай жағдай шиеленіскен бәсекелестік күресіне жол ашуы тиіс. Бірақ, өмірде керісінше құбылыстарды байқауға болады. Мысалы, кейбір кәсіпорындар баға, нарықты бөлісу, өнімді өткізу жолдарын бірігіп пайдалану және т.с.с.келісімдер (картельдер) жасауы мүмкін. Сондықтан, олигополиялық кәсіпорындардың жиынтығы таза монополия сияқты қызмет атқарады, ал мемлекеттің монополияға қарсы шараларының олигополисттерге шартты түрде қатысы жоқ. Қазіргі таңдағы неғұрлым аз зерттелген модель - осы олигополиялық бәсеке моделі.
Толыспаған бәсекелестіктің неғұрлым айқын көрінісі - таза монополия болып табылады. Бұл нарықта жалғыз кәсіпорын айрықша, қайталанбайтын өнім өткізумен айналысады. Сондықтан, таза монополист тұтынушыларға баға белгілеген кезде қысым көрсетуі мүмкін. Монополист нарықта жалғыз болғандықтан, оның тауарына, қызметіне немесе атқарған жұмысына деген сұраныс сызығы жалпы нарық бойынша қалыптасқан сұраныс сызығымен сәйкес келеді. Осыған байланысты монополист пайда деңгейін барынша арттыратын баға - тауардың саны (қызметтің көлемі) қатынасын өзіне неғұрлым тиімді етіп таңдап алады. Тұтынушылар монополисттің өндіріс шығындарының төмен деңгейінен ешқандай пайда көрмейді. Себебі, монополиялық бағаның деңгейі орташа жиынтық шығындардың деңгейінен анағұрлым жоғары болып келеді. Ал, басқа бәсекелестердің нарыққа келу қаупі жоқ болса және мемлекет тарапынан қатаң қадағалау шаралары қолданылмаса, монополист бағаны өсіру және өндірілетін өнімнің көлемін азайту арқылы өзінің табатын пайда мөлшерін ұлғайтуға талпынады.
Айтылған мәселелерді қорытындылайтын болсақ, кәсіпорынның бәсекелестік стратегиясы нарықтың типіне және сол нарықтың экономикалық заңдылықтарына байланысты анықталады. Сондықтан, кәсіпорынның бәсекелестік жағдайын анықтаған кезде, ең алдымен нарықтың типін анықтау қажет (4 кесте). Ол жерде баяндалған төрт модельдің көмегімен нақты өмірдегі нақты нарықтардың барлығының жағдайын көрсету мүмкін емес. Себебі, нақты нарықтардың типтері ғана болмайды, олардың сапалық ерекшеліктері де болады.
Бәсекелік қатынастарды реттеу теориясының дамуына қазіргі заманғы ғалымдардың да қосқан үлесі зор. Экономиканың әртүрлі салаларындағы бәсекелестік қатынастардың қалыптасу ерекшеліктерін М.Портер, К. Нордстрем, Й.Риддерстрале, Ф.Котлер, Ф.Янсен, Дж.Г.Саурез, А. Фейнгбаум, Ф.Кросби, Э.Деминг, С.Хаймер, Р.Коуз, П.Бакли, М.Кэссон, А.Рагмен, Дж.Гэлбрейт және басқа батыстың ірі ғалымдары терең де жан-жақты зерттеген.
Ресейлік ғалымдардың бәсекеге қабілеттілікке көзқарастары бойынша үш негізгі позиция қалыптасқан.
Біріншіден, бәсекеге қабілеттілік ең алдымен коммерциялық жетістіктерге негізделген. Мұндай көзқарастың негізгі өкілдеріне В.Д.Андрианов, А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюг, С.А.Красильников [38] жатады. Атап айтсақ, В.Д.Андрианов Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз - тауардың немесе қызметтің сыртқы және ішкі нарықтардағы жемісті сатылуын қамтамасыз ететін тұтынушылық, сапалық және баға белгілері,- деп есептейді [39].
Екіншіден. бәсекеге қабілеттіліктің негізі - тауардың тұтыну құны деп есептеледі. Мысалы, А.А.Амбарцумов пен Ф.Ф.Стерлинов: Тауардың бәсекеге қабілеттілігі - тұтынушылардың сол тауарды сатып алуға жұмсаған қаражаттары мен оларды пайдалану шығындарының осыған ұқсас тауарларға жұмсалған мөлшерімен салыстырғандағы тауардың тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы,- деген пікірде [40].
Үшіншіден, бәсекеге қабілеттілік - өнеркәсіп өнімінің сапа және баға параметрлерін біріктіріп қана қоймай, менеджменттің, қаржылық ағымдарды басқарудың, кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық қызметіндегі құрамдас бөліктерін біріктіретін көпқырлы түсінік. Мұндай көзқарасты қолдаушылардың ішінде Ф.Блинск, Г.Воронина[41], Н.С.Степанова[42],Р.А.Фатхутдинов[4 3], В.Н.Костюк[44], Ю.И.Коробов[45] және басқалар бар .
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы бәсекелестік қатынастардың маңызы мен орнын зерттеуге бағытталған жекелеген еңбектер болғанымен, оларды жүйелі түрде, тереңдете зерттеуге әлі де жеткілікті дәрежеде мән берілмей отыр.
Біз зерттеу тақырыбын тереңдете талдау барысында отандық ғалымдардың бәсекелестік қатынастардың теориясы мен практикасына арналған біраз еңбектерін қарастырдық.
Мысалы, К.Е.Кубаев экономика мен жекелеген корпорациялардың бәсекеге қабілеттілігіне ықпал етуші басты фактор ретінде менеджмент сапасын атап көрсетеді [46].
Г.Н. Гамарник Қазақстанның қазіргі таңдағы экономикалық жүйесі келесі мақсаттарға бағытталуы тиіс деп есептейді: ұлттық экономиканың әлемдік жаһандану үрдістеріне бейімделуі, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату, инфрақұрылымдық даму [47].
А.Ш.Накипов ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату көбінде экономиканың әртүрлі салаларын халықаралық стандарттарға дер кезінде көшіруге байланысты деп есептейді [48].
Қазақстанның әлемдік деңгейдегі экономикалық қауіпсіздігі мен бәсекеге қабілеттілігіне У.К. Шеденовтің еңбектерінде мән берілген [49].
Академик С.Сатыбалдин мемлекеттің әлеуметтік - экономикалық модернизациясының стратегиясы Жалпы ішкі өнімнің өсуіне ғана байланысты емес, ол негізгі экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштердің, соның ішінде адам өмірінің ұзақтығы мен сапасы, жеке бастың және қоғамдық қауіпсіздіктің жағдайы, экологиялық жағдай, жұмыссыздықты азайту, білім алу мүмкіндігі және басқа көптеген факторлар ықпал етеді деп есептейді [50].
А.П.Абдразакова қазақстандық ғалымдардың бәсекеге қабілеттілікке иерархиялық көзқарасын қолдайды. Яғни, мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі экономика салаларының, салалардың бәсекеге қабілеттілігі жекелеген аймақтардың, аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі сол аймақтарда орналасқан кәсіпорындардың, ал кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі олардың өндіретін өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне тәуелді деп есептейді [51].
Ж.Ихданов өнімдердің бәсекеге қабілеттілігінің баға белгілеу процесіне тәуелділігін зерттеген [52].
Д.Айтжанова мен Ү. Дүйсен жалпы ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін мынандай бағыттарға сүйену қажет деп есептейді:
- Жалпы ішкі өнімнің құрылымын өзгерту;
- бірінші айтылғанды есепке ала отырып, ғылымға негізделген, жоғары технологиялық, бәсекеге қабілетті өнімдерді өндірудің өсімін қамтамасыз ету;
- жоғары түпкілікті құны бар тауарлар мен қызметтер өндірудің жеке салмағының өсуі [53].
Оқу құралында тауар нарықтары, соның ішінде бәсекелестік жағдайлары бойынша айтарлықтай айырмашылығы бар арнайы маманданған қызметтер ұсынатын құрылыс нарығы зерттеледі. Осы нарықтың бәсекелестік ортасын қарастыру және құрылыс қызметтерімен айналысатын кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару құралдарын анықтау қажет. Бәсекелестік теориясының эволюциясы 2 - кестеде топтастырылып көрсетілген.
2-кесте
Бәсекелестіктің теориялық көзқарастарының эволюциясы
Бәсекелестіктің экономикалық
моделі
Модельдің негізін қалаушылар және олардың негізгі еңбектері
Таза бәсекелестік
Стандартты өнім сататын кәсіпорындардың саны өте көп; бағаны қадағалау, бақылауға мүмкіндік жоқ; сұраныс икемділігі өте жоғары; бәсекелесудің бағадан басқа әдістері қолданылмайды; бизнесті ұйымдастыруға кедергі жоқ.
Толысқан бәсекелестік
А.Смит Исследование о природе и причине богатства народов (1776 ж); Д.Рикардо Принципы политической экономии и налогообложения (1817 ж);
Дж. Милль Принципы политической экономии (1848 ж);
К.Маркс Капитал (1863-1894 ж.ж).
Монополистік бәсеке
Ерекшеленетін (дифференцияланатын) өнім сататын кәсіпорындардың саны көп; бағаларды қадағалау (бақылау)диапазоны (шегі) тар; сұраныс икемді; бәсекелестіктің бағадан басқа әдістері қолданылады; салаға кіру ену кедергісі шамалы.
Толыспаған бәсекелестік
А.О.Курно Исследование математических принципов теории богатства(1838 ж.); Ф.И. Эджуорт Теория монополии (1897 ж.);
К.Викселль Лекции политической экономии (1901 ж.);
Дж.Робинсон Экономическая теория несовершенной конкуренции (1933 ж.);
Э.Чемберлен Теория монополистической конкуренции (1933 ж.);
Дж.М. Кейнс Общая теория занятости,процента и денег (1933 ж.);
И.Шумпетер Капитализм, социализм и демократия (1942 ж.);
А.П. Лернер Экономика контроля (1944 ж.);
Ф.А. Хайек Индивидуализм и экономический порядок(1948 ж.);
П. Сраффа Производство товаров посредством товаров (1960 ж.).
Олигополистік бәсеке
Кәсіпорындардың саны аз; бағаларды бақылау диапазоны (шегі) кәсіпорындардың арасындағы келісімнің деңгейімен анықталады; көбінде бағадан басқа бәсекелестік; бизнесті ұйымдастыруға үлкен кедергілер бар.
Таза монополия
Тиімді ауыстырушы тауарлары болмайтын айрықша тауар өндіретін жалғыз кәсіпорын; бағалар деңгейін бақылау қатал; сұраныстың икемділігі төмен; салаға басқа фирмалардың енуіне (кіруіне) жол жоқ.
Біздің еліміздегі бәсекелестік қатынастарды реттеу тәжірибесі нарықтық қатынастармен бірге қалыптасып, дамып келеді. XX - ғасырдың алғашқы ширегінде болған саяси құрылыстың түбегейлі өзгеруі шаруашылық жүргізудің негізгі бағыттарын да түпкілікті өзгертті. Нарық және бәсекелестік туралы ілімдердің дамуы тоқтап қалды, ол ілімдерді оқудың өзі адамдар үшін қауіпке айналды. Ұзақ уақыт бойы тауарлық өндірістің, нарықтың және батыста қарқындап дами бастаған маркетингтің маңызын ескермеу күрделі қайшылықтарға алып келді. Жетпіс жылдан астам уақыт бойы экономикалық зияндардан бөлек нарық және бәсекелестік жағдайында қызмет атқаруда тәжірибесі жоқ, теориялық білімнен артта қалған шаруашылық басшылары өсіп жетілді.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде экономиканың монополиялық мемлекеттік секторының есебінен өскен, ең жоғарғы деңгейде монополизацияға ұшыраған шаруашылық жүйесі жағдайында аса батыл қадамдар қажет болды. Жоспарлы шаруашылық жүйесі абсолютті мемлекеттік монополияға негізделген [54]. Ол өз кезегінде меншік монополиясы, кәсіпкерлік қызметтің мазмұны мен ауқымын анықтау монополиясы сияқты құрамдас бөліктерден тұрады.
Көптеген ірі монополиялардың ерекшеліктері монополияның экономикалық жаратылысына қарама-қайшы болды: мемлекет тарапынан күшті қолдауға ие бола отырып, жекелеген фирмалар түрінде емес, экономиканың белгілі бір салалары түрінде құрылды; өндіріс құралдары мен еңбек нәтижелерінің иесі болмағандықтан, атқарылған жұмыстың қорытындылары үшін жауапкершілігі төмен болды; өндіріс шығындарының деңгейі жоғары болды; монополиялық деңгейдегі жоғары бағалардың есебінен түсетін пайда толығымен кәсіпорынға емес, мемлекеттің қазынасына құйылды, сондықтан кәсіпорындардың қажетті өндіріс көлемін ұлғайтуға мүмкіндігі болмады.
Нарықтық бәсекелестік қатынастарына көшу процесінде мамандану мен шоғырлану деңгейі жоғары болғандықтан көптеген қиыншылықтар туындады. Мысалы, еліміздегі өнімнің 80%-ға жуығын балама бәсекелесі жоқ кәсіпорындар өндірді, ал кейде 2-3 өндіруші экономиканың бүтін саласын қадағалады. Бәсекелестіктің аса маңызды шарттарының бірі-бір өнімді ұсынудың нарықтағы көптеген нұсқаларының болу шарты орындалмады. Бәсеке қатынастарының дамуына капитал мен жұмыс күші нарықтарының болмауы кедергі келтірді. Салалар арасындағы капитал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz