Әлеуметтік мобильдік теориясы
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС КАФЕДРАСЫ
(MSPZ 1103) ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІ БОЙЫНША
ДӘРІСТЕР ТЕЗИСІ
МАМАНДЫҚТАР:
2022-2023 оқу жылының күзгі семестрі
Компьютерлік инженерия (6B06103), Деректер туралы ғылым (6B06107), Табиғи-техногендік қауіп-қатерлер (6B05206), Геодезия және картография (6B07301), Туризм (6B11101), Мейрамхана ісі және қонақ үй бизнесі (6B11103)
2 КРЕДИТ
Алматы, 2022
1-дәріс. Әлеуметтану ғылымы, оның объектісі мен пәні
Дәрістің жоспары:
Әлеуметтану ғылым ретінде. Әлеуметтанудың құрылымы
Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері
Әлеуметтанудың пәні, объектісі, басқа қоғамдық ғылымдармен байланысуы
Дәрістің мақсаты: әлеуметтанудың ғылым ретіндегі пәні мен объектісін, міндеттері мен атқаратын қызметтерін және басқа қоғамдық ғылымдармен байланысын қарастыру.
Адамзат баласын ерте заманнан-ақ әлеуметтік мәселелер толғандарған. Қоғамның құрылымы (бай мен кедей, адамның проблемалары) туралы алғашқы ойларды антикалық философтар айтқан (Платон, Аристотель). Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болғанына көп болған жоқ. Басқа қоғамдық ғылымдармен салыстырғанда анағұрлым жас ғылым. 1839 жылы француз математигі, философ Огюст Конт Социология (Әлеуметтану) терминін ғылыми айналымға енгізді. Социология термині латынның societas - қоғам, гректің logos- оқимын, зерттеймін деген сөздерінен шыққан.
Әлеуметтану - қоғам туралы ғылым. Әлеуметтану ғылымы қоғамның даму заңдылықтарын, қоғамдағы әлеуметтік құбылыстарды, әлеуметтік процестерді, әлеуметтік байланыстарды, әлеуметтік институттарды, әлеуметтік қатынастарды зерттейді. Зерттеу барысында нақты фактілерді жинап, оны талдап, соның негізінде ғылыми қорытындылар жасайды.
Әлеуметтанудың мәні - қоғамды жетілдіру, жетілдіруге қатысу. Яғни статистикалық материалдар, социологиялық зерттеулердің нәтижелері негізінде тиімді басқару үшін оптимальды шешімдер шығару; немесе әлеуметтік проблеманы көрсетіп беру.
Қоғам - көптеген ғылымдардың объектісі болып табылады. Әлеуметтану қоғамды зерттейтіндіктен, қоғамды зерттейтін басқа ғылымдармен тығыз байланысады: тарих, экономика, саясаттану, дін, мәдениет, психология, т.б. ғылымдар. Бұл ғылымдардың қоғамды зерттеу әдістері, теориялары ортақ. Мысалы, психология, экономика, саясаттану, антропология, миграциология, дінтану, этнография сынды ғылымдар бір-бірінің теориялық базасын толықтырып отырады. Бұл ғылымдардың шығу тегі бір. Көптеген қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар әлеуметтік философияның аясында пайда болған. Әлеуметтік философия - философияның бір саласы. Ол нақты бір тарихи оқиғаларға сүйене отырып нақты қорытындылар жасайды. Алайда бұл ғылымдардың зерттеу пәні әртүрлі болады. Зерттеу пәні осы ғылымдарды бір-бірінен ерекшелеп тұрады. Мысалы, психологияның пәні - тұлғаның ішкі жан-дүниесі, сапасы болса, әлеуметтану - тұлғааралық қатынастар, қарым-қатынас, коммуникация, рольдік қатынастарды зерттейді. Саясаттану азаматтық қоғамды қарастырса, әлеуметтану сол азаматтық қоғамды құраушы адамдар арасындағы байланыстар, адамның көзқарасы, мотивтерін қарастырады.
Әлеуметтану - эмпирикалық ғылым, яғни тәжірибеге сүйенеді. Сондықтан кейбір жаратылыстану ғылымдарымен де байланысады: математика, статистика, география, т.б.
Әлеуметтану - қоғам мүшелері арасындағы әлеуметтік байланыстарды қарастырады. Әлеуметтану адамның қоғамда алатын орнын анықтайды.
Сонымен, әлеуметтанудың зерттеу объектілері -
Біріншіден - қоғам. Әлеуметтануда Қоғам адамдар арасында болып жататын алуан түрлі қарым-қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Кез-келген қоғам экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани салалардан тұрады.
Екіншіден - жеке адам. Жеке адам да, қоғам да барлық әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар объектісі болып табылады. Әлеуметтану жеке адамның биологиялық, әлеуметтік және психологиялық ерекшеліктерін сипаттай отырып, кешенді зерттеледі.
Үшіншіден - әлеуметтік топтар мен страталар. Әлеуметтік топтар мен страталар адамдардың әлеуметтік рөліне, атқаратын қызметіне, әлеуметтік мәртебесіне байланысты жіктелуі. Мысалы, сіздер қай топтың мүшесіміз?-деген сұраққа жауапты осы әлеуметтану пәнінен ала аласыздар.
Төртіншіден - әлеуметтік институттар. Әлеуметтік институттар адамдардың мақсатына, атқаратын қызметтеріне, әлеуметтік байланыс түрлеріне қарай ресми түрде әртүрлі ұйымдарға мүше болуы. Сіздерде мен қандай әлеуметтік институтқа мүшемін? - деген ой туындауы мүмкін. Сіздер қазір отбасы, білім инстиутына мүше болып отырсыздар.
Бесіншіден - әлеуметтік процестер. Әлеуметтік процестер адамдар арасындағы қарым-қатынас, өзара байланыс негізінде әртүрлі бағытта қалыптасады. Экономикалық, саяси, мәдени, ұлттық, инновациялық, тағы да басқа процестерді атауға болады.
Әлеуметтанудың зерттеу объектісіне талдау жасау, бұл ғылым саласының қарастыратын мәселелерінің аясының кеңдігін көрсетеді.
Енді әлеуметтанудың пәніне тоқталайық:
Бірінші: Жалпы теориялық әлеуметтану алуан түрлі әлеуметтанулық теориялардың жиынтығы. Яғни қоғамды, адамды зерттеудегі жалпы деңгейде қолданылатын теориялар.
Екінші: Орта деңгейдегі не арнайы әлеуметтанулық теориялар қоғамның негізгі салаларын терең зерттейтін әлеуметтанулық ғылым саласы. Алпыстан аса орта деңгейдегі әлеуметтанулық терориялар қалыптасты. Олар отбасы, экономика, саясат, мәдениет, тағы басқа мәселелерді терең зерттеуге бағытталған.
Үшінші: Микро әлеуметтану нақты ұйымдар, әлеуметтік институттар деңгейіндегі мәселелерді қарастырады. Бұл бөлім нақты әлеуметтанулық зерттеулерді қамтиды.
Әлеуметтану бір сөзбен айтқанда қоғамды зерттейтін ғылым, яғни, қоғамды макро, мезо- және микро- деңгейлерде зерттейді.
Макро деңгейде: қоғамды тұтастай қарастырады;
Мезо деңгейде:
- жекелеген институттар шеңберінде. Мысалы, отбасы, білім, мәдениет саласы, экономика, әскери сала, қызмет көрсету саласы, т.б.
- әлеуметтік топтарды зерттейді. Мысалы, жастар, жұмыссыздар, этностар, кәсіпкерлер, т.б.
- әлеуметтік процестерді зерттеу: урбанизация, кедейлік, БАҚ, әлеуметтік жанжалдар, қозғалыстар, т.б.
Микродеңгейде: адамның күнделікті іс-әрекеті, қоршаған ортамен байланысын, жүріс-тұрысын зерттеу, яғни тұлғалық деңгей.
Әлеуметтанудың құрылымы:
Теориялық әлеуметтану (қоғамдағы фундаментальды мәселелер)
Эмпирикалық немесе қолданбалы әлеуметтану (әлеуметтік құбылыстарды зерттеу. Неге, не себепті деген нақты сұрақтарға жауап алуға болады).
Әлеуметтанудың атқаратын қызметі, қоғам үшін маңыздылығы:
- теориялық-танымдық (әлеуметтану ғылымы аясында қоғамды танып білуге болатын жаңа теориялар шығады);
- мәдени-ағартушылық;
- дүниетанымдық (белгілі-бір дүниетанымды қалыптастырады. Дүниетанымы қалыптасқан адамды әдетте, әлеуметтік-психологиялық тұрғыда тұрақты адам дейміз);
- әлеуметтік-болжамдық;
- басқару;
- әлеуметтік қайта құру.
Сонымен, әлеуметтану ғылымының зерттеу пәні - қоғамның әлеуметтік өмірі, адамның іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болған барлық құбылыстар мен процестер. Әлеуметтік деп адамға қатыстының барлығын айтамыз. Әлеуметтік өмір деп отырғанымыз адамдар тұрақты қауымдастықтарының арасындағы байланыстар. Әлеуметтік қауымдастықтың 7 түрі бар:
Әлеуметтік қабаттар, таптар: жұмыссыздар, жұмысшылар, қызметкерлер, кәсіпкерлер, әскерилер, байлар, кедейлер, феодалдар, ақсүйектер, т.с.с.
Әлеуметтік-демографиялық (жасы, жынысы): әйел, еркек, бала, қарт, жастар
Әлеуметтік-территориялық: ауылдық, қалалық, солтүстік, оңтүстік, т.с.с.
Әлеуметтік-этникалық: ұлттар, халықтар, этностар, диаспоралар, ру
Әлеуметтік-кәсіби: дәрігерлер, мұғалімдер, әскери, инженер, т.с.с
Діни қауымдастықтар: исламдық, буддизм, секталар, т.с.с
Тұлғааралық қауымдастықтар немесе қызығушылықтары бойынша бірлескен топтар: отбасы, достар, спорт, субмәдениет өкілдері, т.с.с
Әлеуметтану осы қауымдастықтар арасындағы байланыстарды зерттейді. Қалалық пен ауылдық, кәсіпкер мен жұмыссыз, ұлттар мен дін, т.б. осы байланыстарды объективті түрде, ғылыми зерттеулерге сүйене отырып түсіндіреді. Сонымен қатар әлеуметтану, қауымдастық деңгейінде ғана емес, осы қауымдастықтарды құрайтын жекелеген индивидтер арасындағы байланыстарды зерттейді.
Тексеру сұрақтары:
Әлеуметтану ғылымына алған ақпараттар негізінде өзіңіздің анықтамаңызды беріңіз.
Әлеуметтанудық басқа ғылымдар саласынан ерекшелігін анықтаңыз.
Әлеуметтанудың зерттеу объектілеріне талдау жасаңыз.
Әлеуметтаудың құрылымын сипаттаңыз
Әлеуметтанудың атқаратын функцияларының өзара байланысын көрсетіңіз.
Әдебиет:
Бринкерхоф Д., Уейтс Р., Ортега С. Әлеуметтану негіздері: Оқулық. 9-басылым. Ұлттық аударма бюросы. Астана, 2018 жыл
Әбдікерова Г.О. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті, 2011 жыл
Биекенов К.Ү., Биекенова С.К., Кенжакимова Г.А. Әлеуметтану: Оқулық. Алматы, 2016 жыл
Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелер. Алматы, 2014 жыл
http:elib.kaznu.kzbook - пән бойынша әдебиеттердің электронды нұсқалары базасы
2-дәріс. Әлеуметтану ғылымының тарихи қалыптасуы мен дамуы
Дәрістің жоспары:
Әлеуметтану ғылымының пайда болуына әсер еткен тарихи жағдайлар.
Огюст Конт - әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы. О.Конттың әлеуметтанулық ой-пікірлері.
Герберт Спенсер - әлеуметтанудағы органикалық бағыттың негізін. қалаушы, әлеуметтік эволюционизм теориясының авторы.
Эмиль Дюркгейм - әлеуметтік факт және аномия теориялары.
Карл Маркс - теңсіздік теориясы.
Макс Вебер - әлеуметтанудағы іс-әрекет теориясының негізін қалаушы.
Әлеуметтану ғылымындағы негізгі теориялар.
Дәрістің мақсаты: Білім алушыларға әлеуметтану ғылымының шығу тарихымен, пайда болуына әсер еткен факторлар және ғылымның қалыптасуына үлесін қосқан негізгі ғалымдармен және олардың негізгі еңбектерімен таныстыру. Сондай-ақ әлеуметтану ғылымындағы негізгі теориялармен таныстыру.
Әлеуметтану ғылымының пайда болуына әсер еткен тарихи жағдайлар:
Франциядағы үш революция (1789 ж., 1830 ж., 1848 ж.);
Жаратылыстану ғылымдарының дамуы (физика, химия, биология);
Англиядағы, Франциядағы капитализмнің дамуы;
Урбанизация, қалалардың өсуі;
Әлеуметтік философиялық ойдың дамуының жаңа сатысына өтуі.
Огюст Конт (1798-1857) - француз математигі, философ, әлеуметтанушы, әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы, позитивист ғалым. Ғылым әлеміндегі позитивизм бағытының авторы. О.Конт әлеуметтануды қоғамдық ғылымдардың арасындағы ең маңыздысы деп түсінген. Конттың айтуы бойынша, әлеуметтану - физиканың әлеуметтік қатынастарды зерттейтін саласы. О.Конт: Физиканың аспан денелерін, жер қыртысын зерттейтін салалары бар, сонымен қатар физиканың жануарлар мен өсімдіктер әлемін зерттейтін саласы органикалық физика деп аталады, ал физиканың адам әлемін зерттейтін саласын әлеуметтік физика деп атауымыз керек. Әлеуметтік физика қоғамдық құбылыстар мен процестерді зерттеуі керек.
О.Конттың негізгі еңбегі - Позитивті философияның рухы. Осы еңбекте Конт қоғамға әлеуметтану керек пе? деген сұрақ қойып, әлеуметтанудың не үшін керектігін былай түсіндіреді:
1. оқиғаны білу үшін оны бақылау керек
2. жағдайды болжау үшін оны түсіну керек
3. жағдайға шара қолдану үшін оны болжау керек
Конттың айтуы бойынша, түрлі жанжалдар, соғыстар қоғамды ыдыратады және осындай жағдайды болдырмау үшін әлеуметтану қажет. Әлеуметтану қоғамды ыдырататын келеңсіз жағдайлардың алдын алып отыруы керек. Ол үшін түрлі ғылыми әдістерді қолдануы керек. Әлеуметтану ғылымы үшін бақылау әдісі тиімді. Болып жатқан оқиғаны бақылаудың нәтижесінде оқиға туралы ортақ бір заңдылық ашылып, оқиғаға ненің әсер еткені білініп, себеп-салдарлық байланыс анықталады. Әлеуметтану ғылымы пайда болғанға дейін адамдар бұл сұрақтардың жауабын қайдан іздеген деген сұрақ қояды Конт. Конт жауап берген: ...дін мен философиядан іздеген. Бірақ уақыт өте келе қоғамды тануға арналған мұндай әдістер ескірді. Қоғам өзгеріп келе жатыр. Адамзат баласы жаңа дәуірге қадам басты. Индустриялық қоғам орнайды. Техника қарыштап дамиды, еңбек құралдары күрделене түседі. Алдымызда орасан зор ғылыми ашылулар, жаңалықтар күтіп тұр. Осы жағдайда ғылыми көзқараспен ойлау, әр нәрсенің себебін ғылыми тәжірибелерге сүйене отырып түсіндіруіміз қажет. Ғылымның дамуы адамға, оның өмір сүру жағдайына деген көзқарасты түбегейлі өзгертеді. Жаңа заманды, индустриялық қоғамды орнату үшін жаңаша ойлайтын адамдар керек. Ал, қоғамды өзгертетін, жаңаша ойлайтын адамдарды қайдан аламыз? Ол үшін мемлекетте позитивті (яғни ғылыми) саясатты іске асыру керек. Ол үшін білім мен отбасылық тәрбиені қолға алу керек. Халыққа, оның ішінде жұмысшыларға, олардың отбасына білім беру керек. Білім бәріне ортақ, қол жетімді болуы керек.
О.Конт баланың білім алуын екі кезеңге бөледі:
Бірінші кезең, отбасылық кезең деп аталады. Бұл кезеңде баланың бойында әлеуметтену (әлеуметтену дегеніміз адамның қоғамға енуі, қоғаммен араласуы), оқу, эстетикалық даму, шаруаға икемделу, жыныстық жетілу процестері іске асады.
Екінші кезеңде бала мектеп пәндерін игеруі керек. Олар: математика, астрономия, физика, химия, биология, әлеуметтану.
Баланың толыққанды білім алуы үшін отбасының маңызы зор. Әлеуметтік жағдайы қалыпты отбасыда бала адамгершілік тұрғысынан жетіледі, дамиды.
О.Конт адамзаттың интеллектуалды дамуын үш кезеңге бөледі:
1. Теологиялық кезең (мифология, діннің үстемдік құруы);
2. Метафизикалық (философиялық) кезең. Бұл кезеңде адамзат баласы әр нәрсенің қыр сырын абстрактілі түрде түсіндірді. Логикаға сүйеніп түсіндіруге тырысты;
3. Позитивті, яғни ғылыми кезең. Бұл кезеңде адамзат ғылыми тәжірибелерге, эксперименттерге сүйеніп тұжырым шығара бастады.
Г.Спенсердің эволюциялық тұжырымы
Герберт Спенсер (1820-1903) - ағылшын антропологы, философы. Еңбектері: Негізгі бастамалар, Психология негіздері, үш томдық Әлеуметтану негіздері, Әлеуметтану зерттеу пәні ретінде, Этика негіздері және т.б.
Әлеуметтанудағы органикалық бағыттың негізін қалаушы, әлеуметтік эволюционизм теориясының авторы. Ол Әлеуметтану негіздері атты еңбегінде қоғамды Ч.Дарвиннің эволюционизм теориясының желісімен түсіндіруге тырысты. Табиғатта тірі қалу үшін күрес болатыны тәрізді, қоғам ішінде де үнемі тап күресі (бай мен кедей арасындағы күрес) болып жатады. Спенсер қоғамды үлкен тірі ағзаға теңеді. Ауылшаруашылығы қоғамның ас қорыту жүйесі, сауда саттық - қанайналым жүйесі, армия - ағзаның қорғаныш қабаты, яғни тері. Ал, транспорт пен жолдар - қоғамның жүрек,қантамыр жүйесі деп түсіндіреді қоғамның құрылысын Спенсер.
Г.Спенсердің айтуы бойынша қоғам дәстүрлі, аграрлы қоғамнан индустриалды, дамыған қоғамға аяқ басты.
Дәстүрлі қоғамда жер игеру, қол еңбегі, халықтың ауылдық жерде тұруы, қатаң әскери тәртіп, коллективизм, мәжбүрлеу, биліктің атадан балаға мұраға қалуы, адамның іс әрекетін басшылар қатаң бақылауға алу тән.
Индустриалды қоғамда өнеркәсіп дамиды. Қалалар қарқынды дами бастайды. Индвидуализм, сөз бостандығы, коммерциялық келісімдер, кәсіпкерлік, халықты сыртқы күштерден қорғау, адамның дамуына жағдай жасау, халықтың белсенділігі жоғары болуы сияқты жағдайлар орын алады.
Спенсер жеке бостандық пен еркін бақталастық ұстанымдарын насихаттады. Қоғамның жаратылыстық дамуына кез-келген араласушылық әрекеттер өте жағымсыз жағдайларға ұрындырады деп есептеді.
Спенсер қоғам өміріндегі мемлекет ролін шектеуді жақтады. Ол тіпті мемлекет кедейлерге көмектесу, немесе болашақ ұрпаққа тәрбие беру сияқты әрекеттерден де бас тартуы қажет деп есептеді.
Спенсердің эволюциялық даму заңы үш негізге сүйенеді. Бұлар: зат, қозғалыс және күш, яғни мағынасы кез-келген затты белгілі бір күш қозғалысқа келтіреді.
Эволюция кез-келген затты біртектіліктен көптектілікке, айқынсыздықтан айқындылыққа әкеледі.
Эволюция жүйелер теңдігіне жеткенде тоқтайды. Егер жүйелер теңдігі бұзылса қоғамның жіктеліп, шашырауы басталады. Осыдан кейін жаңа эволюциялық үрдіс басталады. Сөйтіп қоғам дамуы үздіксіз қайталанып отыратын теңдік бұзылу жинақтау кезеңдерінен тұрады.
Спенсер эволюциялық үрдістің үш түрін бөліп шығарды. Бұлар бастапқы жаратылыстық, жаратылыстық және жаратылыстан жоғары. Бастапқы екеуінде қоғам табиғаттың бір бөлшегі ретінде дамиды. Ал жаратылыстан жоғары, бұл айқын дамыған ақыл-ой мен еңбек тәжірибесіне негізделген даму үрдісі.
Әлеуметтік институттар - адамдардың бірлесіп сүруін қамтамасыз ететін өзін-өзі ұйымдастыру тетіктері.
Спенсер әлеуметтік институттарды бес түрге жіктеді.
Үй-жайлық институттар, бұлар отбасы, некелік қатынастар, бала тәрбиесі, туыстық, көршілік қарым-қатынастар.
Рәміздік институттар, бұлар адамдар арасындағы күнделікті өзара түсіністікті қамтамасыз ететін дәстүр, талғам, рәміз және т.б.
Саяси институттар, бұлар топтар арасындағы жанжал-егес негізінде пайда болды. Соғыс пен егестер қоғамның топтық құрылымы мен саяси ұйымдардың пайда болуына әкелді. Бұл топқа мемлекет, құқық, әскер, полиция және т.б. кіреді.
Діни институттар, бұлар қоғамның рухани бірлігін қамтамасыз етеді.
Кәсіби-өнеркәсіптік институттар, бұлар қоғамдағы еңбек бөлінісінің нәтижесінде пайда болды. Бұған өнеркәсіп орындары, кәсіподақтар және т.б. материалдық өндіріс аймағындағы ұйымдар кіреді.
Спенсер әлеуметтік құрылымның мынадай белгілерін көрсетті:
Қоғам қашанда өсіп отырады, яғни адамдар саны, байлық, қор көбейіп отырады.
Қоғамның өсуі, оның құрылымының күрделенуіне әкеледі.
Әлеуметтік құрылымның күрделенуі, қоғам бөліктерінің атқаратын қызметтерінің жекеленуіне әкеледі.
Келесі кезекте қоғам бөліктерінің арасындағы қарым-қатынас күшейеді.
Қоғамдық тұрақтылық, оның бөліктерінің қызметтерінің тұрақтылығы арқасында қамтамасыз етіледі.
Эмиль Дюркгейм (1859-1917) - француз әлеуметтанушысы. Негізгі идеясы - қоғамда қалыптасқан құндылықтар мен нормалар, әлеуметтік факт, коллективті сана, яғни, адамдардың жасаған іс-әрекеті, жалпы әлеуметтік процестер қоршаған ортаның әсерінен туындайды. Аномия теориясының авторы. Аномия - қоғамның психикалық күйі. Аномиялық жағдай экономикалық кризис кезінде, қоғам модернизацияланғанда туындайды. Аномиялық жағдайда халық арасында суицид (өзін өзі өлтіру), ұсақ қылмыстар, ұрлық, жезөкшелік, әлімжеттік сияқты оқиғалар көбейеді.
Э.Дюркгеймнің айтуы бойынша әлеуметтану нақты статистикалық фактілерге сүйеніп тұжырым жасайтын ғылым. Ол статистикалық мәліметтерді талдап, француз қоғамындағы суицидтің орын алу себептерін анықтап, Суицид атты еңбегін жазған. Қоғам өзгеріп, дәстүрлі құндылықтар жойыла бастағанда адамның өзіне өзі қол жұмсау фактілерінің көбірек болатындығын анықтаған. Суицид еңбегінде Э.Дюркгейм суицидтің үш түрін көрсеткен:
1. аномиялық (қоғам өзгеріп, дәстүрлі құндылықтар жойыла бастағанда)
2. альтруистік (біреу үшін жанын қию)
3. эгоистік (өзінің қамы үшін).
Марксизм тұжырымының негізін қалаушылар К.Маркс (1818-1883) және Ф.Энгельс (1820-1895) болды.
Марксизм басқа ғылыми бағыттардан, өзінің таптық қарсылыққа бағытталуымен ерекшеленді. Егер басқа ілімдер өмір сүріп тұрған қоғамдық жүйені жаңартуға бағытталса, марксизм бұл жүйені түпкілікті жоққа шығарды.
К.Маркс пен Ф.Энгельс тұңғыш рет қоғамдық дамуды жіктеуді іске асырды. Олар қоғам дамуын бес қоғамдық-экономикалық формацияға бөлді. Бұлар: ерте дәуір, құл иелену дәуірі, феодалдық дәуір, капиталистік дәуір және коммунизм. Әрбір формация тарихи дамудың келесі кезеңі болып табылады. Бір дәуірден келесі дәуірге өткенде шаруашылық әдіс, саяси жүйе, әлеуметтік ұйымдасу және т.б. қоғамдық көрсеткіштер өзгеріске түседі.
Формацияның өмір сүруі өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы теңдікке, келісімге тәуелді. Бұл екеуінің арасында қайшылық туса, әлеуметтік төңкеріс іске асырылады.
Әлеуметтік құрылымды, Маркс, қоғамның таптарға бөлінуі деп түсіндірді, қоғамның таптарға бөлінуінің себебі еңбек бөлінісі мен жеке меншік.
Үстемдік етуші тап негізгі өндірістік құралдарды, еңбек бөлінісі мен заттық құндылықтарды өз бақылауында ұстайды. Белгілі бір тапқа жату тегі адамның қоғамдағы орнын айқындайды.
Қоғамның басқа мүшелері үстемдік етуші тапқа өз еңбек күшін сатып өмір сүреді.
Екі таптың экономикалық мүдделері қарама-қайшы болғандықтан, олардың арасында таптық күрес пайда болады. Таптық күрес қоғамдық дамудың қозғаушы күші болып табылады.
Қоғамдық тап біртекті, айырмасыз тобыр емес. Таптың өз ішінде де өмір үлгісіне, діни сеніміне, ұлтына және т.б. ерекшеліктеріне қарай айырмашылықтар болады.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің әлеуметтік конфликт теориясы батыс қоғамына үлкен әсер етті.
Макс Вебер (1864-1920) неміс социологы. Еңбектері: Протестанттық этика және капитализм рухы; Негізгі әлеуметтік түсініктер; Әлеуметтік-ғылыми және әлеуметтік-саяси танымдардың объективтілігі. Вебердің пікірінше барлық қоғамдық институттар, құрылымдар, мінез-құлық нысандары оларға адамдар берген мән-мағына нәтижесінде реттеліп отырады. Адамның субъективті мәні жалпыға айналып үлгілі түр (идеальды тип) пайда болады. Әлеуметтану дегеніміз адамдардың әлеуметтік әрекетін реттеп отыратын осы үлгілі түрлер туралы ғылым. Әлеуметтік әрекет кезінде даралық өз Мен дегенін іске асырады. Міне осы жерде әлеуметтану жаңағы Мен деген тұрғыдағы әлеуметтік әрекеттің қоғамдық үлгіге сәйкес болуын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтану ғылымындағы негізгі теорияларға шолу
Құрылымдық-функционалды теория
Негізгі өкілдері: әлеуметтанудағы классикалық кезең өкілдері - О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм; сондай-ақ Т.Парсонс, Р.Мертон, Э.Гидденс, т.б. ғалымдар дамытты.
Қазіргі әлеуметтану ғылымында әлеуметтік құбылыстар мен процестерді түсіндіру және талдауға теориялық тұрғыда негіз болатын, бірін-бірі толықтыратын макро- және микродеңгейлі бірқатар ғылыми парадигмалар бар. Солардың біріншісі, қоғамдық жүйені басты орынға қоятын құрылымдық-функционалдылық теориясы. Құрылымдық-функционалдылық парадигмасы әлеуметтік құбылыстар мен процестерді макродеңгейде қарастырып, қоғамда болып жатқан кез келген жағдайдың себебі қоғамдағы жүйелердің, яғни әлеуметтік, саяси, экономикалық, мәдени жүйенің жағдайына байланысты деп түсіндіреді. Бүгінде әлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттеушілер тарапынан құрылымдық-функционализмге қызығушылық артқан. Бұның себебі, бәлкім, қазіргі жаһандану заманының салдарын түсіндіру барысында туындаса керек. Құрылымдық-функционалдылық парадигмасының мазмұны бойынша - адамның мінез-құлқының қалыптасуына және оның белгілі-бір жағдайларға қатысты белгілі-бір ортада жасаған іс-әрекетіне оның қоршаған ортасы әсер етеді. Осыған байланысты адамнан күтілетін әрекет пен оның жасаған іс-әрекеті үнемі сәйкес келіп отырады. Әлеуметтену барысында бір ұрпақтан екінші ұрпаққа қоғамдық құндылықтар беріледі және бұл қызметті отбасы атқарады. Отбасы арқылы адамның бойында сүйіспеншілік (отанға, жақыныңа), сәйкестілік (ұлттық) сезімдері қалыптасады. Міне, осы жерде әлеуметтану ғылымының универсалды жәдігері болып табылатын құрылымдық-функционалды парадигманың арықшылығы байқалып, және ол - қазіргі заманның сұрапыл күшіне (Guggernaut) баланған жаһандануға қарсы қойылатын теңдессіз теория бола алады. Өйткені бұл теория адамзаттың менталды құндылықтарына сәйкес келеді: отбасы құндылықтарын қастерлеу, отбасының ұрпақтан ұрпаққа құндылықтарды трансформациялайтын қызметін берік ұстану, отанды сүю, ұлтын, тілін қадірлеу, дәстүрді құрметтеу сияқты мызғымас адамзат нормалары.
Құрылымдық-функционалдылық теориясы өкілдерінің пайымдауы бойынша (мысалы, Р.Мертонның айтуы бойынша) адамның қоршаған ортаға, қоғамға интеграциясы жанжалсыз жүруі керек. Құрылымдық-функционалдылық теориясы оқиғалардың себебін қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық-саяси жағдайлармен, қайсыбір қоғамда қалыптасқан дәстүр мен мәдениет тұрғысынан түсіндіреді.
Құрылымдық теория өкілдері кез келген әлеуметтік құбылысқа әсер ететін факторларды төмендегіше топтастырады:
Экономикалық (жалақы, жұмыссыздық, жұмысбастылық, баға, өндіріс, кәсіпорындар, ақша айналымы, мемлекет кірісі, т.б.);
Әлеуметтік (баспана, білім беру, денсаулықсақтау мекемелері, дүкендер);
Демографиялық (жасы, жынысы, отбасылық жағдайы);
Саяси (ел ішіндегі саяси жағдайларға байланысты);
Моральдық (мәдениет, діни ахуал).
Сонымен, құрылымдық-функционалдылық парадигмасының мазмұны - адамның қалыптасуына және оның қандай да бір жағдайларға байланысты белгілі-бір ортада жасаған іс-әрекетіне оның қоршаған ортасы әсер етеді, яғни адамның қоғамда қалыптасқан үлгілерді қабылдауы. Сонда ғана адам қоғамға жанжалсыз кіріге алады деп түсіндіреді әдістемелік бағыт өкілдері.
Яғни, құрылымдық-функционалдылық теория - біріншіден, қоғамды жүйе ретінде қарастырады;
екіншіден, қоғамдағы құбылыстар мен процестер бір-бірімен себеп-салдарлық түрде байланысып жатыр;
үшіншіден, қоғам өздігінен реттеліп отырады, әмбебап.
Символдық интеракционизм теориясы
Әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, оқиғалардың себептерін микродеңгейде түсіндіретін теориялар. Сондай теорияның бірі символдық интеракционизм (Дж.Мид, Г.Блумер, Ч.Кули). Бұл теорияның ерекшелігі - белгілі-бір нақты жағдайға байланысты жасалатын тұлғааралық қарым-қатынастардың ерекшеліктерін түсіндіру, яғни адамды, оның іс-әрекеті мен мінез-құлқы, күнделікті өмірдегі әлеуметтік қарым-қатынастары басты орынға қойылады. Бұл теориялардың негізгі идеясы - күнделікті өмір, идеал, сенім, көзқарас, өмірлік ұстаным, қарым-қатынас, адамгершілік қатынастар, мотивтер, мінез-құлықтар.
Символдық интеракционизм XX ғ. 20-шы жылдарында пайда болып, көптеген әлеуметтік мектептердің өмірге келуіне әсер етті. Бұл бағыттың аталуын теоретикалық әлеуметтануда былай деп түсіндіреді.
Символдық деген термин бұл әлеуметтік мектептің мән түсінігіне акцент қоятынын білдіреді, ал әрекетке түсуші тұлғалардың осы мәнге сәйкес өзара әрекеттерін интеракция термині білдіреді.
Символдық интеракционизмнің негізін қалаушы американдық социолог Герберт Мид (1863-1931). Бұл теорияның үш негізгі тірегі бар.
1) Кез-келген әрекет пен мінез-құлық актісі әрекет етуші субъекті өз әрекетіне берген мән негізінде пайда болады. Қысқаша айтқанда, біздің мінез-құлқымыз біз оны кей уақыттарда сезінбесек те мәнге ие. Бұл мән де жалпы әлеуметтік символдарға ие. Мыс.: әскери әрекетке қатыспау жалпы символға сай қорқақтықты білдіреді. Ал басқа бір жеке адам үшін бұл саналы түрдегі пацифизм (зорлыққа қарсылық) болуы мүмкін, яғни тіптен өзге символ. Ал бұл да жалпы қоғамдық символика болып табылады. Яғни бірінші де, екінші де жағдайларда мінез-құлық актісінің артында қоғамдық символдар тұр.
2) Қоғам соған тұрақтайтын символдар адамдардың өзара қарым-қатынасы әсерінен туады. Адам әрқашан да басқа адамдардың өзі туралы пікірінің әсерін сезінеді және соған тәуелді.
3) Адамдар іс-әрекет үрдісінде символдар мәнін түсінеді немесе түсіндіреді, сол сияқты оны өзіне өлшеп көреді. Осы үрдіс адамның даралықтылығын құрамдайды және өзара әрекет негізі қызметін атқарады.
Мінез-құлық актісінде адам өзіне мәнді символ табады. Мәнді символды адам өз санасының ішінде анықтайды, ал өз кезегінде адам санасы сыртқы дүниеден келген мәндермен толықтырылады.
Г.Мид мынадай даралық формуласын ұсынды: SELF = I + MESELF - даралық; I - бұл адамның қоғамнан жасырып ұстайтын жеке санасы, оның өзі де біле бермейтін интуициясы, инстинктісі; ME - адамның қоғамдық мәнмен байланысқа түсетін санасы.
Конфликт теориясы
Әлеуметтанудың ғылым ретінде дамуына үлес қосқан келесі теория - конфликт (жанжал) теориясы. Негізгі өкілі - Карл Маркс және марксистер (Маркстің ізбасарлары), сондай-ақ М.Вебер, Г.Зиммель, т.б. Бұл ғалымдар әлеуметтік таптар, әлеуметтік жіктелу, әлеуметтік топтарды зерттеушілер. Негізгі ұстанымдары - әлеуметтік таптар мен топтар арасында материалды игіліктердің теңсіз бөлінуі әлеуметтік жіктелуге, әділетсіздікке алып келеді. Бұл - қызығушылықтардың әртүрлілігін туғызады, ал бұл өз кезегінде қоғамда жанжал, қарсылықтарды тудырады. К.Маркс еңбектерінде таптық жанжал қоғам өзегі болып табылады делінген және таптық жанжал себебі, адамдардың экономикалық жүйедегі жағдайына байланысты әртүрлі топтарға бөлінуі.
К.Маркс пікірінше таптық күрес көптеген саяси жанжалдар көзі болып табылады. К.Маркс теориясына сәйкес таптық жанжал тарихтың қозғаушы күші болып табылады.
Қазіргі уақытта конфликт теорияларының әртүрлі варианттары ұсынылды. Қазіргі теориялар ішіндегі ең мәндісі неміс социолог-ғалымы Р.Дарендорф теориясы. Ол К.Маркстің қоғамдағы негізгі жанжалдасушы таптар - экономикалық белгісіне байланысты ұйымдасқан таптар,- деген пікірін жоққа шығарады. Р.Дарендорфтың ойынша әлеуметтік жанжалдың ең басты себебі бір адамдардың басқалар үстінен билікке ие болуы. Негізгі жанжал билік иелері мен одан тыс қалғандар, бірақ билік иеленуге әбден мүмкіндігі барлар арасында пайда болады.
Р.Дарендорф конфликт теориясының мына негізгі мәндерін құрамдады:
Кез келген қоғамның басты бейнесі үстемдік, жанжал және жаныштау болып табылады.
Қоғамдық құрылым адамдардың бір тобының екінші топ үстінен билігіне негізделген. Мыс.: бизнесмендер жұмысшылар үстінен, офицерлер солдаттар үстінен, оқытушылар студенттер үстінен билікке ие.
Осындай әрбір топтың, ол оны түсінсе де, түсінбесе де жалпы мүддесі бар. Әртүрлі топ мүшелерінің мүдделері әртүрлі және қарама-қайшылықта. Мыс.: өз кірісін көбейтуге мүдделі іскер адамдар мен қоршаған ортаны қорғау қозғалысының белсенділері арасында әрқашан да жанжал туып отырады.
Адамдар өз жалпы мүдделерін түсінгенде олар қоғамдық топ құра алады. Мысалы, кәсіподақ қозғалысы нысанында.
Қоғамдағы жанжал мынадай жағдайларда өте күшейеді: а) барлық билік түгелімен тек аздаған адамдар қолында ғана шоғырланған, ал қалғандар одан толығынан қол үзген; б) биліктен қол үзгендер оны алудың өзге мүмкіндігіне ие болмаған жағдайда; в) адамдар ерікті түрде саяси топтар құра алмаған жағдайда.
Тексеру сұрақтары:
Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болуына қандай тарихи оқиғалар, өзгерістер әсер етті?
О.Конттың қоғамды жаңғырту идеяларының әлеуметтанулық мәнін түсіндіріңіз
Г.Спенсер индустриалды қоғам мен аграрлы қоғамды қалай сипаттады?
М.Вебердің ойынша әлеуметтану қандай ғылым?
Құрылымдық функционалды теория әлеуметтік құбылыстардың себебін қалай түсіндіреді?
Конфликт теориясының мәні неде?
Символдық интеракционистік теория тұлғаны қалай зерттейді?
Әдебиет:
Бринкерхоф Д., Уейтс Р., Ортега С. Әлеуметтану негіздері: Оқулық. 9-басылым. Ұлттық аударма бюросы. Астана, 2018 жыл
Әбдікерова Г.О. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті, 2011 жыл
Әбсаттаров Р. Әлеуметтану: өзекті мәселелер. Алматы Қарасай баспасы, 2013 жыл
Биекенов К.Ү., Биекенова С.К., Кенжакимова Г.А. Әлеуметтану: Оқулық. Алматы, 2016 жыл
Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелер. Алматы, 2014 жыл
http:elib.kaznu.kzbook - пән бойынша әдебиеттердің электронды нұсқалары базасы
3-Дәріс. Әлеуметтанулық зерттеудің түрлері мен әдістері
Дәрістің жоспары:
Әлеуметтанулық зерттеулер түсінігі
Әлеуметтанулық зерттеулердің пайда болуы мен дамуына шолу
Әлеуметтанулық зерттеудің бағдарламасын құрастыру
Әлеуметтанулық зерттеулердің сандық және сапалық әдістері
Сабақтың мақсаты: социологиялық зерттеудің бағдарламасын құрастыра алу, әлеуметтік зерттеулердің осы заманғы әдістерін білу және тәжірибеде әлеуметтік зерттеулер нәтижесін қолдана алу дағдыларын қалыптастыру.
Әлеуметтану ғылымы қоғам өмірінің даму заңдылықтарын және түрлі әлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттеуде нақты фактілерді жинап, оны талдап, соның негізінде ғылыми қорытындылар жасауға сүйенеді.
Әлеуметтанулық зерттеулер дегеніміз - арнайы құрылған бағдарламаның негізінде, әдіснама (методология) мен әдістемеге (методика) сүйенетін ғылыми зерттеу жүргізудің бір түрі.
Әлеуметтанулық зерттеулер дегеніміз - әлеуметтік өмірге қатысты фактілерді тиянақты түрде жинап, оны логикалық тұрғыдан түсіндіруге негізделген, әлеуметтік дүние туралы жаңа білім жинақтаудың әдістерін айтамыз.
Әлеуметтанулық зерттеулердің пайда болуы мен дамуына шолу.
ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап Кеңес үкіметінде әлеуметтанулық лабораториялар пайда бола бастады. Әлеуметтанушылар еңбек коллективтерін, кеңестік кәсіпорындардағы еңбектің ұйымдастырылуын зерттеді.
Осы кезеңде әлеуметтанулық зерттеулердің негізін қалаушылардың бірі - орыс Тейлоры атанған А.Гастев болды.
20-30 жылдары кеңес әлеуметтанушылары ірі көлемде халық қоныстануы, этникалық зерттеулер жүргізе бастады
Осы кезеңде әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу барысында бақылау әдісі, анкеталық сұрау, құжаттарды талдау және психологиялық тестілеулер кеңінен қолданылды.
Завод әлеуметтанушыларында 42 түрлі психологиялық тестілеу түрлері болған екен.
Мұндай зерттеулердің басты тапсырыс берушілері - ғылыми мекемелер, партия органдары, мемлекеттік құрылымдар болды
30 - жылдардың ортасынан бастап елде саяси қуғын-сүргін басталып, әлеуметтанушылар, психологтар елден қуылды
Кәсіпорындарда әлеуметтанулық, психологиялық зерттеулер жүргізуге тиым салынды
Әлеуметтану 60-жылдары қайта жанданды.
Осы кезеңдегі әлеуметтік зерттеулердің дамуына ықпал еткен ғалымдар - В.А.Ядов, Б.А.Грушин, Д.М.Гвишиани, А.И. Пригожин, В.М. Шепель, Н.И. Лапин
Макроәлеуметтанулық зерттеулер жүргізумен айналысты. Мысалы: қала мен ауыл халқы арасындағы айырмашылықтар, халықшаруашылығы салаларындағы әлеуметтік проблемалар, жастардың кәсіпті таңдаудағы мотивтері, көші-қонның (миграция) әлеуметтік проблемалары (тың жерді игеруге байланысты)
Бұл кезеңде завод әлеуметтануы қарқынды дамыды. Әлеуметтанушылар басқарудың жаңа формаларын ендіруге байланысты зерттеулер жүргізді. Осының арқасында зауыт жұмысшылары мамандық алу үшін оқуға мүмкіндікке ие болды, кәсіби біліктіліктерін көтеріп отырды
Әлеуметтанушылар әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу арқылы кадрлар ағынын азайтуға, коллективтегі жанжалдарды шешуге, жұмысшылардың әлеуметтік мәселелерін шешуге үлкен үлестерін қосып отырды.
80-жылдары ВЦИОМ құрылды. Көрнекті өкілдері - Т.И. Заславская, Ю.А. Левада. Әлеуметтану пән ретінде ЖОО-ға енгізілді.
90-жылдардағы қоғамдағы өзгерістер әлеуметтануға әсерін тигізді. Нарыққа бетбұрыс жасалды. Бұрынғы ірі ұйымдар шағын зерттеу орталықтарына бөлініп кетті. Олар негізінен шетелдік ұйымдардың тапсырыстарын орындады.
Әлеуметтанулық зерттеулер маркетингтік зерттеулермен бірігіп отырды.
Сайлауалды зерттеулермен айналысты. Саяси тұлғалардың, ұкіметтік тапсырыстарын орындап отырды.
Шетелдегі әлеуметтік зерттеулердің пайда болуы
АҚШ-та әлеуметтік зерттеулермен ХХ ғасырдың 20-жылдары құрылған Чикаго мектебінің өкілдері белсенді айналысты. Мысалы, Ф.Знанецкий, У.Томас "Европа мен Америкадағы поляк шаруасы" еңбегінде әлеуметтанулық зерттеулердің сапалық әдістерін қолданған (құжаттарды талдау әдісі)
Батыста Г.Тард, Э.Дюргкейм, М.Вебер, Ф.Теннис
М.Ричмонд - ғылыми әлеуметтік жұмыстың негізін қалаушы. Алғаш рет әлеуметтанулық зерттеудің анкеталық сұрау әдісін жүргізген
Әлеуметтанулық зерттеудің негізгі этаптары:
Зерттеу жүргізуге дайындық (Зерттеудің бағдарламасын құру)
Алғашқы ақпараттарды жинау (Зерттеу жүргізу)
Алынған ақпараттарды арнайы компьютерлік бағдарламада өңдеу
Ақпаратты талдау, тапсырушыға есеп беру
Әлеуметтік зерттеудің дизайны (бағдарламасы):
Проблемалық жағдайды анықтау
Зерттеудің мақсатын анықтау
Зерттеудің міндеттерін құрастыру
Зерттеудің объектісі
Зерттеудің пәні
Негізгі ұғымдарды талдау
Зерттеудің гипотезасы (болжам) (қанша міндет, сонша гипотеза)
Жалпы жиынтықты анықтау
Таңдамалы жиынтық (жалпы жиынтықтың 5-10 проценті)
Зерттеу әдісі (әдісті негіздеу)
Зерттеуді жүргізу уақыты
Әлеуметтанулық зерттеулердің сандық және сапалық әдістері
Сұрау әдісінің даму тарихы
1820 жылдардан бастап АҚШ-та "straw-polls" (соломенные опросы) қарқынды дамыды. Бұндай зерттеулер арқылы сайлау алды сұрау жүргізілді. Электораттың таңдауын біліп, сайлауға болжам жасалынды.
"Straw-polls" терминінің авторы - Дж.Селден (16-17 ғасыр)
Полстер, Полстерлер терминінің авторы - Л.Роджерс
Американдық "Digest" журналында елдің саяси сауаттылығын көтеруге себеп болған сайлауалды сұраулар жүргізілді (1920, 1924, 1928, 1932, 1936...).
"Straw-polls" - қазіргі заманғы әлеуметтік сұрау әдісінің негізін қалады
30-жылдары Америкада әлеуметтік және маркетингтік сұраулар жүргізу саласында бәсекелестік өте жоғары болды. Бұл жағдай зерттеушінің біліктілігінің жоғары болуын талап етті.
Джордж Гэллап, Арчибальд Кроссли - осы заманғы ғылыми әлеуметтік зерттеулердің негізін қалаушылар
А.Кроссли - "Next day method", "Day-part method" әдістері арқылы радиотыңдармандардың қай радиобағдарламаны қай уақытта көретіндігі туралы сұраулар жүргізді. Бұл - бизнесмендер үшін тиімді болды.
Дж.Гэллап - түрлі тақырыптарға қоғамдық пікірді зерттеумен айналысты. Әлеуметтік зерттеулердегі СҰРАУ әдісін ғылыми жолға салған.
Интервьюердің сұрау әдісіндегі алатын орнын негіздеген. Почталық сұрау әдісінің тиімділігін арттырған.
Аудиметр - халықтың қалауын білетін техникалық құрал. (Р.Элдер, Л.Вудраф)
Анкеталау - әлеуметтік сұраудың бір түрі, қажетті ақпаратты алуға бағытталған сұрақтар жүйесі, тізімі
Анкеталық сұраудың қатысушылары:
Анкетер (фр.enquete - тергеу, яғни анкеталық сұрауды жүргізуші адам);
Респондент (лат. Responsum - жауап деген сөзінен шыққан, яғни ақпарат көзі болып табылатын және анкетаны толтырушы адам).
Анкетаның құрылымы
кіріспе
негізгі бөлім
демографиялық блок (паспортичка)
Кіріспеде респондентке өтініш ретінде, әлеуметтік сұраудың тақырыбы, мақсаты және анкетаны толтыру бойынша нұсқаулық жазылады.
Негізгі бөлімде зерттелініп жатқан мәселені ашуға бағытталған сұрақтар жазылады.
Респонденттің мәселені түсінуіне көмектесетін оңай сұрақтар
орта тұсында ойлануды қажет ететін күрделі сұрақтар
соңында оңай сұрақтар қойылады.
Демографиялық бөлімде (паспортичка) респонденттің статусы туралы мағлұмат беретін сұрақтар (жынысы, жасы, білімі, тұрғылықты жері, хоббиі, т.б.)
Анкетаның соңында Жауаптарыңызға үлкен рақмет! Зерттеуге қатысқаныңызға алғысымызды білдіреміз! деген сияқты алғыс айылады.
Сызықтық сұрақтарда жауаптар бірінен-кейін бірі тұрады. Респондент жауаптардың бірін немесе бірнешеуін таңдайды. Жауаптар сұраққа қатысты құрылуы тиіс.
Мысалы: Отбасындағы татулықты сақтау үшін не қажет?:
1- ерінің тұрақты жұмысының болуы
2- сыйластық
3- материалдық жағдай
4- түсінісушілік
5- теріс қылықтардан аулақ болу (ішімдік, нашақорлық, т.б.)
Тізімдік сұрақтар рейтингті анықтауға арналған. Мысалы, респонденттің белгілі-бір тұлғаға қатысын (спортшы, саясаткер, актер, әнші, т.б.) анықтау мақсатында, демалыс кезіндегі іс-әрекетінің тізімі, тұтынушылық қалауы, т.б.
Респондент жауатардың бірнешеуін таңдай алады.
Мысалы: Сіз қалай ойлайсыз, төмендегі тізімде көрсетілген саясаткерлердің қайсысы осы жылы болатын президенттік сайлауға түседі?:
1- Иванов И.
2- Петров П.
3- Сидоров С.
және т.б.
Кестелік сұрақтар
Өмір сүру жағдайыңыз
жақсы
қанағаттанарлық
нашар
Жауап беруге қиналамын
Материалды жағдайыңыз
1
2
3
4
Киінесіз
1
2
3
4
Тамақтанасыз
1
2
3
4
т.б.
Шкалалық сұрақтар
Мысалы: Қазақстан экономикалық даму деңгейі бойынша қай елге жақын? Крестик белгісін қай елге жақын деп ойласаңыз, сол елге жақын қойыңыз немесе бұл елдердің ешқайсысына жақын емес десеңіз ортасына қойыңыз
АҚШ Қытай
Образдық сұрақтар
Жағдайлық композиция, мимика, жестілерді көрсететін иллюстрациялар немесе эскиздерге негізделген
Мысалы: Материалдық жағдайыңызды қалай суреттер едіңіз?
Сұхбат алу әдісі - әлеуметтанулықік сұраудың бір түрі, респондентпен көзбе-көз кездесіп, арнайы дайындалған сұрақтарға жауап алу
Сұхбат алу әдісінің қатысушылары:
интервьюер - ақпаратты жинайтын, жүйелейтін маман;
респондент (лат. responsum - жауап деген сөзінен шыққан, яғни ақпарат көзі болып табылатын және әлеуметтік сұрауға жауап беруші адам).
Сұхбат алу әдісінің түрлері:
Шартталған (формализованный) - респонденттердің саны көп болған кезде қолданылады, сұрақтар алдын-ала дайындалып, интервьюерге арналған ереже (инструкция) түсіндіріледі. шартталған сұхбат алу әдісі көп мақсатта қолданылады: тұтынушылардың көзқарасы, мінез-құлық ерекшеліктерін, сайлау алды сұраулар, және басқа да алуан түрлі тақырыптағы сұрауларға жауап алу мақсатында.
Жартылай шартталған - интервьюер сұрақтардың тәртібін, құрылымын қажетінше өзгерте алады. сұрақтар тақырыбы бойынша блоктарға бөлінеді. мысалы, "балалық шақ", "жасөспірімдік кезең", "студентік өмір", "үйлену", "балалар".
Мұндай сұхбат түріне биографиялық сұхбат алу жатады. (мысалы, У.Томас пен Ф.Знанецкийдің "Америка мен Европадағы поляк шаруасы" атты еңбегі)
шартталмаған - сұрау еркін түрде өтеді. сұрақтар алдын-ала жазылмайды.
Фокус-топ әдісі - әлеуметтік зерттеулердің сапалы әдісі. 8-12 адаммен жүргізіледі. белгілі-бір оқиға туралы немесе қызмет, тауар, жарнама, т.б туралы пікір алмасу. Әдістің өту барысы бейнетаспаға немесе диктофонға жазылып алады. Фокус-топтың жүргізушісі - модератор.
Бақылау -- әлеуметтік құбылыстарды зерттеу не тексеру әдісі.
Бақылау арнайы жоспар бойынша жүргізіледі. Жоспарда Бақылаудың мақсаты мен міндеттері, объектісі, жүргізу әдісі мен жолдары дұрыс көрсетілуі тиіс.
Бақылау әдісі жаппай және ішінара түрде жүргізіледі:
Жаппай бақылау - Әлеуметтік топтардағы жалпы мәселелерді зерттеу үшін:
сабақ үстіндегі оқушылардың танымдық іс-әрекеті, оқушылар зейінін жандандыру, балалардың ұйымшылдық деңгейін білу үшін, бейресми ортада өздерін ұстауы;
девиантты ортаны зерттеу барысында;
Еңбек ұжымындағы жұмысшылардың іс-әрекеті, бір-бірімен қарым-қатынасын зерттеу барысында;
Жиналыстар, ереуілдер барысындағы адамдардың әрекетін анықтау барысында қолданылады;
Ішінара (немесе жекелеген адамды бақылау) - жеке адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын зерттеу үшін жүргізіледі.
Бақылау әдісінің екі түрі бар: сырттай бақылау және іштей бақылау
Іштей бақылау дегеніміз - топтың бір мүшесі ретінде кіріп, топқа бейімделіп, анонимді түрде, топты іштен бақылау.
Топты іштен бақылау әдісінің тиімділігі - топтың әрбір мүшесі туралы, ондағы қарым-қатынастар, топтағы психологиялық ахуал туралы толық, әсерлі мәліметтер алуға болады.
Тиімсіз жағы - анонимді бола жүріп бақылаудың этикалық жағы
Сырттай бақылау дегеніміз - топты оқшау жүріп бақылау.
Бақылау әдісіне қойылатын талаптар:
Ғылыми бақылау зерттелетін әлеуметтік құбылысты дұрыс әрі дәл жазып алуды талап етеді
Сондықтан бақылаудың нәтижесі зерттеушінің кәсіби іскерлігіне, қабілетіне және сауаттылығына байланысты
Бақылау нәтижелері дұрыс шығу үшін түрлі фотосуреттер, сұлбалар, әсіресе, техника құралдарды (бейнежазбаға түсіру, диктофонға жазу, т.б.) кеңінен пайдаланады
бақылау материалдары арнайы күнделікке, хаттамаға жазылады
Зерттеуші әлеуметтік бақылау материалдарын анкета мәліметтерімен де толықтырады.
Бақылау әдісінің дизайнын (бағдарламасын) құру:
Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтау (Қандай мақсатпен? Не үшін? Нені білгің келеді?)
Зерттеудің объектісін, пәнін, жағдайын анықтау (нені және кімдерді бақылау керек?)
Бақылау әдісін анықтау (Қалай бақылау керек?)
Бақылау нәтижелерін тіркеу құралдарын анықтау (Жазбаны қалай жүргізу керек?)
Алынған ақпаратты өңдеу және интерпретациялау (Нәтижесі қалай болды?)
Құжаттарды талдау (контент-талдау) әдісі
Құжаттарды талдау (контент-талдау) әдісінің ерекшелігі, қысқаша тарихы, түрлері
Әлеуметтік зерттеулерге қажетті ақпаратты түрлі құжаттардан алуға болады.
Әлеуметтануда құжаттарды зерттеуге бағытталған қызмет түрі қолда бар мәліметтерге талдау жасау деп аталады.
Құжаттар - әлеуметтік зерттеулерде екінші реттік әлеуметтік ақпарат алу көзіне жатады.
Құжаттық деректерді зерттеп, талдай келе бір жағдайда қосымша ақпарат алуға, екінші бір жағдайда зерттеліп отырған проблеманы тереңдете түсуге мүмкіндік туады.
Құжаттар (documentum- латын тілінде дәлелдеу) деп, адам баласының ойлау қызметі мен объективтік шынайылықта орын алатын фактілер, оқиғалар мен құбылыстар жайындағы ақпаратты түрлі әдістердің көмегімен арнайы материалға түсірудің құралын айтамыз
Құжаттың түрлері:
жазба, яғни қағазға немесе компьютердің көмегімен оқылатын электрондық тарату құралдарына жазылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІӘЛЕУМЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС КАФЕДРАСЫ
(MSPZ 1103) ӘЛЕУМЕТТАНУ ПӘНІ БОЙЫНША
ДӘРІСТЕР ТЕЗИСІ
МАМАНДЫҚТАР:
2022-2023 оқу жылының күзгі семестрі
Компьютерлік инженерия (6B06103), Деректер туралы ғылым (6B06107), Табиғи-техногендік қауіп-қатерлер (6B05206), Геодезия және картография (6B07301), Туризм (6B11101), Мейрамхана ісі және қонақ үй бизнесі (6B11103)
2 КРЕДИТ
Алматы, 2022
1-дәріс. Әлеуметтану ғылымы, оның объектісі мен пәні
Дәрістің жоспары:
Әлеуметтану ғылым ретінде. Әлеуметтанудың құрылымы
Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері
Әлеуметтанудың пәні, объектісі, басқа қоғамдық ғылымдармен байланысуы
Дәрістің мақсаты: әлеуметтанудың ғылым ретіндегі пәні мен объектісін, міндеттері мен атқаратын қызметтерін және басқа қоғамдық ғылымдармен байланысын қарастыру.
Адамзат баласын ерте заманнан-ақ әлеуметтік мәселелер толғандарған. Қоғамның құрылымы (бай мен кедей, адамның проблемалары) туралы алғашқы ойларды антикалық философтар айтқан (Платон, Аристотель). Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болғанына көп болған жоқ. Басқа қоғамдық ғылымдармен салыстырғанда анағұрлым жас ғылым. 1839 жылы француз математигі, философ Огюст Конт Социология (Әлеуметтану) терминін ғылыми айналымға енгізді. Социология термині латынның societas - қоғам, гректің logos- оқимын, зерттеймін деген сөздерінен шыққан.
Әлеуметтану - қоғам туралы ғылым. Әлеуметтану ғылымы қоғамның даму заңдылықтарын, қоғамдағы әлеуметтік құбылыстарды, әлеуметтік процестерді, әлеуметтік байланыстарды, әлеуметтік институттарды, әлеуметтік қатынастарды зерттейді. Зерттеу барысында нақты фактілерді жинап, оны талдап, соның негізінде ғылыми қорытындылар жасайды.
Әлеуметтанудың мәні - қоғамды жетілдіру, жетілдіруге қатысу. Яғни статистикалық материалдар, социологиялық зерттеулердің нәтижелері негізінде тиімді басқару үшін оптимальды шешімдер шығару; немесе әлеуметтік проблеманы көрсетіп беру.
Қоғам - көптеген ғылымдардың объектісі болып табылады. Әлеуметтану қоғамды зерттейтіндіктен, қоғамды зерттейтін басқа ғылымдармен тығыз байланысады: тарих, экономика, саясаттану, дін, мәдениет, психология, т.б. ғылымдар. Бұл ғылымдардың қоғамды зерттеу әдістері, теориялары ортақ. Мысалы, психология, экономика, саясаттану, антропология, миграциология, дінтану, этнография сынды ғылымдар бір-бірінің теориялық базасын толықтырып отырады. Бұл ғылымдардың шығу тегі бір. Көптеген қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар әлеуметтік философияның аясында пайда болған. Әлеуметтік философия - философияның бір саласы. Ол нақты бір тарихи оқиғаларға сүйене отырып нақты қорытындылар жасайды. Алайда бұл ғылымдардың зерттеу пәні әртүрлі болады. Зерттеу пәні осы ғылымдарды бір-бірінен ерекшелеп тұрады. Мысалы, психологияның пәні - тұлғаның ішкі жан-дүниесі, сапасы болса, әлеуметтану - тұлғааралық қатынастар, қарым-қатынас, коммуникация, рольдік қатынастарды зерттейді. Саясаттану азаматтық қоғамды қарастырса, әлеуметтану сол азаматтық қоғамды құраушы адамдар арасындағы байланыстар, адамның көзқарасы, мотивтерін қарастырады.
Әлеуметтану - эмпирикалық ғылым, яғни тәжірибеге сүйенеді. Сондықтан кейбір жаратылыстану ғылымдарымен де байланысады: математика, статистика, география, т.б.
Әлеуметтану - қоғам мүшелері арасындағы әлеуметтік байланыстарды қарастырады. Әлеуметтану адамның қоғамда алатын орнын анықтайды.
Сонымен, әлеуметтанудың зерттеу объектілері -
Біріншіден - қоғам. Әлеуметтануда Қоғам адамдар арасында болып жататын алуан түрлі қарым-қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Кез-келген қоғам экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани салалардан тұрады.
Екіншіден - жеке адам. Жеке адам да, қоғам да барлық әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар объектісі болып табылады. Әлеуметтану жеке адамның биологиялық, әлеуметтік және психологиялық ерекшеліктерін сипаттай отырып, кешенді зерттеледі.
Үшіншіден - әлеуметтік топтар мен страталар. Әлеуметтік топтар мен страталар адамдардың әлеуметтік рөліне, атқаратын қызметіне, әлеуметтік мәртебесіне байланысты жіктелуі. Мысалы, сіздер қай топтың мүшесіміз?-деген сұраққа жауапты осы әлеуметтану пәнінен ала аласыздар.
Төртіншіден - әлеуметтік институттар. Әлеуметтік институттар адамдардың мақсатына, атқаратын қызметтеріне, әлеуметтік байланыс түрлеріне қарай ресми түрде әртүрлі ұйымдарға мүше болуы. Сіздерде мен қандай әлеуметтік институтқа мүшемін? - деген ой туындауы мүмкін. Сіздер қазір отбасы, білім инстиутына мүше болып отырсыздар.
Бесіншіден - әлеуметтік процестер. Әлеуметтік процестер адамдар арасындағы қарым-қатынас, өзара байланыс негізінде әртүрлі бағытта қалыптасады. Экономикалық, саяси, мәдени, ұлттық, инновациялық, тағы да басқа процестерді атауға болады.
Әлеуметтанудың зерттеу объектісіне талдау жасау, бұл ғылым саласының қарастыратын мәселелерінің аясының кеңдігін көрсетеді.
Енді әлеуметтанудың пәніне тоқталайық:
Бірінші: Жалпы теориялық әлеуметтану алуан түрлі әлеуметтанулық теориялардың жиынтығы. Яғни қоғамды, адамды зерттеудегі жалпы деңгейде қолданылатын теориялар.
Екінші: Орта деңгейдегі не арнайы әлеуметтанулық теориялар қоғамның негізгі салаларын терең зерттейтін әлеуметтанулық ғылым саласы. Алпыстан аса орта деңгейдегі әлеуметтанулық терориялар қалыптасты. Олар отбасы, экономика, саясат, мәдениет, тағы басқа мәселелерді терең зерттеуге бағытталған.
Үшінші: Микро әлеуметтану нақты ұйымдар, әлеуметтік институттар деңгейіндегі мәселелерді қарастырады. Бұл бөлім нақты әлеуметтанулық зерттеулерді қамтиды.
Әлеуметтану бір сөзбен айтқанда қоғамды зерттейтін ғылым, яғни, қоғамды макро, мезо- және микро- деңгейлерде зерттейді.
Макро деңгейде: қоғамды тұтастай қарастырады;
Мезо деңгейде:
- жекелеген институттар шеңберінде. Мысалы, отбасы, білім, мәдениет саласы, экономика, әскери сала, қызмет көрсету саласы, т.б.
- әлеуметтік топтарды зерттейді. Мысалы, жастар, жұмыссыздар, этностар, кәсіпкерлер, т.б.
- әлеуметтік процестерді зерттеу: урбанизация, кедейлік, БАҚ, әлеуметтік жанжалдар, қозғалыстар, т.б.
Микродеңгейде: адамның күнделікті іс-әрекеті, қоршаған ортамен байланысын, жүріс-тұрысын зерттеу, яғни тұлғалық деңгей.
Әлеуметтанудың құрылымы:
Теориялық әлеуметтану (қоғамдағы фундаментальды мәселелер)
Эмпирикалық немесе қолданбалы әлеуметтану (әлеуметтік құбылыстарды зерттеу. Неге, не себепті деген нақты сұрақтарға жауап алуға болады).
Әлеуметтанудың атқаратын қызметі, қоғам үшін маңыздылығы:
- теориялық-танымдық (әлеуметтану ғылымы аясында қоғамды танып білуге болатын жаңа теориялар шығады);
- мәдени-ағартушылық;
- дүниетанымдық (белгілі-бір дүниетанымды қалыптастырады. Дүниетанымы қалыптасқан адамды әдетте, әлеуметтік-психологиялық тұрғыда тұрақты адам дейміз);
- әлеуметтік-болжамдық;
- басқару;
- әлеуметтік қайта құру.
Сонымен, әлеуметтану ғылымының зерттеу пәні - қоғамның әлеуметтік өмірі, адамның іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болған барлық құбылыстар мен процестер. Әлеуметтік деп адамға қатыстының барлығын айтамыз. Әлеуметтік өмір деп отырғанымыз адамдар тұрақты қауымдастықтарының арасындағы байланыстар. Әлеуметтік қауымдастықтың 7 түрі бар:
Әлеуметтік қабаттар, таптар: жұмыссыздар, жұмысшылар, қызметкерлер, кәсіпкерлер, әскерилер, байлар, кедейлер, феодалдар, ақсүйектер, т.с.с.
Әлеуметтік-демографиялық (жасы, жынысы): әйел, еркек, бала, қарт, жастар
Әлеуметтік-территориялық: ауылдық, қалалық, солтүстік, оңтүстік, т.с.с.
Әлеуметтік-этникалық: ұлттар, халықтар, этностар, диаспоралар, ру
Әлеуметтік-кәсіби: дәрігерлер, мұғалімдер, әскери, инженер, т.с.с
Діни қауымдастықтар: исламдық, буддизм, секталар, т.с.с
Тұлғааралық қауымдастықтар немесе қызығушылықтары бойынша бірлескен топтар: отбасы, достар, спорт, субмәдениет өкілдері, т.с.с
Әлеуметтану осы қауымдастықтар арасындағы байланыстарды зерттейді. Қалалық пен ауылдық, кәсіпкер мен жұмыссыз, ұлттар мен дін, т.б. осы байланыстарды объективті түрде, ғылыми зерттеулерге сүйене отырып түсіндіреді. Сонымен қатар әлеуметтану, қауымдастық деңгейінде ғана емес, осы қауымдастықтарды құрайтын жекелеген индивидтер арасындағы байланыстарды зерттейді.
Тексеру сұрақтары:
Әлеуметтану ғылымына алған ақпараттар негізінде өзіңіздің анықтамаңызды беріңіз.
Әлеуметтанудық басқа ғылымдар саласынан ерекшелігін анықтаңыз.
Әлеуметтанудың зерттеу объектілеріне талдау жасаңыз.
Әлеуметтаудың құрылымын сипаттаңыз
Әлеуметтанудың атқаратын функцияларының өзара байланысын көрсетіңіз.
Әдебиет:
Бринкерхоф Д., Уейтс Р., Ортега С. Әлеуметтану негіздері: Оқулық. 9-басылым. Ұлттық аударма бюросы. Астана, 2018 жыл
Әбдікерова Г.О. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті, 2011 жыл
Биекенов К.Ү., Биекенова С.К., Кенжакимова Г.А. Әлеуметтану: Оқулық. Алматы, 2016 жыл
Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелер. Алматы, 2014 жыл
http:elib.kaznu.kzbook - пән бойынша әдебиеттердің электронды нұсқалары базасы
2-дәріс. Әлеуметтану ғылымының тарихи қалыптасуы мен дамуы
Дәрістің жоспары:
Әлеуметтану ғылымының пайда болуына әсер еткен тарихи жағдайлар.
Огюст Конт - әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы. О.Конттың әлеуметтанулық ой-пікірлері.
Герберт Спенсер - әлеуметтанудағы органикалық бағыттың негізін. қалаушы, әлеуметтік эволюционизм теориясының авторы.
Эмиль Дюркгейм - әлеуметтік факт және аномия теориялары.
Карл Маркс - теңсіздік теориясы.
Макс Вебер - әлеуметтанудағы іс-әрекет теориясының негізін қалаушы.
Әлеуметтану ғылымындағы негізгі теориялар.
Дәрістің мақсаты: Білім алушыларға әлеуметтану ғылымының шығу тарихымен, пайда болуына әсер еткен факторлар және ғылымның қалыптасуына үлесін қосқан негізгі ғалымдармен және олардың негізгі еңбектерімен таныстыру. Сондай-ақ әлеуметтану ғылымындағы негізгі теориялармен таныстыру.
Әлеуметтану ғылымының пайда болуына әсер еткен тарихи жағдайлар:
Франциядағы үш революция (1789 ж., 1830 ж., 1848 ж.);
Жаратылыстану ғылымдарының дамуы (физика, химия, биология);
Англиядағы, Франциядағы капитализмнің дамуы;
Урбанизация, қалалардың өсуі;
Әлеуметтік философиялық ойдың дамуының жаңа сатысына өтуі.
Огюст Конт (1798-1857) - француз математигі, философ, әлеуметтанушы, әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы, позитивист ғалым. Ғылым әлеміндегі позитивизм бағытының авторы. О.Конт әлеуметтануды қоғамдық ғылымдардың арасындағы ең маңыздысы деп түсінген. Конттың айтуы бойынша, әлеуметтану - физиканың әлеуметтік қатынастарды зерттейтін саласы. О.Конт: Физиканың аспан денелерін, жер қыртысын зерттейтін салалары бар, сонымен қатар физиканың жануарлар мен өсімдіктер әлемін зерттейтін саласы органикалық физика деп аталады, ал физиканың адам әлемін зерттейтін саласын әлеуметтік физика деп атауымыз керек. Әлеуметтік физика қоғамдық құбылыстар мен процестерді зерттеуі керек.
О.Конттың негізгі еңбегі - Позитивті философияның рухы. Осы еңбекте Конт қоғамға әлеуметтану керек пе? деген сұрақ қойып, әлеуметтанудың не үшін керектігін былай түсіндіреді:
1. оқиғаны білу үшін оны бақылау керек
2. жағдайды болжау үшін оны түсіну керек
3. жағдайға шара қолдану үшін оны болжау керек
Конттың айтуы бойынша, түрлі жанжалдар, соғыстар қоғамды ыдыратады және осындай жағдайды болдырмау үшін әлеуметтану қажет. Әлеуметтану қоғамды ыдырататын келеңсіз жағдайлардың алдын алып отыруы керек. Ол үшін түрлі ғылыми әдістерді қолдануы керек. Әлеуметтану ғылымы үшін бақылау әдісі тиімді. Болып жатқан оқиғаны бақылаудың нәтижесінде оқиға туралы ортақ бір заңдылық ашылып, оқиғаға ненің әсер еткені білініп, себеп-салдарлық байланыс анықталады. Әлеуметтану ғылымы пайда болғанға дейін адамдар бұл сұрақтардың жауабын қайдан іздеген деген сұрақ қояды Конт. Конт жауап берген: ...дін мен философиядан іздеген. Бірақ уақыт өте келе қоғамды тануға арналған мұндай әдістер ескірді. Қоғам өзгеріп келе жатыр. Адамзат баласы жаңа дәуірге қадам басты. Индустриялық қоғам орнайды. Техника қарыштап дамиды, еңбек құралдары күрделене түседі. Алдымызда орасан зор ғылыми ашылулар, жаңалықтар күтіп тұр. Осы жағдайда ғылыми көзқараспен ойлау, әр нәрсенің себебін ғылыми тәжірибелерге сүйене отырып түсіндіруіміз қажет. Ғылымның дамуы адамға, оның өмір сүру жағдайына деген көзқарасты түбегейлі өзгертеді. Жаңа заманды, индустриялық қоғамды орнату үшін жаңаша ойлайтын адамдар керек. Ал, қоғамды өзгертетін, жаңаша ойлайтын адамдарды қайдан аламыз? Ол үшін мемлекетте позитивті (яғни ғылыми) саясатты іске асыру керек. Ол үшін білім мен отбасылық тәрбиені қолға алу керек. Халыққа, оның ішінде жұмысшыларға, олардың отбасына білім беру керек. Білім бәріне ортақ, қол жетімді болуы керек.
О.Конт баланың білім алуын екі кезеңге бөледі:
Бірінші кезең, отбасылық кезең деп аталады. Бұл кезеңде баланың бойында әлеуметтену (әлеуметтену дегеніміз адамның қоғамға енуі, қоғаммен араласуы), оқу, эстетикалық даму, шаруаға икемделу, жыныстық жетілу процестері іске асады.
Екінші кезеңде бала мектеп пәндерін игеруі керек. Олар: математика, астрономия, физика, химия, биология, әлеуметтану.
Баланың толыққанды білім алуы үшін отбасының маңызы зор. Әлеуметтік жағдайы қалыпты отбасыда бала адамгершілік тұрғысынан жетіледі, дамиды.
О.Конт адамзаттың интеллектуалды дамуын үш кезеңге бөледі:
1. Теологиялық кезең (мифология, діннің үстемдік құруы);
2. Метафизикалық (философиялық) кезең. Бұл кезеңде адамзат баласы әр нәрсенің қыр сырын абстрактілі түрде түсіндірді. Логикаға сүйеніп түсіндіруге тырысты;
3. Позитивті, яғни ғылыми кезең. Бұл кезеңде адамзат ғылыми тәжірибелерге, эксперименттерге сүйеніп тұжырым шығара бастады.
Г.Спенсердің эволюциялық тұжырымы
Герберт Спенсер (1820-1903) - ағылшын антропологы, философы. Еңбектері: Негізгі бастамалар, Психология негіздері, үш томдық Әлеуметтану негіздері, Әлеуметтану зерттеу пәні ретінде, Этика негіздері және т.б.
Әлеуметтанудағы органикалық бағыттың негізін қалаушы, әлеуметтік эволюционизм теориясының авторы. Ол Әлеуметтану негіздері атты еңбегінде қоғамды Ч.Дарвиннің эволюционизм теориясының желісімен түсіндіруге тырысты. Табиғатта тірі қалу үшін күрес болатыны тәрізді, қоғам ішінде де үнемі тап күресі (бай мен кедей арасындағы күрес) болып жатады. Спенсер қоғамды үлкен тірі ағзаға теңеді. Ауылшаруашылығы қоғамның ас қорыту жүйесі, сауда саттық - қанайналым жүйесі, армия - ағзаның қорғаныш қабаты, яғни тері. Ал, транспорт пен жолдар - қоғамның жүрек,қантамыр жүйесі деп түсіндіреді қоғамның құрылысын Спенсер.
Г.Спенсердің айтуы бойынша қоғам дәстүрлі, аграрлы қоғамнан индустриалды, дамыған қоғамға аяқ басты.
Дәстүрлі қоғамда жер игеру, қол еңбегі, халықтың ауылдық жерде тұруы, қатаң әскери тәртіп, коллективизм, мәжбүрлеу, биліктің атадан балаға мұраға қалуы, адамның іс әрекетін басшылар қатаң бақылауға алу тән.
Индустриалды қоғамда өнеркәсіп дамиды. Қалалар қарқынды дами бастайды. Индвидуализм, сөз бостандығы, коммерциялық келісімдер, кәсіпкерлік, халықты сыртқы күштерден қорғау, адамның дамуына жағдай жасау, халықтың белсенділігі жоғары болуы сияқты жағдайлар орын алады.
Спенсер жеке бостандық пен еркін бақталастық ұстанымдарын насихаттады. Қоғамның жаратылыстық дамуына кез-келген араласушылық әрекеттер өте жағымсыз жағдайларға ұрындырады деп есептеді.
Спенсер қоғам өміріндегі мемлекет ролін шектеуді жақтады. Ол тіпті мемлекет кедейлерге көмектесу, немесе болашақ ұрпаққа тәрбие беру сияқты әрекеттерден де бас тартуы қажет деп есептеді.
Спенсердің эволюциялық даму заңы үш негізге сүйенеді. Бұлар: зат, қозғалыс және күш, яғни мағынасы кез-келген затты белгілі бір күш қозғалысқа келтіреді.
Эволюция кез-келген затты біртектіліктен көптектілікке, айқынсыздықтан айқындылыққа әкеледі.
Эволюция жүйелер теңдігіне жеткенде тоқтайды. Егер жүйелер теңдігі бұзылса қоғамның жіктеліп, шашырауы басталады. Осыдан кейін жаңа эволюциялық үрдіс басталады. Сөйтіп қоғам дамуы үздіксіз қайталанып отыратын теңдік бұзылу жинақтау кезеңдерінен тұрады.
Спенсер эволюциялық үрдістің үш түрін бөліп шығарды. Бұлар бастапқы жаратылыстық, жаратылыстық және жаратылыстан жоғары. Бастапқы екеуінде қоғам табиғаттың бір бөлшегі ретінде дамиды. Ал жаратылыстан жоғары, бұл айқын дамыған ақыл-ой мен еңбек тәжірибесіне негізделген даму үрдісі.
Әлеуметтік институттар - адамдардың бірлесіп сүруін қамтамасыз ететін өзін-өзі ұйымдастыру тетіктері.
Спенсер әлеуметтік институттарды бес түрге жіктеді.
Үй-жайлық институттар, бұлар отбасы, некелік қатынастар, бала тәрбиесі, туыстық, көршілік қарым-қатынастар.
Рәміздік институттар, бұлар адамдар арасындағы күнделікті өзара түсіністікті қамтамасыз ететін дәстүр, талғам, рәміз және т.б.
Саяси институттар, бұлар топтар арасындағы жанжал-егес негізінде пайда болды. Соғыс пен егестер қоғамның топтық құрылымы мен саяси ұйымдардың пайда болуына әкелді. Бұл топқа мемлекет, құқық, әскер, полиция және т.б. кіреді.
Діни институттар, бұлар қоғамның рухани бірлігін қамтамасыз етеді.
Кәсіби-өнеркәсіптік институттар, бұлар қоғамдағы еңбек бөлінісінің нәтижесінде пайда болды. Бұған өнеркәсіп орындары, кәсіподақтар және т.б. материалдық өндіріс аймағындағы ұйымдар кіреді.
Спенсер әлеуметтік құрылымның мынадай белгілерін көрсетті:
Қоғам қашанда өсіп отырады, яғни адамдар саны, байлық, қор көбейіп отырады.
Қоғамның өсуі, оның құрылымының күрделенуіне әкеледі.
Әлеуметтік құрылымның күрделенуі, қоғам бөліктерінің атқаратын қызметтерінің жекеленуіне әкеледі.
Келесі кезекте қоғам бөліктерінің арасындағы қарым-қатынас күшейеді.
Қоғамдық тұрақтылық, оның бөліктерінің қызметтерінің тұрақтылығы арқасында қамтамасыз етіледі.
Эмиль Дюркгейм (1859-1917) - француз әлеуметтанушысы. Негізгі идеясы - қоғамда қалыптасқан құндылықтар мен нормалар, әлеуметтік факт, коллективті сана, яғни, адамдардың жасаған іс-әрекеті, жалпы әлеуметтік процестер қоршаған ортаның әсерінен туындайды. Аномия теориясының авторы. Аномия - қоғамның психикалық күйі. Аномиялық жағдай экономикалық кризис кезінде, қоғам модернизацияланғанда туындайды. Аномиялық жағдайда халық арасында суицид (өзін өзі өлтіру), ұсақ қылмыстар, ұрлық, жезөкшелік, әлімжеттік сияқты оқиғалар көбейеді.
Э.Дюркгеймнің айтуы бойынша әлеуметтану нақты статистикалық фактілерге сүйеніп тұжырым жасайтын ғылым. Ол статистикалық мәліметтерді талдап, француз қоғамындағы суицидтің орын алу себептерін анықтап, Суицид атты еңбегін жазған. Қоғам өзгеріп, дәстүрлі құндылықтар жойыла бастағанда адамның өзіне өзі қол жұмсау фактілерінің көбірек болатындығын анықтаған. Суицид еңбегінде Э.Дюркгейм суицидтің үш түрін көрсеткен:
1. аномиялық (қоғам өзгеріп, дәстүрлі құндылықтар жойыла бастағанда)
2. альтруистік (біреу үшін жанын қию)
3. эгоистік (өзінің қамы үшін).
Марксизм тұжырымының негізін қалаушылар К.Маркс (1818-1883) және Ф.Энгельс (1820-1895) болды.
Марксизм басқа ғылыми бағыттардан, өзінің таптық қарсылыққа бағытталуымен ерекшеленді. Егер басқа ілімдер өмір сүріп тұрған қоғамдық жүйені жаңартуға бағытталса, марксизм бұл жүйені түпкілікті жоққа шығарды.
К.Маркс пен Ф.Энгельс тұңғыш рет қоғамдық дамуды жіктеуді іске асырды. Олар қоғам дамуын бес қоғамдық-экономикалық формацияға бөлді. Бұлар: ерте дәуір, құл иелену дәуірі, феодалдық дәуір, капиталистік дәуір және коммунизм. Әрбір формация тарихи дамудың келесі кезеңі болып табылады. Бір дәуірден келесі дәуірге өткенде шаруашылық әдіс, саяси жүйе, әлеуметтік ұйымдасу және т.б. қоғамдық көрсеткіштер өзгеріске түседі.
Формацияның өмір сүруі өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы теңдікке, келісімге тәуелді. Бұл екеуінің арасында қайшылық туса, әлеуметтік төңкеріс іске асырылады.
Әлеуметтік құрылымды, Маркс, қоғамның таптарға бөлінуі деп түсіндірді, қоғамның таптарға бөлінуінің себебі еңбек бөлінісі мен жеке меншік.
Үстемдік етуші тап негізгі өндірістік құралдарды, еңбек бөлінісі мен заттық құндылықтарды өз бақылауында ұстайды. Белгілі бір тапқа жату тегі адамның қоғамдағы орнын айқындайды.
Қоғамның басқа мүшелері үстемдік етуші тапқа өз еңбек күшін сатып өмір сүреді.
Екі таптың экономикалық мүдделері қарама-қайшы болғандықтан, олардың арасында таптық күрес пайда болады. Таптық күрес қоғамдық дамудың қозғаушы күші болып табылады.
Қоғамдық тап біртекті, айырмасыз тобыр емес. Таптың өз ішінде де өмір үлгісіне, діни сеніміне, ұлтына және т.б. ерекшеліктеріне қарай айырмашылықтар болады.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің әлеуметтік конфликт теориясы батыс қоғамына үлкен әсер етті.
Макс Вебер (1864-1920) неміс социологы. Еңбектері: Протестанттық этика және капитализм рухы; Негізгі әлеуметтік түсініктер; Әлеуметтік-ғылыми және әлеуметтік-саяси танымдардың объективтілігі. Вебердің пікірінше барлық қоғамдық институттар, құрылымдар, мінез-құлық нысандары оларға адамдар берген мән-мағына нәтижесінде реттеліп отырады. Адамның субъективті мәні жалпыға айналып үлгілі түр (идеальды тип) пайда болады. Әлеуметтану дегеніміз адамдардың әлеуметтік әрекетін реттеп отыратын осы үлгілі түрлер туралы ғылым. Әлеуметтік әрекет кезінде даралық өз Мен дегенін іске асырады. Міне осы жерде әлеуметтану жаңағы Мен деген тұрғыдағы әлеуметтік әрекеттің қоғамдық үлгіге сәйкес болуын қамтамасыз етеді.
Әлеуметтану ғылымындағы негізгі теорияларға шолу
Құрылымдық-функционалды теория
Негізгі өкілдері: әлеуметтанудағы классикалық кезең өкілдері - О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм; сондай-ақ Т.Парсонс, Р.Мертон, Э.Гидденс, т.б. ғалымдар дамытты.
Қазіргі әлеуметтану ғылымында әлеуметтік құбылыстар мен процестерді түсіндіру және талдауға теориялық тұрғыда негіз болатын, бірін-бірі толықтыратын макро- және микродеңгейлі бірқатар ғылыми парадигмалар бар. Солардың біріншісі, қоғамдық жүйені басты орынға қоятын құрылымдық-функционалдылық теориясы. Құрылымдық-функционалдылық парадигмасы әлеуметтік құбылыстар мен процестерді макродеңгейде қарастырып, қоғамда болып жатқан кез келген жағдайдың себебі қоғамдағы жүйелердің, яғни әлеуметтік, саяси, экономикалық, мәдени жүйенің жағдайына байланысты деп түсіндіреді. Бүгінде әлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттеушілер тарапынан құрылымдық-функционализмге қызығушылық артқан. Бұның себебі, бәлкім, қазіргі жаһандану заманының салдарын түсіндіру барысында туындаса керек. Құрылымдық-функционалдылық парадигмасының мазмұны бойынша - адамның мінез-құлқының қалыптасуына және оның белгілі-бір жағдайларға қатысты белгілі-бір ортада жасаған іс-әрекетіне оның қоршаған ортасы әсер етеді. Осыған байланысты адамнан күтілетін әрекет пен оның жасаған іс-әрекеті үнемі сәйкес келіп отырады. Әлеуметтену барысында бір ұрпақтан екінші ұрпаққа қоғамдық құндылықтар беріледі және бұл қызметті отбасы атқарады. Отбасы арқылы адамның бойында сүйіспеншілік (отанға, жақыныңа), сәйкестілік (ұлттық) сезімдері қалыптасады. Міне, осы жерде әлеуметтану ғылымының универсалды жәдігері болып табылатын құрылымдық-функционалды парадигманың арықшылығы байқалып, және ол - қазіргі заманның сұрапыл күшіне (Guggernaut) баланған жаһандануға қарсы қойылатын теңдессіз теория бола алады. Өйткені бұл теория адамзаттың менталды құндылықтарына сәйкес келеді: отбасы құндылықтарын қастерлеу, отбасының ұрпақтан ұрпаққа құндылықтарды трансформациялайтын қызметін берік ұстану, отанды сүю, ұлтын, тілін қадірлеу, дәстүрді құрметтеу сияқты мызғымас адамзат нормалары.
Құрылымдық-функционалдылық теориясы өкілдерінің пайымдауы бойынша (мысалы, Р.Мертонның айтуы бойынша) адамның қоршаған ортаға, қоғамға интеграциясы жанжалсыз жүруі керек. Құрылымдық-функционалдылық теориясы оқиғалардың себебін қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық-саяси жағдайлармен, қайсыбір қоғамда қалыптасқан дәстүр мен мәдениет тұрғысынан түсіндіреді.
Құрылымдық теория өкілдері кез келген әлеуметтік құбылысқа әсер ететін факторларды төмендегіше топтастырады:
Экономикалық (жалақы, жұмыссыздық, жұмысбастылық, баға, өндіріс, кәсіпорындар, ақша айналымы, мемлекет кірісі, т.б.);
Әлеуметтік (баспана, білім беру, денсаулықсақтау мекемелері, дүкендер);
Демографиялық (жасы, жынысы, отбасылық жағдайы);
Саяси (ел ішіндегі саяси жағдайларға байланысты);
Моральдық (мәдениет, діни ахуал).
Сонымен, құрылымдық-функционалдылық парадигмасының мазмұны - адамның қалыптасуына және оның қандай да бір жағдайларға байланысты белгілі-бір ортада жасаған іс-әрекетіне оның қоршаған ортасы әсер етеді, яғни адамның қоғамда қалыптасқан үлгілерді қабылдауы. Сонда ғана адам қоғамға жанжалсыз кіріге алады деп түсіндіреді әдістемелік бағыт өкілдері.
Яғни, құрылымдық-функционалдылық теория - біріншіден, қоғамды жүйе ретінде қарастырады;
екіншіден, қоғамдағы құбылыстар мен процестер бір-бірімен себеп-салдарлық түрде байланысып жатыр;
үшіншіден, қоғам өздігінен реттеліп отырады, әмбебап.
Символдық интеракционизм теориясы
Әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, оқиғалардың себептерін микродеңгейде түсіндіретін теориялар. Сондай теорияның бірі символдық интеракционизм (Дж.Мид, Г.Блумер, Ч.Кули). Бұл теорияның ерекшелігі - белгілі-бір нақты жағдайға байланысты жасалатын тұлғааралық қарым-қатынастардың ерекшеліктерін түсіндіру, яғни адамды, оның іс-әрекеті мен мінез-құлқы, күнделікті өмірдегі әлеуметтік қарым-қатынастары басты орынға қойылады. Бұл теориялардың негізгі идеясы - күнделікті өмір, идеал, сенім, көзқарас, өмірлік ұстаным, қарым-қатынас, адамгершілік қатынастар, мотивтер, мінез-құлықтар.
Символдық интеракционизм XX ғ. 20-шы жылдарында пайда болып, көптеген әлеуметтік мектептердің өмірге келуіне әсер етті. Бұл бағыттың аталуын теоретикалық әлеуметтануда былай деп түсіндіреді.
Символдық деген термин бұл әлеуметтік мектептің мән түсінігіне акцент қоятынын білдіреді, ал әрекетке түсуші тұлғалардың осы мәнге сәйкес өзара әрекеттерін интеракция термині білдіреді.
Символдық интеракционизмнің негізін қалаушы американдық социолог Герберт Мид (1863-1931). Бұл теорияның үш негізгі тірегі бар.
1) Кез-келген әрекет пен мінез-құлық актісі әрекет етуші субъекті өз әрекетіне берген мән негізінде пайда болады. Қысқаша айтқанда, біздің мінез-құлқымыз біз оны кей уақыттарда сезінбесек те мәнге ие. Бұл мән де жалпы әлеуметтік символдарға ие. Мыс.: әскери әрекетке қатыспау жалпы символға сай қорқақтықты білдіреді. Ал басқа бір жеке адам үшін бұл саналы түрдегі пацифизм (зорлыққа қарсылық) болуы мүмкін, яғни тіптен өзге символ. Ал бұл да жалпы қоғамдық символика болып табылады. Яғни бірінші де, екінші де жағдайларда мінез-құлық актісінің артында қоғамдық символдар тұр.
2) Қоғам соған тұрақтайтын символдар адамдардың өзара қарым-қатынасы әсерінен туады. Адам әрқашан да басқа адамдардың өзі туралы пікірінің әсерін сезінеді және соған тәуелді.
3) Адамдар іс-әрекет үрдісінде символдар мәнін түсінеді немесе түсіндіреді, сол сияқты оны өзіне өлшеп көреді. Осы үрдіс адамның даралықтылығын құрамдайды және өзара әрекет негізі қызметін атқарады.
Мінез-құлық актісінде адам өзіне мәнді символ табады. Мәнді символды адам өз санасының ішінде анықтайды, ал өз кезегінде адам санасы сыртқы дүниеден келген мәндермен толықтырылады.
Г.Мид мынадай даралық формуласын ұсынды: SELF = I + MESELF - даралық; I - бұл адамның қоғамнан жасырып ұстайтын жеке санасы, оның өзі де біле бермейтін интуициясы, инстинктісі; ME - адамның қоғамдық мәнмен байланысқа түсетін санасы.
Конфликт теориясы
Әлеуметтанудың ғылым ретінде дамуына үлес қосқан келесі теория - конфликт (жанжал) теориясы. Негізгі өкілі - Карл Маркс және марксистер (Маркстің ізбасарлары), сондай-ақ М.Вебер, Г.Зиммель, т.б. Бұл ғалымдар әлеуметтік таптар, әлеуметтік жіктелу, әлеуметтік топтарды зерттеушілер. Негізгі ұстанымдары - әлеуметтік таптар мен топтар арасында материалды игіліктердің теңсіз бөлінуі әлеуметтік жіктелуге, әділетсіздікке алып келеді. Бұл - қызығушылықтардың әртүрлілігін туғызады, ал бұл өз кезегінде қоғамда жанжал, қарсылықтарды тудырады. К.Маркс еңбектерінде таптық жанжал қоғам өзегі болып табылады делінген және таптық жанжал себебі, адамдардың экономикалық жүйедегі жағдайына байланысты әртүрлі топтарға бөлінуі.
К.Маркс пікірінше таптық күрес көптеген саяси жанжалдар көзі болып табылады. К.Маркс теориясына сәйкес таптық жанжал тарихтың қозғаушы күші болып табылады.
Қазіргі уақытта конфликт теорияларының әртүрлі варианттары ұсынылды. Қазіргі теориялар ішіндегі ең мәндісі неміс социолог-ғалымы Р.Дарендорф теориясы. Ол К.Маркстің қоғамдағы негізгі жанжалдасушы таптар - экономикалық белгісіне байланысты ұйымдасқан таптар,- деген пікірін жоққа шығарады. Р.Дарендорфтың ойынша әлеуметтік жанжалдың ең басты себебі бір адамдардың басқалар үстінен билікке ие болуы. Негізгі жанжал билік иелері мен одан тыс қалғандар, бірақ билік иеленуге әбден мүмкіндігі барлар арасында пайда болады.
Р.Дарендорф конфликт теориясының мына негізгі мәндерін құрамдады:
Кез келген қоғамның басты бейнесі үстемдік, жанжал және жаныштау болып табылады.
Қоғамдық құрылым адамдардың бір тобының екінші топ үстінен билігіне негізделген. Мыс.: бизнесмендер жұмысшылар үстінен, офицерлер солдаттар үстінен, оқытушылар студенттер үстінен билікке ие.
Осындай әрбір топтың, ол оны түсінсе де, түсінбесе де жалпы мүддесі бар. Әртүрлі топ мүшелерінің мүдделері әртүрлі және қарама-қайшылықта. Мыс.: өз кірісін көбейтуге мүдделі іскер адамдар мен қоршаған ортаны қорғау қозғалысының белсенділері арасында әрқашан да жанжал туып отырады.
Адамдар өз жалпы мүдделерін түсінгенде олар қоғамдық топ құра алады. Мысалы, кәсіподақ қозғалысы нысанында.
Қоғамдағы жанжал мынадай жағдайларда өте күшейеді: а) барлық билік түгелімен тек аздаған адамдар қолында ғана шоғырланған, ал қалғандар одан толығынан қол үзген; б) биліктен қол үзгендер оны алудың өзге мүмкіндігіне ие болмаған жағдайда; в) адамдар ерікті түрде саяси топтар құра алмаған жағдайда.
Тексеру сұрақтары:
Әлеуметтанудың ғылым ретінде пайда болуына қандай тарихи оқиғалар, өзгерістер әсер етті?
О.Конттың қоғамды жаңғырту идеяларының әлеуметтанулық мәнін түсіндіріңіз
Г.Спенсер индустриалды қоғам мен аграрлы қоғамды қалай сипаттады?
М.Вебердің ойынша әлеуметтану қандай ғылым?
Құрылымдық функционалды теория әлеуметтік құбылыстардың себебін қалай түсіндіреді?
Конфликт теориясының мәні неде?
Символдық интеракционистік теория тұлғаны қалай зерттейді?
Әдебиет:
Бринкерхоф Д., Уейтс Р., Ортега С. Әлеуметтану негіздері: Оқулық. 9-басылым. Ұлттық аударма бюросы. Астана, 2018 жыл
Әбдікерова Г.О. Әлеуметтану. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті, 2011 жыл
Әбсаттаров Р. Әлеуметтану: өзекті мәселелер. Алматы Қарасай баспасы, 2013 жыл
Биекенов К.Ү., Биекенова С.К., Кенжакимова Г.А. Әлеуметтану: Оқулық. Алматы, 2016 жыл
Садырова М.С. Әлеуметтану: өзекті мәселелер. Алматы, 2014 жыл
http:elib.kaznu.kzbook - пән бойынша әдебиеттердің электронды нұсқалары базасы
3-Дәріс. Әлеуметтанулық зерттеудің түрлері мен әдістері
Дәрістің жоспары:
Әлеуметтанулық зерттеулер түсінігі
Әлеуметтанулық зерттеулердің пайда болуы мен дамуына шолу
Әлеуметтанулық зерттеудің бағдарламасын құрастыру
Әлеуметтанулық зерттеулердің сандық және сапалық әдістері
Сабақтың мақсаты: социологиялық зерттеудің бағдарламасын құрастыра алу, әлеуметтік зерттеулердің осы заманғы әдістерін білу және тәжірибеде әлеуметтік зерттеулер нәтижесін қолдана алу дағдыларын қалыптастыру.
Әлеуметтану ғылымы қоғам өмірінің даму заңдылықтарын және түрлі әлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттеуде нақты фактілерді жинап, оны талдап, соның негізінде ғылыми қорытындылар жасауға сүйенеді.
Әлеуметтанулық зерттеулер дегеніміз - арнайы құрылған бағдарламаның негізінде, әдіснама (методология) мен әдістемеге (методика) сүйенетін ғылыми зерттеу жүргізудің бір түрі.
Әлеуметтанулық зерттеулер дегеніміз - әлеуметтік өмірге қатысты фактілерді тиянақты түрде жинап, оны логикалық тұрғыдан түсіндіруге негізделген, әлеуметтік дүние туралы жаңа білім жинақтаудың әдістерін айтамыз.
Әлеуметтанулық зерттеулердің пайда болуы мен дамуына шолу.
ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап Кеңес үкіметінде әлеуметтанулық лабораториялар пайда бола бастады. Әлеуметтанушылар еңбек коллективтерін, кеңестік кәсіпорындардағы еңбектің ұйымдастырылуын зерттеді.
Осы кезеңде әлеуметтанулық зерттеулердің негізін қалаушылардың бірі - орыс Тейлоры атанған А.Гастев болды.
20-30 жылдары кеңес әлеуметтанушылары ірі көлемде халық қоныстануы, этникалық зерттеулер жүргізе бастады
Осы кезеңде әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу барысында бақылау әдісі, анкеталық сұрау, құжаттарды талдау және психологиялық тестілеулер кеңінен қолданылды.
Завод әлеуметтанушыларында 42 түрлі психологиялық тестілеу түрлері болған екен.
Мұндай зерттеулердің басты тапсырыс берушілері - ғылыми мекемелер, партия органдары, мемлекеттік құрылымдар болды
30 - жылдардың ортасынан бастап елде саяси қуғын-сүргін басталып, әлеуметтанушылар, психологтар елден қуылды
Кәсіпорындарда әлеуметтанулық, психологиялық зерттеулер жүргізуге тиым салынды
Әлеуметтану 60-жылдары қайта жанданды.
Осы кезеңдегі әлеуметтік зерттеулердің дамуына ықпал еткен ғалымдар - В.А.Ядов, Б.А.Грушин, Д.М.Гвишиани, А.И. Пригожин, В.М. Шепель, Н.И. Лапин
Макроәлеуметтанулық зерттеулер жүргізумен айналысты. Мысалы: қала мен ауыл халқы арасындағы айырмашылықтар, халықшаруашылығы салаларындағы әлеуметтік проблемалар, жастардың кәсіпті таңдаудағы мотивтері, көші-қонның (миграция) әлеуметтік проблемалары (тың жерді игеруге байланысты)
Бұл кезеңде завод әлеуметтануы қарқынды дамыды. Әлеуметтанушылар басқарудың жаңа формаларын ендіруге байланысты зерттеулер жүргізді. Осының арқасында зауыт жұмысшылары мамандық алу үшін оқуға мүмкіндікке ие болды, кәсіби біліктіліктерін көтеріп отырды
Әлеуметтанушылар әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу арқылы кадрлар ағынын азайтуға, коллективтегі жанжалдарды шешуге, жұмысшылардың әлеуметтік мәселелерін шешуге үлкен үлестерін қосып отырды.
80-жылдары ВЦИОМ құрылды. Көрнекті өкілдері - Т.И. Заславская, Ю.А. Левада. Әлеуметтану пән ретінде ЖОО-ға енгізілді.
90-жылдардағы қоғамдағы өзгерістер әлеуметтануға әсерін тигізді. Нарыққа бетбұрыс жасалды. Бұрынғы ірі ұйымдар шағын зерттеу орталықтарына бөлініп кетті. Олар негізінен шетелдік ұйымдардың тапсырыстарын орындады.
Әлеуметтанулық зерттеулер маркетингтік зерттеулермен бірігіп отырды.
Сайлауалды зерттеулермен айналысты. Саяси тұлғалардың, ұкіметтік тапсырыстарын орындап отырды.
Шетелдегі әлеуметтік зерттеулердің пайда болуы
АҚШ-та әлеуметтік зерттеулермен ХХ ғасырдың 20-жылдары құрылған Чикаго мектебінің өкілдері белсенді айналысты. Мысалы, Ф.Знанецкий, У.Томас "Европа мен Америкадағы поляк шаруасы" еңбегінде әлеуметтанулық зерттеулердің сапалық әдістерін қолданған (құжаттарды талдау әдісі)
Батыста Г.Тард, Э.Дюргкейм, М.Вебер, Ф.Теннис
М.Ричмонд - ғылыми әлеуметтік жұмыстың негізін қалаушы. Алғаш рет әлеуметтанулық зерттеудің анкеталық сұрау әдісін жүргізген
Әлеуметтанулық зерттеудің негізгі этаптары:
Зерттеу жүргізуге дайындық (Зерттеудің бағдарламасын құру)
Алғашқы ақпараттарды жинау (Зерттеу жүргізу)
Алынған ақпараттарды арнайы компьютерлік бағдарламада өңдеу
Ақпаратты талдау, тапсырушыға есеп беру
Әлеуметтік зерттеудің дизайны (бағдарламасы):
Проблемалық жағдайды анықтау
Зерттеудің мақсатын анықтау
Зерттеудің міндеттерін құрастыру
Зерттеудің объектісі
Зерттеудің пәні
Негізгі ұғымдарды талдау
Зерттеудің гипотезасы (болжам) (қанша міндет, сонша гипотеза)
Жалпы жиынтықты анықтау
Таңдамалы жиынтық (жалпы жиынтықтың 5-10 проценті)
Зерттеу әдісі (әдісті негіздеу)
Зерттеуді жүргізу уақыты
Әлеуметтанулық зерттеулердің сандық және сапалық әдістері
Сұрау әдісінің даму тарихы
1820 жылдардан бастап АҚШ-та "straw-polls" (соломенные опросы) қарқынды дамыды. Бұндай зерттеулер арқылы сайлау алды сұрау жүргізілді. Электораттың таңдауын біліп, сайлауға болжам жасалынды.
"Straw-polls" терминінің авторы - Дж.Селден (16-17 ғасыр)
Полстер, Полстерлер терминінің авторы - Л.Роджерс
Американдық "Digest" журналында елдің саяси сауаттылығын көтеруге себеп болған сайлауалды сұраулар жүргізілді (1920, 1924, 1928, 1932, 1936...).
"Straw-polls" - қазіргі заманғы әлеуметтік сұрау әдісінің негізін қалады
30-жылдары Америкада әлеуметтік және маркетингтік сұраулар жүргізу саласында бәсекелестік өте жоғары болды. Бұл жағдай зерттеушінің біліктілігінің жоғары болуын талап етті.
Джордж Гэллап, Арчибальд Кроссли - осы заманғы ғылыми әлеуметтік зерттеулердің негізін қалаушылар
А.Кроссли - "Next day method", "Day-part method" әдістері арқылы радиотыңдармандардың қай радиобағдарламаны қай уақытта көретіндігі туралы сұраулар жүргізді. Бұл - бизнесмендер үшін тиімді болды.
Дж.Гэллап - түрлі тақырыптарға қоғамдық пікірді зерттеумен айналысты. Әлеуметтік зерттеулердегі СҰРАУ әдісін ғылыми жолға салған.
Интервьюердің сұрау әдісіндегі алатын орнын негіздеген. Почталық сұрау әдісінің тиімділігін арттырған.
Аудиметр - халықтың қалауын білетін техникалық құрал. (Р.Элдер, Л.Вудраф)
Анкеталау - әлеуметтік сұраудың бір түрі, қажетті ақпаратты алуға бағытталған сұрақтар жүйесі, тізімі
Анкеталық сұраудың қатысушылары:
Анкетер (фр.enquete - тергеу, яғни анкеталық сұрауды жүргізуші адам);
Респондент (лат. Responsum - жауап деген сөзінен шыққан, яғни ақпарат көзі болып табылатын және анкетаны толтырушы адам).
Анкетаның құрылымы
кіріспе
негізгі бөлім
демографиялық блок (паспортичка)
Кіріспеде респондентке өтініш ретінде, әлеуметтік сұраудың тақырыбы, мақсаты және анкетаны толтыру бойынша нұсқаулық жазылады.
Негізгі бөлімде зерттелініп жатқан мәселені ашуға бағытталған сұрақтар жазылады.
Респонденттің мәселені түсінуіне көмектесетін оңай сұрақтар
орта тұсында ойлануды қажет ететін күрделі сұрақтар
соңында оңай сұрақтар қойылады.
Демографиялық бөлімде (паспортичка) респонденттің статусы туралы мағлұмат беретін сұрақтар (жынысы, жасы, білімі, тұрғылықты жері, хоббиі, т.б.)
Анкетаның соңында Жауаптарыңызға үлкен рақмет! Зерттеуге қатысқаныңызға алғысымызды білдіреміз! деген сияқты алғыс айылады.
Сызықтық сұрақтарда жауаптар бірінен-кейін бірі тұрады. Респондент жауаптардың бірін немесе бірнешеуін таңдайды. Жауаптар сұраққа қатысты құрылуы тиіс.
Мысалы: Отбасындағы татулықты сақтау үшін не қажет?:
1- ерінің тұрақты жұмысының болуы
2- сыйластық
3- материалдық жағдай
4- түсінісушілік
5- теріс қылықтардан аулақ болу (ішімдік, нашақорлық, т.б.)
Тізімдік сұрақтар рейтингті анықтауға арналған. Мысалы, респонденттің белгілі-бір тұлғаға қатысын (спортшы, саясаткер, актер, әнші, т.б.) анықтау мақсатында, демалыс кезіндегі іс-әрекетінің тізімі, тұтынушылық қалауы, т.б.
Респондент жауатардың бірнешеуін таңдай алады.
Мысалы: Сіз қалай ойлайсыз, төмендегі тізімде көрсетілген саясаткерлердің қайсысы осы жылы болатын президенттік сайлауға түседі?:
1- Иванов И.
2- Петров П.
3- Сидоров С.
және т.б.
Кестелік сұрақтар
Өмір сүру жағдайыңыз
жақсы
қанағаттанарлық
нашар
Жауап беруге қиналамын
Материалды жағдайыңыз
1
2
3
4
Киінесіз
1
2
3
4
Тамақтанасыз
1
2
3
4
т.б.
Шкалалық сұрақтар
Мысалы: Қазақстан экономикалық даму деңгейі бойынша қай елге жақын? Крестик белгісін қай елге жақын деп ойласаңыз, сол елге жақын қойыңыз немесе бұл елдердің ешқайсысына жақын емес десеңіз ортасына қойыңыз
АҚШ Қытай
Образдық сұрақтар
Жағдайлық композиция, мимика, жестілерді көрсететін иллюстрациялар немесе эскиздерге негізделген
Мысалы: Материалдық жағдайыңызды қалай суреттер едіңіз?
Сұхбат алу әдісі - әлеуметтанулықік сұраудың бір түрі, респондентпен көзбе-көз кездесіп, арнайы дайындалған сұрақтарға жауап алу
Сұхбат алу әдісінің қатысушылары:
интервьюер - ақпаратты жинайтын, жүйелейтін маман;
респондент (лат. responsum - жауап деген сөзінен шыққан, яғни ақпарат көзі болып табылатын және әлеуметтік сұрауға жауап беруші адам).
Сұхбат алу әдісінің түрлері:
Шартталған (формализованный) - респонденттердің саны көп болған кезде қолданылады, сұрақтар алдын-ала дайындалып, интервьюерге арналған ереже (инструкция) түсіндіріледі. шартталған сұхбат алу әдісі көп мақсатта қолданылады: тұтынушылардың көзқарасы, мінез-құлық ерекшеліктерін, сайлау алды сұраулар, және басқа да алуан түрлі тақырыптағы сұрауларға жауап алу мақсатында.
Жартылай шартталған - интервьюер сұрақтардың тәртібін, құрылымын қажетінше өзгерте алады. сұрақтар тақырыбы бойынша блоктарға бөлінеді. мысалы, "балалық шақ", "жасөспірімдік кезең", "студентік өмір", "үйлену", "балалар".
Мұндай сұхбат түріне биографиялық сұхбат алу жатады. (мысалы, У.Томас пен Ф.Знанецкийдің "Америка мен Европадағы поляк шаруасы" атты еңбегі)
шартталмаған - сұрау еркін түрде өтеді. сұрақтар алдын-ала жазылмайды.
Фокус-топ әдісі - әлеуметтік зерттеулердің сапалы әдісі. 8-12 адаммен жүргізіледі. белгілі-бір оқиға туралы немесе қызмет, тауар, жарнама, т.б туралы пікір алмасу. Әдістің өту барысы бейнетаспаға немесе диктофонға жазылып алады. Фокус-топтың жүргізушісі - модератор.
Бақылау -- әлеуметтік құбылыстарды зерттеу не тексеру әдісі.
Бақылау арнайы жоспар бойынша жүргізіледі. Жоспарда Бақылаудың мақсаты мен міндеттері, объектісі, жүргізу әдісі мен жолдары дұрыс көрсетілуі тиіс.
Бақылау әдісі жаппай және ішінара түрде жүргізіледі:
Жаппай бақылау - Әлеуметтік топтардағы жалпы мәселелерді зерттеу үшін:
сабақ үстіндегі оқушылардың танымдық іс-әрекеті, оқушылар зейінін жандандыру, балалардың ұйымшылдық деңгейін білу үшін, бейресми ортада өздерін ұстауы;
девиантты ортаны зерттеу барысында;
Еңбек ұжымындағы жұмысшылардың іс-әрекеті, бір-бірімен қарым-қатынасын зерттеу барысында;
Жиналыстар, ереуілдер барысындағы адамдардың әрекетін анықтау барысында қолданылады;
Ішінара (немесе жекелеген адамды бақылау) - жеке адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын зерттеу үшін жүргізіледі.
Бақылау әдісінің екі түрі бар: сырттай бақылау және іштей бақылау
Іштей бақылау дегеніміз - топтың бір мүшесі ретінде кіріп, топқа бейімделіп, анонимді түрде, топты іштен бақылау.
Топты іштен бақылау әдісінің тиімділігі - топтың әрбір мүшесі туралы, ондағы қарым-қатынастар, топтағы психологиялық ахуал туралы толық, әсерлі мәліметтер алуға болады.
Тиімсіз жағы - анонимді бола жүріп бақылаудың этикалық жағы
Сырттай бақылау дегеніміз - топты оқшау жүріп бақылау.
Бақылау әдісіне қойылатын талаптар:
Ғылыми бақылау зерттелетін әлеуметтік құбылысты дұрыс әрі дәл жазып алуды талап етеді
Сондықтан бақылаудың нәтижесі зерттеушінің кәсіби іскерлігіне, қабілетіне және сауаттылығына байланысты
Бақылау нәтижелері дұрыс шығу үшін түрлі фотосуреттер, сұлбалар, әсіресе, техника құралдарды (бейнежазбаға түсіру, диктофонға жазу, т.б.) кеңінен пайдаланады
бақылау материалдары арнайы күнделікке, хаттамаға жазылады
Зерттеуші әлеуметтік бақылау материалдарын анкета мәліметтерімен де толықтырады.
Бақылау әдісінің дизайнын (бағдарламасын) құру:
Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтау (Қандай мақсатпен? Не үшін? Нені білгің келеді?)
Зерттеудің объектісін, пәнін, жағдайын анықтау (нені және кімдерді бақылау керек?)
Бақылау әдісін анықтау (Қалай бақылау керек?)
Бақылау нәтижелерін тіркеу құралдарын анықтау (Жазбаны қалай жүргізу керек?)
Алынған ақпаратты өңдеу және интерпретациялау (Нәтижесі қалай болды?)
Құжаттарды талдау (контент-талдау) әдісі
Құжаттарды талдау (контент-талдау) әдісінің ерекшелігі, қысқаша тарихы, түрлері
Әлеуметтік зерттеулерге қажетті ақпаратты түрлі құжаттардан алуға болады.
Әлеуметтануда құжаттарды зерттеуге бағытталған қызмет түрі қолда бар мәліметтерге талдау жасау деп аталады.
Құжаттар - әлеуметтік зерттеулерде екінші реттік әлеуметтік ақпарат алу көзіне жатады.
Құжаттық деректерді зерттеп, талдай келе бір жағдайда қосымша ақпарат алуға, екінші бір жағдайда зерттеліп отырған проблеманы тереңдете түсуге мүмкіндік туады.
Құжаттар (documentum- латын тілінде дәлелдеу) деп, адам баласының ойлау қызметі мен объективтік шынайылықта орын алатын фактілер, оқиғалар мен құбылыстар жайындағы ақпаратты түрлі әдістердің көмегімен арнайы материалға түсірудің құралын айтамыз
Құжаттың түрлері:
жазба, яғни қағазға немесе компьютердің көмегімен оқылатын электрондық тарату құралдарына жазылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz