Оқушылармен тарих сабақтарында пәнаралық сабақтарды дамыту жолдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі

Ә.Марғұлан атындағы Павлодар педагогиклық университеті

Аяпберген Нұрдәулет Ертайұлы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тарих сабақтарында пәнаралық байланыстар оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру құралы

Білім беру бағдарламасы: 6В01620 Тарих-Дінтану

Павлодар, 2023
Мазмұны

Кіріспе

1
Оқу үрдісіндегі пәнаралық байланыстар арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру жұмыстарының рөлі
5
1.1
Білім беру ұйымдарындағы пәнаралық байланыстар орны
9
1.2
Мектепте тарих пәнімен пәнаралық байланыстар ұйымдастыру формалары мен әдістері
12
1.3
Оқушылармен тарих сабақтарында пәнаралық сабақтарды дамыту жолдары
15
2
Тарихтан пәнаралық сабақтан тыс жұмыстарды дамыту
19
2.1
Таным географиясы мектеп оқушыларына сабақ конспектісін әзірлеу
21
2.2
Тарих-дін сабағында 3 D модельдеуді ұйымдастыру жолдарын дамыту
30
2.3
Тарих сабақтарында пәнаралық байланыстарды мектеп қабырғасында қолдануды талдау
35
Қорытынды
37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
39

Кіріспе

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда дәстүрлі емес сабақтар күннен-күнге педагогика тәжірибелерінде қолдануда. Тарих сабағында аралас сабақтар арқылы баланың танымдылығын арттыру ең ықтимал педагогикалық енгізу деп білеміз. Тарих көптеген ғылым салаларымен тығыз байланысты, сондықтанда мектептерде сабақ барысында пәнаралық байланыстар арқылы тарих пәнін танып, зерттеуінде оқушыларға жаңа тиімді жолдардың ашылары хақ деп ойлаймыз.
Тарихты оқытудың маңызды міндеттерінің бірі - оқушыларға өткеннің тарихи бейнесінің бөлшектенуін жеңуге көмектесу, тарихи процесті панорамалық түрде, оның тұтастығы мен алуан түрлілігімен көре алу үшін жағдай жасау. Бұл мәселелерді шешуге сабақтарда көмектеседі.
Тарих пәні география, әлеуметтану, саясаттану, философия, әдебиет, музыка, өнер және де көптеген ғылым салаларымен тығыз байланысты. Негізі тарих ғылымы адамзат баласы ойлап шығарған нәрсе болсын немесе физика ғылымындағы Рентген ашқан сәулелер болсын баршасы һәм тарих.
XXI ғасыр ғаламтор заманы, адамзат ақпараттық жарылыста өмір кешуде. Және бұл бүкіл қоғамды қамтиды. Технологиялық жаһандану педагогика саласынан аттап өтпейді, сондықтан да ұстаздар АКТ қолдануды білуі тиіс. Оқушылар санасына жастайынан технология қол жетімді, оның тиімді де керағар қасиеттері жоқ емес. Мұғалімдер сабақ кезінде бұл қоғамдағы байланыс құралдарын тиімді пайдалануды көрсету тиіс. Сондықтан да тарих пәнімен пәнаралық байланысты басқа ғылым салаларымен балаларға жеткізе алу болашақ методикасы. Мысалы, сыныптан тыс оқушылармен Әлем қалай жаралды ? атты тақырыпқа мектеп телескопынан жұлдыздарды бақылау жүргізсе, бірақ оны ұйымдастыру біраз кедергілерді келтіреді.
Пәнаралық байланыс бойынша қосымша ақпарат сабақты шамадан тыс жүктемеуі және тарих бойынша оқу материалының мазмұнынан көңілдерін басқаға аудармайтындай болу керек [1].
Заманауи өмір сүру жағдайлары адамнан ғылымның әртүрлі салаларынан білім алуды, сондай-ақ осы білімді тәжірибеде қолдана білуді талап етеді. Өкінішке орай, қазіргі мектеп оқушыларының көпшілігінде клиптік ойлау деп аталатын ойлау дағдысы тән, ол фрагменттік идеялармен және айналасындағы шындық туралы біліммен сипатталады, ақыл-ойдың ең маңызды қасиеттерін дамытуды қиындатады: тереңдік, икемділік, аналитикалық, сыншылдық және т.б. Осыған байланысты мектептің міндеті - дүниенің тұтастығы туралы білімге ғана емес, сонымен қатар олардың арасындағы байланыстар мен қарым-қатынастарды түсінуге және орнатуға қабілетті интеллектуалды дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру ерекше маңызды. Соңғысы оқу процесінде әлеуметтік, жаратылыстану және техникалық ғылымдар саласындағы білімдердің оқушылардың санасында интеграциялануына ықпал ететін пәнаралық байланыстарды орнату бойынша жүйелі жұмыс жүргізілгенде мүмкін болады [2, 2785 б.]. Негізінде клиптік ойлау қазіргі таңдағы Instagram, YouTube, Tiktok және т.б., мессенджерлердегі 15 секундттық бейнероликтердің шамадан тыс мидын қамтуынан болып жатқан үдеріс.
Тарих оқу пәні ретінде мектеп оқушыларының тарихи білім негіздерін меңгеруін, олардың әртүрлі өмірлік жағдаяттарда қолдануға қажетті дағдыларын қалыптастыруды көздейді. Тек тарихи білімнің мәселелеріне шегінуге ұмтылу іс жүзінде тарихи білімнің оқушы тұлғасының интеллектуалдық саласының дамуына тиімді ықпал етпейтіндігіне көз жеткізе аламыз. Тарихтың академиялық пән ретінде пәнаралық білімдерді біріктіру мүмкіндігі зор. Кез келген тарих сабағында мұғалім дүниеде және адам өмірінде болып жатқан барлық нәрселердің өзара байланыстылығын көрсете отырып, басқа пәндерден алынған мәліметтерге сүйене алады. Бұл елдің жағдайы туралы экономикалық деректер, континенттің климаттық жағдайларының сипаттамасы, саяси режимдердің өзгеру процестері туралы әңгіме, қару-жарақтың дамуы, ғылым мен техниканың жетістіктері туралы мәліметтер болуы мүмкін, жалқы есімдер мен географиялық атаулардың пайда болуы т.б. Тарих - физика, география немесе тіл білімі болсын, мектеп оқушыларының кез келген ғылым бойынша алған білімдерін жүйелі түрде қолдана алатын бірегей оқу пәндерінің бірі. Пәнаралық байланыс орнату бойынша жүйелі жұмыс оқушылар арасында әмбебап оқу әрекетінің белсенді қалыптасуына ықпал етеді [2, 2786-2787 бет.].
Заманауи мұғалім үшін пәнаралық байланыс орнату ең күрделі де маңызды әдістемелік міндеттердің бірі болып табылады, өйткені ол кең эрудицияны, басқа пәндер бойынша оқу бағдарламаларының мазмұнын білуді, әріптестермен тығыз ынтымақтастықты қажет етеді. Шамадан тыс есеп беретін мұғалімдердің жүктемесі пәнаралық байланыстарды пайдалана отырып, сабақтарды әзірлеу уақытының қысқаруына әкеледі. Сонымен қатар нақты пәндер бойынша пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру әдістері мен құралдарын таңдау сабақтары (танымдық тапсырмаларды құрастыру, үй тапсырмасын орындау, оқушыларға қосымша әдебиеттерді таңдау, басқа пәндер бойынша қажетті оқулықтар мен көрнекі құралдарды дайындау, оларды пайдаланудың әдістемелік әдістерін әзірлеу) көп уақыт пен ақыл-ой шығынын қажет етеді. Тарих сабақтарында пәнаралық байланысты қолдану бойынша сапалы әдістемелік ұсыныстардың жоқтығы жағдайды қиындатады [2, 2788 бет.].
Пәнаралық байланыс - оқытудың қазіргі кезеңдегі ең көп қолданылатын үрдістерінің бірі. Ол пәндер арасындағы заңды байланыстылықты реттейді, оқушылардың алған білімдерінің бір-бірімен сабақтастығын бір жүйеге келтіреді. Пәнаралық байланыс оқушылардың меңгерген білімін кешенді түрде пайдалана білуге жол ашады.
Пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығымен қатар мазмұндық, іс-әрекеттік, ұйымдастырушылық - әдістемелік, практикалық өндірістік т.б. қызметтерде жан - жақты белсенділік көрсетуі күшейеді. Пәнаралық байланыс ең алдымен оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырудың себебіне айналады. Оқушылардың іс - әрекетке танымдық, кәсіптік дербестігін пәнаралық байланыстар негізінде дамыту жеке тұлғаның дүниетанымдық, құндылық бағдарын қалыптастырумен өзара тығыз байланыста өтеді.
Пәнаралық байланыстың алдына қоятын мақсаты сан алуан. Бірі пәнаралық байланыс бойынша білімнің теориялық негізін күшейтуді көздесе, екіншісі, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруды, үшіншісі осы мәселе негізінде оқушылардың практикалық дағдылары мен шеберліктерін дамытуды тағы басқа сол сияқты түрлі - түрлі мақсаттарды көздейді. Сонымен қатар, пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың оқу-танымдық қызметі мен оқытушының оқыту қызметінің өзара байланысын күшейту мәселесі де қарастырылуы мүмкін.
Пәнаралық байланыс мәселелерін қарастыру кезінде отандық және жақын, алыс шетел ғалымдарының бұл мәселемен айналысқандықтарын көре отырып, олардың еңбектерімен танысып, талдау жасай отырып, оны өз зерттеуімізге тірек еттік [3].
Қазіргі заманның қоғамдық, әлуметтік-экономикалық өзара интеграциалау сипаты мектебіміздің бағытын анықтауға негіз болғандығы туралы және оқу тәрбие процесіндегі пәнаралық байланыс мәселесі, оның қажеттілігі мақсаты мен міндеті жүзеге асыру жолдары мектеп тәжірбиесі арқылы қарастырылды. Пәнаралық байланыс проблемасын зерттеушілер оның философиялық, психологиалық мәнін құрылымын зерттеп өз пікірлерін айтты. XVI ғасырдан бастап батыстың ұлы педагогтары пәнаралық байланысқа назар аударған. Педагогикалық сөздікте пәнаралық байланыс оқу бағдарламаларын өзара үйлесілімділігі деп анықталады. Көптеген ғалымдар М.А Данилов, В.В.Давыдов, И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг және тағы басқа пәнаралық байланыстың философиялық, психологиалық мәнін құрылымын әдіснамалық қызметте қарастырған. Психологтар пәнаралық байланыстың психологиалық негізінің нәтижесі білімдер жүйесінің мида орналасуы адамның үнемі ұмытушылығына жағдай жасайды. Оның шығармашылық іс-әрекетіне дайын бола алатынын дәлелдейді. Ал, педагогтар жалпы білім беру мазмұны пәнаралық байланыс негізінде жетілдіреді. Оқу процесіндегі іс-әрекеттің нәтижесі оқушыда пәнаралық байланыс іскерлігі қалыптасатындығын атап көрсетеді. Қорыта айтсақ, зерттеушілер пәнаралық байланысқа анықтама бергенде мәселенің екі жағын бөліп көрсетеді, олар табиғатты және бар шындықты өмірдегі дүниемен заттарды оқу, үйренуді бірінші жағынан ғылымдардың пәнаралық байланыс қатынас арқылы көрсетсе, ал екінші жағынан пәнаралық байланысты дидактикалық құрал ретінде қарастырады. Пәнаралық байланыс нақтылы ақиқаттың көрсеткіші. Пәнаралық байланыс оқу білім диалектикалық әдісті жүзеге асырады, ең алдымен әдіснамалық қызметті атқарады. Пәнаралық байланыстың тектік категориалары негізделген түрлері анықталған. Пәнаралық байланыстың ең негізгі дидактикалық міндеті ол оқыту процесінің білім беру дамытушылық сипатының арасындағы байланысты құру болып есептеледі. Пәнаралық байланыс оқу тәрбие процесі арқылы жүзеге асырылады. Оқыту барысында оқушылар танымдық, практикалық, мақсатты бағдарлы іс-әрекеттермен шұғылданады. Пәнаралық байланысты жүзеге асырудың көптеген жолдары бар. Оқыту процесі мұғалімнің басшылығымен оқушының танымдық іс-әрекетімен айқындарады. Оқу танымдық ғылыми зертеулер сияқты ақиқат дүниені тану болып есептеледі. Адам таным процесінде объективті дүниенің жаңа фактілерін жаңа байланыстарын өзара тәуелділіктерін ашады [4].
1. Тарих-әдебиет. Қоғамда болып жатқан тарихи оқиғалар мен процестер көбінесе көркем шығармаларда көрініс табады. Сондықтан сабақта тарихи құжаттар, көркем шығармалардан үзінділер талданады, оларды тарих оқулықтарындағы тиісті сипаттамалармен және бағалаумен салыстыру жүргізіледі. Сабақта қолданылатын көркем әдебиеттер оқу материалын нақтылауға және оқушылардың тарихи идеяларының ажырамас бөлігі болып табылатын өткеннің жарқын бейнелерін қалыптастыруға көмектеседі. Көркем кітап оқушылардың назарын аударуға көмектеседі, пәнге деген қызығушылықтың дамуына ықпал етеді. Көркем әдебиет шығармаларында әдетте оқулықтарда жоқ - дәуірдің атмосферасы мен түсі, өмірдің нақты сипаттамалары мен элементтері, жарқын фактілер мен өткен адамдардың сыртқы келбетін сипаттау - сияқты белгілі бір материалды табамыз. Көркем әдебиет тарихтың ғылыми материалын суреттейді, тақырыптарына түсініктеме береді, түсінуді тереңдетеді, өмір құбылыстарына қызығушылық тудырады, эмоционалды тәжірибе тудырады. Тарих сабағындағы көркем әдебиеттің орны және оның принциптері. Тарих сабақтарына арналған көркем әдебиетті таңдау кезінде екі аспектіні ескеру қажет: Біріншіден, материалдың танымдық-тәрбиелік құндылығы (яғни тарихи құбылыстардың шынайы баяндалуы). Екіншіден, оның жоғары көркемдік құндылығы.
Тарих сабақтарында қолданылатын көркем әдебиеттерден үзінді мыналарды қамтуы керек:
1) мектеп бағдарламасында зерделенуі көзделген тарихи оқиғалардың жанды
бейнесі;
2) тарихи қайраткерлердің бейнелері және халық бұқарасының бейнесі;
3) өткен оқиғалар өрбіген жағдайдың суреттемелік сипаттамасы.

Кесте 1

Әдеби ескерткіштер
Тарихи беллеристика

зерттелетін дәуірде жазылған шығармалар, яғни сипатталған құбылыстар мен оқиғалардың замандастары жазған шығармалар. Олар дереккөздерге жатады, бірақ олар өз заманының өмірін автордың көзқарастарының призмасы арқылы бейнелейтінін ескеру керек. Сондықтан көркем шығармаға сыни көзқарас қажет

Тарихи романдар, повестер және т.б. Олар тарихи дерек көзі бола алмайды. Олар оқушыларды қызықты сюжеттер, нақты бейнелер мен экспрессивті кейіпкерлер арқылы тарихпен таныстырудың құралы бола алады, яғни түсінікті және қызықты.

2. Тарих-География. Қазіргі қоғамның тарихы күрделі және алуан түрлі, бұл әртүрлілік аймақтың географиялық жағдайына, табиғи жағдайларына және әлеуметтік құрылымына байланысты. Шын мәнінде, география және тарих курсында әр пәннің ерекшелігін ескере отырып, бірдей процестер зерттеледі. Тарих және география курстарының пәнаралық байланыстарының әлеуетін пайдалану білім алушылардың әлемнің кеңістіктік ұйымдастырылу заңдылықтары, дамудың әртүрлі кезеңдеріндегі елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы білімдерін кеңейтеді, статистикалық, кестелік, картографиялық материалдармен жұмыс істей білуін бекітеді. Мысалы, дүниежүзілік тарих бойынша 10-11-сыныптарда өркениеттердің, экономикалық жүйелердің қалыптасу ерекшеліктері туралы мәселе зерделенеді, онда табиғи-географиялық фактордың әсері (климат, толып жатқан көптеген өзендер, әлемдік теңіз және мұхит жолдарынан қашықтығы, шекаралардың ашықтығы, Еуропа мен Азияда орналасуы және т.б.) ескеріледі. Соғыстарды зерттеу кезінде картографиялық материалға сүйену қажет [1].
Тарих пен географияның байланысы. Бұл пәндер бойынша ақпарат көздерінің бірі карталар: географиялық және тарихи.
Олар аймақтар мен елдердің географиялық жағдайы, географиялық ортаның адамдардың өмір сүру салтына әсері, географиялық және тарихи нысандардың орналасуы, географиялық ашылу жолдары және т.б.
Тарих сабақтарында география сабағында алынған картографиялық білімдер мен дағдылар: картаның масштабы, картаның легендасы және оны қолдану туралы; карталарды оқу әдістері және картада объектілерді бейнелеу тәсілдері туралы; әлеуметтік-экономикалық және саяси ақпарат карталарын пайдалана отырып іздеу және талдау бойынша және т.б.
Тарих мұғалімдері, 2019 жылы Ресей Федерациясының әртүрлі аймақтарындағы Ресей білім академиясының Даму стратегиясы институтының қызметкерлері жүргізген сауалнама көрсеткендей (тарих мұғалімдерінен алынған 206 сауалнама талданған) картаны жиі пайдаланады. Көбінесе олар әскери тарихты қарастырғанда тарихи картаға жүгінеді (98%). Сонымен қатар, мұғалімдер картаны саяси (67,5%) және әлеуметтік-экономикалық (58,3%) мәселелерін зерттеуге тарту қажет деп санайды. Тіпті бастауыш мектепте (Айналадағы әлем курсын оқығанда) оқушылар географиялық және тарихи картаның арасындағы айырмашылықтар туралы біледі. Бұл жаста олар қосымша белгілермен (физикалық картамен салыстырғанда): жорықтардың бағыттары, сауда жолдары, маңызды тарихи оқиғалардың орындары, мемлекеттердің аумақтарының түсті белгіленуі және т.б. Тарих сабақтарында (5 - 6 сыныптарда) тарихи картаның басты айырмашылығы - ондағы тарихи оқиғалар мен процестердің барысын көруге болатынын атап өткен жөн. Мысалы, мемлекет территориясы қалай өзгерді, әскери қызмет кезінде әскерлер қайда және қалай қозғалды жорықтар мен соғыстар және т.б. Келесі сабақтарда оқушылар тарих қозғалысы туралы түсінік алады. Бұл тарихтың әртүрлі кезеңдеріне қатысты карталардағы адамдардың өміріндегі ауқымды өзгерістер туралы мәліметтерді салыстыру арқылы жүзеге асады [2: б. жиырма]. Сонымен қатар, мұғалімдердің бағалауына сүйенсек, негізгі мектепті бітірген оқушылардың көп бөлігі (72%) маңызды әлеуметтік-экономикалық және саяси процестер мен оқиғалар нәтижесінде болған өзгерістерді табу үшін тарихи картаны пайдалануда қиындықтарға тап болады. Тарихи картамен жүйелі жұмыс бастауыш мектептен, 5-сыныптан басталады. 5-6 сыныптардағы география сабақтарында оқушылар негізгі картографиялық білім мен дағдыларды меңгереді. Кейінгі сабақтарда карта оқу, тәжірибелік-бағдарлы міндеттерді шешуге көмектесетін картографиялық дереккөз ретінде ғана қолданылады.
5-6 -сыныптарда тарих сабақтарында географиямен байланысты ескере отырып, карталарды оқу әрекеттерінің алгоритмін оқушылармен бірге құрастырған дұрыс. Мысалы, келесідей:
-картаның атын оқып, оның не туралы айта алатынын (белгілі бір елдің табиғи жағдайлары, оның аумағының өсуі, соғыс қимылдарының барысы және т.б. туралы), қай уақыт кезеңі үшін белгілеу;
-картаның аңызымен - шартты белгілермен танысу;
-таңбаларды пайдалана отырып, картадан тарихи нысандарды, оқиғалар орындарын, елдердің (мемлекеттердің) аумағын тауып көрсету; географиялық ашулар мен адамдардың ауқымды қозғалысының, әскери операциялардың және т.б. бағыттарын қадағалау; көрнекі белгілер болып табылатын географиялық объектілерді (материктердің, мұхиттардың, теңіздердің, өзендердің, түбектердің, аралдардың және т.б [5, 87-88 бет.].
Немесе қандай да бір тарихи шайқастарды картасыз, яғни географиясыз қалай зерттеуге болады. Ескендір Зұлқарнайынның Парсы қақпасындағы шайқасы немесе Куликово алаңындағы Дмитрий Донской шайқасы - бұл тақырыптарды ұрыс даласын көзбен көрмей қалай зерттеуге болады? Шайқастың орналасқан жерінің орналасуы маңызды сәттердің бірі болып табылады, ал жердің өзі шайқаста көмектесе алады немесе керісінше кедергі келтіруі мүмкін. Шайқаста Дмитрий Донской Куликово кен орнының орналасуын сауатты қолданып, жаудың да, өзінің жауынгерлерінің де шегіну жолдарын өзенмен қорғады. Ұрыс даласынан тез кетуге және өзгеруіне ықпал еткен нәрсе күштерді теңестірді, ал өз әскері үшін - Тек алға, тек Жеңіске! дегендей шегіну жолдарына шектеу арқылы соңына дейін соғысу тиіс болды [6, 4073 бет.].
3. Тарих-Биология. Тарих пәнінің мұғалімі үшін биологиямен байланысты кейбір фактілер пайдалы және қызықты болуы мүмкін. Бірақ бұл жерде биологиялық фактілер тарихи аспектіде қарастырылады. Мысалы, адамның пайда болуы мен адам эволюциясы теориялары.
Тарихи уақыт ішінде, соңғы ғасырлар мен мыңжылдықтарда табиғатта болған өзгерістер "назардан тыс қалады". Мектеп тарихының курсы тек адамзат қоғамының дамуын зерттеп, табиғатта болып жатқан өзгерістерді қарастырмайды. Ал мұндай өзгерістер туралы ақпарат, біздің өркениетіміздің дамуы туралы неғұрлым дұрыс түсінік қалыптастыруға, адамзат пен табиғат арасындағы күрделі қарым-қатынасты түсінуге, экологиялық ойлауды қалыптастыруға ықпал етеді.
Әр түрлі сыныптарда әртүрлі тақырыптар қозғалуы мүмкін - тарих және биология сабақтарында тақырыпқа сәйкес. Мұнда ежелгі әлем тарихын зерттеуде қолдануға фактілердің мысалдары келтірілген. Мысалы, біздің дәуірімізге дейін Испания, Греция, Италия, Қытай аумақтары ормандармен жамылған. Еуропаның оңтүстігінде бұл негізінен бук-емен, липа ормандары болды. Біздің дәуіріміздің басында олар кесіліп, бұталармен алмастырылды. Римдік жаулап алушылардың жорықтары Еуропаның орталығында- Германияда, Францияда орман кесуге ықпал етті. Мұнда ормандар мал жайылатын шалғындарға ауыстырылды. Африканың солтүстігінде, Ливанда жуандығы 7м жететін Ливан балқарағайының қоры жойылды. Ливан балқарағайы Библияда суреттелген, одан аты аңызға айналған Сүлеймен патшаның сарайы салынған; храмдар балқарағайдан салынды, кемелер жасалды. Осы ағаштан жасалған мысырлық перғауын Тутанхамонның саркофагының егжей-тегжейлері 3200 жылдан кейін жақсы сақталған. Папирус қағазын шығару үшін материал ретінде пайдалану ливан балқарағайының қорларын жойды және біздің дәуіріміздің басында Египеттің үлкен аумағында олар сирек болды. Қазір Ливан балқарағайы Сирия мен Ливанның бірнеше жерінде өте аз мөлшерде қалды және қатаң қорғауға алынды.
Ежелгі әлемнің тарихы мәдени өсімдіктердің таралуымен де байланысты. Олардың көпшілігі олар пайда болған жерлерге жақын жерде өсірілді. Ең ежелгі мәдениеттер бірнеше мыңжылдықтарда кездеседі: бидай-Египетте, күріш-Қытайда, арпа- Месопотамияда, бұршақ, қызылша - Еуропада, шалғам - Еуропа мен Қытайда, қырыққабат - Жерорта теңізінде, қияр - Үндістанда. Әскери жорықтар сорттарының таралуына ықпал етті. Сонымен, Александр Македонскийдің арқасында еуропалықтар банандармен танысты. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.