Түркі жазуларының зерттеу барысы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым минстрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Факультет(журналистика)
Мамаңдық(Баспа ісі)

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚ КІТАБІНІҢ ТҮРКІ ӘЛЕМІНДЕГІ ОРНЫ

Мамандық бойынша 6B02101 - Баспа ісі

Орындаған ________________________ (Т.К.М)
(қолы)
Ғылыми жетекші __________ ________ (Т.К.М
(атағы) ( қолы)

Қорғауға жіберілді:
Хаттама № ____,___ _ ________20__ж

Кафедра меңгерушісі _____________(Р.А.Ә)
(қолы және мөрі)
Нормабақылау ____________(
(қолы)

Алматы 2023

Реферат
Дипломдық жұмыстың көлемі 61 бет,1 сурет 1 кесте 6 дереккөз
Мақсаты :
Обьект:
Пән:
Қазіргі заманғы ақпараттық қоғамда ақпарат кез кезлген қызметтін ерекше ресурсына айналды ,демек ,кез келге басқа ресурс сияқты қорғауға оның сақталуын тұтастығын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Ақпараттық жүйелерді құру нұсқаларының алуан түрлігі олардың әрқайсысынық жеке ерекшеліктерін ескеретін әр түрлі қорғау жүйелерінің кұру қажеттілігін туындатады. Қолда бар жариянылымдарының үлкен көлемі оған тән ерекшіліктері мен жұмыс істеу жағдайларын ескере отырып нақты .Ақпараттық жүйелер үшін ақпаратты қорғаудың кешенді жүйесін құруға қалай кірісу керектігі туралы нақты түсінік қалыптастыру екіталай
Сонымен ,қатар қазіргі уақытта талдау және бүгінгі күні пайдалану қажет ақпаратты қорғау технологиялары тәсілдері мен құралдары жеткілікті саны әзірленеді және қолданылады .Бұл құпия сипаттағы мәліметтердің ағу ықтималдығын құрт қысқартуға мүмкіндік береді

Нәтижелері
:: Ақпаратты қорғау жүйесін құру бойынша әдебиеттер зерттеледі
:: Әр түрлі ранжилеу әдістері және оңтайлы талдау
:: Оңтайлы қорғау жүйесін тандау үшін бағдарламалық қамтамасыз ету әзірленеді

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1Кітап және әдебиет жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12

2 ТҮРКІ КӨНЕ ЖАЗБАСЫ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ДЕ САЛЫСТЫРУ МЕН АНАЛИЗ
2.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3 Түркі әлеміндегі қолжазба мен алфавит зерттеулері
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...62
Қосымшалар
Қосымша А
Қосымша Б

КІРІСПЕ
Адам баласы- көкірегін ашу үшін ой өрісін кенейту үшін бірінші кезекте көмек беретін затты іздеу керек .Адам баласы өз -өзімен ақылды болып кетпейді оны бәрімәз білеміз
Білім нұрын шашатын ол -кітап жазуды да ,оқуды да осы кітап арқылы үйренеміз ,сонымен қатар кітап ол тек бір нәрсені ғана емес алуан түрлі заттарды үйретеді ол тек әріп үйренүмен оқуылымен қатар ұоймай өзіндің ретте ол биология химия география жаратылыстану геометрия алгебрия физика сынды салаларды да үйретіп адам баласын білім береді
Айтып кеткендей адам баласы дүниеге келгеннен кейін ол бірінші кезекте сәби кезінде бәрін зерттейді қызығады өсе келе баланың қызығушылығы артып ол білімге қызығады
Мектеп табалдырығын аттағаннан кейін балаға кітап беріледі сол оқу жолында оның қолыында мынңан аса кітаптар бар солардың бәрі балаға білім жолындағы серіктері
Кітаптар тіпті мұқабаларына дейін олардың қалындығы мен жұғалығы әр түрлі болып келеді
Бірінші кезекте біз әдебиет жайлы айтқанда көркеми бір дүниені еске түсіреміз Бүкіл әлемде өзіңдік бір әдебиеті бар мәселен әлемде 193 ел бар солардың әрұайсысының өзіңдік әдебиеті бар
Тіпті сол елдердің ішінде басқа кішігірім халықтын өзінде де өзінің әдебиеті мен мәдениеті бар
Әдебиет адамның ой өркендеуімен оның сөздік қорын дамытады өзіміз қарап отырсақ журналисттер жазушылардың сөздік қоры өте терен және дамыған болып келеді оның барлыұ себебі ол адамдар әдебиеттік шығармаларды көп оқыған десек қателеспеспім
Тіпті өзіміз білетін Мұхтар Әуезовтың Абай жолы шығармасындағы әрбір ұиын сқздерге қарап олардың қалайй автор сонша әдемі суреттеп жазғанына тәнті боламыз сол себепті оқи білген адамға бұндай нәрселер әлдебір қиындық туғызбайды
Зерттеп қарасақ әдебиет ол бір келкі болмайды үстіде айтып кеткендей әр елдің өзіндік әдебиеті бар сонымен қатар ол аспаннан тап етіп түсе салған жоқ себебі әдебиетке елдің мәдениеті мен менталитеті әсер етеді
Мәдениет ол біз түсәнетініміздей бір жиналған қауымның қоғамдағы тәртібі мен оның тарих бойы қалыптасқан ойлары мен нәтижелері
Менталитет тарих бойы қалыптасып келген халықтын дамуына келе жатқан ой өрісіне байланысты қалыптасып келеді Әр елде өзіңдік мәдениет пен менталитеттін қалыптасуына байланысты олардыұ тарихы мен әдебиеті қалыптасады
Бұл заттардығ бәрі айтылып отқан себебі ол осы жұмысымда бірақ байқалып тұрады тарих пен әдебиет өзара байланысқан болып келеді деп санаймын себебі кейбір тарихта болған оқиғалар әдебиетте кездесіп жатып Сонымен қатар осы ідебиеттін бәрі халықтың мәдениеті мен менталитетінің арқасында қалыптасуын болып келеді

Мазмұнына қарай ол әр түрлі бағыттарғаға яғни саяси әдеби мәдени сияқты салаларға бқлінеді . Ахмет Байтұрсынұлы оған: "Бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері", "Сөз өнері" деп баға берген. Әдебиет -- жалпы өнердің бір саласы. Бірақ, әдебиет қоғамдық сананың ерекше түрі есебінде шындықты логикалық ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттелуді талап етеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман тұшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамның жан дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық санаға әсер етеді. Оның "Өнер атаулының ең қиыны және күрделісі" (Бальзак), "Өнердің ең жоғарғы түрі" (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақ та "Өнер алды -- қызыл тіл" деп тегін айтпаған.
Әдебиетте көрсетілген сурет -- адам. Оны ешқашанда жалпы түрде кқрсетпеген яғни жеке бір тұлға ретінде кқрсетілетін . Себебі өзіміз білетіндей адам әрқашанда әр тұрлі болады Әр түрлі көз қарастар әр түрлі ұғымдар осының бәрінен әдеби авторлар бір түйіндеме негіздейді
Адам бейнесін зерттеу үшін де авторға бұл дерде кқп зерттеу керек болады Себебі жоғарыда айтып кеткендей әлемде неше адам бар сонша ойлар мен міңездер бар Ал соны әдебиетшілер кқркем түрде жеткізу керек Мәселен қазақ әдебиеті кіьабында біз әр тұрлі кейіпкерлерді түрлі мінез кқріп жатамыз ір шығармада өзінше адамға бір ой тастап кетердей түсінік болады оны әр кім

Мысалға қазақ әдбиетінде қарасақ кқптеген кейіпкерлер бар Бәреуә жақсы біреуі жаман немесе жақсы да жаман емес те кейәпкерлер кездеседі солардың бәрінің автор өздік ойын жеткізе білу керек Менің зерттеулерім бойынша әзірбайджан әдебиетінде кқбісінесе діни жақтардан шығармалар болса ал қазақ және қырғыз әдебиеттерінде лиро романтикалыұ батырлар жайындаға жанр түріндегі шығармалар кқп кездеседі екен
Егерде толығымен зерттеп қарасақ түркілер өзіңше қыпшақ ,оғыз ,қарлұқ тілдес болып бөлінеді соған сәйкес олардын осыған байланысты айырмашылыұтары бар
Тіпті әзірбайджан өзбек шығармаларында лиро- романтикалық шығармаларда діни жақтарданда өзара хабар бар болып келеді, ал қазақ, қырғыз ,башқұр ,татар шығармаларындағы әдебиеттерде қарасақ кейіпкерлердің діни жақтан емес шынайы сезім нағыз махаббатқа күрес салғанын кқре аламыз
Байқап отырсақ түркілердің әдебиетінде ір шығармада сол уақытқа байланысты тақырыптар мен проблемалар талқыланатының кқре аламыз
Еске ала отырсақ қазақ әдебиетінде әйел адамның таұдыры онық өз өмәрә үшін күресін наұты көре алдық. Сол кездегі қыз балаға малдан төмен деңгейде қарағандыұтарын байқай алдық сондағысы авторлардық қыз теңсіздігін айқын көрсеткенің көрдік
Сонымен қатар қазақ әдебиетін де тарихқа байланысты адам қасиеттері жайында немесе басқа да тенеі ой әкелетін шығармаларды байқай аламыз
Түркілер әдебиеті өзара ұқсас та қзара айырмашылыұтары да мол болып келеді олардыұ барлыұтарының тағдыры да ұқсас болған
Және де түркілер әдебиетіндегі бір ұқсас нәрсе ол бостандық ешкімге тәуелді болмау авторлар сол негізде кқптеген шығармаларда осындай ой тастап кеткенің байқай аламыз

Сол себепті де қазақ әдебиетінде біз авторлардың идеясын аұық байқайй аламыз сол кездегі заманды олар дербес түрде жеткізе алған Сол кездегі қазақ әдебиеті нағыз бір керемет дүние болды десем асыра сілтемеспін

НЕГІЗГІ БӨЛІМ.ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ КІТАП ЖАЙЫНДА
Әдебиет өздігімен жеке бір тұжырымға келетін сала десек қателеспеспім себебі осы саланың өзің зерттеу нысанында көптеген психологиялыұ және философиялық мән мағыналарды біле жатамыз соның арқасында ғана тақырыптың терең
Алысқа кетпей қазақ кітапбіна тоқталсақ біздің дипломдық жұмыстағы тақырып ол қазақ кітабінің түркі әлеміндегі алатын орны болып келеді сол себепті қазір бірінші кезекте қазақ кітаптің өзі туралы айтып кетсек деген ойдамын

Өзіміз білетіндей ең алғащқы баспа болып шыққан қазақ кітабі ол Сейфүл Мәлік кітабі болып келеді ол 1807 жылы шыққан тұңғыш кітап болып келеді яғни осы уақытқа дейін неліктен кітаптің шықпағаны айдан аңық біліп жатамыз
Ресей империясы жалғыз қазақтың емес әзербайджан қырғыз өзбек сияқты түрік бауырларымыздың мәдениеті мен олардың еңбегін жоққа шығарғысы келді сонымен қатар бұл тарих теңізінде олардың тек аттары қалып кейінгі жылдарда оларда ұмыт болатындай іс әрекеттер жасалған
Орта Азия халықтарында бұрыннан бері келе жатқан өзінің кқне жазулары болған сонымен ұатар сол кқне жазулар қазіргі кезге дейін саұталған оны біз бұрыңғы кездін кітабі десек қателеспеспіз
Қазіргі кезде ата бабаларымыздан қалған алуан түрлі қолжазбалар маунскриптер литографиялық және ксилографиялық кітаптар автографтар суреттер де табылуда Олар Москва, Ленинград ,Қазан ,Уфа ,Ташкент Алматы, Ереван, Лондон ,Париж ,Копенгаген қалаларындағы кітапханаларында сақтаулы тұр .Бұл мұралар түркі халықтары яғни қырғыз ,қазақ ,қарақалпақ ,өзбек сияқты халықтын ата -бабаларынан қалған мұра болып келеді
Осы кітаптарда талай асыл әрі , көркем ойлар бар болатын бұл кітаптарды жазған адамның әр ойы ұшқыр болатын еді сонымен қатар байқап отсақ бұндай жазбалар ,тіпті басқа мемлекеттердің қалаларында да тұр яғни түркілердің ата -бабалары солай, да басқа елдерде жүріп өздерінің асыл ойларын қалдыра алған сөздерін бар екендігін дәлелдей алған болып келеді .
Европа континетіндегі елдер мен Ресей де кітаптану ғылымы ертерек зерттеліп есейгендігін білдіртсе ,ұлттық кітаптар зерттеулері әлі күнге дейін дамымағанын мойындауымыз керек ,себебі әлі күнге дейін көптеген кітаптардың тарихы мен олардың өздері зерттелмей қалған .Көбісі бұл іске немқұрайлы қарайды ең өкініштісі

Көбінісе кейбір каталогтар ,конспектер және библиографиялық тізімдер архив документтер мен мемуарлық естеліктер ғана кездеседі .Сондықтан бұл саланы зерттеу барысында автор республикамыздан шеткері қалаларға жиі -жиі жолдама алып сол жердегі материалдармен өзара таныса отырып зерттейді
Бұл зерттеу жұмысымда мен толықтай тақырыпты сыртынан емес теренінен аңықтағым келеді мәселен жаузға тоқтала кетсек қзіміз білетіндей кітапта жазу болу мүмкін емес яғни бұрыннан бері адамдар қзінің атынан бір хабар қалдыру үшін осы жазулар арұылы жазатын

Араб жазуы немесе -набатейлік жазу. Набетейлер арабтармен туыс бір тайпалық болып жатады ,еске ала отырсақ қазақтар араб жазуын 1929 жылға дейін қолданған ,ал қазіргі жазуға тек 1939 жылы шыққан болып келеді

Айта кетерліктей латын алфавиті кқне және халыұаралыұ жазбалардың бірі болып келеді онымен ағылшындар француз және итальяндықтар жазады
Латындар римдік болып келеді олардығ алфавиттер қте көне болған сондыұтан да бұны ғалымдар латын рим алфавиті деп атап кеткен
Латын алфавиті Орта Азияда 1928-1929 жылы қолданылған болатын соған қарай Қазақстанда шыққан газеттер мен журналдар латын тілінде болған
1939-1940 жылы қазақ халқы басқа халықтар да секілді, орыс алфавитін мемлекеттік етіге қаулы алған болатын осыдан -ақ ,орыстар қазақ тілін оның мәдениетімен тарихын жойғысы келгенің көре аламыз ,себебі егерде ел түгелдей русификацияға түссе одан түк қалмайды ,деген ойда болды өкімет.
Өзіміз білетіндей ескіні еске түсіріп одан сабақ алып біз жағалыұтар аша алмаймыз ,бір есікке қайта кіруіміз мүмкін сол себепті қазақ халқының Кеңес үкіметі кезіндегі жағдайын еске ала отырсақ .

Қазақ халқы тез беріле салған жоқ олар тіпті басмачи атты тәуелсіз организацияға кіріп кеңестерден көресі үшін арпалысқан болып келеді өкініштісі олар жеңіліске ұшырады
Кеңес кезіндегі Қазақстан өте қиын жағдайда болды русификация халықтын санасын ұлаумен болды кеңестердің бастыымақсаты ол қазақ халқын тарих сахнасынан түгелдей жою өзіміз білетіндей хакас тувалар олар осы русификациянын кесірінен жойылуда

Татарстанда орналысқан Қазан баспасы мен баспаханаларында түрік ,қазақ ,қырғыз ,татар тілдерінде кітаптар шығарып оны таратады осы баспада ,еі алғашқы қазақ кітабі шығарылған болатын яғни ,ол толық түрде қарапайым кітап секілді болып шықты бұл қазақ тарихында өзгеше бір жеңіс болып есептеледі.

Кітап аттары кейде ,қазақ тілінде емес парсы араб тілдерінде шығып жатты .Кейбір авторларда олардың әдеби есімдері еңгізілген ,сол кезде сондай қзара әдеби тіл жайында заң болған екен .Мысалы ,арнайы бекітілген Сейфәл мәлік кітабінда араб жазулары бар

Осы тұста байқайтынымыз ол кәтаптің басқа тәлде жазылып кеңенстік ықпал алғанын көреміз сол себепті сонда русификацияні қалай жүргені ақырын көрінеді

Менің ойымша сол кітаптардың бір қзектілігінің болып келетіні қазақ кітаптарын кеңес қкіметі жой,ысы келді Неліктен олар қазақ жазуышлары мен автораларын тқтқындап оларға шығармаларын басып шығаруға рқұсат бермеф жұргені осыда болып келеді егерде халық қз тілін менгермесе қз тілінде оқымаса ол халықтан ештене де ұалмайды яғни сондағы қасіреттің бірі болып келетіні осы да
Өзіміз білетініміздей алаш кітаптарі - 1807-1816 жылдары кітап басылуы шыға бастаған.Олардың осы қазақстан тарихында,оның біздін мәдениетімізге қоғамымызға өте жақсы деңгейде әсер еткен.Алаш халқы "аюдың"қақпағына дейін жұрт арасында араб, парсы, шығытай тілдерінде түрлі әіңмелер жазған деген дерек бар .Қазақ тілінде кітап басу ісі Ресейдің құрамына ғана кіргенде 19 ғасыр кезінде ғана бксталды. Ең біріңші қазақ кітаптары Орынбор мен Қазан атты қалаларда ашылып шықты . Қазанда Каримовтар мен Хусайновтар баспаларында шығып тұрды .Еске ала отырсақ ,қазақ кітабінің басылу кезі 1806 жылы Сейфіл-Мәлік атты шығыс сюжетімен тығыс байланыстырылған кітаптан басталды. Деректер бойынша 1831 жылдары Қазанда "Иғланнама"атты дүние,1840 жылы "Қисса-и- Шәкір-Шәкірат", падишаһ һашим балалары Атымтай Жомарт1857 жылдар кезінде Мансур үл халждегег басылымдар шығарылған .
19 ғасырдағы екінші кезендегі шақта ресейлің ғалымдар алаш елінің ауызекі әдебиетін , тілі мен мәдениеті жайлы ғылыми жақтан зерттей отыра , сол затқа арнап шығармалар жазды,әдебиетке келтірілген мысалдар жазды .Солардың ішінде Ильминский де болды. 1860 жылдары Қазан университетінің баспаханасында "Материалы к изучению киргизского наречия Н.И. Ильминского", "Самоучитель русской грамоты для киргизов Н.И. Ильминского" шыққан мәтін орыс әрпімен қазақ және орыс тілдерінде жазылған кітаптар шықты. Бұл жерде байқап отырсақ,бұл кісі қазақ халқын қырғыздар деп жазған,яғни осы жерде де біз орыс үкіметі қазақ халқын жойғысы келгенің көре аламыз,сонымен қатарсол кітаптарда дезинформация жоқ болғанына ешкім кепіл бере алмайды. Егерде революциядан бұрын қазақ қоғамында шыққан кітаптар .Қазіргі Қазақстаннын мәдениетін онық қоғамын зерттеуге үлкен ұлес береді себебі қазақ тарихы Ресей империясы мен Кеңес одағынын әрекетінен русификация салдарынан тарих пен мәдениеттің жарты бқлігі жоққа шығарылған

Міне осы тұрғыда өзіміз байқағанымыздай қазақ кітабінің тарихы өхара қиын болып келеді сол сияқты басқа да түркі тілдес елдердің кітаптарының жарыққа шығуы өте қиын болған бірақта деректер бойынща кейбір елдер өзара жазбалар арқылы жазылым жасап отқан яғни әрбір түркі әлеміне жататын елдің өзара оқиғасы бар болған болып келеді
Бірақ біздің басты зерттеу керек обьект ол қазақ кітабі болып келеді сонымен қатар оның түркі еліндегі орнын аңықтау болып келеді

Ұлы Абайдың шығармаларының 1909 жылы тұңғыш шыққан жинағын жинақтаіңа ат салысып оған корректірлік қызметтерін көрсеткен Мүрсейіт Беикұлынан еңбегі .Мүрсейіт Абайдық хатшысы болған ,Абай еңбектерін халыққа таратқан да осы кісі болып келеді .
Бұрындары қазақ арасында кітап болып жарияланған нұсқаларымен 1875, 1889 ,1890 ,1903 ,1910 жылғы басылымдары туралы мәлімет жазған адам А Бобронивкпен ,Н Қанавтын Қазан университетінде сақтаулы тұрған кітаптар мен қолжазбаларға жасаған сипаттамасында көрсетілген
1870 жылы тюрколог Радлов түрік тайпаларындағы халықтардың әдебиет үлгілірінде арналған он төрт томын қазақша нұсқада жариялаған болатын ол тұжырымда қазақ тілі қыпшақ тілі тілдер тобынан болғаннан ке-ән бұл тіл кқбі түрік халықтарына түсінікті болып келеді сонымен қатар оның тқжырымында түркі тілдес кітаптар қзара қсас
Бірінші кезекте менің ойымша олардың тарихтары ұқсас қзімуз білетінде Орта Азиядана ,төрт тәуелсіз түрік мемлекеттері мен Өзбекстан құрамына кіретін Қарақалпакстан бар бұлардые тарихы бір -бірімен өзара байланыста сонымен қатар Ресей русификациясының зардабын олар бәрі бірге көрген сол жағдайда байқалып отқандай ол елдерде де кітап кейін ғана шығған ол кезге дейін көбісі басқа алфавитте жазған немесе бұндай кітап жазбаларына рұқсат бермеген болатын

Тіпті ,қарапайым Ресей құрамындағы Хакасия ,Тува ,Алтай, Татарстан, Башкортостан сияқты елдерді алсақ оларда кітап тұрмақ мәдениеттері қатты қысымға түскен Ресей қалаларындағы кітап дүкендерінде түркі тіліндегі кітаптарді кездестірмейсін бәрі орыс тілінде тіпті болып жатқан жағдайда көбісі бұл проблеманы байқамайды ал оның өзі үлкен қателердің бірі болып келеді деген ойдамын
Егерде басқа көз -қараспен қарасақ кітап дамуына аса маңыз қоғам атқарған ,ал қоғамның дамуына осы кітап зор ықпал жасаған болатын.Осы қағидаға ,қарап кітап ісінің революцияға дейін қалай дамығанына қарасақ 1917 тарихын негізі екі дәуірге қарап жіктеуіміз керек бірінші қолжазба тарихын қамтиды екіншісі түгел баспа кітапқа арналады қазақ баспа кітап тарихын ұш кезенге бөлеміз
Бірінші кезен 1807 ,екіншісі 1867-1900 ,үшіншісі 1900-1917 жылдары қамтиды Қазақстанда болған революцияға дейінгі баспа кітабін кезең кезенге бұлайша бөліуміздің сыры белгілі кітаптанушы ғалым әбіш жиреншиннің қазаұ кітап тарихынан атты еңбегінде еліміздің революцияға дейінгі қазаұ кітабә жайында пікіріне тоқталсаұ
Аталғанг еңбегінің қазақ кітаптарының эволюциясы дамуы мен кейбір сәттердегі дамытыуы жайында

1807 жылы Сейфүл Мәлік хиссасы әйгілі тарихшысы Әбілғазының Түрік шежіресі қазақша тілде шықты
Алайда арада бірнеше жылдар қткеннен кейін ғана өалық ауыз әдебиеті алуан түрлі үлгілері шығыс әдебиетінің кесек кесек туындылары құлама оқымыстыларының ,ылыми еңбектері том болып жариялана бастады
Үшінші дәуірдің екінші кезені россияда болған революциямен тікелей байланыствы болды
Ғалым қазақ баспа кітабінің революцияға дейінгі тарихы сұлбасы дұоыс тұсірген қазақ кітабының даму кезендері діуәрлері осылай жіктелгенмен ә жиреншин кітабында бұл схмесасын д"йекиті түрде жұзеге асырмаған екен асырмады дегенде аталған ұш дәуәрден кітапта жеке тауар іспеттес жеке бқлімдер құрап дара тақырып алғандары екі дәуір болып келеді
Француз ғалымы этиен габриель пеньо 1767 1849 библиография термині ұстіне библиогология терминің енгізді қзінің библиология жқніндегі тұсіндірме сқздігінде библиологияныі жазба әлемінің шежіресі деп аталады
Адамзатта кітаптын алатын орны ерекше болып келеді бүгінгі қркениет мәдениет осы кітап арұасында ұүралған дүние болып келеді сол себепті де ғалымдар ертенінен аұ кітапұа аса ұатты маңыз аударған болатын

Кітап қзара кұрделі процесс оны басып шығу оны редакциялау мен оның қзара ережелерін сақтай білу әркімнің ұолына жете бермейді егерде ұшінші жақтан қарасақ қазақ кітабы бұрындарыы тек кейіннен ғана шыұты ол кезге дейін баспа ұйлері немесе баспаханалары болмаған болса да оларды орыстар тезірек жапсын деген қаулы шығарған болатын сол себпті де қазақ кітабының дамуы тарихтағаһы сәттен басталды деп білемін себебі қазақ жазушылары авторлары совет күнде еміне еркін жұре алмады оларды жоғарыдағы биліктегі адамдар жала жауып кончлагерлерге немесе ату жазасына кескен

Осыдан -ак қазақ кітабінің басылыуы сәтте тоқталғаның бөлек алып оған не кедергі болғанына зерттеу жасай аламыз .Өзімнің байқауым ,бойынша түркі елдердің көбісі мұсылман халықтары болғаннан оларды көбінесе араб тілінде ,діни кітаптар шығарылып жатты ,сонымен қатар бір қызығы Турция мемлекеті 1729 жылы 31 қаңтарда шыққан яғни ол қазақ кітабінан ертерек шыққан айта кетерлік Турция өзара тәуелсіз мемлекет болған
Кітап әлемінде өзара коммуникациялык қатынас құралы жазбаша тұрде атқарған болатын сөз жазу жұйесі арқылоы танбаланды графикалық яки жазу сызу жұйесі арқылы элементтері сөз арқылы берілген хабарды ақпарат тасымалдаушы ретінде қолданып отқан

НЕГІЗГІ БӨЛІМ .ТҮРКІ КӨНЕ ЖАЗБАСЫ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ДЕ САЛЫСТЫРУ МЕН АНАЛИЗ
Көне түркілер жазбалары немесе Орхон-Енисей деп аталған тарихтағы ең бірінші ескерткіштер.Олар Орхон атты өзенен Енисей өзеніне дейін адамзат баласына табылған.бұл жерде өзіміз білетіндей енисейлік қырғыздар мекендеген болатын сонымен қатар ғалымдар осы жерлердегі үнгірлерде көптеген таспен қашалған таңбалар тапқан. Кейде түркі ғалымдары бұл затты руна деп атайды ал руна жалғыз түркі және угорлық халыұтардан басқа да елдерде кезіктірілген ол жайында төменгі жақта хабар айтылады . Азия контенентінде болған түркі руналар соғдыы жазуларынан бұрын 8 ғасыр шамасында дүниеге келген деп есертеледі.Ол жерде қырықтан астам графема табылған болатыын . Түркі рунасы жазуы ерекшелігі - деректер бойынша ол жердегеі веляр мен дауыссыз дыбыстарға арналған әріптер шыққан дейді . Көне түркі руна жазуы жұмбағын 1893 жылы Томсен деген адам шешкен болатын шешкен. Орхон ескерткіштерінің Отұңғыш тәржімаларын 1894 жылдар шамасында Радлов деген кісі жасаған деген тұжырым бар.
Түркі жазуларының зерттеу барысы
Сібір жақ және өзімізге туысқан ел болып келетін Моңғолия жақтарда көп кездесетін сырлы таңбалар бары жайында ғалымдар қауымы ерте кезден ақ білетін еді. Яғни Руналық жазу , скандинавтар халқының тілінен алғанда сыры ашылмаған деген мағына білдіріп тұр.Сол себепті де ғалымдар әлі де бұл жұмбақ жазуда не айтылғанғ зерттеп жүр Сол кездерде бүкіл дүние ғалымдары , бұл жазуларды ежелгі түркілерге бауыр болып келетін көне угор тайпаларының мұрасы деп санайды . Бұрыңғы адамдар қалдырып кеткен бұл дүниені зерттеу үшін орыстар экспедиция ашқан ,сонымен қатар 1722 жылы мәліметтер тапқан. жазулардың көшірмелерін жар салды . Оқылудың түрлі жолы ұсынса да , бәрі бір де қандай болсын қорытынды шығару қиын болды , себебі сол аймақта табылған бұл жазулар бөлініп немесе жартысы уақыт өте келе жоқ болып кеткен және соған сәйкес.
1889 жылдары бір орыс ғалымы Моңғолия далаларынан табылған жазулардан ежелгі түркі жазуларының толық қанды сақталған ақпараттарды ғылымдар ортасына әкелді . Соған байланысты таңбаларға дұрыстап назар аударып , олардың дыбыстық және әріптер жағынан қорытынды жасауға болатын . Дания елінің филологі В. Томсен 1833 жылдары ол жазуларды қалай оқу керектігін тапқан болатын . Осыдан кейін Радлов Орхон жазуларының оқылымын тапқан болатын , деректерге сүйенсек
8 ғасыр кезіндегі ежелгі түркі көшпенділердің жерінде Бахриж ,Кхарошхи таңбалары табылды . Яғни менің ойымша Газневид дәуіріндегі Үндістаннан келген ал бұл жерлер түркі династиясы иемденген болатын . Ұлы ғұн кезінде қалған қалған жазул оқу мысалы, Джонгуо жазбаларында Шаньюй сөзі ғұндар да сеңгірдеген мағына береді.Ол- биікдеген аударылым береді, ал енді қазіргі замандаы түркітілдес елдерде назар аударып отсақ мысалы қазақша сеңгір таула, деген сөз бар . Көне Джонгуо бул Қытайдың шың аты ,Хунну жазуыосы деседі. Ежелгі түркі жазулары 10 ғасырлар шамасында қолданысқа ие болған ,бұрындары өмір сүрген Түркі қағанаты мен Көк Түркітер қағандығы және Хазар қағанаты сияқты ұлы қағандықтар кезінде қолданылған. Таралған жерлері Моңғолия территориясынан Тибет аумағына дейін және Мажарстан , Чувашия сияқты финно угорлыұ жерлерде де кездесіп отырады.
Түркілер жазуларына тоқталсақ,деректер айтып отқандай:
Ежелгі Түркі жазулары немесе ежелгі түркі әріптері -дыбыстық жазулардың бір түрі болып келетіні , сонымен қатар сөздегі әріптер таңба ретінде жазылады. Тарихи деректерге сүйене келсек 6-10 ғасырлар шамасыгда қәдімгі түркі жазулары ғалымдар үш негізгі топқа бөліп қараған :Енисей ескерткіштері,Талас ескерткіштері,Орхон ескерткіштері.
Орналасқан жерінен бөлек,бұл үш түрлі жазуларда ерекше бір айырма табылмайды,себебі олар бір-біріне қатты ұқсас. Дегенмен түркі жазбаларында жазылған уақыттарына қарай Енисеә өзенінің бойынан бастап Сібір мен Байкал аумақтарда Моңғолия территориясында , содан кейін Қырғызстан мен Қазақстан , Шыңжан аумағына қарай біртіндеп таралғандығына дәлел әкеледі.Ал жазылғаны,қалай таңбалардың қойылғаны
бірдей.
⦁ Бұрындары Қырғыз қағанатының ішінде болғаг Тьва,Алтай,Тадар,жерлерігде қазір олар Ресей құрамына кіреді өкініштісіс,және Батыс Сібірде орналысқан ЖаңаСібір облысында табылған жазбалар жатады . Қолданылған шағы 8 ғасырдың кезі . Бұл аймақтан табылып отырған көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей.
⦁ Керіс ескерткіштері. Кездеме аймақтағы жазулар Түстік Қазақстан, Кенелу, Құпия бойы бен Қырғызстан аймақтарына таралған, соның ішінде бай шоғырланған жері әзіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі шымқай 8 ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты. ⦁ Орхон ескерткіштері. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің бойынан әлі Ресейдегі Минусинск ойпатынан табылған ескерткіштер жатады. Қолданылған мезгілі 7-8 ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты. Бірaқ едің өрелі, қиян мәтінді жазбалар үшбу топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынанҚұтлық қаған Білге қаған ескерткіштерінің орны басқаша. Демек Ежелгі Түрік жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Моңғолия, Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан әм Түстік Ресей жерінде кеңінен қолданылғаны турасында тұжырым шығаруға болады. Кезмал көрсетіліп отырған тарихи уақыт (5-8 ғасырлар) пен оның таралған зор алабы Ұлық Түрік қағандығы, одан бөлінген Батбатыс әрі Күншығыс Түрік, Түргеш, Хазар қағандықтары пен Шарық Түркілер (Екінші Түрік қағандығы) мемлекеттерінің аумағы пен тіршілік сүрген дәуіріне сай келеді. Бұдан сырт әзіргі ғылымға Қадым Түрік жазуларының Тибет аймағындағы әм Еуропалық даладаларғы нұсқалары мәшһүр. Бұрынғы Түркі жазуының сырын ашқан алым
Вильгельм Томсен болатын . Кері орыс түркітанушылары аударып, көп зерттеді. Оған 20 ғасырда Түрік елдерінің ғалымдары -Татар, Сарт, Түркі, Алаш, Әзірбайжан зерттеушілері қосылды. Қандай бір жолы руна (руникалық) жазулары деп аталады. Оның өйткені жазудың құпиясы ашылмай тұрғанда, кездеме жазулар бір қарағанда көне скандинавия халықтарының жазбаларына ұқсайтын еді. Айтсе те ғылыми зерттеулер Түрік жазулары екенін анықтады. Томсен едің әуелі қайыра Түркі тағы Теңрі сөздерінен бастап зиялы екен. Кездеме жазулардың жалпы көлемі керік. Қазіргі өлшеммен алғанда орта көлемдегі кітапты құрайды. Көптеген тарихи, мәдени, жағырапиялық, саяси деректер баршылық, сол кездегі халықтың өмірінен, таным-түсінігінен, дүниетанымы мен салт-дәстүрінен мағлұмат береді. Тарихи оқиғалар тізбегі Шонжар қағандардың жорықтары жыраулық-жорықтық үлгідегі ажарлы, әрлі тілмен баяндалған. Сондықтан көптеген зерттеушілер оларды кірбию шығармаларға жатқызады. Жазбаларды Бұрынғы Түркілер мен Әуе Түркілер дәуіріндегі болған оқиғалар сипатталып, жағырапиялық атаулар, сол кездегі тайпалардың атаулары бен орнығу, азғындау алабы көрінеді. Өкініштісі, Түрік жайдақтау ескерткіштері манихейшіл Тараншы қағандығы уақытында аяусыз қиратылған. Жазбаларда едің әуелі 5-8 ғасыр аралығындағы Елбегі даладағы тарихи оқиғалар әрлі тілмен баяндалған, айналып келетін оралымдары пен ішкі ұйқастары, композициялық тұтастығы бар. Сондықтан оның ең әуелі жанрын айқындасақ - жылнама я шежіреден гөрі, бұлар - тарихи поэмалар. Жазудың сипаты түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктерін, соның ішінде сарындастық заңдарын недәуір береді. Жазудың өзгешелігі оңнан солға қарай оқылады жетті негізінен дауыссыз дыбыстар таңбаланады. Олардың жардай жетті жіптіктей түрлері барлық, олар бөлек-бөлек бөгде таңбаланады. Көне Түркі жазуларының сыртқы дидары бізге тасқа қашалған түрде, баспа әріптері түрінде болды. Оның жазбаша көркі қандай болғаны байшыкеш ақпар жоқ. Себебі маталарға, өңделген терілерге жазылуы асылы тегістеу әріптер кездеме материалдардың төзімсіздігіне қатысты бізге жетпеді. Алғаш көрген қаумет кездеме жазуларды бірey-мipey қарағанда алаш руларының таңбаларына ұқсатады. Яғни жазулар жебе таңбалар, ай таңбалар жетті тұмар таңбалар мен қайнар таңбалар, айыр таңбалар, балық таңбалар сосын данагөй таңбалар бен сырға таңбалардан құралады. Орхон-Енесай жазуы -- Орхон дағы Енесай дария бойларында табылған көнетүркі жазбалары Орхон-Енисей жазбалары Орхон-Енисей жазбалары -- әкем байырғы түрік тегістеу Білге пен оның бауыры Күлтегін қабірлеріне қойылған қабағат дырау құлпытастарға қашап жазылған дастан жолдары боп шықты. Поэмаға арқау болған асаси мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі. Күлтегін жырында сегіз оқиға баяндалған. ⦁ Біріншісінде, қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі, ⦁ Екіншісінде Түркі Қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді, ⦁ Үшіншісінде түркілердің әскери жорықтары, ⦁ Төртіншісінде қотандас табғаштардың қаскөйлік әрекеттері қоңды хикаят, ⦁ Бесіншісінде табғаш тайпасымен қатынау түркілерге қауіпті екендігі жағдайлы, ⦁ Алтыншысы түрік халқының келешекті болжай алмауына өкіну, ⦁ Жетіншісі түрік халқының даңқын асырған қаған жайлы, ⦁ Сегізіншісінде мата ескерткішті поэма қылып жазуға қозғау болған жағдайларға тоқталады. Орхон-Енисей жазбаларының қазір әлдекім ескерткіші - Тоныкөк құлпытасындағы дастандар. Онда де сол кездегі түркілердің өмірінен мағлұмат беретін он төрт бағыт жазылған. Түрік халқының табғаштарға бағыныңқы боп қалу тарихы, тәуелсіз қалған түркілердің бірігуі, қаған сайлауы, Тоныкөктің ықпалымен Елтерістің қаған болуы, Оғыз мемлекетінің тыңшылары түркілерге құт төндіргені, қарсыластармен болған шайқастар, анталаған жаудың бетін қайтаруда Тоныкөктің ерлігі, ұрыс-шайқастардың жүргізілуі, түркілердің түрлі тайпалармен жауласу тәсілдері баяндалып, Тоныкөкті дәстерлеу берілген. Енисей өзені аңғарынан астырт жазбасы барлық құлпытастар абылғаны тұрмысты әдепкі хабарды Н.К.Видзен, С.У.Ремезов сондай-ақ Сібірде йдауда жүрген швед офицері И.Т.Страленберг бен немістің әйгі ғалымы Д.Г.Мессершмид, т.б. бергенін ХVIII ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары пен хаттарынан білеміз. 1893 қарашаның 25-күні Дания Дорольдік ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді дырау сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ғылымпаз Орхон бен Енисей өзендері бойынан табылған ескерткіштердегі бүркенішті жазуды оқудың кілтін ашқандығын хабарлады. Ғалымның ең әуелі оқыған сөздері тәңірі те түрік деген сөздер екен. Дер осы кезде академик В.В.Радлов де өз бетінше ізденіп, руна разуының он беске қаралы әрпін анықтап алған еді. Арада дәулетті аршын өтпей, В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған нән тастардағы мәтінді кәміл оқып, аударып шықты. Орхон жаю жәдігерліктерін алшақ жылдар бойы түбегейлі зерттеген білгіш ғұламалар М.Жолдасбеков Жен Қ.Сартқожаұлының бірлесіп жазған ірілі зерттеуі жабдық көрді. Л.Н.Гумилев Орхон жаю ескерткіштерін Шарық түріктердің өздері хақында жазған шежіресі деп біледі. Тасқа жазылған ескерткіштерде негізінен Түрік қағанаты оны билеген қағандар, олардың ерлігі күйлі гәп болады. Күлтегін да Тоныкөк жырлары өткен ежелден нақты ақпар беруге арналған тарихи деректер. Күлтегін жырының түбегейлі идеясы - Күлтегін батырды Түрік қағанатының атпал тұлғасы қып мегзеу. Күлтегін жырының авторы - Йоллығтегін Түрік қағанатының әуе қуаты артты, жері жете кеңіді, туған жер тұрмысы түзелді. Түрік қағанаты тарихында Тоныкөк тұлғасы ерекше мекен-тұрақ алады. О Елтеріс қаған, Бөгі қаған те Білге қағандарға кеңесші болған. Тоныкөк туған жер қамын ойлаған ақылшы, тарақ қарт. Түркі қағанатына төрт жағынан қас қаптағанда, Тоныкөк ес кеңесімен да, жытқыр сөзімен де, жүректілік істерімен те қағандарға көмектесіп отырады. Орхон бағy жәдігерліктері ішінде Тоныкөк жыры артықша мекенжай алады. Бұл поэманың авторы бөтен, оны Тоныкөктің өзі жазған деген жорамал баршылық. Екіншісі - руна жазуындағы кезмал жәдігерліктерді поэзиялық туындыға тұлға баршылық белгілері бар, атам заманғы түркілердің өзіндік әдеби дәстүріне негізделген кіртию шығарма деп таныды. Орхон жәдігерліктерінің ерекшеліктері турасында бертінгі кезге шейін өзді-өзі қарама қайшы екі түрлі пікip үй дүлдүл келді. Бірі - Күлтегін дағы Тоныкөк жәдігерліктері тұрпатты әдебиетке, соның ішінде поэзияға ешбір қатысы жоқ, Түркі қағанатының дәлме тура жазылған тарихы деп қарады. Орхон бағy жәдігерліктерінің ішінде Күлтегін дағы Тоныкөк жырлары өзінің идеялық мазмұны, композициялық құрылысы, әрлілік бейнелеуі жағынан қазақтың батырлық бен елдікті жырлаған қаһармандық жырларының әдепкі үлгілері боп табылады. Бағзы түркі жазуы, түркі руникалық жаю ескерткіштері - 7 - 9 ғасырлардағы ежелгі түркі ойма жазулары бен қолжазбалары, бұрынғы түрік әліпбиіндегу әр алуан мәтіндер. Баяғы түркі жаю ескерткіштері арқылы қазіргі түрік халықтарының әкебас заманғы тілін, тарихын, этногенезін, географиясын, рухани мәдениетін, жаю дәстүрін, әдет-ғұрыптары бен дүниетанымын білуге болады. Табылған аймақтары Баяғы түркі тегістеу ескерткіштері табылған аймақтарға Сібірдегі Енисей, Лена өзендерінің аңғарлары, Моңғолиядағы Орхон , Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Аралық Азия бен Қазақстандағы Жанжал Тен Астырт , Ертіс бен Күрт қойнауында Іатады. Орыс этнограф-ғалымы Н.М.Ядринцев 1889 жылы Моңғолиядағы Орхон өзенінің құйылысынан екі тілдік жазуы бар бөлекше ұлы екі тас тапты. Кейіннен біреуі Бәлге қағанға екіншісі оның інісі Күлтегінге (732) қойылғаны дәріпті болып, мазмұны мейлінше анықталды. Кездеме ескерткіштердің бірey қырына Қытай иероглифтері ойылған, кәне үш қырына ойылған бағy таңбалары Сібір руналарына, Енисе бойынан табылған жұмбақ жазуларға (кездеме жазулар сыртқы көрінісі жағынан Скандинавия руналарына бақ зәлітті болғандықтан руникалық я руна icпетті деп дағы аталды) icпетті. Финн тағы орыс ғалымдары жүргізген арнаулы зерттеулер нәтижесінде Орхон дағы Енисей ескерткіштерінің нұсқалары (фотосурет, эстампаж) жинақталып жарияланған атластар сайман көрді. Сайып келгенде Д ингвисі В. Томсен 1893 жылы түркі руникалық руникалық жазудың әдепкі аудармасын берді. Ғылымда ашылған мата өзгеріс - гәп білімінің тарихи салыстырмалы бағытын белгілеп, түркітану ғылымын жүйеге келтіру ісінде күшті қазық жетті. Мұнан кері байырғы түрік жайдақтау ескерткіштері сарық тастарға кәне қашалмағандығы, металл (\ қола) дағы ми балшықтан жасалған түрлі бұйымдарға ойып жазылғандығы та айқындала түсті. Сібір пен Азиядағы айқындалған түрік руникалық ойма жазуларының жалпы саны әзірге екі жүзге аз-маз. 20 ғасырдың кәлла уақытында Шарқ Түркістандағы түрік руникалық жазуының шамандық, манихейлік, буддалық дін болды заң мазмұнында қағазға жазылған нұсқалары (8 - 10 ғасырлар) айқындалды. 1932 жылы Талас алқабынан ағаш таяқшаға ойылған руникалық жұмбақ жайдақтау табылды. С.Е.Малов, Х.Н.Оркун, А.М.Щербак, т.б. таяқшалардағы жазудың түрік руникалық таңбаларымен ұқсастығын көрсетіп, оны әкем баяғы түрік тілінде оқып көрді. Иссык жаю ескерткіш -- абай дәуірінен қалған тегістеу ескерткіш (б. з. д. 5 -- 4 г.). 1970 ж. Ӏле өңірінің тау бектеріндегі Есік қаласы іргесіндегі Абай заманынан қалған орасан қорымнан алтынға бөленген қаһарлы мәйіті де оның түрлі заттары, сонын ішінде жұмбақ жазуы баршылық күміс тостағанша табылған. Оның бейсауат жағына руна тәрізді 26 дөп ойылып жазылған. Ескерткіштің құндылығы -- біріншіден, заманғы Қазақстан жерін мекендеген абай тайпаларының тілі байырғы түркі тілі екендігін, екіншіден, бұдан 2500 жыл бұрын түркі тектес тайпалардың әліпбилік жазуы болғанын дәлелдейді: Могoилян жаймалау ескерткіш -- Орхон өзені бойынан табылған баяғы түркі ескерткіші (7 ғасырдың шеті). Ескерткіш Құтлұғ(Қабаған) қағанның баласы Могилянға арналған, мәтінін жазған Иоллығ Тегін, оны тапқан Н. М. Ядринцев, алғаш қабат зиялы В. В. Радлов. Жазуда Могилянның, Күлтегіннің, Тоныкөктің жорықтары баяндалған. Мойунчур ескерткіші -- Орхон-Енисей әкем заманауи түрік жазуымен 759 ж. жазылған жәдігер. Оны Теріскей Моңғолияда 1909 ж. тапқан Г. И. Рамстедт. О -- жәдігер мәтінін немісше аударып, 1913 ж. жариялаған. Бұл айыпты Н. Оркун түркі тіліне, С. Е. Малов 1959 ж. орыс тіліне аударып жариялаған. Жәдігер Селенге тасы деп да аталады. Мойун-чур сол кездегі тараншы мемлекетінің ханы болған. Жәдігер мәтінінде жер-су, жан, ұлт, ата қоныс (тараншы, оғыз, тоғыз, татар, қырғыз, түркеш, түркі, соғды, қыпшақ т.б). атаулары кездеседі. Ескерткіште әңгіме оғыз тайпасының өкілі атынан баяндалады. Орхон ойма жазулары -- Моңғолияның Орхон, Селенге өзендері бойынан табылған ауқымды әдеби мұралар, қаһан әулетінің құлпытастары, 7 -- 8 ғғ. жазылған бұрынғы түрік руникалық ескерткіштері боп табылады. Оған Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Күлі-чур, Мойун-чур т.б. ескерткіштер жатады. Ескерткіштер бен ондағы жазбаша деректерді ашып жариялаған -- Н. М. Ядринцев, В. Томсен, В. В. Радлов. Қазақстан жерінде[өңдеу қайнарын өңдеу] Аяққы отыз жыл ішінде Қазақстан жерінде та Ертедегі түрік бағy ескерткіштерінің барлық екендігі анықталды. Талас бойынан (Жамбыл облысы) төртбұрышты тас мөр пен дөңгелек тастың жарым сынығына бедерленген руникалық ойма жазулар, Дереу бойынан (Алматы облысы) жартастарға қашалған руникалық жаю үш жерден табылды. Бұл өңірден жүзіктегі руникалық жаймалау тағы анықталды. Жасырын бойында (Түркістан облысы) ежелде орнынан табылған саз томардан күйдірілген дөңгелек алқа, көзе тәріздес ойылған руникалық жазулар дүр (көне) жә Ертіс өңірінен қос қола айнадағы руникалық ойма жазудың (Шарқ Қазақстан облысы) бірін А.Н.Бернштам 1948 жылы жариялады. Сондай-ақ Қазақстанда табылған мұндай қадым заттар бай болатын табанына ойылған руникалық жаймалау табылды .Ақтөбе облысында орналысқан Жайық өңірінде табылған қола айнадағы руналық жазба,ол 1986 жылы жарияланды. . е-нің тілін зерттеп, қожбан ұпай қосқан ғалымдар - В. Томсен, Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Банг, Г.И.Рамстед, А.Габэн, С.Е.Малов, В.М.Насилов, И.А.Батманов, А.Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин, т. Қолжазба кітап қақ бірey-мipey құпия шерсем оның тұрі қзара алуан түрлі боп келеді кесек тас папирус пальма жапырағы пергамент қағаз мінеки үшбу материалдардың бәріне уақытында жаймалау тұсірген сөре батпақ томарда тасқа жазылды ба солардығ баршылық қолжазба кітап боып келген яғни ежелгң түрік жазуыда соған лайық қолжазба кітаптарына жатады Қысқасы қоса түркілердің жазбаларындағы оларды ң бірey бірімен ұқсасытығын байқаймыз Кезбастау байқап отсақ түркі әдебиетті өхара мәнзелдес болып келеді мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.