Қорқыт ата бейнесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Курстық жоба
Н 3-1.1.34-2022
1 баспа 02.02.2022

М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті КЕ АҚ

Ұстаз институты

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті пәні бойынша

Тақырыбы: Қорқыт атаның өмірі мен шығармашылығы туралы аңыздар мен ғылыми деректер

Студент Базархан Диана Тобы КЯ-21-1 ________________
аты-жөні қолы

Жетекші аға оқытушы Әбдімомынов Е.Б.
қызметі аты-жөні

Қорғауға жіберілді 2023 ж. _______________________
қолы

Жоба қорғалды __________________2023 ж. бағасы ____________________
жазбаша
Комиссия мүшелері: Шормақова С.М. ______________________
аты-жөні қолы

Саламатова Р.М. ______________________
аты-жөні қолы

Тараз, 2023

Курстық жобасын (жұмысын) орындауға арналған тапсырма
Н 3-1.1.36-2022
1 баспа 02.02.2022

М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті КЕ АҚ

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

КЯ-21-3 тобының студентіне Базархан Диана
курстық жұмыс аты-жөні

Ежелгі және хандық дәуір әдебиеті пәні бойынша

ТАПСЫРМА

Тақырыбы: Қорқыт атаның өмірі мен шығармашылығы туралы аңыздар мен ғылыми деректер

2. Тапсырманың арнайы нұсқауы. Бұл курстық жұмыста Түрік қағанаты дәуіріндегі түркі тайпаларының мәдениеті мен тарихи-әлеуметтік жағдайлары ғылыми-танымдық тұрғыда жан-жақты зерделеніп, ежелгі дәуірдегі түркі тайпаларының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары жаңаша көзқараста сараланады.

3. Есепке-түсініктеме жазбаларының негізгі тараулары (жұмыстары)
Орындау кестесі

Көлемі, %
Орындау уақыты
1 Түркі халықтарының ежелгі дәуірдегі мәдениеті туралы түсінік
30 %
23.02.2023 ж.
2 Түрік қағанаты дәуіріндегі түркі тайпаларының тарихи-әлеуметтік жағдайы
30 %
17.03.2023 ж.
3 Түркі тайпаларының салт-дәстүрлері мен әдеп-ғұрыптары
30 %
12.04.2023 ж.
Қорытынды
5 %
19.04.2023 ж.

4. Графикалық материалдарының тізімі (сызулардың масштабы келтіріледі)

5. Жобаның (жұмысты) жинақтау мерзімі
5 %

6. Қорғау
100 %
11.05.2023 ж.

Кафедра мәжілісінде бекітілген 202 ж. хаттама №

Жетекшісі:

аға оқытушы _____________________ Әбдімомынов Е.Б.
қызметі қолы аты-жөні

Тапсырманы орындауға қабылдадым 20. 02. 2023 ж. ____________________
студенттің қолы

МАЗМҰНЫ

І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ

І.Қорқыт атаның өмірі туралы деректер
1.2 Қорқыт бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7

ІІ.Қорқыт ата жайлы аңыздар
2.1 Қорқыт Ата кітабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Қорқыт Ата энциклопедиялық жинағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 17

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

1. Қорқыт атаның өмірі туралы деректер
2. Қорқыт ата жайлы аңыздар
3. Қорқыт атаның шығармашылығы туралы ғылыми дерекер

Кіріспе

Зерттеу өзектілігі: Қорқыттың есімі - данышпан жырау (сөзбе - сөз-айтыскер), тамаша күйші (қобыз бен домбырада музыкалық шығармаларды Орындаушы), ғұламалардың көршісі, кеңесшісі, халық аузында қара сөз ретінде сақталған таң қаларлық шешен сөздердің авторы, тереңірек үңілсек, ол әлі күнге дейін бүкіл түркі әлеміне танымал архитиптік тұлға соның ішінде қазақтар да бар. Қорқытпен байланысты барлық сюжеттер ерекше рәсімдерге толы құбылыстарға толы. Қазақ фольклорында Қорқыттың осы дүниеден шығуы мен пайда болуы су стихиясымен байланысты, оның қобыз - рухтың ғажайып мүмкіндіктерінің дәлелі ретінде қабылданады, ал оның қобыздағы күйлері (музыкалық шығармалары) мәңгілік өмірдің ажырамас символикасына ие. Өлімнен қашқан Қорқыттың мотивінде терең мағына бар. Қорқыт есіміне қатысты қолданылатын "Қайда барсаң да - барлық жерде Қорқыт үшін бейіт бар", "Қорқыт құрметіне жағылған жалын сияқты" және т.б. сияқты сөздерден, яғни қара сөздерден, мақалдардан дүниетанымдық фольклорлық-мифологиялық қабаттардың тереңдігі туралы түсінік береді. Өмірдің заңдылығы Қорқыттың тағдырымен байланысты, қарама-қайшылықтардың "бірлігін" анықтайды. Сонымен бірге, Қорқыт-жазба әдебиетіндегі кейіпкерге айналған тұлға. Қорқыт туралы көркем шығарманың негізін фольклорлық сарындар құрайды. Бұл мақалада осы бағытта жазылған көркем шығармаларды талдау негізінде қорытынды жасалады.
Зерттеу мақсаты:Қорқыт, фольклор, әдебиет, мифопоэтикалық кеңістік, мифтік сана, мотив, жұмбақ әлем, мәңгілік рух, өнердің ұлылығы, қарабайыр сана, өмір мен өлімнің диадасы, дайын сюжет, интертекст, еске түсіру.
Бүкіл түркі кеңістігіндегі Аңыз-әпсаналарға, қазақ жұртшылығына әйгілі Қорқыт бейнесі-мәңгілік өмірге ұмтылған адам ретінде, Әулие, бақсылардың (бақсылардың) тәлімгері, шебер күйші (қобыз бен домбырада музыкалық шығармаларды орындаушы) ретінде жақсы таныс.
Қорқыт мифтері мифтік кеңістікпен тығыз байланысты ұғымдарда тұрақты түрде бар. Егер бастапқы мотивтер Қорқыттың пайда болуымен байланысты болса, онда кейінгі мотивтер мәңгілік өмірді іздеумен байланысты.
Қазақ даласында Қорқыттың "іздері" бақсылардың күйлері мен мотивтерінде айтарлықтай байқалады, ал көшпенділер үшін жазбаша туындыларда олар екінші жоспарға көшеді. Басқа кейіпкерлерден айырмашылығы, фольклордағы Қорқыт тұлғасының оқшаулануы
және әдебиет, әлдеқайда ерте кезеңдерден бастау керек. Мұның негізі әдеби ескерткіш - "Қорқыт ата кітабы"болуы мүмкін.
Зерттеу құрылымы:Кіріспе,екі бөлім, қорытынды,және пайдаланылған әдебиеттер

Қорқыт атаның өмірі туралы деректер.

Қарақожа ұлы Қорқыт VIII-IX ғасырларда қазіргі Қызылорда облысында, Қармақшы ауданының құрамындағы Сырдария өзенінің төменгі жағасында, Жаңакент қаласында өмір сүрген деседі. Бұл қала Сыр өзенінің Аралға құяр жерінде болғандықтан, халық оны "Су аяғы - Ер Қорқыт" деп атаған.
Халық шежіресі мен тарихи жазба деректерге сүйенер болсақ, Қорқыттың әкесі Қарақожа оғыз тайпасының Баят дейтін руынан, ал анасы қыпшақ руынан шыққан. В. М. Жирмунскийдің пікірінше, Қорқыт жырау мен жыршыға тән халық поэзиясының қыр-сырын бойына жиған әнші- жырау әрі болжағыз ақылгөй, бақсылардың қамқоршысы болған деседі. Қорқыт ата көптеген жыр-күй шығарған, тәлім-тәрбиелік маңызы зор, болашақ ұрпақты дұрыс жолға шақыратын өсиет, насихат сөздер қалдырды. Ұлы ақылгөй, данышпанның қалдырып кеткен мұрасы "Қорқыт ата кітабы" деп аталады және ол күллі дүние жүзіне таралған.
Тарихи деректерге сүйенер болсақ, Қорқыт 7-8 ғасырларда билік еткен Оғыз ханның тұсында өмір сүрген. Сол себепті Оғыз хан жайлы аңыздарда Қорқыттың жырлары да аталады. Тарихи жазба мен шежіреге қарағанда Оғыз мен Қорқыт Қаңлы ұлысынан екен. Демек, Қорқыт жырындағы батырлар да Оғыз ханның ұрпақтары десек, қателескеніміз емес.
Қорқыт атаның өмір сүрген дәуірін тарихи тұрғыдан зерттеп қарасақ, Қорқыт үш ханның тұсында уәзірлік қызмет атқарып, ханның ақыл-кеңесшісі болған. Қорқыт ата әлеуметтік мәселелерге, заң шығарумен айналысып, мемлекеттің жорасын жасаған кездері де болған. Онда ата-бабамыздың бізге қалдырған кең байтақ жерін Жерұйық деп біліп, оны сыртқы жауларымыздан қорғау, дау-дамайды ақылға салып шешу, жер-суды тәртіппен пайдалану, кінәлілердің жазасын беру сынды мәселелер қарастырылған. Сондай-ақ Қорқыт ата қарулы күштерді дұрыс сапқа тұрғызу, екі қанатын оң қол, сол қолға бөлу және т.б әдіс-тәсілдерді ұсынған.
Оғыз-қыпшақ қоғамында ішкі-сыртқы істердің білгірі ретінде де Қорқыт өз дәуірінде төрт-бес хандықта болып, солардың бәрінде бас уәзірлік қызмет атқарған. Атап айтар болсақ: Дойлы хан, Инал хан, Қаңлықожа хан, Көл-Еркі және Тұман хандарға жақсы ықпал еткендіктен, Қорқыттың тапқыр сөзінен, ақыл-кеңесінен, тоқтамынан асып кете алмаған.
Көптеген аңыздарда, деректерде Қорқыт атаның дүнеге келген жылы мен жасы жөнінде неше түрлі деректер келтіріледі. кейбір деректе Қорқыт 95 жыл өмір с.рген десе, енді бірінде 195 жыл, тіпті 400-ге келді деген деректер бар. Ал "Деде Қорқыт кітабында" Қорқыттың өмір сүрген уақытын Мұхаммед пайғамбардың заманына жақын. "Расул ғалей уәс-сәлам заманына жақын Баят бойында Қорқыт Ата дейтін бір ер тұрыпты ", - деп жазылған кітапта.
Қорқыт ата жайлы аңыз-әңгімелерінде Қорқыттың дүниеге келген күнін өте қорқынышты етіп суреттейді. Ол күні алай-дүлей боран соғып, нөсерлі жауын жауады, күн тұтылып, айналаны түнек басып, үш күнге дейін күннің көзі ашылмайды. Қаратауды қаптаған бүлттан күн күркіреп, жұрттың мазасын қашырып, зәрелері ұшып, берекесін алады. Халық аңыздары мен жазба деректерге сүйенер болсақ, сондай-ақ, академик ғалым Ә. Х. Марғұланның зерттеулеріне сүйенсек: Қорқыттың анасы нәрестесін тоғыз күн үнемі қатты толғатып, ерекше қорқынышты жағдайда дүниеге әкелген. Сыпдария мен Қаратаудың айналасын қара тұман бұлт басып, күн тұтылады. Сол себепті халық осы үрейлі, қорқынышты күнді "Қараспан" деп атап кеткен. Осындай табиғаттың құдіретінен, дүлейінен, қара түнектен қорыққан халқы жаңа туған балаға "Қорқыт" деген есім берген.
Сонымен қоса, Махмұт Қашқаридің айтуынша, халық өлеңдері мен "Оғызнама" жырында Қорқыттың туғаны керемет суреттеледі. Сырдарияға жақын қаратау төңірегінде дүние есігін ашқан Қорқыт туылғанда сөйлеп туылыпты деседі. Бұл жөнінде халық жадында сақталған мына бір өлең жолдарын айтуға болады:
"Қорқыт туар кезінде
Қараспанды су алған,
Қара жерді құм алған.
Ол туарда ел қорқып,
Туған соң әбден қуанған."

Түп-төркіні бір түркі халықтарының ортақ жәдігері, соның ішінде қазақ халқына мәңгі баға жетпес мұра саналатын, сондай-ақ ежелгі дәуірді танытатын, бағалы мұраның бірі - түркілерге ортақ ойшыл саналатын атақты ақын, жырау,әнші, күйші, әрі философиялық мағынасы терең аңыздардың авторы - Қорқыт есімімен байланысты. Қорқыт ата жайлы деректер үш түрлі жолмен бізге жеткендігі мәлім.

Қорқыт ата бейнесі

І. Қорқыт ата туралы кітапта

1.1 Қорқыт ата мен Қызыл қанатты Азраил

Қазақ фольклорында Қорқыттың пайда болуымен байланысты сарындар көне аңыздардың қатарына жатады. Бұл аңыздарда оның дүниеге келуі табиғаттан тыс құбылыстармен байланысты. Яғни, мифологиялық ойлау жүйесінің сабақтастығы байқалады.
Әлкей Марғұлан көптеген көне аңыздарды зерттеу негізінде былай дейді: "Қорқыт өмір сүрген жер Сырдарияның төменгі ағысына жатады, сондықтан бұл жер қазақтарда "Су аяты Кдедім" деп аталған, яғни Қорқыт суда өлген жер дегенді білдіреді (кейде сөзбе - сөз - суға түскен жер ретінде қолданылады). Қырғыз эпосында да осындай сюжет бар. Бақсы эпостарында мынадай қастандықтар кездеседі: су аяты Қорқыт,

("Қорқыт" сөзі - қазақ тілінде басқа мағынаға ие және орыс тіліне сөзбе - сөз "қорқыту", "қорқыту", "қорқыту" деп аударылады)
Мифтік санада су-екі әлемді байланыстыратын көпір түрі. Өмір мен өлім арасындағы күрес болатын жерде суға басты назар аударылады. Сонда біз Қорқыт осы әлемнің арасында орналасқан ерекше адам деп тұжырымдай аламыз. Мүмкін, сондықтан да, қазақтар арасында бұл:
Өлі десем елі емес, Тірі десем тірі емес ,Сол атанын атасы-Ертеде еткен Қорқыт ата, -
.
желгі дәуірлер әдебиетін зерттеуші А. Қыраубаева: "өмір мен өлім тақырыбы адамзат мәдениетінің "Гильгамеш" және "Авеста" сияқты ежелгі дереккөздерінде кездеседі [9; 39], "Гильгамеш, өз кезегінде, Қорқыт сияқты, адамзат мәдениетінен арылу үшін күреседі" деп болжайды. "Қорқыт туралы аңызда, өлімнен құтылу идеясында" Қорқыт ата туралы кітапта" ержүрек Домрула туралы жыр айтылатын тарауда берілген " [9; 40]. Сонымен, Иран Ғайып, "дайын" сюжеттерді салыстыру негізінде, сақталған ауызша үлгілерден және" Қорқыт ата туралы кітаптан"," Домрулдың Қызыл қанатты Азраилмен қалай күрескені туралы "сюжеттік желіден драмалық поэма жазды

Егер Қорқыт туралы аңыздардың бірі қобыздың пайда болуымен байланысты болса, онда Иран Ғайыптың драмасындағы бұл оқиға терең мағынаға ие болып, күрес динамикасында баяндалады. Бұл оның өлімімен күрес, онымен күресу Қорқыттың өлімнен қашуы арқылы жүреді.

1.2 Қорқыт бейнесі.

Екінші сахнада Қорқыт бейнесі, оң қолында таяғы бар және сол жағында қобыз бейнеленген, ол шырғай (кизильник) ағашынан жасалған. Осы сәтте ол жансыз және жансыз табиғатпен сөйлесетін адамға ұқсайды. Сонымен, дауыстар-Аққулар, оған келесі сөздер айтады:
Крандардың дауыстары оған жүрегінің әдемі және әдемі досы не күтетіні туралы айтады. Осы сәтте ол қобызда ойнай бастайды. Күй көрініспен жалғасады. Өз көрінісінің ішінде-Қорқыт, қобыздың әр дыбысына құлақ түре отырып, оған алыстан келіп, ол транске түсіп, жолға шыққан Сарын-аруды қырық қыздың сүйемелдеуімен көреді. Керемет дыбыспен қайран қалған және күндіз-түні жүрген қыздар сусыз шөлге түседі. Ақыр соңында, барлық Қырық қыз қайтыс болады, ал сарын-арудың аяғы жараланған, Қорқытқа жетіп, есінен танып қалады. Қорқыт туралы аңыздарда Қырық қыз бен Ұлы бикеш туралы да ертегі бар. Онда Қорқытқа жету үшін Қырық қыз жолға шығады, бірақ олардың арасында тек біреуі ғана жетеді. Тағы бір аңызда оның күйін қатты күйттеген қыз - Ұлы бикеш біздің дана ата-бабамыздың әйелі болғандығы айтылады. Ал Иран-Гай-ып, қыздың ақсақтығының себебі, Сарын-арудың бастан кешкен жол қиындықтарының нәтижесін көрсетеді. Ақынның мифтер әлеміне саяхаттауының нәтижесінде ол мүлдем басқа түсті, басқа сюжеттік желіні шығарып, Қорқыт тақырыбы үшін абсо-лютнон оқиғасын жасады.
Драманың екінші бөліміндегі оқиғалар қаған, бек оғыз-қыпшақ билеушісінің өлімінен басталып, халық терең аза тұтудан басталады. Осы кезде бір уақытта "жер сілкінісі және Күн тұтылуы"орын алады. Содан кейін қобыздың әуені алыстан естіледі, содан кейін Қорқыттың өзі де пайда болады. Қайтыс болған бекті тірілту мақсатында ол бақсы ретінде өз қызметкерлерін жерге тигізіп, оны дап етіп шақырып, барлығын шақырады. Бірақ ол бастаған нәрсені жасай алмады.
.Бұл дүниеде-өлім керек
Сіз қырық жыл ғана қадам жасайсыз,
Қорқыт,
Енді сол дауыс-өлім қабірдің тереңдігінен шығады, сол әрекетті қайталайды, содан кейін ашулы күлкіге түседі:
Зынданнан шыққан Азреил-өлім айтқан сөздер поэтикалық мазмұнды едәуір тереңдетті
драмалық әндер мен оқиғалар ерекше динамикаға ие болды.
Өліммен күресетін Қорқыттың бейнесі күрделене түсуде. Өзінің артықшылығын көрсетуге тырысып, өлім-Азреил тағы да жан - жақты-билеушінің денесіне-Бек. Содан кейін бек тағына қайта көтеріліп, қобыз кімге тиесілі, ал қабір кімге тиесілі екенін сұрайды. Дауыстар оған қобыз да, қабір де Қорқытқа тиесілі деп жауап береді. Егер "Қайда барсаң да, барлық жерде Қорқыттың қабірін табасың" деген мақал біздің ата - бабамыз Қорқыттың ол үшін қазылған қабірлерден қашуына байланысты айтылған болса, ақын мұнда мүлдем басқа арнаға ауысып, осылайша басқа әңгіме ойлап тапты. Енді Қорқыт өзі үшін емес, Бек билеушісі үшін қазылған қабірге түсуі керек еді. Келесі көріністе көрсетілетін оқиға "Қорқыт ата кітабында", "ДОК Ұлы - батыл Домрул"әнінде айтылатын оқиғаға өте ұқсас. Ақын дәл осы сюжетті қолданғанымен, ол оны өз жолымен безендірді. Драмада Қорқыт Азреилдің өлтірушісі Тәңірдің өзінен басқа нәрсе екенін біледі, содан кейін ол өзінің ұлылығының алдында басын иеді.
Дауысы-Тәңір оған: "жанының орнына ол басқасын тапты", - дейді. Қорқыт өзінің әкесі - Қарақожа, анасы - қамқа, досы - Рапиль, ашынасы - Никтің есімдерін атайды. Ол үшін ауыр сәтте қорқытты жұбайы-Сарын ару құтқарады. Ол Азреилден Қорқыттың орнына оның жанын алуды сұрайды. Бірақ ол жүкті болғандықтан, оның жанын алуға батылы бармайды. Осы дайындық үшін ол оған терең ризашылығын білдіреді. Келесі сәтте Қорқыт жомарттық үшін ризашылықпен өз жанын беруге келіседі. Тек өлім алдындағы соңғы сәтте қобызда өмірмен қоштасуды сұрайды. Ол қобызда ойнай бастағанда, қабірден өлім жоғалады-Аз-реил, дауыстар да тоқтайды, ал қобыз үнсіз қалғанда, бәрі қайтадан:"Қорқыт үшін қабір"деп айқайлай бастайды.
Төртінші сахнада, Көріпкел-Қорқыт рязев Сырдарияның су бетіне жайылған кілемінде қобызда ойнайды. Бұл эпизодта ақын Қорқыттың өз баласының құрметіне арнап шығарған"Эуп-пай"күйін жырлайды. Ол аздап ұйықтап жатқанда, оны жылан шағып алады. Қорқыттың соңғы өсиеті ол оны Қазалыға жерлеуді өтініп, қобыздың ұлына берілуін қалайды.
Мәдениеттанулық талдау. Қорқыт мифінің бейнесі
Мәңгілік бейнелерге деген құштарлық қалыпты, сондықтан олар бар. Олар тарту, сендіру, таңдану, таңдану керек". [1, с.132] түркі халықтарының санасында ежелден бері өмір сүріп келе жатқан осындай іргелі, жан-жақты архетиптік бейнелерге Қорқыт, мифтік бірінші шаман және бірінші музыкант, қобыз өнертапқышы бейнесін жатқызуға болады. "Ғасырлар бойы байланысты жадынан түркілердің қар барлық былое: слава, пантеон ежелгі құдайға, камнеписные шежіресі, аты даналық вождей және жеңілмейтін спортшы қолбасшыларының. Тек Қорқыттың аты уақыт сынынан өтті... Егер Қорқыт бұрын түркі бірлігінің символы болса, қазір ол-болашаққа деген үміт. Қорқыт ілімінде түркі рухы Сарқылмас және өлмес. Бұл арқылы түркі халықтарының Қорқыт мұрасына деген өшпес ұмтылысын түсіндіруге болады, онсыз ХХІ ғасырда түркі мәдениеті мен руханиятының толыққанды жандануы мүмкін емес. Барлық жақсылықты, рухани, адамгершілік тазалықты қазақтар Қорқыт есімімен байланыстырады", - деп жазады Қорқыт бейнесінің мәні туралы С.Ақатаев. [2, С. 34] Қорқыттың күрделі және көп мағыналы бейнесі ертеден мысырлық солярлық құдайлармен (о. Сүлейменов), буддалық дін қызметшілерімен (Әуезхан Қодар), шаманистік архаикалық нанымдармен (с. Қасқабасов) және басқа да көптеген сөз суретшілерінің және оны әртүрлі түсіндірген зерттеуші ғалымдардың назарын өзіне аударған. Грек Прометейі мен осетин Амранының (М. О. Әуезов) Құдаймен күресуі.
Атқарылған жұмыстарды көркем переосмысле тыру миф о Коркуте алады әдебиеті. А. ф. Лосев әр мәдениеттің негізінде ол үшін негізгі миф жатыр, оны жүзеге асыру осы мәдениет болып табылады. Ұлы дала үшін "халықтың ұжымдық тәжірибесі жинақталған түрде ұсынылған" этномәдени архетипі Қорқыт туралы аңыз болып табылады деп айтуға болады.
Шынында да, аты аңызға айналған Қорқыт бейнесіне бет алған музыкант, кеңірек Жаратушы бейнесі көптеген түркі (қазақ) жазушыларының шығармашылығында туындайды. Д.Досжановтың "Күміс керуен" повесіндегі қобызды шебер меңгерген ескі табын Досмағамбет Жансүгіровтың "Күйші"шығармасын еске алсақ та жеткілікті.
Қорқыт жасаған қобыздың керемет күшке ие болғандығы және ежелгі грек әншісі Орфейдің кифары сияқты Жаратушы қайтыс болғаннан кейін де естілуін жалғастырғаны туралы ежелгі аңыз, өйткені музыка өлімге бағынбайды, Әлімжановтың Қорқыт қабіріндегі Қобыз ескерткіші суреттелген романында өзіндік жалғасын табады. "Алып қабықтардың жармаларына ұқсас, төрт қобыздың беті әлемнің төрт жағына қарайды. Олар локаторлар сияқты желдің шамалы соққысын ұстайды. Барлық төрт қобызды біріктіретін тар саңылауға құйылған ауаның көрінбейтін ішектері айналасында бірнеше шақырым естілетін сиқырлы дыбыстарды тудырады" [3, 112 бет].
20 ғ-дың соңында М.Шахановтың рухани-адамгершілік мәселелерін көтеретін "жазалаушы жадтың космоформуласы" поэтикалық романында ұлы данагөйдің бейнесі қайтадан пайда болады. Ақын Қорқыттың Мәңгілік музыкасының "жан тебірентерлік бастамасын" қарсы қояды, оның алдында өлім де әлсіз, рок-н-ролл замануи какофониясы, "агрессиялық қоздырушы дыбыстың психотроптық әсеріне" қарсы тұрады және бір-бірімен араздасқан екі түркі тайпасының "жан тебіренткен және бесіктен таныс" музыкасын ойнаған қарт күйшіні қалай татуластырғаны туралы дана мысалды келтіреді. 2009 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 114 адамды құрады.Бұл Ә.Кекілбаевтың "ұмытылған жылдар Балладасымен" тікелей үндеседі, онда музыканттың, дала Орфейінің архетиптік бейнесі туындайды, тіпті өз өнерінің күшімен жауларын жаулап алған. Ә.Кекілбаев сирек көркемдік шеберлікпен музыканың дүниеге келуін суреттейді. "Жаңа күй бекініспен құйылды. Дыбыстар әлдеқайда күшті, нақтырақ. Әуен үмітсіздердің шығуын көрсете алатын көп дана сөйлеу сияқты ойлауға шақырады. Домбыра исходила күйзеліспен, убеждала және әңгімелеп берді. Оның ішектеріне жауап бере отырып, адам жүрегінің ішектері естілді-ең жасырын, ең жұқа" [5, 97 бет]. Суретшінің асқан түйсігі аңыз бойынша дұшпандық тайпаларды татуластыра білген атақты домбырашы Әбілдің аңызын қайта жаңғыртуға мүмкіндік берді. Бірақ Кекілбаевта жақсылық апофеозы болмайды. Оның кейіпкері мифтік Қорқыт сияқты, музыканың әкесі өледі. Жонеут, дала Орфейін құртқан, ұлы шеберді ауыр өлім жазасына кескен адам, және өлер алдында сандырақ күйші тірідей көмілген жерден шыққан домбыраның мұңды сандырағын естиді. Күйші Кекілбаев бейнесінің Қорқыт мифологиясымен тағы бір ұқсастығы бар, ол қайтыс болғаннан кейін қобыз әуезді дыбыстар шығаруды жалғастырды.
Өз халқының музыкалық шығармашылығын бағалаушы, "Бес ғасыр ақындары" атты тамаша зерттеудің авторы М.Мағауин күйші-музыканттарға арналған көптеген шығармалар жазды. Солардың бірі "Кекбалақ - көк аяқты ат" поэтикалық, ертегілік атауға ие болып, күйші Тоқсабаның тағдыры туралы баяндайды.
Далада ежелден өнер адамдарын, әсіресе қобызды, қобызда ойнаған адамдарды, киелі аспапты аты аңызға айналған Қорқыт ата деп қастерлеп, оларға құрметпен қарайтын. "Қазақ мәдениетінің космосы" кітабының авторлары қобыздың философиялық-терең мағыналық толықтығы, символикасы туралы жазады: "қыл-қобыз "Қазақ ұлттық аспабы (түкті қобыз) ағаштың тұтас кесегінен алынады. Қобыздың ішегі отыз шаштан тұрады, садақ доғаға ұқсайды. Оны жылқы шашы көп жерде ғана ойлап табуға болады: көшпелі халықтар. Бұл жеке аспап, бірақ аспап-оркестр. Қобыздағы ең биік әлем екі ішекті реттейтін екі шоқ орналасқан палубамен бейнеленген. олардың бірі жоғарғы жағында, екіншісі төменгі жағында, ортаңғы әлем мидың екі жартысына, алманың екі жартысына ұқсайтын қобыздың қуыс бөлігімен ұсынылған. Төменгі әлем-бұл аспаптың төменгі бөлігі, ішектер - бүкіл ғарышқа енетін энергияның екі түрі: күн мен ай. Қобыз сарыны-өмір үндестігін, оның симфониясын жасайтын, үнсіздікпен ырғақтанатын Су "[6, 46 бет].
Музыкант бейнесінің мифологизациясы Айтан сал бейнесінің берілуіне ерекше әсер етеді. Қазірдің өзінде сыртқы келбеті сала, оны ала және ерекше киім қатты өзгешелік оның басқа адамдар. Қобызды және сыбызғыны шебер меңгерген Айтан сал айналасындағыларды өзінің ызғарлы және таң қаларлық та жанды ойынымен таңғалдырады. Алшағырдың "ащы әуен" күйін орындай отырып, музыкант музыкада дүниені жоқтан жасау актісін, ретсіз ғарыштың хаосты, күнді түнде, қараңғылықты нұрмен жеңуін жеткізгендей. Айтан сал музыкалық аспаптарда ойнап қана қоймай, би билеп, тұтас қойылым ұйымдастырады. Сиқырлы, жын-перілер оның бейнесінде пайда болады, ол шаманның биін орындаған кезде, меркіт руынан шыққан аты аңызға айналған Кербал-бакс сияқты, ол ойынға кіріспес бұрын жындарын бимен шақырған. Айтан сал Кербаланың "Белые псы" және "Синие псы" күйлерінің фантастикалық оқиғасын, бакстардың қырық жын, ақ пен көк жын-перілерге қалай адал қызмет еткені туралы әңгімелейді. Қобызда ойнау өнері соншалықты шебер және ерекше болды деп болжауға болады, адамдар музыканттарға кейбір рухтар көмектеседі деп сеніп, басқа күштермен байланыс орнатты. Кербала-бакстың "Белые псы" және "Синие псы" күйлерінің тылсым күші соншалық, кез келген музыкант бұларды ойнай алмады. Аты аңызға айналған Қорқытта бейнеленген дана қарттың архетипі Кербала-баксаның Айтан салмен ойнаған қобызбен қоштасу эпизодында өмірге келеді. "Қобыз сыбырлап, киіз үйді қайғылы дыбыстармен толтырды. Ол оларға төтеп бере алмайтын сияқты көрінді, оның астында жер ашылады,ал адамдар-тірі-кетеді, мәңгілікке жоғалып кетеді. Содан кейін тоска жеңіл қайғыға жол берді, әуен адамдарға өмірдің мәні мен өнердің сұлулығы туралы ән салғандай болды. Міне, тағы да жеңіл қайғы қайғылы үмітсіз жылаумен үзіледі, оның орнына дана қайғы келеді". Өмірдің мәні, жаратушы, суретші өзі жасаған өнерден шынайы өлместікті табады. Қорқыт ата сияқты күйші Кербала да музыка құдіретімен өлімді жеңеді. Кейіннен Қорқыт мифологемасы, өмірмен қоштасу мотиві, басты кейіпкер - домбырашы Токсабаның өмірден кетуіне байланысты эпизодта пайда болады. Халықта "күйлердің мейірімді періштесі" деп аталған аты аңызға айналған Байджигит сияқты Токсабуды өмірінің күн батуында музыкант үшін алауыздық тудырмайтын ауру таң қалдырады-қолдарынан қызмет көрсетуден бас тартқан кезде паралич, " ағаш домбыраның екі ішегіне өмір құйған, содан кейін қайғылы және Ойлы, содан кейін мақтаншақ және шаттыққа бөленген, содан кейін нәзік және жанды күй " тірі сол қолының саусағымен, ес-түссіз жатқан Тоқсаба домбыраның ішегін тартып алғандай. Оның немересі, кішкентай Нарык, оны таң қалдырады. "Ал саусақтар, шынымен де, керемет жасады, керемет жасауды жалғастырды, өйткені бұл би емес, музыка, үнсіз музыка. Тек қазір оған жұмбақтар, мінез-құлық ерекшеліктері, атасының өнері ашылды. Тек қазір ол өзінің құпиясын, сиқырын түсінуге жақындады. Кюй, музыка болды және енді, қалай және оның бүкіл өмірі, онда, оның жүрегі, оның жаны. Енді оның сал ауруы Токсабаны қабірге сүйреп апарған кезде, оның тірі саусақтары музыка шығарды. Себебі оның өзі музыка мен шабыт болды". [7, Б. 79]. Мифтік Қорқыт ретінде Токсаба өлмейтін мәңгілік музыка күшімен өлімді жеңеді. Тоқсабаның өлер алдындағы соңғы күйі, оның Аққу әні "Кекбалақ - көк аяқты жылқы"күйі болды. Автор туған халқының Токсабасы мен жылқы, Ертегі Кекбалак арасындағы поэзияға толы салыстыруды келтіреді. "Сіздің жүгіруіңіз, Алға ұмтылуыңыз, аттың жүгірісі сияқты, шаршамайтын болады, жаңа күш, жаңа күш алады.... Жылқы бейнесімен байланысты метафораның кеңеюі-Ертегі Кекбалак.
Өмірінің соңғы сәттерінде Тоқсабе Кекбалақты тағы да таңғалдырады. Ескі музыканттың кету сипаттамасы өте рухани. Кекбалақ - көгілдір тұлпар - Айтан, Бекжан, Тәттімбет, Қызай сынды күйшілер мен күйшілердің қатарына қосылады., оны "ашық, ашық аспан астындағы аспанға" апару.
"Көк-бұл ғарыш, рухтандырылған универсум бүтіндік ретінде және сонымен бір мезгілде осы бүтіннің бөліктері: Көк 6өрі-бір тұлғадағы ұлы Құдай және илаһи ізашар, Көк түрік - аспанның ұлдары образ және ұқсастық бойынша құрылған, Ғаламның пайда болуы мүйізінде жер жатқан Көк Бұқа бейнесімен байланысты, Көк балақ-аспан қанатты жылқы ол ежелгі күйден дәл осындай атпен көрініс тапқан күшті, күшті, сұлулықты білдіреді. Көк бөрі, Көк түрік, Көк бұқа, Көк балақ метафоралар, олардың мағынасы-аспанға тиесілі, Құдайдың, ғарыштық мәні бар. Көк-бір уақытта Жаратушы және оның туындылары. Ол бүкіл ғаламды құшақтайды және болмыстың негізі ретінде әрекет етеді. Тенгриан күнтізбесінде бес негізгі түс бар, олардың біріншісі-көп түсті біріктіретін және барлық түстерге аксиологиялық мағына беретін Көк. Сонымен бірге, Көк табынуға діни емес, рухани-адамгершілік аспект берілді" [ 8, б.31].
Күйші бейнесінің мифологизациясы, Қорқыт архетипінің қайта тірілуі, ол туралы аңыз күйші музыкант ерекше орын алып, киелі күшке ие болған дала мәдениеті үшін негіз қалаушы деп санауға болады, М.Мағауин кітабының осы соңғы эпизодынан байқауға болады. Күй-халық жанының көрінісі, ұлт ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.