ӘДЕБИ СӨЙЛЕУ НОРМАЛАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті

Тарих эконом және құқық факультеті
"журналистикa" кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырып:Әдеби сөйлеу нормалары және дикция
Журналистика,PRJ-21k

ОРЫНДАҒАН: Ақбота Қабдұлмәжіт _____________
(тегі,аты-жөні) (қолы)

ЖЕТЕКШІ: Гулгул Тулешева _____________
(тегі,аты-жөні) (қолы)

Петропавл 2023жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.ӘДЕБИ СӨЙЛЕУ НОРМАЛАРЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы тілдік норма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Журналисттің сөйлеу мәдениеті . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.ДИКЦИЯ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сөйлеу техникасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Тыныс алу жүйесі,артикуляция жүйесі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Эфир-көрермен алдындағы жауапты сын.Тележүргізуші бағдарламада белгілі бір ой айту барысында кідірмей, ойдың анық,түсінікті жеткізе білуі аса маңызды. Бұл жұмыста тележүргізушінің эфирдағы сөйлеу нормаларын ұстануы мен оны құрудың негізгі ережелері егжей тегжейлі қарастырылады. Телеарнада қызмет жасаймын деген журналист үшін ең маңыздысы тілдік нормалары мен сөйлеу техникасын меңгеруі. Журналистикадағы басты құрал ол - тіл. Тілді дұрыс меңгермерген журналист сапалы дүние шығара алмайды. Мемлекеттік телеарна қай тілде сөйлеп, хабар таратса, мемлекеттік тілде қалыптасады. Журналистика саласында тіл қызметінің атқарар рольдің орасан зор екені сөзсіз.Теледидар ұзақ уақыт бойы адам өмірінің ажырамас бір бөлігіне айналды.Көрермен күнделікті орын алатын оқығалар мен адам өміріне маңызды ақпарттарды телеарналардан алады. Телевизия - бұл болашақтағы киноның бір түрі.Егер,солай болса,сөйлеу нормалары мен сөйлеу техникасын шеберде ұтымды пайдалану қазақ теледидарының ұстанымына айналуы керек. Егер өскелең ұрпақтың санасында қазақ тілінің сөйлеу нормалары қаланса, онда оның жалғыз жеткізушісі теледидар болып табылады.
Мақсаты мен міндеті:Тележүргізушінің сөйлеу мәдениеті мен сөйлеу техникасы,журналистердің сауаттылығын зерттеу.
Зерттеу нысаны:Журналистердің сөйлеу мәдениеті мен сөйлеу техникасы.
Зерттеу пәні:Әдеби сөйлеудің нормалары және дикция
Зерттеу құрылымы:Курстық жұмыс кіріспеден, 2бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.

I.ӘДЕБИ СӨЙЛЕУ НОРМАЛАРЫ.
1.1Бұқаралық ақпарат құралдарындағы тілдік норма
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы тілдік норма-бұл газеттер, журналдар, радио, теледидар және интернет сияқты әртүрлі бұқаралық ақпарат құралдарында грамматиканың, емленің және тыныс белгілерінің дұрыс қолданылуын анықтайтын тіл стандарты. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы тілдік норманың мақсаты-әртүрлі адамдар мен әртүрлі мәдениеттер арасындағы ақпарат пен хабарламалардың нақты және түсінікті берілуін қамтамасыз ету. Ол бұқаралық ақпарат құралдарындағы ақпараттың анық және дәл екендігіне көз жеткізу үшін тілді қолдану ережелерін реттейді. Тілдік норманы сақтау үшін журналистер, жазушылар мен редакторлар дұрыс грамматика мен емлені қолданып, хабарламаның стилі аудиторияның күткеніндей сәйкес келетініне көз жеткізуі керек.БАҚ тілді өз қызметінің негізі ретінде белсенді қолданады және халық үшін негізгі ақпарат көздерінің бірі болып табылады. Осыған байланысты БАҚ дұрыс тіл мәдениетін қалыптастыруға және дұрыс қолдануға жауапты.
Әдеби тілдің дамуы халықтар арасында кеңінен танылуы, ең алдымен, ұлттық әдебиеттің дамуымен байланысты.Мемлекеттік тілге айналған тіліміздің әдеби нормаларын сақтап оны насихаттау ,әр адамның міндеті десек те болады.Қоғамда орын алып жатқан өзгерістерге орай әдеби тілімізге жаңа сөздер еніп,жаңа тіркестердің пайда болуы заңды құбылыс.Күнделікте өмірде қолданыла бермейтін,бірақ телебағдарламарда айтылу керек кірме сөздерде болады.Әдеби тіл-бұл сөйлеуде де, жазуда да қолданылатын, белгілі бір жүйеге енетін тілдік белгілер. Бұл әр халықтың мәдени рухани әлеміне байланысты өзгеретін тарихи құбылыс. Қазақ халқының тарихында оның әдеби тілінің қалыптасуы мен дамуы ауызша әдебиет пен көркем шығармалармен тікелей байланысты.Бұл екеуі тарихи даму кезеңдерінде тығыз байланыста болатыны және бір-біріне ықпал ету арқылы дамығаны белгілі.Халқымыздың ауызша таралған сақталған көркем тілі жаңа жазбаша әдеби тілге айналды, тілді қолдану заңдары мен оның нормалары әртүрлі кезеңдерде өзгерді, сұрыпталды және жетілдірілді.Әдеби тілді дамыту және халықтар арасында кеңінен тану - бірінші кезекте ұлттық әдебиеттің дамуымен байланысты. Қазіргі қазақ тілі, әдеби тіл нормалары өз дамуының ең жоғары сатысына көтерілді. Бүгінгі таңда мемлекеттік тілге айналған әдеби тілдің нормаларын сақтау, оны насихаттау -бұл тілдің өкілі болып табылатын әр адамның парызы. Үнемі жаңарып, жасарып отыратын әдеби тілдің норма шығару жүйелерін дамыту процесінде диктор да зиялы қауымның өкілі ретінде сапалы қатысуы керек. Қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерге байланысты жаңа сөздердің әдеби тілге енуі, жаңа сөз тіркестерінің пайда болуы заңды құбылыс болып табылады. Күнделікті тұлғааралық қарым-қатынаста қолданылмайтын, бірақ арнайы ақпараттық бағдарламаларда айтылуы керек басқа тілдерден ауысатын кірме сөздер болады. Бұрын-соңды қолданылмаған сөздерді айтуға келгенде диктордың артикуляциялық базасы бірден икемге келе бермеуі мүмкін. Міне, сондықтан да мұндай сөздердің мағынасын сөздік арқылы дұрыс айтып үйрену - болашақ диктор үшін оқу орнында-ақ атқарылатын міндеттердің бірі.
Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің қалай болуы жазушының, сөйлеушінің еркіндегі нәрсе емес.Әр тілдің өз ішкі заңы мен ережелері бар. Дұрыс құрастырылған сөйлем ұғымы да дұрыс және адамға әсері басқаша болады. Сөйлем,сөз құрардың алдында қазақ әдеби тілінің ережелерін дұрыс білген жөн. Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі тұрақты болып келеді.Материал мәтініне осылай деп орынсыз,мәнсіз сөздердіде тықпалай бермеу керек.Қанатты сөздер немесе мақал-мәтел болсын олардың мазмұның дұрыс оқып,біліп көз жеткізіп барып қолданған жөн.Әр жазылған сөйлем екі түрлі мағына бермей,оқырманға дұрыс жеткізілуі тиіс.Ойымызды дұрыс жеткізу,әр сөздің мағынасын жақсы білу деген сөз.Өйткені,ойымыз түсініксіз болса,сөйлеміміз де түсініксіз болып шығады.Ойды дұрыс жеткізе алмау,журналисттің мәдениетінің төмендігін көрсетіп қана қоймай,адамдардың бір-бірін түсінуін қиындатады. Орфоэпия заңдарын, яғни сөздерді дұрыс айту ережелерін меңгеру, сөйлеу процесінде бүгінгі күннің талаптарына сәйкес қалыптасқан әдеби тілдің мөлшерін сақтау-болашақ диктор үшін маңызды міндеттердің бірі.
Қазіргі таңда қазақ тілінде 449 газет шығады екен.Бұл басылымдарда қазақ тіліміздің мәселелерін көтеріп оның дамуына,сондай-ақ оны аты заңда көрсетілген мәртебеге сәйкес жазудан ешқашан жалықпаған. БАҚ тілін тілдік нормаға сай қолдану, мерзімді баспасөздің лингвистикасын сақтау - баспасөздің мәдениеті, яғни, тілдік норманың талабы.Бұқаралық ақпарат құралдарындағы тілдік норманың мақсаты-әртүрлі адамдар мен әртүрлі мәдениеттер арасындағы ақпарат пен хабарламалардың нақты және түсінікті берілуін қамтамасыз ету. Ол бұқаралық ақпарат құралдарындағы ақпараттың анық және дәл екендігіне көз жеткізу үшін тілді қолдану ережелерін реттейді. Мәулен Балақаев: Әдеби тіл қалыптасқан нормалы тіл болса, әдеби тілге сіңіскен, әдеби тілде орныққан тіл айлықтары тілдік нормаға жатады-деген.Сол себепті тілдік норма сөздің қолданылуында, дұрыс айтылуында, сөйлем құрылыснда, грамматикалық ережені дұрыс қолдануда жалпы айтқанда,барлық тілде сақталуы керек. Тілдік норманы бірнеше түрге бөлуге болады, оны сөздің қолдану нормасы, сөздің емлесін сақтау, дұрыс емле - орфографиялық норма, дұрыс сөйлеу - орфоэпиялық норма, сейлем құрамындағы норма - синтаксистік, ал дұрыс жұмсаудағы норма - грамматикалық деп жіктеуге болады. Әдеби тілдік нормалардың осы бірізділігін сақтау тіл мәдениетін арттырудың негізгі жолдарының бірі болып табылатынын біздің мамандар көптен айтып келеді. Норма-бұл тілді таңдау дағдыларының жетілу кезеңінде туылған саналы іс-әрекеттің өнімі. Ақыр аяғына келгенде, тілді өз орнында, ретімен, шашыратпай еркін қолдану, әр сөзді көркем тілде сенімді түрде айта білу-ауызекі сөйлеуге, ауызша шеберлікке әкеледі. Ана тілімізді еркін пайдалану және стилистикалық ерекшелігімізді көрсетіп, ауызекі сөйлеуге үйрену үшін біз көркем әдебиет тіліне назар аударып, автордың тіліне ілесуіміз керек.Тілдік байланысты іске асыру үшін біз тілдік норманын үш түрлі принципте қолданамыз:1) тілдік норма қоғамның барлық мүшелеріне түсінікті жалпы сипатқа негізделеді.2) тілдік нормаға тән екінші қағида - тұрақтылық.3) тілдік материалдарды дұрыс алмастан іріктеп пайдалану. Осылайша, ауызша өнердің қадір-қасиетін үнемі жетілдіріп отыру, тілдің әсемдігін көрсету, тілдік ортаны, сөйлеу мәдениетін дамыту, олардың жауапкершілігін, ұқыптылығын арттыру қажет.
Басқа тілдік нормалардан (диалектілерден) әдеби тіл нормасының өзіндік ерекшелігі бар. Әдеби тілдің нормалары оқулықтарда, сөздіктерде, әлеуметтік зерттеулерде пайда болады. Тиісті әдебиеттерде көрсетілген қағида, ережелерді сақтамау нормадан ауытқу болып саналады. Бірақ сөздіктерде жазылмаған сөздерді әртүрлі оқулықтар мен детерминанттарда табу мүмкін емес. Баспасөздің тілі мен стиліне қойылатын басты талап-қысқалық, нақтылық. Яғни, хабарлама қысқа және түсінікті болуы керек. Ал жинақылық-бұл баспа бетін, яғни газет бетін үнемдеу. Қазақтың мерзімді баспасөзі бірден қалыптаспаған.Мерзімді баспасөз тілінің тууы газет-журналдардың басталуымен тығыз байланысты болса да,сол кездегі жазба тілі жалпыұлттық тілдің нормаларынан ауытқып кетпеген.Демек,баспасөз тілі жалпыұлттық негізінде дамып көрініс табатын сала екенін байқаймыз.Бұл дегеніміз жалпыұлттық тілдің нормаларын түсініп,лексикалық сөздерді түсініп,дұрыс қолдана алуды баспасөз тілі дейміз.Мысалы,кейбір газеттердің сөзін жатық деп жатамыз.Бұл олардың тілдік қорды жақсы пайдалана алатынның белгісі.Сол үшін ауыз әдебиетімізді,тарихымызды жақсы біліп,көркем әдебиеттерді көп оқуымыз қажет. Баспасөз тілінің проблемасы-қоғамды, қоғам мүшелерін тәрбиелеу құралы. Себебі тіл-ұлттың қазынасы. Тілдік нормаға сәйкес баспасөз тілін қолдану, мерзімді баспасөз лингвистикасын сақтау (газеттер, журналдар) - баспасөз мәдениеті, яғни тілдік норманың талабы.

1.2
Тіл мәдениеті әдеби нормамен тікелей қатысты. Тіл білімінде қалыптасқан тұжырымдарға сүйенсек,тіл мәдениеті - әдеби тіл нормаларын дұрыс сақтау әрекеті болып келеді.Сонымен тіл мәдениеті -сөздерді дұрыс қолданып, құрастырып,дұрыс дыбысталу болып саналады. Әдетте, жақсы сөйлеу сөйлеушінің (жазушының) мәдениетінің жоғары деңгейін көрсетеді, сондықтан қарым-қатынасты тиімдірек етеді. Журналистің сөзі оның жеке мәдениетінің деңгейін ғана емес, сонымен бірге оның шығармалары жарияланған басылымның мәдениетін де көрсетеді. Қазіргі баспасөздің сөйлеу мәдениетінің деңгейі тез төмендеуде. Мұны тек сөйлеу мамандары ғана емес, сонымен қатар журналистердің өздері де, оқырмандар да мойындайды. Әрине, бұл ұстанымды жалпы қоғамдағы және тілді қолдану саласындағы жалпы тенденциялармен ақтауға болады. Дегенмен, бұл мәселеде "төртінші биліктің" рөлі соншалық, журналистер өз кезегінде сөйлеу мәдениетінің қандай деңгейін қалыпқа келтіруге жауапты. Журналистердің сөйлеуін оқырман күнделікті қабылдайды және осылайша оның сөйлеу бағдарларының қалыптасуына ең күшті және терең әсер етеді. Қазіргі баспасөздің сөйлеу мәдениетінің деңгейі тез төмендеуде. Мұны тек сөйлеу мамандары ғана емес, сонымен қатар журналистердің өздері де, оқырмандар да мойындайды. Әрине, бұл ұстанымды жалпы қоғамдағы және тілді қолдану саласындағы жалпы тенденциялармен ақтауға болады. Дегенмен, бұл мәселеде "төртінші биліктің" рөлі соншалық, журналистер өз кезегінде сөйлеу мәдениетінің қандай деңгейін қалыпқа келтіруге жауапты. Журналистердің сөйлеуін оқырман күнделікті қабылдайды және осылайша оның сөйлеу бағдарларының қалыптасуына ең күшті және терең әсер етеді. Тілде норма ұғымы бар, яғни сөздерді қалай айту немесе қолдану керектігін, оларды сөз тіркестері мен сөйлемдерге қалай қосу керектігін білуіміз қажет. Норманы сақтау тілді білетін адам үшін соншалықты оңай болып көрінеді, нормалардан ауытқып кеткен жағдайда тыңдаушылардың немесе оқырмандардың санасына әсер етеді. Кәсібі жоғары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.