Бұқар Жырау ауданы топонимдерінің географиялық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Ағыбай Мадина Ершатқызы
Бұқар Жырау ауданы топонимдерінің географиялық ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В05209 - География білім беру бағдарламасы
Астана 2023
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
2023ж Физикалық және экономикалық география кафедрасының
меңгерушісі
PhD докторы, асс. профессор
Рамазанова Н.Е.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қарағанды облысы Бұқар Жырау ауданы топонимдерінің географиялық ерекшеліктері
6В05209 - География білім беру бағдарламасы
Орындаған: (қолы) Ағыбай М.Е
Ғылыми жетекшісі: (қолы)
г.ғ.д профессор Сапаров Қ.Т
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Жаратылыстану ғылымдары факультеті,
Физикалық және экономикалық география кафедрасы
"География" - 6В05209 оқу бағдарламасы
"Бекітемін"
Кафедра меңгерушісі
Н. Е. Рамазанова
__________________
"___"__________20___ж.
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент: _______________Ағыбай Мадина Ершатқызы__________ ____
4 курс, Гг-41 тобы, 5В060900 - География оқу бағдарламасы
1. Дипломдық жұмыс тақырыбы:
____Бұқар Жырау ауданы топонимдерінің географиялық ерекшеліктері ___
26 желтоқсан 2022 ж № 2458-п ректордың бұйрығымен бекітілген
2. Дипломдық жұмысты тапсыру мерзімі 29 2023 ж.
3. Жұмыста алынған мәліметтер (заңдар, кітаптар, зертханалық-өндірістік мәліметтер): Ғылыми оқулықтар, кітаптар, анықтамалықтар, мерзімдік басылымдар, ғылыми мақалалар, интернет-ресурстар.
4. Дипломдық жұмысты жасауда туындайтын сұрақтар: Дипломдық жұмыстың құрылымы, негізгі мәлімет көздеріне жарамды кітаптар бойынша, жұмыс мазмұнын құруда туындайтын сұрақтар, зерттеу барысында қолданылатын әдістер.
5. Графикалық материалдар тізімі: ArcGIS 10.4 бағдарламасымен жасалған карталар, кестелер, диаграммалар.
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі: Алпысбес М.А., Аршабек Т.Т. Бұқар жырау ауданының тарихы (Монографиялық зерттеу), Аршабеков Т.Т Қарағанды облысы топонимдері. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины.
7. Жұмыс бойынша кеңестер (оларға қатысты жұмыстың бөлімдерін көрсету)
№,бөлім, тарау
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді (қолы)
Тапсырма алынды (қолы)
Кіріспе
Сапаров Қ.Т.
1 бөлім
Сапаров Қ.Т.
2 бөлім
Сапаров Қ.Т.
3 бөлім
Сапаров Қ.Т.
8. Дипломдық жұмысты орындау кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбын бекіту
2
Дипломдық жұмысты (жобаны) дайындау үшін материалдар жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлігін дайындау (1-бөлім)
Практикаға кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) талдамалық бөлігін (2-3-бөлімдер) дайындау
Практика кезінде
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жоба нұсқасын аяқтау
Практика аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Алдын ала қорғауға дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну
Шолу дәрістері (консультациялар) кезінде
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну рецензияға
8
Ғылыми жетекшінің пікірімен және рецензиясымен дипломдық жұмыстың (жобаның) түпкілікті нұсқасын ұсыну
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманы беру күні 2022 ж.
Ғылыми жетекші: г.ғ.д., профессор Сапаров Қ.Т.
Тапсырманы орындаушы: студент Ағыбай М.Е
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Бұқар Жырау ауданы топонимикалық жүйелерінің қалыптасуының физикалық-географиялық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Бұқар Жырау ауданының физикалық-географиялық жағдайлары және аймақ топонимдерінің қалыптасуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ауданның топонимиялық жүйесінің тарихи қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Аудан топонимдерін зерттеудегі қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... .
2 Бұқар Жырау ауданының табиғат жағдайларында топонимдердегі бейнелену дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Орографиялық нысандар сипаттамасы, олардың топонимдерде көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбаларды негіздейтін географиялық атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Гидрографиялық жүйесі мен терминдік атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3.1 Микрогидронимдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Өсімдіктер жамылғысы және жануарлар дүниесін негіздейтін географиялық атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Экономикалық және әлеуметтік жағдайлардың топонимдердегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Дәстүрлі шаруашылықты негіздейтін, тұрмыс-тіршілікке қатысты пайда болған географиялық атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Жайылымдық атаулар мен терминдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Антропонимдер мен некронимдердің топоним жасаудағы рөлі ... ... ... ... ...
3.4 Топонимдерді қалпына келтіру және қорғаудың қазіргі мәселелері ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Географиялық атауларды қалыптастыратын негізгі фактор - халық. Кез-келген халық рухани білімін өзі өмір сүрген орта мен өзі қолданыс ретінде пайдаланған, тұтынған шаруашылық тұрғысынан алатыны айқын. Осы ретте, қазақ халқына тән топонимдер көшпелі-отырықшы мәдениетіне орайластырылып, мал шаруашылығы, жануарлар әлемі және фитонимдік ұғым санатында өрбіп, нәтижесінде жер-су аттарын айыра білу, географиялық нысандардағы белгілерді нақтылауға алып келді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі аумақтың топонимикалық жүйесін жан-жақты кешенді талдау, географиялық атаулардың ерекшеліктерін анықтау, табиғи орта топонимдерінің қалыптасуына әсерін зерттеу, топонимикалық зерттеулердің әртүрлі әдістерін қолдана отырып, географиялық атаулардың пайда болуын білу, сонымен қатар жер-су аттарын қайта орнына келтірудің қажеттілігімен сипатталады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты: Бұқар Жырау ауданының топонимиялық жүйесіне жан- жақты талдау жасай отырып, табиғат жағдайларын бейнелейтін географиялық атауларды анықтау, табиғи орта топонимдерінің қалыптасуына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады. Аталған мақсатқа сәйкес, мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі анықталды.
-Бұқар Жырау ауданының топонимиясының қалыптасуының тарихи географиялық жағдайларын сипаттау.
-Бұқар Жырау ауданының табиғат жағдайларында географиялық атаулардың бейнелену заңдылықтарын қарастыру.
-Халықтық географиялық терминдердің мағынасын талдап, топоним жасау белсенділігін анықтау;
-Бұқар Жырау ауданының топонимикалық карталар топтамасын құрастыру;
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
# Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғаш рет Бұқар Жырау ауданының топонимдер жүйесінің физикaлық-геогрaфиялық негіздері зерттелді және географиялық нысандардың атауында табиғи компоненттердің сипаттамаларын көрсету заңдылықтары анықталды.
# Бұқар Жырау ауданының табиғи жағдайларының ерекшеліктерін сипаттайтын топонимдер жүйеленді, сонымен қатар негізгі топонимдік заңдылықтар туралы құнды мәліметтер жиналды.
# Алғаш рет топонимикa мәселелерін aйқындaйтын aрнaйы кaртaлaр жүйесі: физикалық, оронимдер, гидронимдер, микрогидронимдер, фитонимдер және зоонимдер, дәстүрлі шаруашылықтағы топонимдердің көрінісі карталары құрастырылды.
Зерттеудің негізгі әдістері: статистикалық, лингвистикалық, картографиялық, топонимикалық, жүйелік талдау әдісі, географиялық, салыстырмалы-тарихи, геоақпараттық әдістер болды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және 1 қосымшадан, графикалық бөлім 7 карта мен 15 кестеден тұрады.
1 Бұқар Жырау ауданы топонимикалық жүйесінің физикалық-географиялық қалыптасу алғышарттары
1.1 Бұқар Жырау ауданының физикалық-географиялық жағдайлары және аймақ топонимдерінің қалыптасуындағы рөлі
Бұқар Жырау ауданы Қарағанды облысының солтүстік шығысында орналасқан ірі аудандардың бірі. Жер көлемі-14,6 мың км² тең. Шекарасының жалпы ұзындығы-836,4 мың шаршы км. Бұқар жырау ауданының әкімшілік шекарасы солтүстік шығысында Павлодар облысының Баянауыл ауданымен (шекараның ұзындығы-170 км), оңтүстік-шығысында Қарқаралы ауданымен (шекараның ұзындығы-161 км), оңтүстігінде Шет ауданымен (шекараның ұзындығы-10 км), Абай ауданымен оңтүстігінде (шекараның ұзындығы-204 км), батысында Нұра аудандарымен (шекараның ұзындығы-27 км) және солтүстігінде Сарыбел (Осакаров) ауданымен (шекараның ұзындығы-272 км) шектесіп жатыр. Орталығы - Ботақара кенті. Бұқар жырау ауданы 1997 жылы Ульянов және Тельман аудандарының негізінде қайта құрылды.
Ауданының ең биік нүктесі - Семізбұғы тауы ауданның солт.-шығыс бөлігінде орналасқан. Ол солт.- батыстан, оңт.-шығысқа қарай 7 км, ал ені 4 км мөлшерде созылып жатыр. Бұл таудың биіктігі - 1049 м. Аудан Сарыарқа кіндігі - Қарағанды облысының солт.-шығ. орналасқан жері түгелдей қазақтың ұсақ шоқылы таулары аймағындағы қыратты төбелерге тиесілі. Қазақтың ұсақ шоқылы өлке жерлері батыстан шығысқа қарай 1200 шақырымға созылған. Бұл ең ежелгі, тау тасы мүжілген өлкелердің бірі. Батысында ені 900 шақырымнан астам, ал шығысында 350 шақырымға жуық. Осы жазықтың биіктігі солт.-шығыс, оңтүстік-батыс бөлігіне дейінгі аралық 800 метрден 400 метрге дейін төмендейді.
Аймақтың жер бедері нағыз шоқылы және биіктік белдеу бөлшек-бөліктері байқалатын аласа таулы өлкені құрайды. Мұнда орманды дала зоналары аумағын кездестіреміз. Бұл аймақтың негізгі бөлігі жартасты, жалды-қырқалы келген су айрықты-ұсақ шоқылы және мүжілген жазықтан тұрады. Жер бедерінің ұзаққа созылған геологиялық дамуының іздері бұл жерден айқын көрінеді. Бұдан 250-300 млн жыл бұрын өткен ежелгі дәуірде таулардың орнында алып теңіз болғаны, оның түбіне кейін құмдаққа, әктасқа, тақтатасқа айналған қатты жыныстар пайда болған [2, 46 бет.].
Бұқар Жырау ауданының топонимдерінде физикалық-географиялық нысандар (тау, төбе, сай, көл, бұлақ, құм, дала т.б.) молынан кездесіп отырады: Мәселен, Сақалтөбе, Жартас, Қушоқы, Тасоба, Қызылжал сияқты орографиялық яғни жер бедерінің оң пішіндерін бейнелейтін атауларды жатқыза аламыз.
Кесте 1
Бұқар Жырау ауданының оронимдер негізінде қалыптасқан географиялық атаулар
Ороним атауы
Топонимиялық белсенділігі
Төбе
Сақалтөбе-тау
Биік
Ақбиік-тау
Оба
Тасоба-тау
Шоқы
Қушоқы-ауыл
Жар
Жартас-тау
Жал
Қызылжал-жайлау
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Геологиялық тұрғыда бұл өңір аумағында тегістелу үдерісі тоқталған жоқ. Әлі де денудациялық процестер жүріп жатыр. Ұсақ шоқылар маңындағы жазықтар онша биік емес. Ежелгі тау сілемдерінің қатты жынысты жерлерде ұсақ шоқылар қалдықтары ғана сақталған. Бұл жердің геологиялық құрылымы герцин қатпарлығынан қалыптасқан, ұзақ уақыт шөгу нәтижесінде уатылып, мүжіліп, тек мезозой эрасында белесті, қыратты, ұсақ шоқылы, дөңесті жазық өңірге айналған. Жер бедері ұсақ шоқылы болғанымен, жазық жерлері қорықтар мен Ұлттық саябақтар ұйымдастыруға, жер өңдеуге аса қолайлы келеді [6, 61 бет.].
Сарыарқа жері Еуразия құрылығының орта белінде орналасқандықтан бұл өлкенің климаттық жағдайы шұғыл континентті болып сипатталады. Бұқар жырау ауданы дала зонасында орналасқан. Шұғыл ауа-райының басты белгілері - жазы ыстық әрі құрғақ, қысы қатаң, ұзақ болып келеді. Бұл жылдық және бір күндік ауытқушылықтың жоғары болуы бұл жердегі Сібір антициклоны мен арктикалық ауа массалары кедергісіз ұдайы айналымға түсуіне байланысты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -15-17°С, шілдеде 19-21°С. Бұқар Жырау ауданының аумағы толығымен дала зонасында орналасқандықтан жылудың көлемі ұлғаяды, атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері оңтүстікке қарай азаяды және климаттың шұғыл континенттік белгілері шығысқа қарай өсе түседі. Бұл Сібір антициклонының әсерімен байланысты. Жаз кезіндегі булану үрдісі атмосфералық жауын-шашын түсімінен қарағанда 3-7 рет асып түседі.
Бұл аймақ орналасу жағынан оңтүстік дала өтпелі зона шоқылы құрғақ далалы ауданға жатады. Өйткені, жаз айларындағы ауа температурасының жоғарылығы қарқынды буланумен қабаттасады, топырақ қатты құрғап, өсімдіктер жазда күйе бастайды. Даланың әдемі жасыл реңі жаздың ортасына жетпей сары түске айналады. Оны аудандағы түске байланысты оронимдер топтамасынан (Кесте-2) байқауға болады.
Кесте 2
Бұқар Жырау ауданының оронимдеріндегі түсін анықтайтын атаулар
Түске байланысты
Топонимикалық белсенділігі
Сары
Сарыадыр-тау,
Сарыапан-тау,
Сарыжал-тау,
Сарытау-тау,
Сарытөбе-қоныс
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Осы жерде Сарыарқа атауының қалыптасуын айта кеткен жөн. Сарыарқа - өзіндік табиғи бітім-болмысымен ерекшеленетін мекеннің бірі. Сарыарқа атауы сол жердегі өсімдіктерінің күйгендігінен сарғайып жататын, сансыз адырлы қырқадан тұратын кең байтақ жон, жалпақ үстірт ұғымын білдіреді. Сары десе дегендей, бұл байтақ өлкенің мың сан өсімдігінен бастап, тау-тасына дейін сарғыш тартып жатады.
Өлкенің табиғи байлығын - өзен-көлі, жер қазыналары, өсімдік дүниесі, аң-құсы құрайды. Сарыарқа жерін әр түрлі етіп ерекшелендіретін геологиялық табиғаты жаратылыстары - ойпаттар, кең тегіс шұңқырлар, үстірттер мен аласа тау сілемдері және шыңдарын қар басқан биік таулы аудандар. Сарыарқа орталығы мен шығысында биіктейді де, солтүстікке, оңтүстікке, батысқа қарай аласарады, солтүстік Мұзды мұхит пен ішкі тұйық алаптардың арасындағы су айрық болып саналады.
Қазақстанның барлық далалары, оның ішінде Бұқар жырау ауданының аумағы кіретін Сарыарқа даласының климаттық жағымсыз жағы - ылғалдылықтың жетіспеушілігі, ауа-райы тұрақсыздығы, топырақтың тоңазуы мен қатуы сияқты факторлармен байланысты. Атмосфералық жауын шашынның жылдық мөлшері барлық дала зонасы шегінде 200 - 300 мм аралығында дейін ауытқиды. Аудандағы жауыншашынның жылдық мөлшері 300-360 мм. Жылдық мөлшерінің 60-70% жылдың жылы мезгіліне келеді.
Бұл өңірдің шекарасы бойынша біршама ірілі-ұсақты өзендері ағып өтеді. Барлық өзендер жүйесі ағынсыз-ішкі алапқа жатады, яғни Теңіз көл алабына жатады. Аудан су ресурстарына онша бай емес.
Аудандағы ең ірі су жүйелері - Ашысу, Нұра, Шерубай-Нұра өзендері ағып өтеді. Осылардың ішінде ең ірісі Нұра өзені. Нұра өзені- Теңіз көлінің алабына жатады. Бұл өзен Қарқаралы тауларынан басталады, ұзындығы - 978 км. Су жинау алабынын көлемі 60, 8 мың шаршы км. орташа тереңдігі 1-4 м құрайды. Бір жылдағы орташа су шығыны-19, 5 текше м сек. Жайылмасы 15 м дейін, кейбір жылдары 80 м дейін жетеді. Аудан өзендерінің қоректенуі көбінесе көктем айларына қар суымен қоректенеді. Сонымен қоса жер асты сулары да жаз айларында өзендерді қоректендіріп тұрады. Нұра өзенінің бойында Самарқанд су бөгені салынған.
Аудан аумағында 220 жуық ұсақ көлдер бар, ал оның ішінде ең ірісі Ботақара көлі (22 мың км²), Батпақкөл (12 мың км²), Шыбынды. Аймаққа кіретін өзендер ағынсыз тұйық Қарасор көлі мен Ертіс өзені алабына жатады.
Жер асты сулары. Сулардың жер бетіне шығуы сайлы, жыралы, ойпаңды жерлерде байқалады. Аудан аумағында сумен қамтамасыз етуге жарамды тұщы жарықшақты сулар кең таралған. Ертедегі көмілген аңғарлар шөгінділеріндегі жер асты сулары қатпарлар арасында түзілген. Минералдану көрсеткіші аса жоғары. Даланың қабат суларының басым көпшілігінің тұзды немесе сортаңды. Шоқы мен тауларда және олардың шлейфтерінде жер асты сулары топырақ бетіне бұлақ түрінде шығады, бірақ олар үнемі топырақты тұздандырып күзде кеуіп қалады. Тұзды су қоймасы, Қаракөл, Шыбынды, Есіл сияқты көлдер осы тұста. Бұл өңірден ағып өтетін өзендер негізінен қар және жер асты суымен қоректенеді [4, 50 бет.].
Бұқар жырау ауданының территориясында топырақ түрлерінің өзгерісі айқын көрінеді. Орталық бөлігінің топырағы қара топырақты болып келеді. Ара-арасында таудың қара топырағы кездеседі. Қалған аймақтың барлығы дерлік қызғылт-қоңыр топырақты және қоңыр топырақты болып келеді. Топырағының құрылымы кесекті, өсімдік жамылғысы қарағанды-бетегелі-селеулі. Бұл құнарлы топырақты мүмкіндігінше пайдалануға ылғалдың жетіспеушілігі әсер етеді. Физикалық-географиялық нысандарды атауда халық ең алдымен табиғат жағдайларының шаруашылық үшін маңызды болып келетін және де соған сай белгілерін таңдап алады (Кесте 3).
Кесте 3
Бұқар Жырау ауданының топырақ жамылғысы ерешеліктерін анықтайтын топонимдер топтамасы
Топырақ жамылғысы атауы
Топонимикалық белсенділігі
Ақ
Ақтасты-бұлақ
Құм
Құмдыкөл-тұзды көл
Сор
Жана Ащысор-төбешік
Тас
Тасшоқы-тау
Қоңыр
Қоңыртөбе-тау
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Далаларда шөптесін өсімдіктер мен жартылай бұталы өсімдіктер дамыған, олардың өсіп-өнуі жаздағы ылғалдылықтың аздығына бейімделген. Далалық өсімдіктерден тар, оратылған жапырақты шымдық өсімдіктер кездеседі. Оған: ақ селеу, бетеге, боз және т.б жатады.
Дала өсімдіктерінің түрлеріне бетеге, әр түрлі жусандар, қараған, тобылғы жатады. Дала өсімдіктері бірлестігінің жамылғысының 55-80% тау аралық жазықтарда тараған. Аласа таулы жерлерінде шоқ болып теректер өскен қайыңдар кездеседі [2, 65.].
Жануарлар әлемі орманды-дала жануарлар құрамына қарағанда, шөлейт фаунасына жақынырақ. Аймақ алқабында сүтқоректілердің, құстардың, бауырымен жорғалаушы мақұлықаттың түр-түрі кездеседі. Құстардан - құр, шіл, тоқылдақ, орман кептері, көгершін, бөктергі, бөдене, күйкентай, үкі, жапалақ, құладын, ителгі, қыран, сұңқар, бұлдырық, бозторғай, тау қыраны, шыбжық мекендейді, көлдерінде су құстары - үйрек, қаз кездеседі. Аңдар әлемінде қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, сасықкүзен, ақкіс күзен бар. Жануарлар дүниесінен елік, арқар, бұлан, бұғы, қоян, арқар, елік, суыр, сарышұнак, аламан, т. б. андар мекендейді. Ауданда жануарлар әлемінен жыртқыштардың алуан түрлі түрлерін тарағанын (Кесте 4) байқай аламыз:
Кесте 4
Бұхар Жырау ауданының жануарлар дүниесін сипаттайтын зоонимдер
Жыртқыш жануарлар
Топонимикалық белсенділігі
қасқыр - бөрі
Бөрiтескен-қоныс
қарсақ
Қарсақбай-төбешік
түлкі
Түлкілі-тау
ит
Итқонған-қоныс
аю
Аюлы-тау; қоныс
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Төменде Бұқар Жырау ауданының топонимиялық жүйелер диаграммасы және зерттеу аумағының физикалық-географиялық картасы берілген.
Ескерту - [1] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Сурет 1 Бұқар Жырау ауданының топонимиялық жүйесі
Ескерту - [9] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Сурет 2 Зерттелу аумағының физикалық картасы
1.2 Ауданның тарихи қалыптасу ерекшеліктері және топонимдерінің жасалуына ықпалы
Топонимдердің, яғни географиялық атаулардың қалыптасуы география мен тарихтың өзара арақатынасынан туатын күрделі үрдіс. Белгілі бір атаудың мәнін ғылыми тұрғыдан сарапқа алу үшін тарихымыздағы адамдар мен тұлғалар, орындармен, оқиғалармен байланыстырып, өткен ғасырдың тарихи құнды мәліметтерінен аламыз. Сондықтан топонимдердің жасалуына әсерін анықтау үшін ауданның тарихын зерделеп қарастырып шолып өткен жөн.
Әкімшілік мағынасында - Бұқар Жырау ауданы деп бұл өлке бірден аталған жоқ. Бұқар Жырау ауданы Семізбұғы, Далба, Ботақара-Нұра өңірі - Сарыарқаның жон-ортасындағы аумақты алып отырған өлкелердің бірі. Осы өңірде орналасқан әкімшілік аумақтық аудан Бұқар Жырау баба есімін бекерге иеленіп отырған жоқ. Көмекей әулие лақабына ие болған жыраудың ауылы жаз мезгілінде жайлауы Сұңқарқияда, қыс мезгілінде Далбадағы қыстақта, қазір жыраудың мазары бой көтерген тұста отыратын болған. Бұқар Жырау ауданы 1997 жылдың 23 мамыр күні Тельман (1928-1997) және Ульянов (1938-1997) аудандарының бірігуі нәтижесінде қайта құрылды. Ауданның орталығы - Ботақара кенті аталды [2, 12 бет.].
Аудан бұрынғы кұраммен кайтадан калыптасты, тек 1963 жылдың 2 қаңтарына дейін Тельман ауданынын құрамына кірген Ақбастау, Ақжар, Көкпекті және Үштөбе селолық кеңестерін ескертпегенде. (Қарақұдық с.), Көкпекті (Көкпекті с.), Кузнецкий (Тоғызкұдық с.), Озерный (Бұкар жырау с.), Петров (Петровка с.), Пролетар (Шешенқара с.), Пушкин (Ақбел с.), Суықсу (Суықсу с.), Үштөбе (Үштөбе с.), Хорошевский (Белағапі с.) селолық кеңестері кірген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 ж. 23 мамырдағы №3528 Жарлығымен Ульянов ауданы - Бұқар жырау ауданы болып өзгертілді [3, 282 бет.].
1927 жылдың соңында Қазақстанда жаңа әкімшілік-аумақтық құрылым жасау басталды. Бірақ бұған қатысты саяси-ұйымдастыру шешімдерінің қазақ халқы, мемлекеті үшін пайдалы, дұрыс тұстарымен қатар, зиянды, зардапты жері де көп болды. Патша билігі тұсынан отаршылдық саясат танытуға әбден үйреніп қалған еуропалық ұлтының өкілдері, өздерін большевик, коммунист деген жаңаша саяси лақап атын алғанымен, іс жүзінде қазаққа қарсы, жер, елді мекен атын қазаққа жуытпайтындай саясатын әрі жалғастырды. Бұрын жаулаушы отаршыл билік өкілдері, шенеуніктер, орыс мұжығының атымен аталған болса, енді жаңадан қайта ұйымдастрылып қайта құрылып жатқан аудан, облыс, елді мекен аттары сол баяғы әдетпен голощекино, сталин, революционный, советский, коммунистический болып қазаққа жат атаулармен аталды. Бұқар жырау ауданының аты бұрын ворошилов, тельман аталуы соның бір мысалы бола алады. Аудан, облыс атын қойып қазақтың одақ құрамына еріксіз кірген мемлекетінің бұл кездегі аты да түзетілмей, киргиз атымен аталды [2, 469 бет.].
Бұқар Жырау ауданының тарихи тұрғыда өзіндік қалыптасқан жер-су атауларының жүйесі бар. Дәстүрлі жер-су атаулары жер сипаты, оның географиялық-тарихи ерекшеліктері туралы мағыналарды қамтиды.
Бұқар жырау ауданы жерінде бұл күні әртүрлі этнос өкілдері бар. Олар қазақ жеріне әртүрлі себеппен келіп қалған. Патша уақытында күн көру үшін келсе, кеңестер кезінде келудің бір себебі - қазақты орыстандыру (совет уақытында бұл үдеріс мәденилендіру деген ұғымы астарына бүркемеленді), енді бір өкілдері өз ата жұртынан жер аударылып, соғыс уақытында өндіріс игеріп, тың көтеріп келген себебі бар. Бірсыпыра ұлысты қаймақша былғады (Қ. Шыныбектегі) [5, 23 бет.].
Бұқар Жырау ауданы географиялық атауларының қалыптасу кезеңдерін негізгі үш категорияға бөлуге болады (Кесте 5)
Кесте 5
Ауданның географиялық атауларының қалыптасу кезеңдері
№
Кезеңдер
1
Кеңестік кезең: Кеңестік кезеңде көптеген географиялық атаулар өзгертілді немесе ауыстырылды. Бұл кеңестік идеологияны көрсету және ауданның көшпелі өткенін өшіру үшін жасалды.
2
Тың және тыңайған кезең: ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы жаппай қоныс аудару саясаты ХІХ ғасырдың бас кезінен-ақ отаршыл әкімішілік өкілдерінің санасына орнықты. Орысты жер аудару арқылы қазақ жерін отарлау, патша билігінің саясатына қызмет етті.
3
Посткеңестік кезең: Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін көптеген географиялық атаулар бұрынғы қалпында қалпына келтірілді. Бұл процесс 2000 жылдардың басында аяқталды. Соның нәтижесінде Бұқар жырау ауданының көптеген географиялық атаулары кеңестік кезеңге дейінгі атаулармен бірдей.
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Ауданда орыс атауларының қалыптасуы XVIII ғасырдың соңында басталған отарлау саясатына сәйкес туындай бастады. Отарлау саясатын орнықтыруды көздеген патшалық Ресей қазақ даласына орыстарды жер аудара бастады. Соның негізінде қазақ даласындағы ең құнарлы, ең бай, сулы жерлер орыстарға беріліп, ол жерлерде станция, хуторлар салына бастады [11].
ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1938 ж. 14 ақпандағы қаулысымен орталығы Колхозный селосы болып Ворошилов ауданы құрылды. 1940 жылға дейінгі кеңестік кезеңдегі жазбалық материалдар мен мұрағаттық деректер кездеседі. Аудан бойынша кеңестік кезеңдегі (идеологиялық сипаттағы) топонимдердің қазақша модельдері келесі атаулармен ұсынылған: Жаңа-қала, Жаңаталап, Қызыл-қоғам, Үлгі, Шалқар, Жастілек, Победа ойконимдерін жатқызуға болады. Бұл атаулардың қойылу мен түсіністік жобасында жаңа кезеңнің лебі білінеді. Жалпы бұл атаулар саяси мәнге ие болған. Мұндай атаулардағы жаңа түбірі арқылы жасалған атаулар жаңашылдық пен жаңа жас компоненті арқылы жасалған атау жаңа жүйені жаңа құрылымды білдірсе, қызыл түбірі арқылы жасалған атаулар тек қана түстік қасиет емес, кеңестік кезеңдегі қызыл тудың белгісін көрсетеді [3, 244 бет].
Кеңес дәуіріндегі номинацияның өзіне тән ерекшелігі - революциялық көшбасшылардың, ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің құрметіне атаулар беру болды, мысалы, совхоз атаулары, қалалардағы көшелер бір-бірін жиі қайталайтын: К. Е. Ворошилов, Э.Тельман, Ленин, Гагарин, Г. Г. Ульянов, Кузнецкий, Пушкин, Хорошевский, Дмитриев [10, 12 бет.].
Сонымен қатар, 1908 жылы Ростов губерниясының қоныстанушыларымен құрылған ауыл Ростовка атауын алды. 2016 жылға дейін Бұқар Жырау ауданының құрамында болған Дубовка "ауылы пайда болуы 1905-1907 жылдары украин шаруаларының Қазақстанға қоныс аударуымен байланысты. Корнеевка селолық округының атауына тоқталсақ, 1907 жылы Украина мен Белоруссиядан келген қоныстанушылар құрған. Бұл атау Қаракесек руы ішінде Керней тармағына байланысты қабылданған. Новоузенко ауылы өз атауын Саратов губерниясының Новоузенск ауданынан алған, оны 1903 жылы Еділ бойынан келген неміс қоныстанушылар атаған. Петровка ауылы 1903 жылы Таврия аумағынан келген қонысаударушылармен құрылған. 1930 жылға дейін ол Весёлое деп аталды [3, 100 бет.].
Аудандағы Нұра, Ащысу өзендері бойларындағы Миньковка, Петровка, т.б. атаулар сол дәуірге тән атаулар. Әр түрлі кезеңдерде тұрмыс жағдайларының әдіс-тәсілдерінің өзгеруіне байланысты ауылдың атаулары да өзгеріп отырған. Кішкентай шарауашылықтарды совхоздарға біріктіру барысында да кейбір топонимикалық өзгерістер жасалған. Кейбір бөлімше мен ауылдық кеңестер бірдей атауменен атала бастаған. Мысалы, Озерный - а.Озерное, Петровка - а.Петровка, Суыксуский- а.Суықсу.
Белгілі бір өңірде совхоз атымен бірге орталықшы білдіретін атаулар да пайда бола бастайды. а.Үміткер - Бабаев атындағы совхоз; а.Петровка - Ульянов атындағы совхоз; а.Құрлыс - Энгельс атындағы совхоз; а.Калинин - Қызыл Октябрь совхозы; а.Победы - Озерный совхозы [11].
Жалпы қазақ жерінің картасына елеулі өзгеріс әкелген жүйе ретінде тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарын жатқызамыз. Бұның тағы бір аты Тоқырау дәуірі деп те аталады. Кеңес дәуірі кезінде қазақ жерінің жерлерін иеленумен қатар оның атын, тиесілі атауларының бәрін өзерткен болатын [10,11 бет.].
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасы кезеңінде аудандағы ойкониимдерде сол уақыттың идеологиялық саранының әсері көрініс тапқан, оның айғағы сол кезде қойылған атаулар тобына жатады: Большая Михайловка, Компанейский және Новоузенский, Новостройка, Красная Нива, Трудовое, Первое мая [10, 11 бет.].
Осы тың игеру заманындағы атаулардың қазақ тіліндегі ана тіліндегі атаулардың мүлдем жойылып көрініс таппауына үлес қосты. Осындай себептерге байланысты аудан бойынша құрылған бүкіл атаулардың орысша атауы қойылды. Қазақ халқы үшін рухани патриоттық жағдайы үшін кері әсерін тигізді [10, 12 бет.].
Ал Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алған соң қазіргі уақытқа дейін елді мекендердің атауын өзгерту жұмыстары жүріп жатыр. 2000 жылдан бастап ҚР БҒМ География институты Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігі Ұлттық картографиялық геодезиялық қоры бірлесіп, жаңа ҚР географиялық атауларын орысшадан қазақшаға аудару және қазақшадан орысшаға аудару бойынша нұсқаулыққа жетекшілік ете отырып, Қазақстан Республикасының барлық аумағын қамтитын, 1:100000 масштабтағы мемлекеттік топографиялық карталардың 2300 парағы негізінде құрастырылған, География институтының географиялық атаулар каталогының базасында 14 томдық Қазақстан Республикасы географиялық атауларының мемлекеттік каталогтары жарыққа шықты [10, 12 бет.].
ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1962 ж. 24 желтоқсандағы қаулысымен кейбір аудандарда аттас ауылдық кеңестердің болуына байланысты келесі атаулары өзгертілді: Ворошилов ауылдық кеңесі - Хорошевский, Колхозный ауылдық кеңесі - Ульянов. 2001 ж. 5 шілдедегі шешімімен Ульяновка кенті - Ботақара кенті болып өзгертілді. Осы жылдың 27 желтоқсандағы шешімімен Зеленая Балка ауылының атауы - Доскей ауылы болып өзгертілді. Облыстық мәслихаттың XXIII сессиясының 2002 ж. 26 желтоқсандағы шешімімен Токаревка елді мекені - қазақ әдебиетінің классигі Ғабиден Мұстафин атындағы кент болып өзгертілді.
Мемлекеттік ономастикалық комиссияның 2004 ж. 26 сәуірдегі қорытындысының негізінде Новостройка а. - Тұзды а., Новостроевский а.о. - Тұзды а.о., Покорное а. - Баймырза а., Покорненский а.о. - Баймырза а.окр. болып өзгертілді.
2010 жылдың 17 маусымынан №311 Қарағанды облыстық мәслихаты сессиясының шешімімен ауылдық елді мекендер мен ауылдық аймақтар басқаша аталған: Березняковский ауылы Қызылқайың ауылына; Березняковский ауыл аймағы Қызылқайың ауыл аймағына; Бабаев ауылдық әкімшілігі Үміткер а.округі, Ленин ауылдық әкімшілігі Самарқан ауылдық округі, Кузнецк ауылдық әкімшілігі Тоғызқұдық ауыл округі болып өзгертілді [3].
1.3 Аудан топонимдерін зерттеу әдістері
Географиялық атаулар көбінесе шыққан аймағының алғаш мекендеген халықтың тілінен туындайды. Көптеген жерлер өзендер, таулар, ормандар немесе басқа табиғи нысандар сияқты жергілікті көрнекті орындардың сыртқы сипатымен ерекшеленіп яки атымен аталады. Басқа атаулар тарихи оқиғалардан немесе тұлғалардан, жергілікті фольклор негізінде шығуы мүмкін. Кез келген жалқы есімнің пайда болып, қалыптасуы тарихтың қойнауында даму арқылы өтеді. Әрбір атау-тарихи, ал топонимиканы түгелдей тарихтың айнасы болып табылады. Географиялық атаулар әсіресе, көне атаулар тарихи ескерткіштер сияқты. Өйткені, онда өткен дәуірдің әлеуметтік жағдайы, тұрмысы, этнографиялық ерекшеліктері, ең негізгісі сол кезеңдегі тілдің қалпы көрінген.
Осы реттен қарағанда Бұхар жырау ауданы топонимдері де зерттеу барысында тілдік тұрғыдан мол мәліметтер берері даусыз. Белгілі бір жердің, болмаса өлкенің топонимдерін зерттеудің зор мәні барын ХІХ ғасырдың бірінші жартысында орыс ғалым Н.И.Надеждин: Топонимика - жердің тілі, ол жер кітап, сол кітапта адамзат тарихы географиялық атауларда жазылып қалған. Және де ол барлық жерде бірдей емес, белгілі бір тіл ішіндегі белгілі өлке - өңір атаулары бір-бірінен өзіне тән ерекшеліктерімен айқындалып тұрмақ, - деген орынды пікір айтқан.
Бұқар Жырау ауданының топонимдерін де тарихи топонимдерге жатқызуға болады. Өйткені, олар осы жерде тұратын халықтың мәдениетін, тілін, өткен тарихын, тұрмысын, қандай шаруашылық түрімен айналысқанын көрсетеді. Бұқар Жырау ауданы этнографиялық топонимдер тарихиның мүмкіндігі сан алуан және кешенді болғандықтан оларды: тілдік құрамы, әлеуметтік құрылымы және мәдени тұрмысы бойынша қарастырған дұрыс болады.
Деректерге сүйенсек, Қазақстан топонимикасын зерттеу әлдеқайда ертерек - 18 ғасырдың екінші жартысынан, яғни Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңінен басталады. Екінші жағынан, орыс шығыстанушылары П.П. Рычков, С.У. Ремезов, Татищев, А.И. Левшин, П.С. Паллас қазақ жеріне зерттеу экспедицияларын бастады. Расында да, олар Қазақстанның географиялық, этнографиялық, топонимикалық зерттеу жұмыстарының негізін құрды. Олар жеке топонимдердің этимологиялық құрылымын қарастырып зерттеген еді. Алайда Қазақстан топонимикасының алғашқы зерттеушілері халықтық этимологияның шегінен шыға алмады
Ауданының топонимдерін тарихи тұрғыдан зерттеу барысында қазақ халқының басқа да әр түрлі халықтармен этнографиялық, этномәдени және тарихи жағынан тығыз арақатынаста болғандығы анықталды. Орта Азия және Қазақстан сияқты үлкен тарихи-этнографиялық ауқымды аймақ-Азия, Солтүстік Кавказ, Орал маңы, Оңтүстік Сібір, Орталық Азия елдері аймақтарын қамтиды, осы аймақтардың тарихи, мәдени даму заңдылықтары бір-бірімен жанама түрде қалыптасады.
Тарихи-географиялық зерттеу әдісі арқылы Бұқар Жырау ауданының шығу тарихын, физикалық жағдайын (орналасқан жерін, геологиясын, жер бедерін, топырақ жамылғысын, гидрографиясын, флора және фауна дүниесін), экономикалық (халқын, шаруашылығын, экономикасын) жағдайын анықтадық. Тарихи-салыстырмалы әдіс топонимнің пайда болуына ықпал еткен тарихи кезең немесе уақытын, оның эволюциясын, әлеуметтік ортасын анықтауға мүмкіндік жасайды. Топонимдердің тамыры терең таралып, бірнеше мың жылдықтарды қамтитын ауданның тарихи кезеңдерінен ақпарат береді. Әрбір тарихи кезең өзінің топонимдер мұрасымен сипатталады.
Статистикалық әдіс - аудан топонимикасын зерттеуде маңызды әдістердің бірі. Бұл әдіс топонимдердің тілдік құрамы мен мән-мағынасы, грамматикалық құрылымы бойынша қалыптасуының сандық арақатынасын айқындайды. Бұл тәсіл топонимдердегі ортақ белгілер мен айырмашылықтарды анықтауға және олардың арасындағы байланыстарды сипаттауға, ауданның географиялық жағдайларына қатысты топонимдердің пайда болуындағы пайыздық арақатынасына салыстырмалы талдау жүргізуде көмектеседі. Яғни, топонимдердің сандық сипаттарын айқындай отырып, географиялық дереккөздер-карталар, кесте мен диаграммалар құрастыруға мол мүмкіндік береді.
Жалпы, топонимикадағы статистикалық әдіс географиялық атауларды талдау мен түсіндірудің қуатты құралы болып табылады және оны қолдануда тіл, мәдениет, тарих туралы танымымызды кеңейту мүмкіндігі зор.
Географиялық атаулар - картаның қажетті, маңызды элементі болып саналады, олар карталар мен жоспарлардағы географиялық нысандарды анықтауға және ажыратуға көмектеседі. Олар кеңістіктік байланысқа ие және ландшафт ерекшеліктері мен адамдардың қоныстанған жаңа аумақтарының табиғи байлықтары, географиялық ерекшеліктері туралы ақпарат береді. Географиялық атаулар жер туралы ақпаратты да қамтуы мүмкін, мысалы, атау жердің физикалық, геологиялық, экологиялық немесе тарихи ерекшеліктерін көрсете алады. Бұл картаны оқу құралына көрсетілген мүмкіндіктердің мәтін мен мән-мағынасын түсінуге көмектеседі. Олардың дұрыс қолданылуы мен түсіндірілуі карталарда көрсетілген географиялық мәліметтердің дәлдігі мен түсінігін қамтамасыз етеді.
Картографиялық әдіс - карталарда бейнеленген түрлі құбылыстардың, процестердің және олардың динамикасын, дәлділігін тану үшін қолданылады. Картагеографиялық номенклатураның көзі, сондықтан географиялық объектілерді бейнелеуде, географиялық атаулардың таралу заңдылықтарын анықтаудағы біртұтас тәсілі болып саналады. Ол сандық және статистикалық картографиялық әдіспен бірге бастапқы ақпаратты зерттейді және оның дәлдігі мен түсінігін өңдеуде әртүрлі тәсілдеріне ие. Жалпы кез келген ауданның топонимін зерттеуде картографиялық тәсілді кешенді түрде пайдалана білу керек. Бұл әдіс арқылы ауданның физикалық картасы, ороним, гидроним картасы, фитонимдер мен зоонимдер, дәстүрлі шаруашылық карталары жасалынды.
Салыстырмалы әдіс - бір объектімен байланыстыруға болатын әртүрлі тілдегі географиялық атауларды салыстыруға негізделген зерттеу әдісі. Бұл әдісті жер-су атауларының тарихы мен пайда болуын зерттеп, олардың шығу тегі мен мағынасын анықтауға арналған.
Салыстырмалы әдіс географиялық объектілер атауларының әртүрлі тілдердегі ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеуге, сондай-ақ олардың арасындағы ортақ түбірлер мен байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, әртүрлі тілдердегі топонимдерді талдау олардың шығу тегінің ортақ екенін және халықтың қоныс аудару тарихымен немесе аймақтар арасындағы мәдени және экономикалық байланыстармен байланысты екенін көрсетеді.
Жалпы, топонимдердегі салыстырмалы әдіс белгілі бір өлкенің тарихы мен мәдениетін зерделеуде, сондай-ақ әртүрлі аймақтар мен халықтар арасындағы тарихи, мәдени және экономикалық байланыстарды анықтауда пайдалы құрал болып табылады.
Этимологиялық әдіс - географиялық атаулардың пайда болған төркінін, мәнін айқындайтын ең маңызды және ежелгі әдіс болып табылады. Этимологиялық зерттеулерде географиялық атаудың қай тілге жататынын анықтау қажет. Бұл әдіс топонимдер мен олардың тарихи-мәдени контексті арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Мысалы, топонимдерді адам аттарымен, ел аңыздары мен әдет-ғұрыптарымен, өлкенің географиялық ерекшеліктерімен байланыстыруға болады.
Геоақпараттық әдіс - топонимиканы, яғни жер-су атауларын зерттеу үшін карталар, спутниктік суреттер және географиялық ақпараттық жүйелер (ГАЖ) сияқты геодеректерді пайдалануға негізделген зерттеу әдісі.
Геоақпараттық әдісті қолдана отырып, топонимдердің картада таралуын, олардың сол аймақтың физикалық-географиялық ерекшеліктерімен байланысын, сонымен қатар топонимиканың уақыт бойынша өзгеруін талдауға болады. Мысалы, әртүрлі тарихи кезеңдерде аудан атауларының қалай өзгергенін, қандай топонимдер сақталып, қайсысы жойылып кеткенін зерттеуге болады
Жалпы, геоақпараттық әдіс топонимиканы зерттеуге және тіл, мәдениет және елді мекен арасындағы байланыстарды түсінуге ыңғайлы құрал болып табылады.
Көптеген топонимдердің негізгі құралы - халықтық географиялық терминдер болып саналады. Бұқар Жырау ауданында да солай. Әр географиялық атау картада, ресми құжатта өз орнын табуы тиіс. Бұл іске асуы үшін қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі. Қазіргі топонимикалық зерттеу жұмыстарында зерттеу әдістерінің көптеген түрлері пайдаланылады. Бұл әдістердің жалпы қолданылу деңгейі күрделеніп, топонимикалық зерттеулердің басқа да ғылымдармен салыстырмалы түрде дамуына көп мүмкіндіктер сыйлайды. Географиялық атаулардың зерттелу маңыздылығы аталып кеткен мәселелердің қазіргі таңдағы география ғылымдарындағы өзектілігі мен жаңа әдіс-тәсілдерді дамыту қажеттілігімен анықталады.
Геоақпараттық әдісті пайдалану мақсатында Бұқар Жырау ауданының арнайы топопнимикалық карталарын құрастырдық. Атап айтсақ, аумақтың физикалық картасы, оронимдер, гидронимдер, фитонимдер зоонимдер дәстүрлі шаруашылықтың топонимдердегі көрінісі атты карталар сериясы алғаш рет жарыққа шықты.
2. Бұқар Жырау ауданының табиғат жағдайларында топонимдердегі бейнелену дәрежесі
2.1 Орографиялық нысандар сипаттамасы, олардың топонимдерде көрініс табуы
Топонимдердің табиғи жағдайда бейнелену дәрежесі әр түрлі факторларға, соның ішінде аумақтың географиялық ерекшеліктеріне байланысты болуы мүмкін.
Мысалы, жер-су атаулары әр түрлі тілдермен, мәдениеттермен әсерлесіп қалыптасқан аймақтарда нәтижесінде табиғат жағдайларын мысалы, өзен, тау, орман т.б. сипаттайтын топонимдерді байқауға болады. Мұндай жерлерде топонимдер сол аймақтағы адамдарды бағдарлауда, оларды егіншілікте, аңшылықта, балық аулауда және басқа да іс-әрекеттерде пайдалануында маңызды рөл атқара алады.
Бұқар Жырау ауданының физикалық-географиялық және табиғи жағдайларын ерекше етіп тұрған тек қырқалы төбелі жазық қана емес, сонымен қатар далалы ландшафттар.
Орографиялық тұрғыдағы қазақтың ұсақ шоқылы далалық аймағы батысында - Торғай үстірті мен Тұран ойпатына дейін жетеді, шығысында - Сауыр-Тарбағатай тау жүйелеріне қосылып, оңтүстігінде - Балқаш көлі және Бетпақдаламен, солтүстігінде Батыс Сібір жазығымен шектеседі. Ұсақ шоқылы қазақ аймағы міне осы тұста жатыр. Аймақтың жер бедері нағыз шоқылы және биіктік белдеу бөлшек-бөліктері байқалатын аласа таулы өлкені құрайды. Бұл аймақтың негізгі бөлігі жартасты, жалды-қырқалы келген су айрықты-ұсақ шоқылы және мүжілген жазықтан тұрады.
Дөңес біткен жердің атаулары өз алдына үстірт, қырқа, тау, төбе, адыр, қырат, бұйрат, шоқы, аттарын қамтыса, ой жерлер - ойқыл, сай, жар болып келеді. Қазақ халқы бітімі биік, аласа біткен жерлердің сипатын білдіретін - жар, аңғар, шатқал, жал, сай, өзек сияқты ұғымдар көп. Соны тіл ғылымында ономастика, топонимика деп атап, жер-су атауларын көбінесе оның этимологиялық қалыптасу жағынан қарастырады. Сондай-ақ, топонимика ғылым саласы ретінде өз орнын этнография, география, тарих ғылымының зерттеулері түйісетін жерінен де табады [4, 24 бет.].
Ауданда 800-ге жуық географиялық нысандарының атаулары тіркелген, соның ішінде бедер пішініне байланысты кездесетін географиялық атаулар: таулар, қыраттар, төбелер, шоқылар, қоныстар секілді шамамен 251 оронимдер анықталып, бұл аймақтың топонимдерінің жалпы санының 33%-ын құрады (сурет-1). Статистикалық талдау жасау барысында бірнеше атауларды тіркелді: таулар - 123, қоныс - 98, шоқылар - 21, төбелер - 8, т.б. Аймақтың топонимдерінің басым көпшілігіне жер бедерінің халықтық географиялық терминдері енеді: шоқы, тау, шат, адыр, тас, жар, сай, төбе, ой, өзек, яғни жер бетінің қандай да бір ерекшелігін байқауға болады. (Кесте-6)
Кесте 6
Бұхар Жырау ауданы бойынша орографиялық терминдердің топоним жасаудағы белсенділігі
№
Оронимдер
Терминдік көрсеткіштер
Аудан бойынша таралған атаулар
1
Жер бедерінің оң пішіндерін бейнелейтін терминдер
Биік, бұйрат, жал, жар, қия, оба, тау, төбе, шоқы;
Алтыншоқы, Обалы, Ақбиік, Ақбұйрат, Қарабұйрат, Жаркөл, Шымылдықжал, Ақжар, Жартас, Сұңқарқия, Тұрғаноба, Күздіктау, Сарытау, Ақтөбемола, Үштөбе, Жуантөбе, Өгізтөбе, Шоршоқы, Қосшоқы, Қушоқы, Сақалтөбе; Сиязтөбе, Төрттау, Жуантөбе, Қотыртөбе, Үшоба, Сарышоқы;
2
Жер бедерінің теріс пішіндерін бейнелейтін терминдер
Өзек, сай, шат, жарық, нұра;
Қараөзек, Ащылыөзек, Қараөзек, Ақөзек, Қарағандыөзек, Белдіөзек, Өзек, Көкөзек, Шұбарөзек, Көлденеңөзек, Шат, Жарық, Қарашатөбе, Жарыққұдық, Нұра, Борлысай, Қандықсай, Күбісай, Шырамсай, Көкпексай;
3
Орографиялық нысанның кеңістікте орналасуын сипаттайтын метафоралық терминдер
Айдар, бас, бел, ми, бет, қара, құлақ, тұмсық;
Сарытұмсық, Төртқұлақ, Мибұлақ, Ақбел, Белағаш, Беладыр, Белдіөзек, Қарағанбас, Қожабас, Сарыбас, Алабас, Алғабас, Байбасы, Қарабас, Басқұдық, Сарыбаспақ, Айбастас, Айдарлыкөл, Әлімбет, Жыланбет, Мәмбет, Қошмағамбет, Сырымбет, Шешенқара, Ботақара, Егізқара, Қаращы, Қарабұйрат, Қараоба, Қаражал, Қарашоқы;
4
Орографиялық нысанды құраушы жыныстарға байланысты терминдер
Құм, жер, сор, тас;
Жерқұдық, Құмдыкөл, Сораң, Алтай Сораны, Жаңа Ащысор, Айбастас, Ақтас, Жартас, Қақпатас, Қарақойтас, Қаратас, Керегетас,Қойтас, Көктастақ, Найзатас, Серектас, Тасадыр, Тасшоқы, Үйтас, Үштас, Тасауыл, Түйетас, Ақтасты, Тасбұлақ, Тасқұдық, Тасаран, Жартас;
Ескерту [?] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Ауданның орографиялық негізгі сипатының түрлері өңірдің топонимиялық жүйесінде ерекше атаулар тобын құрайды. Бұқар Жырау ауданының осыған сәйкес жер бедерінің 4 негізгі класы (жазық, төбелер мен ұсақ шоқылар, таулар) ажыратылып, олардың әр қайсына сәйкес келетін жер бедері типтері топтастырылды. Өңірде ең көп кездесетін жер бедері кластары таулар мен қоныс және шоқылардың сипатына қарай, топонимдерді қалыптастыратын орографиялық терминдердің өзіндік ерекшелігі бар.
Аудан бойынша жүргізілген зерттеулер мен талдау жұмыстары нәтижесінде жер бедерін сипаттайтын оң және теріс пішіндерін бейнелейтін топонимдердің арақатынасы тең еместігі байқалады. Аумақтағы теріс пішіндерді сипаттайтын өзек, сай, жарық, жыра сияқты сәйкес атаулардан қарағанда жер бедерінің оң пішіндерін бейнелейтін жал, тау, жар, төбе, шоқыларға қатысты атаулар әлдеқайда көп екендігі анықталды.
Ескерту - статистикалық дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Сурет 3 Бұқар Жырау ауданы бойынша оронимдік терминдердің таралуы
Ескерту - [9] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Сурет 4 Бұқар Жырау ауданының оронимдер картасы
Ертедегі ата-бабаларымыз, табиғатқа ерекше жақын, жер-суға үнемі етене тамырлас өскен. Сондықтан белгілі бір ортаға қатысты атауларды тау-жоталардың бедерін, дархан даланың келбетін дәл бейнелеп, оның сипатына лайық қисынмен атаған. Табиғаттағы әрбір заттарға, тау-тас, өзен-көлдерге берілген атаулар ұрпақ үшін - үлгі, ұлттық тілдің сарқылмас қазынасы. Бұқар жырау ауданының тарихи тұрғыда өзіндік қалыптасқан жер-су атауларының жүйесі бар. Дәстүрлі жер-су атаулары жер сипаты, оның географиялық ерекшеліктері туралы мағыналарды қамтиды.
Бұрындары қоршаған ортаның кеңістік бағытын немесе түр-түс белгілерін айғақтау мақсатында қазақ халқында ақ, қара, ала, қызыл, сары деген сөздерді қолдану арқылы жүзеге асырылған. Қоршаған ортаны сипаттау, қазақ топонимдеріне тән басты ерекшелік. Мысалы, ақ сөзі - түс, шылау, таза, адал, азық, жас шамасы, белгі мағыналарын білдіреді. Бұл ақ деген сөз түркі тілдерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Ағыбай Мадина Ершатқызы
Бұқар Жырау ауданы топонимдерінің географиялық ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В05209 - География білім беру бағдарламасы
Астана 2023
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
2023ж Физикалық және экономикалық география кафедрасының
меңгерушісі
PhD докторы, асс. профессор
Рамазанова Н.Е.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қарағанды облысы Бұқар Жырау ауданы топонимдерінің географиялық ерекшеліктері
6В05209 - География білім беру бағдарламасы
Орындаған: (қолы) Ағыбай М.Е
Ғылыми жетекшісі: (қолы)
г.ғ.д профессор Сапаров Қ.Т
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті КеАҚ
Жаратылыстану ғылымдары факультеті,
Физикалық және экономикалық география кафедрасы
"География" - 6В05209 оқу бағдарламасы
"Бекітемін"
Кафедра меңгерушісі
Н. Е. Рамазанова
__________________
"___"__________20___ж.
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент: _______________Ағыбай Мадина Ершатқызы__________ ____
4 курс, Гг-41 тобы, 5В060900 - География оқу бағдарламасы
1. Дипломдық жұмыс тақырыбы:
____Бұқар Жырау ауданы топонимдерінің географиялық ерекшеліктері ___
26 желтоқсан 2022 ж № 2458-п ректордың бұйрығымен бекітілген
2. Дипломдық жұмысты тапсыру мерзімі 29 2023 ж.
3. Жұмыста алынған мәліметтер (заңдар, кітаптар, зертханалық-өндірістік мәліметтер): Ғылыми оқулықтар, кітаптар, анықтамалықтар, мерзімдік басылымдар, ғылыми мақалалар, интернет-ресурстар.
4. Дипломдық жұмысты жасауда туындайтын сұрақтар: Дипломдық жұмыстың құрылымы, негізгі мәлімет көздеріне жарамды кітаптар бойынша, жұмыс мазмұнын құруда туындайтын сұрақтар, зерттеу барысында қолданылатын әдістер.
5. Графикалық материалдар тізімі: ArcGIS 10.4 бағдарламасымен жасалған карталар, кестелер, диаграммалар.
6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі: Алпысбес М.А., Аршабек Т.Т. Бұқар жырау ауданының тарихы (Монографиялық зерттеу), Аршабеков Т.Т Қарағанды облысы топонимдері. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины.
7. Жұмыс бойынша кеңестер (оларға қатысты жұмыстың бөлімдерін көрсету)
№,бөлім, тарау
Ғылыми жетекші, консультант
Тапсырманы алу мерзімі
Тапсырма берілді (қолы)
Тапсырма алынды (қолы)
Кіріспе
Сапаров Қ.Т.
1 бөлім
Сапаров Қ.Т.
2 бөлім
Сапаров Қ.Т.
3 бөлім
Сапаров Қ.Т.
8. Дипломдық жұмысты орындау кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Жұмыс кезеңдерін орындау мерзімдері
Ескерту
1
Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбын бекіту
2
Дипломдық жұмысты (жобаны) дайындау үшін материалдар жинау
3
Дипломдық жұмыстың (жобаның) теориялық бөлігін дайындау (1-бөлім)
Практикаға кеткенге дейін
4
Дипломдық жұмыстың (жобаның) талдамалық бөлігін (2-3-бөлімдер) дайындау
Практика кезінде
5
Дипломдық жұмыстың (жобаның) толық мәтінінің жоба нұсқасын аяқтау
Практика аяқталғаннан кейінгі бірінші аптада
6
Алдын ала қорғауға дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну
Шолу дәрістері (консультациялар) кезінде
7
Дипломдық жұмысты (жобаны) ұсыну рецензияға
8
Ғылыми жетекшінің пікірімен және рецензиясымен дипломдық жұмыстың (жобаның) түпкілікті нұсқасын ұсыну
9
Дипломдық жұмысты (жобаны) қорғау
МАК кестесіне сәйкес
Тапсырманы беру күні 2022 ж.
Ғылыми жетекші: г.ғ.д., профессор Сапаров Қ.Т.
Тапсырманы орындаушы: студент Ағыбай М.Е
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Бұқар Жырау ауданы топонимикалық жүйелерінің қалыптасуының физикалық-географиялық алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Бұқар Жырау ауданының физикалық-географиялық жағдайлары және аймақ топонимдерінің қалыптасуындағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ауданның топонимиялық жүйесінің тарихи қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Аудан топонимдерін зерттеудегі қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... .
2 Бұқар Жырау ауданының табиғат жағдайларында топонимдердегі бейнелену дәрежесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1. Орографиялық нысандар сипаттамасы, олардың топонимдерде көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбаларды негіздейтін географиялық атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Гидрографиялық жүйесі мен терминдік атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3.1 Микрогидронимдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Өсімдіктер жамылғысы және жануарлар дүниесін негіздейтін географиялық атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 Экономикалық және әлеуметтік жағдайлардың топонимдердегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Дәстүрлі шаруашылықты негіздейтін, тұрмыс-тіршілікке қатысты пайда болған географиялық атаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Жайылымдық атаулар мен терминдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Антропонимдер мен некронимдердің топоним жасаудағы рөлі ... ... ... ... ...
3.4 Топонимдерді қалпына келтіру және қорғаудың қазіргі мәселелері ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Географиялық атауларды қалыптастыратын негізгі фактор - халық. Кез-келген халық рухани білімін өзі өмір сүрген орта мен өзі қолданыс ретінде пайдаланған, тұтынған шаруашылық тұрғысынан алатыны айқын. Осы ретте, қазақ халқына тән топонимдер көшпелі-отырықшы мәдениетіне орайластырылып, мал шаруашылығы, жануарлар әлемі және фитонимдік ұғым санатында өрбіп, нәтижесінде жер-су аттарын айыра білу, географиялық нысандардағы белгілерді нақтылауға алып келді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі аумақтың топонимикалық жүйесін жан-жақты кешенді талдау, географиялық атаулардың ерекшеліктерін анықтау, табиғи орта топонимдерінің қалыптасуына әсерін зерттеу, топонимикалық зерттеулердің әртүрлі әдістерін қолдана отырып, географиялық атаулардың пайда болуын білу, сонымен қатар жер-су аттарын қайта орнына келтірудің қажеттілігімен сипатталады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты: Бұқар Жырау ауданының топонимиялық жүйесіне жан- жақты талдау жасай отырып, табиғат жағдайларын бейнелейтін географиялық атауларды анықтау, табиғи орта топонимдерінің қалыптасуына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады. Аталған мақсатқа сәйкес, мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі анықталды.
-Бұқар Жырау ауданының топонимиясының қалыптасуының тарихи географиялық жағдайларын сипаттау.
-Бұқар Жырау ауданының табиғат жағдайларында географиялық атаулардың бейнелену заңдылықтарын қарастыру.
-Халықтық географиялық терминдердің мағынасын талдап, топоним жасау белсенділігін анықтау;
-Бұқар Жырау ауданының топонимикалық карталар топтамасын құрастыру;
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
# Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алғаш рет Бұқар Жырау ауданының топонимдер жүйесінің физикaлық-геогрaфиялық негіздері зерттелді және географиялық нысандардың атауында табиғи компоненттердің сипаттамаларын көрсету заңдылықтары анықталды.
# Бұқар Жырау ауданының табиғи жағдайларының ерекшеліктерін сипаттайтын топонимдер жүйеленді, сонымен қатар негізгі топонимдік заңдылықтар туралы құнды мәліметтер жиналды.
# Алғаш рет топонимикa мәселелерін aйқындaйтын aрнaйы кaртaлaр жүйесі: физикалық, оронимдер, гидронимдер, микрогидронимдер, фитонимдер және зоонимдер, дәстүрлі шаруашылықтағы топонимдердің көрінісі карталары құрастырылды.
Зерттеудің негізгі әдістері: статистикалық, лингвистикалық, картографиялық, топонимикалық, жүйелік талдау әдісі, географиялық, салыстырмалы-тарихи, геоақпараттық әдістер болды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және 1 қосымшадан, графикалық бөлім 7 карта мен 15 кестеден тұрады.
1 Бұқар Жырау ауданы топонимикалық жүйесінің физикалық-географиялық қалыптасу алғышарттары
1.1 Бұқар Жырау ауданының физикалық-географиялық жағдайлары және аймақ топонимдерінің қалыптасуындағы рөлі
Бұқар Жырау ауданы Қарағанды облысының солтүстік шығысында орналасқан ірі аудандардың бірі. Жер көлемі-14,6 мың км² тең. Шекарасының жалпы ұзындығы-836,4 мың шаршы км. Бұқар жырау ауданының әкімшілік шекарасы солтүстік шығысында Павлодар облысының Баянауыл ауданымен (шекараның ұзындығы-170 км), оңтүстік-шығысында Қарқаралы ауданымен (шекараның ұзындығы-161 км), оңтүстігінде Шет ауданымен (шекараның ұзындығы-10 км), Абай ауданымен оңтүстігінде (шекараның ұзындығы-204 км), батысында Нұра аудандарымен (шекараның ұзындығы-27 км) және солтүстігінде Сарыбел (Осакаров) ауданымен (шекараның ұзындығы-272 км) шектесіп жатыр. Орталығы - Ботақара кенті. Бұқар жырау ауданы 1997 жылы Ульянов және Тельман аудандарының негізінде қайта құрылды.
Ауданының ең биік нүктесі - Семізбұғы тауы ауданның солт.-шығыс бөлігінде орналасқан. Ол солт.- батыстан, оңт.-шығысқа қарай 7 км, ал ені 4 км мөлшерде созылып жатыр. Бұл таудың биіктігі - 1049 м. Аудан Сарыарқа кіндігі - Қарағанды облысының солт.-шығ. орналасқан жері түгелдей қазақтың ұсақ шоқылы таулары аймағындағы қыратты төбелерге тиесілі. Қазақтың ұсақ шоқылы өлке жерлері батыстан шығысқа қарай 1200 шақырымға созылған. Бұл ең ежелгі, тау тасы мүжілген өлкелердің бірі. Батысында ені 900 шақырымнан астам, ал шығысында 350 шақырымға жуық. Осы жазықтың биіктігі солт.-шығыс, оңтүстік-батыс бөлігіне дейінгі аралық 800 метрден 400 метрге дейін төмендейді.
Аймақтың жер бедері нағыз шоқылы және биіктік белдеу бөлшек-бөліктері байқалатын аласа таулы өлкені құрайды. Мұнда орманды дала зоналары аумағын кездестіреміз. Бұл аймақтың негізгі бөлігі жартасты, жалды-қырқалы келген су айрықты-ұсақ шоқылы және мүжілген жазықтан тұрады. Жер бедерінің ұзаққа созылған геологиялық дамуының іздері бұл жерден айқын көрінеді. Бұдан 250-300 млн жыл бұрын өткен ежелгі дәуірде таулардың орнында алып теңіз болғаны, оның түбіне кейін құмдаққа, әктасқа, тақтатасқа айналған қатты жыныстар пайда болған [2, 46 бет.].
Бұқар Жырау ауданының топонимдерінде физикалық-географиялық нысандар (тау, төбе, сай, көл, бұлақ, құм, дала т.б.) молынан кездесіп отырады: Мәселен, Сақалтөбе, Жартас, Қушоқы, Тасоба, Қызылжал сияқты орографиялық яғни жер бедерінің оң пішіндерін бейнелейтін атауларды жатқыза аламыз.
Кесте 1
Бұқар Жырау ауданының оронимдер негізінде қалыптасқан географиялық атаулар
Ороним атауы
Топонимиялық белсенділігі
Төбе
Сақалтөбе-тау
Биік
Ақбиік-тау
Оба
Тасоба-тау
Шоқы
Қушоқы-ауыл
Жар
Жартас-тау
Жал
Қызылжал-жайлау
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Геологиялық тұрғыда бұл өңір аумағында тегістелу үдерісі тоқталған жоқ. Әлі де денудациялық процестер жүріп жатыр. Ұсақ шоқылар маңындағы жазықтар онша биік емес. Ежелгі тау сілемдерінің қатты жынысты жерлерде ұсақ шоқылар қалдықтары ғана сақталған. Бұл жердің геологиялық құрылымы герцин қатпарлығынан қалыптасқан, ұзақ уақыт шөгу нәтижесінде уатылып, мүжіліп, тек мезозой эрасында белесті, қыратты, ұсақ шоқылы, дөңесті жазық өңірге айналған. Жер бедері ұсақ шоқылы болғанымен, жазық жерлері қорықтар мен Ұлттық саябақтар ұйымдастыруға, жер өңдеуге аса қолайлы келеді [6, 61 бет.].
Сарыарқа жері Еуразия құрылығының орта белінде орналасқандықтан бұл өлкенің климаттық жағдайы шұғыл континентті болып сипатталады. Бұқар жырау ауданы дала зонасында орналасқан. Шұғыл ауа-райының басты белгілері - жазы ыстық әрі құрғақ, қысы қатаң, ұзақ болып келеді. Бұл жылдық және бір күндік ауытқушылықтың жоғары болуы бұл жердегі Сібір антициклоны мен арктикалық ауа массалары кедергісіз ұдайы айналымға түсуіне байланысты. Қаңтардың жылдық орташа температурасы -15-17°С, шілдеде 19-21°С. Бұқар Жырау ауданының аумағы толығымен дала зонасында орналасқандықтан жылудың көлемі ұлғаяды, атмосфералық жауын-шашынның жылдық мөлшері оңтүстікке қарай азаяды және климаттың шұғыл континенттік белгілері шығысқа қарай өсе түседі. Бұл Сібір антициклонының әсерімен байланысты. Жаз кезіндегі булану үрдісі атмосфералық жауын-шашын түсімінен қарағанда 3-7 рет асып түседі.
Бұл аймақ орналасу жағынан оңтүстік дала өтпелі зона шоқылы құрғақ далалы ауданға жатады. Өйткені, жаз айларындағы ауа температурасының жоғарылығы қарқынды буланумен қабаттасады, топырақ қатты құрғап, өсімдіктер жазда күйе бастайды. Даланың әдемі жасыл реңі жаздың ортасына жетпей сары түске айналады. Оны аудандағы түске байланысты оронимдер топтамасынан (Кесте-2) байқауға болады.
Кесте 2
Бұқар Жырау ауданының оронимдеріндегі түсін анықтайтын атаулар
Түске байланысты
Топонимикалық белсенділігі
Сары
Сарыадыр-тау,
Сарыапан-тау,
Сарыжал-тау,
Сарытау-тау,
Сарытөбе-қоныс
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Осы жерде Сарыарқа атауының қалыптасуын айта кеткен жөн. Сарыарқа - өзіндік табиғи бітім-болмысымен ерекшеленетін мекеннің бірі. Сарыарқа атауы сол жердегі өсімдіктерінің күйгендігінен сарғайып жататын, сансыз адырлы қырқадан тұратын кең байтақ жон, жалпақ үстірт ұғымын білдіреді. Сары десе дегендей, бұл байтақ өлкенің мың сан өсімдігінен бастап, тау-тасына дейін сарғыш тартып жатады.
Өлкенің табиғи байлығын - өзен-көлі, жер қазыналары, өсімдік дүниесі, аң-құсы құрайды. Сарыарқа жерін әр түрлі етіп ерекшелендіретін геологиялық табиғаты жаратылыстары - ойпаттар, кең тегіс шұңқырлар, үстірттер мен аласа тау сілемдері және шыңдарын қар басқан биік таулы аудандар. Сарыарқа орталығы мен шығысында биіктейді де, солтүстікке, оңтүстікке, батысқа қарай аласарады, солтүстік Мұзды мұхит пен ішкі тұйық алаптардың арасындағы су айрық болып саналады.
Қазақстанның барлық далалары, оның ішінде Бұқар жырау ауданының аумағы кіретін Сарыарқа даласының климаттық жағымсыз жағы - ылғалдылықтың жетіспеушілігі, ауа-райы тұрақсыздығы, топырақтың тоңазуы мен қатуы сияқты факторлармен байланысты. Атмосфералық жауын шашынның жылдық мөлшері барлық дала зонасы шегінде 200 - 300 мм аралығында дейін ауытқиды. Аудандағы жауыншашынның жылдық мөлшері 300-360 мм. Жылдық мөлшерінің 60-70% жылдың жылы мезгіліне келеді.
Бұл өңірдің шекарасы бойынша біршама ірілі-ұсақты өзендері ағып өтеді. Барлық өзендер жүйесі ағынсыз-ішкі алапқа жатады, яғни Теңіз көл алабына жатады. Аудан су ресурстарына онша бай емес.
Аудандағы ең ірі су жүйелері - Ашысу, Нұра, Шерубай-Нұра өзендері ағып өтеді. Осылардың ішінде ең ірісі Нұра өзені. Нұра өзені- Теңіз көлінің алабына жатады. Бұл өзен Қарқаралы тауларынан басталады, ұзындығы - 978 км. Су жинау алабынын көлемі 60, 8 мың шаршы км. орташа тереңдігі 1-4 м құрайды. Бір жылдағы орташа су шығыны-19, 5 текше м сек. Жайылмасы 15 м дейін, кейбір жылдары 80 м дейін жетеді. Аудан өзендерінің қоректенуі көбінесе көктем айларына қар суымен қоректенеді. Сонымен қоса жер асты сулары да жаз айларында өзендерді қоректендіріп тұрады. Нұра өзенінің бойында Самарқанд су бөгені салынған.
Аудан аумағында 220 жуық ұсақ көлдер бар, ал оның ішінде ең ірісі Ботақара көлі (22 мың км²), Батпақкөл (12 мың км²), Шыбынды. Аймаққа кіретін өзендер ағынсыз тұйық Қарасор көлі мен Ертіс өзені алабына жатады.
Жер асты сулары. Сулардың жер бетіне шығуы сайлы, жыралы, ойпаңды жерлерде байқалады. Аудан аумағында сумен қамтамасыз етуге жарамды тұщы жарықшақты сулар кең таралған. Ертедегі көмілген аңғарлар шөгінділеріндегі жер асты сулары қатпарлар арасында түзілген. Минералдану көрсеткіші аса жоғары. Даланың қабат суларының басым көпшілігінің тұзды немесе сортаңды. Шоқы мен тауларда және олардың шлейфтерінде жер асты сулары топырақ бетіне бұлақ түрінде шығады, бірақ олар үнемі топырақты тұздандырып күзде кеуіп қалады. Тұзды су қоймасы, Қаракөл, Шыбынды, Есіл сияқты көлдер осы тұста. Бұл өңірден ағып өтетін өзендер негізінен қар және жер асты суымен қоректенеді [4, 50 бет.].
Бұқар жырау ауданының территориясында топырақ түрлерінің өзгерісі айқын көрінеді. Орталық бөлігінің топырағы қара топырақты болып келеді. Ара-арасында таудың қара топырағы кездеседі. Қалған аймақтың барлығы дерлік қызғылт-қоңыр топырақты және қоңыр топырақты болып келеді. Топырағының құрылымы кесекті, өсімдік жамылғысы қарағанды-бетегелі-селеулі. Бұл құнарлы топырақты мүмкіндігінше пайдалануға ылғалдың жетіспеушілігі әсер етеді. Физикалық-географиялық нысандарды атауда халық ең алдымен табиғат жағдайларының шаруашылық үшін маңызды болып келетін және де соған сай белгілерін таңдап алады (Кесте 3).
Кесте 3
Бұқар Жырау ауданының топырақ жамылғысы ерешеліктерін анықтайтын топонимдер топтамасы
Топырақ жамылғысы атауы
Топонимикалық белсенділігі
Ақ
Ақтасты-бұлақ
Құм
Құмдыкөл-тұзды көл
Сор
Жана Ащысор-төбешік
Тас
Тасшоқы-тау
Қоңыр
Қоңыртөбе-тау
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Далаларда шөптесін өсімдіктер мен жартылай бұталы өсімдіктер дамыған, олардың өсіп-өнуі жаздағы ылғалдылықтың аздығына бейімделген. Далалық өсімдіктерден тар, оратылған жапырақты шымдық өсімдіктер кездеседі. Оған: ақ селеу, бетеге, боз және т.б жатады.
Дала өсімдіктерінің түрлеріне бетеге, әр түрлі жусандар, қараған, тобылғы жатады. Дала өсімдіктері бірлестігінің жамылғысының 55-80% тау аралық жазықтарда тараған. Аласа таулы жерлерінде шоқ болып теректер өскен қайыңдар кездеседі [2, 65.].
Жануарлар әлемі орманды-дала жануарлар құрамына қарағанда, шөлейт фаунасына жақынырақ. Аймақ алқабында сүтқоректілердің, құстардың, бауырымен жорғалаушы мақұлықаттың түр-түрі кездеседі. Құстардан - құр, шіл, тоқылдақ, орман кептері, көгершін, бөктергі, бөдене, күйкентай, үкі, жапалақ, құладын, ителгі, қыран, сұңқар, бұлдырық, бозторғай, тау қыраны, шыбжық мекендейді, көлдерінде су құстары - үйрек, қаз кездеседі. Аңдар әлемінде қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, сасықкүзен, ақкіс күзен бар. Жануарлар дүниесінен елік, арқар, бұлан, бұғы, қоян, арқар, елік, суыр, сарышұнак, аламан, т. б. андар мекендейді. Ауданда жануарлар әлемінен жыртқыштардың алуан түрлі түрлерін тарағанын (Кесте 4) байқай аламыз:
Кесте 4
Бұхар Жырау ауданының жануарлар дүниесін сипаттайтын зоонимдер
Жыртқыш жануарлар
Топонимикалық белсенділігі
қасқыр - бөрі
Бөрiтескен-қоныс
қарсақ
Қарсақбай-төбешік
түлкі
Түлкілі-тау
ит
Итқонған-қоныс
аю
Аюлы-тау; қоныс
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Төменде Бұқар Жырау ауданының топонимиялық жүйелер диаграммасы және зерттеу аумағының физикалық-географиялық картасы берілген.
Ескерту - [1] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Сурет 1 Бұқар Жырау ауданының топонимиялық жүйесі
Ескерту - [9] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Сурет 2 Зерттелу аумағының физикалық картасы
1.2 Ауданның тарихи қалыптасу ерекшеліктері және топонимдерінің жасалуына ықпалы
Топонимдердің, яғни географиялық атаулардың қалыптасуы география мен тарихтың өзара арақатынасынан туатын күрделі үрдіс. Белгілі бір атаудың мәнін ғылыми тұрғыдан сарапқа алу үшін тарихымыздағы адамдар мен тұлғалар, орындармен, оқиғалармен байланыстырып, өткен ғасырдың тарихи құнды мәліметтерінен аламыз. Сондықтан топонимдердің жасалуына әсерін анықтау үшін ауданның тарихын зерделеп қарастырып шолып өткен жөн.
Әкімшілік мағынасында - Бұқар Жырау ауданы деп бұл өлке бірден аталған жоқ. Бұқар Жырау ауданы Семізбұғы, Далба, Ботақара-Нұра өңірі - Сарыарқаның жон-ортасындағы аумақты алып отырған өлкелердің бірі. Осы өңірде орналасқан әкімшілік аумақтық аудан Бұқар Жырау баба есімін бекерге иеленіп отырған жоқ. Көмекей әулие лақабына ие болған жыраудың ауылы жаз мезгілінде жайлауы Сұңқарқияда, қыс мезгілінде Далбадағы қыстақта, қазір жыраудың мазары бой көтерген тұста отыратын болған. Бұқар Жырау ауданы 1997 жылдың 23 мамыр күні Тельман (1928-1997) және Ульянов (1938-1997) аудандарының бірігуі нәтижесінде қайта құрылды. Ауданның орталығы - Ботақара кенті аталды [2, 12 бет.].
Аудан бұрынғы кұраммен кайтадан калыптасты, тек 1963 жылдың 2 қаңтарына дейін Тельман ауданынын құрамына кірген Ақбастау, Ақжар, Көкпекті және Үштөбе селолық кеңестерін ескертпегенде. (Қарақұдық с.), Көкпекті (Көкпекті с.), Кузнецкий (Тоғызкұдық с.), Озерный (Бұкар жырау с.), Петров (Петровка с.), Пролетар (Шешенқара с.), Пушкин (Ақбел с.), Суықсу (Суықсу с.), Үштөбе (Үштөбе с.), Хорошевский (Белағапі с.) селолық кеңестері кірген.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 ж. 23 мамырдағы №3528 Жарлығымен Ульянов ауданы - Бұқар жырау ауданы болып өзгертілді [3, 282 бет.].
1927 жылдың соңында Қазақстанда жаңа әкімшілік-аумақтық құрылым жасау басталды. Бірақ бұған қатысты саяси-ұйымдастыру шешімдерінің қазақ халқы, мемлекеті үшін пайдалы, дұрыс тұстарымен қатар, зиянды, зардапты жері де көп болды. Патша билігі тұсынан отаршылдық саясат танытуға әбден үйреніп қалған еуропалық ұлтының өкілдері, өздерін большевик, коммунист деген жаңаша саяси лақап атын алғанымен, іс жүзінде қазаққа қарсы, жер, елді мекен атын қазаққа жуытпайтындай саясатын әрі жалғастырды. Бұрын жаулаушы отаршыл билік өкілдері, шенеуніктер, орыс мұжығының атымен аталған болса, енді жаңадан қайта ұйымдастрылып қайта құрылып жатқан аудан, облыс, елді мекен аттары сол баяғы әдетпен голощекино, сталин, революционный, советский, коммунистический болып қазаққа жат атаулармен аталды. Бұқар жырау ауданының аты бұрын ворошилов, тельман аталуы соның бір мысалы бола алады. Аудан, облыс атын қойып қазақтың одақ құрамына еріксіз кірген мемлекетінің бұл кездегі аты да түзетілмей, киргиз атымен аталды [2, 469 бет.].
Бұқар Жырау ауданының тарихи тұрғыда өзіндік қалыптасқан жер-су атауларының жүйесі бар. Дәстүрлі жер-су атаулары жер сипаты, оның географиялық-тарихи ерекшеліктері туралы мағыналарды қамтиды.
Бұқар жырау ауданы жерінде бұл күні әртүрлі этнос өкілдері бар. Олар қазақ жеріне әртүрлі себеппен келіп қалған. Патша уақытында күн көру үшін келсе, кеңестер кезінде келудің бір себебі - қазақты орыстандыру (совет уақытында бұл үдеріс мәденилендіру деген ұғымы астарына бүркемеленді), енді бір өкілдері өз ата жұртынан жер аударылып, соғыс уақытында өндіріс игеріп, тың көтеріп келген себебі бар. Бірсыпыра ұлысты қаймақша былғады (Қ. Шыныбектегі) [5, 23 бет.].
Бұқар Жырау ауданы географиялық атауларының қалыптасу кезеңдерін негізгі үш категорияға бөлуге болады (Кесте 5)
Кесте 5
Ауданның географиялық атауларының қалыптасу кезеңдері
№
Кезеңдер
1
Кеңестік кезең: Кеңестік кезеңде көптеген географиялық атаулар өзгертілді немесе ауыстырылды. Бұл кеңестік идеологияны көрсету және ауданның көшпелі өткенін өшіру үшін жасалды.
2
Тың және тыңайған кезең: ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы жаппай қоныс аудару саясаты ХІХ ғасырдың бас кезінен-ақ отаршыл әкімішілік өкілдерінің санасына орнықты. Орысты жер аудару арқылы қазақ жерін отарлау, патша билігінің саясатына қызмет етті.
3
Посткеңестік кезең: Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін көптеген географиялық атаулар бұрынғы қалпында қалпына келтірілді. Бұл процесс 2000 жылдардың басында аяқталды. Соның нәтижесінде Бұқар жырау ауданының көптеген географиялық атаулары кеңестік кезеңге дейінгі атаулармен бірдей.
Ескерту [1] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Ауданда орыс атауларының қалыптасуы XVIII ғасырдың соңында басталған отарлау саясатына сәйкес туындай бастады. Отарлау саясатын орнықтыруды көздеген патшалық Ресей қазақ даласына орыстарды жер аудара бастады. Соның негізінде қазақ даласындағы ең құнарлы, ең бай, сулы жерлер орыстарға беріліп, ол жерлерде станция, хуторлар салына бастады [11].
ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1938 ж. 14 ақпандағы қаулысымен орталығы Колхозный селосы болып Ворошилов ауданы құрылды. 1940 жылға дейінгі кеңестік кезеңдегі жазбалық материалдар мен мұрағаттық деректер кездеседі. Аудан бойынша кеңестік кезеңдегі (идеологиялық сипаттағы) топонимдердің қазақша модельдері келесі атаулармен ұсынылған: Жаңа-қала, Жаңаталап, Қызыл-қоғам, Үлгі, Шалқар, Жастілек, Победа ойконимдерін жатқызуға болады. Бұл атаулардың қойылу мен түсіністік жобасында жаңа кезеңнің лебі білінеді. Жалпы бұл атаулар саяси мәнге ие болған. Мұндай атаулардағы жаңа түбірі арқылы жасалған атаулар жаңашылдық пен жаңа жас компоненті арқылы жасалған атау жаңа жүйені жаңа құрылымды білдірсе, қызыл түбірі арқылы жасалған атаулар тек қана түстік қасиет емес, кеңестік кезеңдегі қызыл тудың белгісін көрсетеді [3, 244 бет].
Кеңес дәуіріндегі номинацияның өзіне тән ерекшелігі - революциялық көшбасшылардың, ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің құрметіне атаулар беру болды, мысалы, совхоз атаулары, қалалардағы көшелер бір-бірін жиі қайталайтын: К. Е. Ворошилов, Э.Тельман, Ленин, Гагарин, Г. Г. Ульянов, Кузнецкий, Пушкин, Хорошевский, Дмитриев [10, 12 бет.].
Сонымен қатар, 1908 жылы Ростов губерниясының қоныстанушыларымен құрылған ауыл Ростовка атауын алды. 2016 жылға дейін Бұқар Жырау ауданының құрамында болған Дубовка "ауылы пайда болуы 1905-1907 жылдары украин шаруаларының Қазақстанға қоныс аударуымен байланысты. Корнеевка селолық округының атауына тоқталсақ, 1907 жылы Украина мен Белоруссиядан келген қоныстанушылар құрған. Бұл атау Қаракесек руы ішінде Керней тармағына байланысты қабылданған. Новоузенко ауылы өз атауын Саратов губерниясының Новоузенск ауданынан алған, оны 1903 жылы Еділ бойынан келген неміс қоныстанушылар атаған. Петровка ауылы 1903 жылы Таврия аумағынан келген қонысаударушылармен құрылған. 1930 жылға дейін ол Весёлое деп аталды [3, 100 бет.].
Аудандағы Нұра, Ащысу өзендері бойларындағы Миньковка, Петровка, т.б. атаулар сол дәуірге тән атаулар. Әр түрлі кезеңдерде тұрмыс жағдайларының әдіс-тәсілдерінің өзгеруіне байланысты ауылдың атаулары да өзгеріп отырған. Кішкентай шарауашылықтарды совхоздарға біріктіру барысында да кейбір топонимикалық өзгерістер жасалған. Кейбір бөлімше мен ауылдық кеңестер бірдей атауменен атала бастаған. Мысалы, Озерный - а.Озерное, Петровка - а.Петровка, Суыксуский- а.Суықсу.
Белгілі бір өңірде совхоз атымен бірге орталықшы білдіретін атаулар да пайда бола бастайды. а.Үміткер - Бабаев атындағы совхоз; а.Петровка - Ульянов атындағы совхоз; а.Құрлыс - Энгельс атындағы совхоз; а.Калинин - Қызыл Октябрь совхозы; а.Победы - Озерный совхозы [11].
Жалпы қазақ жерінің картасына елеулі өзгеріс әкелген жүйе ретінде тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарын жатқызамыз. Бұның тағы бір аты Тоқырау дәуірі деп те аталады. Кеңес дәуірі кезінде қазақ жерінің жерлерін иеленумен қатар оның атын, тиесілі атауларының бәрін өзерткен болатын [10,11 бет.].
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасы кезеңінде аудандағы ойкониимдерде сол уақыттың идеологиялық саранының әсері көрініс тапқан, оның айғағы сол кезде қойылған атаулар тобына жатады: Большая Михайловка, Компанейский және Новоузенский, Новостройка, Красная Нива, Трудовое, Первое мая [10, 11 бет.].
Осы тың игеру заманындағы атаулардың қазақ тіліндегі ана тіліндегі атаулардың мүлдем жойылып көрініс таппауына үлес қосты. Осындай себептерге байланысты аудан бойынша құрылған бүкіл атаулардың орысша атауы қойылды. Қазақ халқы үшін рухани патриоттық жағдайы үшін кері әсерін тигізді [10, 12 бет.].
Ал Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алған соң қазіргі уақытқа дейін елді мекендердің атауын өзгерту жұмыстары жүріп жатыр. 2000 жылдан бастап ҚР БҒМ География институты Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігі Ұлттық картографиялық геодезиялық қоры бірлесіп, жаңа ҚР географиялық атауларын орысшадан қазақшаға аудару және қазақшадан орысшаға аудару бойынша нұсқаулыққа жетекшілік ете отырып, Қазақстан Республикасының барлық аумағын қамтитын, 1:100000 масштабтағы мемлекеттік топографиялық карталардың 2300 парағы негізінде құрастырылған, География институтының географиялық атаулар каталогының базасында 14 томдық Қазақстан Республикасы географиялық атауларының мемлекеттік каталогтары жарыққа шықты [10, 12 бет.].
ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1962 ж. 24 желтоқсандағы қаулысымен кейбір аудандарда аттас ауылдық кеңестердің болуына байланысты келесі атаулары өзгертілді: Ворошилов ауылдық кеңесі - Хорошевский, Колхозный ауылдық кеңесі - Ульянов. 2001 ж. 5 шілдедегі шешімімен Ульяновка кенті - Ботақара кенті болып өзгертілді. Осы жылдың 27 желтоқсандағы шешімімен Зеленая Балка ауылының атауы - Доскей ауылы болып өзгертілді. Облыстық мәслихаттың XXIII сессиясының 2002 ж. 26 желтоқсандағы шешімімен Токаревка елді мекені - қазақ әдебиетінің классигі Ғабиден Мұстафин атындағы кент болып өзгертілді.
Мемлекеттік ономастикалық комиссияның 2004 ж. 26 сәуірдегі қорытындысының негізінде Новостройка а. - Тұзды а., Новостроевский а.о. - Тұзды а.о., Покорное а. - Баймырза а., Покорненский а.о. - Баймырза а.окр. болып өзгертілді.
2010 жылдың 17 маусымынан №311 Қарағанды облыстық мәслихаты сессиясының шешімімен ауылдық елді мекендер мен ауылдық аймақтар басқаша аталған: Березняковский ауылы Қызылқайың ауылына; Березняковский ауыл аймағы Қызылқайың ауыл аймағына; Бабаев ауылдық әкімшілігі Үміткер а.округі, Ленин ауылдық әкімшілігі Самарқан ауылдық округі, Кузнецк ауылдық әкімшілігі Тоғызқұдық ауыл округі болып өзгертілді [3].
1.3 Аудан топонимдерін зерттеу әдістері
Географиялық атаулар көбінесе шыққан аймағының алғаш мекендеген халықтың тілінен туындайды. Көптеген жерлер өзендер, таулар, ормандар немесе басқа табиғи нысандар сияқты жергілікті көрнекті орындардың сыртқы сипатымен ерекшеленіп яки атымен аталады. Басқа атаулар тарихи оқиғалардан немесе тұлғалардан, жергілікті фольклор негізінде шығуы мүмкін. Кез келген жалқы есімнің пайда болып, қалыптасуы тарихтың қойнауында даму арқылы өтеді. Әрбір атау-тарихи, ал топонимиканы түгелдей тарихтың айнасы болып табылады. Географиялық атаулар әсіресе, көне атаулар тарихи ескерткіштер сияқты. Өйткені, онда өткен дәуірдің әлеуметтік жағдайы, тұрмысы, этнографиялық ерекшеліктері, ең негізгісі сол кезеңдегі тілдің қалпы көрінген.
Осы реттен қарағанда Бұхар жырау ауданы топонимдері де зерттеу барысында тілдік тұрғыдан мол мәліметтер берері даусыз. Белгілі бір жердің, болмаса өлкенің топонимдерін зерттеудің зор мәні барын ХІХ ғасырдың бірінші жартысында орыс ғалым Н.И.Надеждин: Топонимика - жердің тілі, ол жер кітап, сол кітапта адамзат тарихы географиялық атауларда жазылып қалған. Және де ол барлық жерде бірдей емес, белгілі бір тіл ішіндегі белгілі өлке - өңір атаулары бір-бірінен өзіне тән ерекшеліктерімен айқындалып тұрмақ, - деген орынды пікір айтқан.
Бұқар Жырау ауданының топонимдерін де тарихи топонимдерге жатқызуға болады. Өйткені, олар осы жерде тұратын халықтың мәдениетін, тілін, өткен тарихын, тұрмысын, қандай шаруашылық түрімен айналысқанын көрсетеді. Бұқар Жырау ауданы этнографиялық топонимдер тарихиның мүмкіндігі сан алуан және кешенді болғандықтан оларды: тілдік құрамы, әлеуметтік құрылымы және мәдени тұрмысы бойынша қарастырған дұрыс болады.
Деректерге сүйенсек, Қазақстан топонимикасын зерттеу әлдеқайда ертерек - 18 ғасырдың екінші жартысынан, яғни Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңінен басталады. Екінші жағынан, орыс шығыстанушылары П.П. Рычков, С.У. Ремезов, Татищев, А.И. Левшин, П.С. Паллас қазақ жеріне зерттеу экспедицияларын бастады. Расында да, олар Қазақстанның географиялық, этнографиялық, топонимикалық зерттеу жұмыстарының негізін құрды. Олар жеке топонимдердің этимологиялық құрылымын қарастырып зерттеген еді. Алайда Қазақстан топонимикасының алғашқы зерттеушілері халықтық этимологияның шегінен шыға алмады
Ауданының топонимдерін тарихи тұрғыдан зерттеу барысында қазақ халқының басқа да әр түрлі халықтармен этнографиялық, этномәдени және тарихи жағынан тығыз арақатынаста болғандығы анықталды. Орта Азия және Қазақстан сияқты үлкен тарихи-этнографиялық ауқымды аймақ-Азия, Солтүстік Кавказ, Орал маңы, Оңтүстік Сібір, Орталық Азия елдері аймақтарын қамтиды, осы аймақтардың тарихи, мәдени даму заңдылықтары бір-бірімен жанама түрде қалыптасады.
Тарихи-географиялық зерттеу әдісі арқылы Бұқар Жырау ауданының шығу тарихын, физикалық жағдайын (орналасқан жерін, геологиясын, жер бедерін, топырақ жамылғысын, гидрографиясын, флора және фауна дүниесін), экономикалық (халқын, шаруашылығын, экономикасын) жағдайын анықтадық. Тарихи-салыстырмалы әдіс топонимнің пайда болуына ықпал еткен тарихи кезең немесе уақытын, оның эволюциясын, әлеуметтік ортасын анықтауға мүмкіндік жасайды. Топонимдердің тамыры терең таралып, бірнеше мың жылдықтарды қамтитын ауданның тарихи кезеңдерінен ақпарат береді. Әрбір тарихи кезең өзінің топонимдер мұрасымен сипатталады.
Статистикалық әдіс - аудан топонимикасын зерттеуде маңызды әдістердің бірі. Бұл әдіс топонимдердің тілдік құрамы мен мән-мағынасы, грамматикалық құрылымы бойынша қалыптасуының сандық арақатынасын айқындайды. Бұл тәсіл топонимдердегі ортақ белгілер мен айырмашылықтарды анықтауға және олардың арасындағы байланыстарды сипаттауға, ауданның географиялық жағдайларына қатысты топонимдердің пайда болуындағы пайыздық арақатынасына салыстырмалы талдау жүргізуде көмектеседі. Яғни, топонимдердің сандық сипаттарын айқындай отырып, географиялық дереккөздер-карталар, кесте мен диаграммалар құрастыруға мол мүмкіндік береді.
Жалпы, топонимикадағы статистикалық әдіс географиялық атауларды талдау мен түсіндірудің қуатты құралы болып табылады және оны қолдануда тіл, мәдениет, тарих туралы танымымызды кеңейту мүмкіндігі зор.
Географиялық атаулар - картаның қажетті, маңызды элементі болып саналады, олар карталар мен жоспарлардағы географиялық нысандарды анықтауға және ажыратуға көмектеседі. Олар кеңістіктік байланысқа ие және ландшафт ерекшеліктері мен адамдардың қоныстанған жаңа аумақтарының табиғи байлықтары, географиялық ерекшеліктері туралы ақпарат береді. Географиялық атаулар жер туралы ақпаратты да қамтуы мүмкін, мысалы, атау жердің физикалық, геологиялық, экологиялық немесе тарихи ерекшеліктерін көрсете алады. Бұл картаны оқу құралына көрсетілген мүмкіндіктердің мәтін мен мән-мағынасын түсінуге көмектеседі. Олардың дұрыс қолданылуы мен түсіндірілуі карталарда көрсетілген географиялық мәліметтердің дәлдігі мен түсінігін қамтамасыз етеді.
Картографиялық әдіс - карталарда бейнеленген түрлі құбылыстардың, процестердің және олардың динамикасын, дәлділігін тану үшін қолданылады. Картагеографиялық номенклатураның көзі, сондықтан географиялық объектілерді бейнелеуде, географиялық атаулардың таралу заңдылықтарын анықтаудағы біртұтас тәсілі болып саналады. Ол сандық және статистикалық картографиялық әдіспен бірге бастапқы ақпаратты зерттейді және оның дәлдігі мен түсінігін өңдеуде әртүрлі тәсілдеріне ие. Жалпы кез келген ауданның топонимін зерттеуде картографиялық тәсілді кешенді түрде пайдалана білу керек. Бұл әдіс арқылы ауданның физикалық картасы, ороним, гидроним картасы, фитонимдер мен зоонимдер, дәстүрлі шаруашылық карталары жасалынды.
Салыстырмалы әдіс - бір объектімен байланыстыруға болатын әртүрлі тілдегі географиялық атауларды салыстыруға негізделген зерттеу әдісі. Бұл әдісті жер-су атауларының тарихы мен пайда болуын зерттеп, олардың шығу тегі мен мағынасын анықтауға арналған.
Салыстырмалы әдіс географиялық объектілер атауларының әртүрлі тілдердегі ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеуге, сондай-ақ олардың арасындағы ортақ түбірлер мен байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, әртүрлі тілдердегі топонимдерді талдау олардың шығу тегінің ортақ екенін және халықтың қоныс аудару тарихымен немесе аймақтар арасындағы мәдени және экономикалық байланыстармен байланысты екенін көрсетеді.
Жалпы, топонимдердегі салыстырмалы әдіс белгілі бір өлкенің тарихы мен мәдениетін зерделеуде, сондай-ақ әртүрлі аймақтар мен халықтар арасындағы тарихи, мәдени және экономикалық байланыстарды анықтауда пайдалы құрал болып табылады.
Этимологиялық әдіс - географиялық атаулардың пайда болған төркінін, мәнін айқындайтын ең маңызды және ежелгі әдіс болып табылады. Этимологиялық зерттеулерде географиялық атаудың қай тілге жататынын анықтау қажет. Бұл әдіс топонимдер мен олардың тарихи-мәдени контексті арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Мысалы, топонимдерді адам аттарымен, ел аңыздары мен әдет-ғұрыптарымен, өлкенің географиялық ерекшеліктерімен байланыстыруға болады.
Геоақпараттық әдіс - топонимиканы, яғни жер-су атауларын зерттеу үшін карталар, спутниктік суреттер және географиялық ақпараттық жүйелер (ГАЖ) сияқты геодеректерді пайдалануға негізделген зерттеу әдісі.
Геоақпараттық әдісті қолдана отырып, топонимдердің картада таралуын, олардың сол аймақтың физикалық-географиялық ерекшеліктерімен байланысын, сонымен қатар топонимиканың уақыт бойынша өзгеруін талдауға болады. Мысалы, әртүрлі тарихи кезеңдерде аудан атауларының қалай өзгергенін, қандай топонимдер сақталып, қайсысы жойылып кеткенін зерттеуге болады
Жалпы, геоақпараттық әдіс топонимиканы зерттеуге және тіл, мәдениет және елді мекен арасындағы байланыстарды түсінуге ыңғайлы құрал болып табылады.
Көптеген топонимдердің негізгі құралы - халықтық географиялық терминдер болып саналады. Бұқар Жырау ауданында да солай. Әр географиялық атау картада, ресми құжатта өз орнын табуы тиіс. Бұл іске асуы үшін қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі. Қазіргі топонимикалық зерттеу жұмыстарында зерттеу әдістерінің көптеген түрлері пайдаланылады. Бұл әдістердің жалпы қолданылу деңгейі күрделеніп, топонимикалық зерттеулердің басқа да ғылымдармен салыстырмалы түрде дамуына көп мүмкіндіктер сыйлайды. Географиялық атаулардың зерттелу маңыздылығы аталып кеткен мәселелердің қазіргі таңдағы география ғылымдарындағы өзектілігі мен жаңа әдіс-тәсілдерді дамыту қажеттілігімен анықталады.
Геоақпараттық әдісті пайдалану мақсатында Бұқар Жырау ауданының арнайы топопнимикалық карталарын құрастырдық. Атап айтсақ, аумақтың физикалық картасы, оронимдер, гидронимдер, фитонимдер зоонимдер дәстүрлі шаруашылықтың топонимдердегі көрінісі атты карталар сериясы алғаш рет жарыққа шықты.
2. Бұқар Жырау ауданының табиғат жағдайларында топонимдердегі бейнелену дәрежесі
2.1 Орографиялық нысандар сипаттамасы, олардың топонимдерде көрініс табуы
Топонимдердің табиғи жағдайда бейнелену дәрежесі әр түрлі факторларға, соның ішінде аумақтың географиялық ерекшеліктеріне байланысты болуы мүмкін.
Мысалы, жер-су атаулары әр түрлі тілдермен, мәдениеттермен әсерлесіп қалыптасқан аймақтарда нәтижесінде табиғат жағдайларын мысалы, өзен, тау, орман т.б. сипаттайтын топонимдерді байқауға болады. Мұндай жерлерде топонимдер сол аймақтағы адамдарды бағдарлауда, оларды егіншілікте, аңшылықта, балық аулауда және басқа да іс-әрекеттерде пайдалануында маңызды рөл атқара алады.
Бұқар Жырау ауданының физикалық-географиялық және табиғи жағдайларын ерекше етіп тұрған тек қырқалы төбелі жазық қана емес, сонымен қатар далалы ландшафттар.
Орографиялық тұрғыдағы қазақтың ұсақ шоқылы далалық аймағы батысында - Торғай үстірті мен Тұран ойпатына дейін жетеді, шығысында - Сауыр-Тарбағатай тау жүйелеріне қосылып, оңтүстігінде - Балқаш көлі және Бетпақдаламен, солтүстігінде Батыс Сібір жазығымен шектеседі. Ұсақ шоқылы қазақ аймағы міне осы тұста жатыр. Аймақтың жер бедері нағыз шоқылы және биіктік белдеу бөлшек-бөліктері байқалатын аласа таулы өлкені құрайды. Бұл аймақтың негізгі бөлігі жартасты, жалды-қырқалы келген су айрықты-ұсақ шоқылы және мүжілген жазықтан тұрады.
Дөңес біткен жердің атаулары өз алдына үстірт, қырқа, тау, төбе, адыр, қырат, бұйрат, шоқы, аттарын қамтыса, ой жерлер - ойқыл, сай, жар болып келеді. Қазақ халқы бітімі биік, аласа біткен жерлердің сипатын білдіретін - жар, аңғар, шатқал, жал, сай, өзек сияқты ұғымдар көп. Соны тіл ғылымында ономастика, топонимика деп атап, жер-су атауларын көбінесе оның этимологиялық қалыптасу жағынан қарастырады. Сондай-ақ, топонимика ғылым саласы ретінде өз орнын этнография, география, тарих ғылымының зерттеулері түйісетін жерінен де табады [4, 24 бет.].
Ауданда 800-ге жуық географиялық нысандарының атаулары тіркелген, соның ішінде бедер пішініне байланысты кездесетін географиялық атаулар: таулар, қыраттар, төбелер, шоқылар, қоныстар секілді шамамен 251 оронимдер анықталып, бұл аймақтың топонимдерінің жалпы санының 33%-ын құрады (сурет-1). Статистикалық талдау жасау барысында бірнеше атауларды тіркелді: таулар - 123, қоныс - 98, шоқылар - 21, төбелер - 8, т.б. Аймақтың топонимдерінің басым көпшілігіне жер бедерінің халықтық географиялық терминдері енеді: шоқы, тау, шат, адыр, тас, жар, сай, төбе, ой, өзек, яғни жер бетінің қандай да бір ерекшелігін байқауға болады. (Кесте-6)
Кесте 6
Бұхар Жырау ауданы бойынша орографиялық терминдердің топоним жасаудағы белсенділігі
№
Оронимдер
Терминдік көрсеткіштер
Аудан бойынша таралған атаулар
1
Жер бедерінің оң пішіндерін бейнелейтін терминдер
Биік, бұйрат, жал, жар, қия, оба, тау, төбе, шоқы;
Алтыншоқы, Обалы, Ақбиік, Ақбұйрат, Қарабұйрат, Жаркөл, Шымылдықжал, Ақжар, Жартас, Сұңқарқия, Тұрғаноба, Күздіктау, Сарытау, Ақтөбемола, Үштөбе, Жуантөбе, Өгізтөбе, Шоршоқы, Қосшоқы, Қушоқы, Сақалтөбе; Сиязтөбе, Төрттау, Жуантөбе, Қотыртөбе, Үшоба, Сарышоқы;
2
Жер бедерінің теріс пішіндерін бейнелейтін терминдер
Өзек, сай, шат, жарық, нұра;
Қараөзек, Ащылыөзек, Қараөзек, Ақөзек, Қарағандыөзек, Белдіөзек, Өзек, Көкөзек, Шұбарөзек, Көлденеңөзек, Шат, Жарық, Қарашатөбе, Жарыққұдық, Нұра, Борлысай, Қандықсай, Күбісай, Шырамсай, Көкпексай;
3
Орографиялық нысанның кеңістікте орналасуын сипаттайтын метафоралық терминдер
Айдар, бас, бел, ми, бет, қара, құлақ, тұмсық;
Сарытұмсық, Төртқұлақ, Мибұлақ, Ақбел, Белағаш, Беладыр, Белдіөзек, Қарағанбас, Қожабас, Сарыбас, Алабас, Алғабас, Байбасы, Қарабас, Басқұдық, Сарыбаспақ, Айбастас, Айдарлыкөл, Әлімбет, Жыланбет, Мәмбет, Қошмағамбет, Сырымбет, Шешенқара, Ботақара, Егізқара, Қаращы, Қарабұйрат, Қараоба, Қаражал, Қарашоқы;
4
Орографиялық нысанды құраушы жыныстарға байланысты терминдер
Құм, жер, сор, тас;
Жерқұдық, Құмдыкөл, Сораң, Алтай Сораны, Жаңа Ащысор, Айбастас, Ақтас, Жартас, Қақпатас, Қарақойтас, Қаратас, Керегетас,Қойтас, Көктастақ, Найзатас, Серектас, Тасадыр, Тасшоқы, Үйтас, Үштас, Тасауыл, Түйетас, Ақтасты, Тасбұлақ, Тасқұдық, Тасаран, Жартас;
Ескерту [?] дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Ауданның орографиялық негізгі сипатының түрлері өңірдің топонимиялық жүйесінде ерекше атаулар тобын құрайды. Бұқар Жырау ауданының осыған сәйкес жер бедерінің 4 негізгі класы (жазық, төбелер мен ұсақ шоқылар, таулар) ажыратылып, олардың әр қайсына сәйкес келетін жер бедері типтері топтастырылды. Өңірде ең көп кездесетін жер бедері кластары таулар мен қоныс және шоқылардың сипатына қарай, топонимдерді қалыптастыратын орографиялық терминдердің өзіндік ерекшелігі бар.
Аудан бойынша жүргізілген зерттеулер мен талдау жұмыстары нәтижесінде жер бедерін сипаттайтын оң және теріс пішіндерін бейнелейтін топонимдердің арақатынасы тең еместігі байқалады. Аумақтағы теріс пішіндерді сипаттайтын өзек, сай, жарық, жыра сияқты сәйкес атаулардан қарағанда жер бедерінің оң пішіндерін бейнелейтін жал, тау, жар, төбе, шоқыларға қатысты атаулар әлдеқайда көп екендігі анықталды.
Ескерту - статистикалық дерек көзі ретінде автормен құрастырылған
Сурет 3 Бұқар Жырау ауданы бойынша оронимдік терминдердің таралуы
Ескерту - [9] дерек көзі негізінде автормен құрастырылған
Сурет 4 Бұқар Жырау ауданының оронимдер картасы
Ертедегі ата-бабаларымыз, табиғатқа ерекше жақын, жер-суға үнемі етене тамырлас өскен. Сондықтан белгілі бір ортаға қатысты атауларды тау-жоталардың бедерін, дархан даланың келбетін дәл бейнелеп, оның сипатына лайық қисынмен атаған. Табиғаттағы әрбір заттарға, тау-тас, өзен-көлдерге берілген атаулар ұрпақ үшін - үлгі, ұлттық тілдің сарқылмас қазынасы. Бұқар жырау ауданының тарихи тұрғыда өзіндік қалыптасқан жер-су атауларының жүйесі бар. Дәстүрлі жер-су атаулары жер сипаты, оның географиялық ерекшеліктері туралы мағыналарды қамтиды.
Бұрындары қоршаған ортаның кеңістік бағытын немесе түр-түс белгілерін айғақтау мақсатында қазақ халқында ақ, қара, ала, қызыл, сары деген сөздерді қолдану арқылы жүзеге асырылған. Қоршаған ортаны сипаттау, қазақ топонимдеріне тән басты ерекшелік. Мысалы, ақ сөзі - түс, шылау, таза, адал, азық, жас шамасы, белгі мағыналарын білдіреді. Бұл ақ деген сөз түркі тілдерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz