Психологиялық бейімделу компоненттері
КІРІСПЕ
Өзектілігі: Қазіргі заманның талабы, жас ұрпақты жеке тұлға етіп тәрбиелеу, ол тұлғаның дүниетанымы кең, өзін - өзі қоғамда, өзі білім алып жатқан оқу орнындағы ұжымда бақылай алатын және кез-келген ортада өз-өзін таныта білетін болуы қажет. Бұл міндеттер баланың сол оқу орнына бейімделуімен тығыз байланысты. Осы аталған міндеттерді шешу қазіргі кездегі психолоиялық - педагогикалық ғылымның басты міндеті болып саналады. Студент -- материалдық және рухани өмірде жоғары кәсіби және әлеуметтік рөлдерді орындау үшін белгілі бір бағдарламамен іс-әрекеттері ұйымдастырылатын әлеуметтік жеке тұлға.
Студенттік жасқа әлеуметтік тұрғыдан жетілу кезеңі сәйкес келеді. Бұл кезеңнің белгісі білім алудың аяқталу кезеңі, еңбекке деген белсенділік, қоғамдық жұмыстар, заң алдындағы жауапкершілік, жанұя құру, бала тәрбиесі болып келеді. Қазіргі кезде студент қоғамдағы сан жағынан алғанда алдыңғы орындардың бірінде. Оған әркімнің де көзі жетеді. Соңғы жылдардағы білім беру, оның ішінде жоғары білім беру жүйесінде болып жатқан елеулі өзгерістерге байланысты арнаулы орта білім, жоғары білім, жоғары білімнен кейінгі екінші жоғары білім, магистратура, аспирантураларда білім алып жатқан жастардың саны арта түсуде.
Студенттер - қоғамның ірі интеллектуалдық әлеуеті. Студенттердің әлеуметтік құрылымы негізінен біздің қоғамымызды әлеуметтік құрылымын айқындайды.
Белгілі Кеңес Одағының психологы Б.Г. Ананьев студенттік кезең, жеке адам тұрғысынан алғанда, адамгершіліктік және эстетикалық сезімдердің белсенді түрде даму кезеңі, ересек адам ретінде азаматтық, саяси - қоғамдық және кәсіби мамандық міндеттерінің тұрақталу, толысу кезеңі деп көрсетеді.
Қазіргі таңдағы ғылым мен тәжірибеде бейімделу түсінігі студенттердің дайындығының тиімділігін жоғарлату әдісін өңдеумен айналысады. Студенттердің бейімделуі білім берудің фундаменталді сурақтарының қатарына жатады. Демек, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау жеке тұлғаның дамуы, мамандандыру, студенттердің әлеуметтенуі. Оқу орнына студенттердің бейімделуінің сәтті болуынан студенттің мамандануы жақсы қалыптасады және қоғамдық ортада дамуы жүзеге асады.
Бейімделу - әлеуметтік ортаға жеке тұлғаның үнемі белсенді лайықтану үрдісі, сондай - ақ осы үрдістің нәтижесі. Мінез - құлықтың сипатын анықтайтын осы құрам бөліктердің ара қатынасы жеке тұлғаның мақсаттары мен құндылық бағыттарына және олардың әлеуметтік ортада жүзеге асырылу мүмкіндігіне тәуелді. Әлеуметтік бейімделу үздіксіз жүріп жатса да, бұл түсінік әдетте жеке тұлға іс - әрекетінің және оның қоршаған адамдарының күрт өзгеру кезеңдерімен байланысады.
Бейімделу үрдісінің негізгі типтері жеке тұлғаның қажетсіну мен мотивтерінің құрылымына байланысты қалыптасады: 1) белсенді тип - әлеуметтік ортаға белсенді ықпал жасаумен сипатталады; 2) енжар тип - топтың құндылық бағыттары мен мақсаттарын енжар, конформды қабылдаумен анықталады. Студенттердің үйреніп кетуі, ең алдымен, орта мектеп пен жоғары оқу орнындағы оқыту тәсілдерінің сәйкес келмеуімен қиындатылады. Мекетппен салыстырғанда басқа мәнермен баяндалатын дәрістерді толық түсінбеу, күнделікті бақылаудың болмауы, ең басында студенттердің үлгірімі мен хал - жағдайына теріс әсер етуі мүмкін, ал кейде көңілі қалу мен өз күшіне сенбеуіне де әкелуі мүмкін. Лайықтануды сонымен бірге тұрмыстық шарттарының өзгеруі де баяулатады, сондықтан басқа қаладан немесе ауылдан келген студенттер үшін бейімделу әсіресе қиынға соғады. Кейбір бірінші курс студенттері күтпеген қиындықтармен кездесіп, мамандықтың дұрыс таңдағандарына күмәндана бастайды. Олардың басым бӛлігінде өздерінің болашақ мамандығы жайлы білімнің жетіспеушілігі күмән туғызады, бұл, өз кезегінде олардың ұстанымдарын өзгертеді, оқуға қызығушылықтың жоғалуына, үлгірімнің төмендеуіне әкеледі.
Оқу орнындағы оқудың басталуының өзінде, көптеген студенттердің төмен жұмыс қабілеттілігі, тез шаршайтындығы, үрейліліктің жоғары деңгейі байқалады. Аңдаусыз ұстанымдармен басқарылатын адам үйреншікті жағдайларда қарапайым, қайталанатын міндеттердің шешілуін жүзеге асырады. Ал ол жаңа жағдайларға түскен кезінде, барлық міндеттер ол үшін типті емес, яғни оның оларды шешетін стандартты тәсілдері жоқ, оған мінез - құлықтың жаңа алгоритмін, өмірлік міндеттерді шешудің жаңа тәсілдерін жасап шығару қажет. Бірінші курс студенті оның болашақ мамандығымен тікелей байланысты пәндерді тезірек оқығысы келеді, ал оған оқудың бірінші үш жылында жалпы пәндерді оқуға және олардың болашақта арнайы пәндерді оқыған кезінде және кейінгі өндірістік іс - әрекетте қажет болатынына сенуге ұсынады.
Алайда студентті қызықтыру үшін бір сенім аз, сондықтан мотивацияны күшейтіп, оқуға қызығушылықтың артуы мақсатында кіші курстарға мамандықтың кейбір элементтерін енгізеді, оның айқын мысалы --Мамандыққа кіріспе деп аталатын пән болады, өйткені ол барлық факультеттер мен мамандықтарда бар.
Бұл мәселені сәтті шешу сабақ орнының педагогикалық - психологиялық қызметінің дамуымен қатысты.
Мақсаты: Жасөспірімдердің психологиясын, мінез-құлқын, тұлға ретінде даму қарқынын зерттеу. Бейімделу деген қандай термин? және Оның жалпылама мағынасы қандай? деген сұрақтарға жауап табу. Жасөспірімдердің жаңа әлеуметтік ортаға яғни колледждің өмірі, ішкі тәртібіне бейімделу процессі жайлы және де бейңмделу процессі сәтті әрі қиыншылықсыз болу үшін кім атсалысады, қандай іс-шаралар жүргізілетінін зерттеп, зерделеу.
Тақырыпты таңдауды дәйектеу және міндеттері: Студенттердің оқу орнына бейімделу түсінігі біраз еңбектерде қарастырылған. Біраз авторлар бейімделу - академиялық нәтижеден бейтаныс та сандаған факторларды ынта ететін күрделі, ен қырлы боп келеді деп есептейді (Baker,
1984.) Бірінші курс студенттерінің сабақ орындарына, білік жүйесіне бейімделу процесін сандаған ғылымдар саласы зерттейді. Психология ғылыми тұрғысынан әдепкі сабақ жылындағы студенттердің бейімделу процесінің құрылымы бойынша жүргізген зерттеуде автор студенттердің білік беру мекемелерінде оқуға бейімделуінің мәні оқытушылардың білік пен білім дағдыларын студенттерге тікелей беруінде ғана емес, сонымен бірге әр студенттің жеке тұлғасын дамытуда, оның әлеуметтік тәжірибесін байытуда.
- Жасөспірімдердің психологиялық-педагогикалық сипаттамасын зерттеу;
- Зерттеу баысында бейімделу және оның мағыналары жайлы сондай-ақ қандай ғалымдар осы тақырыптарда үлес қосқанын зерттеу;
- Бірінші курсс студенттерінің бейімделу проццесіі жайлы мәліметтер жинақтау және эксперименттер жүргізу үшін белгілі бір колледжді таңдау;
- Бірінші курсс студенттерінің медициналық колледжде соның ішінде Қарағанды медициналық колледжінің мысалындағы бейімделу проццесін талдау;
-Қарағанды медициналық колледжінің бірінші курсс студенттеріне бейімделу проццесінде қандай іс-шаралар жүргізілетіні және жалпы бірінші курсс студенттерінің бейімделуі жайлы эсперимент-зерттеу жұмысын жүргізу
Ғылыми зерттеу әдіснамасы: Бұл жұмыста ғылыми зерттеудің заманауи әдістемесі, оның ішінде теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістері қолданылды. Зерттеу мәселесі бойынша әлеуметтану, жаратылыстану, педагогика және психология сияқты әр түрлі ғылым салаларындағы әдебиеттерге шолу жасалды. Зерттеу тақырыбымен байлан ысты көптеген ғылыми мақалаларға, кітаптарға, интернет-ресурстарына контент-талдау әдісі арқылы шолу жасалды.
Зерттеу нысаны: Студенттік топтың қалыптасуы жағдайында студенттердің бейімделуі.
Зерттеу пәні: Бірінші курсс студенттерінің бейімделу процессінің мазмұны
Зерттеу болжамы: Егер бірінші курсс студенттері колледж табалдырығын алғаш аттаған күннен-ақ психологтар, кураторлары және басқа да педагогтар бейімделу процессінде студенттерге қолдау көрсетіп арнайы іс-шаралар жүргізетін болса бейімделу процессі сәтті өтеді.
1-тарау. Психологиялық-педагогикалық қолдаудың теориялық негіздері медициналық колледжге бірінші курс студенттерін бейімдеу
0.1. Жасөспірімдердің психологиялық-педагогикалық сипаттамасы
Жасөспірімдік шақ - кардиналдық өзгерістермен байланысты балалық шақтан жасөспірімдік кезеңге өтудің басына сәйкес келетін онтогенездің критикалық кезеңдерінің бірі. Бұл кезең адамның тез өсуімен, жасөспірімнің психофизиологиялық ерекшеліктеріне айтарлықтай әсер ететін жыныстық жетілу саласында организмнің қалыптасуымен сипатталады.
Отандық психологиялық әдебиеттерде жас жеткіншек пен үлкен жастық шақ деп ажырату әдетке айналған. Бұл психикалық дамуды кезеңге бөлумен сәйкес келеді D.B.Elkonin, 10-11 жастан 17 жасқа дейінгі (10-11 жастан 14-15 жасқа дейін - кіші; 15 жастан 17 жасқа дейін - үлкен жасөспірімдік) жасөспірімдік кезеңнің шекарасын анықтаған.
D.B. Elkonin бойынша психикалық дамуды кезеңге бөлу схемасы.
1-суретте көрсетілген.
Сурет-1. D.B. Elkonin-ның психологиялық даумуды кезеңге бөлуі
Жасөспірімдік шақ әлеуметтік-тарихи сипатқа ие. Бұл жас салыстырмалы түрде жақында ғана дамудың дербес кезеңі ретінде ерекшеленді және оның шекаралары өте ерікті. 18 ғасырға дейін балалық шақтың аяқталуы жыныстық жетілумен байланысты болды, ол аяқталғаннан кейін бірден ересек өмірге кіру кезеңі келді. Алғаш рет J.J. Russo Француз философы, жазушысы, ағартушылық дәуірінің ойшылы жасспірімдік шақты екінші туылу деп атап, өзін-өзі танудың өсуінің маңыздылығын атап көрсетеді.
J. ST. Holl 1904 жылы екі томдық Жасөспірімдік кезең: психология және физиологияға, антропология, социология, гендер, қылмыс, дін және білім беруге қатынасы туындысын басып шығарды. Бұл жасөспірімдік кезеңдегі алғашқы елеулі еңбек болды. Sent-Holl бұл кезеңді дауыл мен күйзеліс кезеңі деп дұрыс атады, оны өзін-өзі сананың дағдарысы ретінде сипаттады, оны жеңе отырып, адам дара сезімге ие болады. Ол жасөспірімдер эмоционалды толқында болады деп есептеді: бір сәттегі романтика келесі күннің депрессиясына айналады, бүгінгі апатия ертеңгі күннің мәнерлілігімен ауыстырылады. Жасөспірім мінез-құлқына тән қасиет - ұмтылыстың айқын сәйкессіздігі. Бұл қасиет жасөспірімнің бастан өткерген эмоционалдық күйлерімен байланысты психологиялық жайсыздық, алаңдаушылық, жалғыздық сезімі және т.б.
E.Eriksonның Балалық шақ және қоғам оның кітабында адамның сегіз түрлі дағдарысының үлгісі ұсынылған. Ericsonның пікірінше, адамдар өз дамуында сегіз кезеңнен немесе қақтығыстардан өтеді. Тұлға дамуының сегіз кезеңінің әрқайсысында даму міндеттерінің бірі басқаларға қарағанда маңыздырақ болады. Бесінші кезең - жасөспірімдік (12-18 жас).
E.Eriksonның концепциясы бойынша, бұл жасқа дейін адам бірнеше түрлі рөлдерді меңгерген: оқушы, баласы (қызы н\е ұлы), дос ретінде. Бұл жаста адамның барлық көріністерінің әртүрлілігін түсіну және олардың барлығын бір тұлғаға біріктіру маңызды - Мен кіммін?, Менің көзқарасым, сенімім, ұстанымдарым қандай?. Жасөспірімнің жеке басының дағдарысында дамудың өткен барлық сыни сәттері қайта пайда болады және жасөспірім бұрынғы жастардың ол үшін маңызды екенін саналы түрде шешеді. Сонда әлемге деген әлеуметтік сенім, тәуелсіздік бастама жеке тұлғаның жаңа тұтастығын - сәйкестікті тудырады.
Отандық психология мен педагогикада отандық психолог L.S.Vigotskiy, жеке тұлғаның адамзат мәдениеті мен өркениетінің құндылықтарын меңгеру процесінде психиканың дамуының мәдени-тарихи теориясын жасады. L.S.Vigotskiy жасөспірімді тарихи тәрбие ретінде қарастырды. L.S.Vigotskiyдің пікірлері яғни айтуы бойынша, жасөспірімдік кезең жабайы адамдарда жоқ және қолайсыз жағдайларда біршама төмендеуге бейім, көбінесе жыныстық жетілудің аяқталуы мен түпкілікті жетілудің басталуы арасындағы әрең байқалатын жолақты құрайды, ең тұрақсыз және өзгермелі кезең.
D.B. Elkonin L.S. Vigotskiyдің идеяларын дамыта отырып, әрбір психологиялық жасты келесі критерийлер негізінде қарастырады:
1) дамудың әлеуметтік жағдайы;
2) жетекші қызмет түрі;
3) негізгі жаңа біліктері.
Дамудың әлеуметтік жағдайын L.S. Vigotskiy дамушы субъект пен қоршаған орта арасындағы қатынас ретінде қарастырды. Әрбір жас кезеңдерінде дамудың әлеуметтік жағдайы субъектінің алдына нақты міндеттер қояды, оның шешімі берілген жас кезеңіндегі психикалық дамудың мазмұны болып табылады.
Жасөспірімнің дамуының әлеуметтік жағдайының өзгешелігі оны ересектермен әм құрдастарымен қарым-қатынастың әзір жүйесіне қосудан, әзір әлеуметтік функцияларды меңгеруден тұрады. Жасөспірімдік маусым басқарушы әрекетті анықтауда екіұштылықпен сипатталады. Әлдебіреу жағынан, бүлдіршін есеюдің алдында тұр әлі құндылықтар жүйесін, кісілер арасындағы қатынас мен қарым-қатынасты шешуі қажет, екінші жағынан, о жә тағы тәрбиелік жұмыста. Басшы іс - құрбыларымен интимдік әлі дара қарым-қатынас әлі оқу-кәсіби іс-әрекет.
Жасөспірімдердің негізгі жаңа біліктері 2-суретте көрсетілген.
Егде жастағы
жастағы жасөспірімдер-
дің жаңа біліктері
Өзін-өзі анықтау
ө
Профессионалды
өзін-өзі анықтауға дайын
болуы
Өзін-өзі тану
Көзқарас
Жеке басын куәландыру
Өмірлік жоспарлары
Ішкі позиция
ерлерәйелдер
Құндылықты анықтайтын нүкте
Сурет-2. Жасөспірімдердің жаңа біліктері
Өзін-өзі анықтау қажеттілігі белгілі бір семантикалық жүйені қалыптастыру қажеттілігі ретінде әрекет етеді, ол өзі туралы және әлем туралы идеялардың бірлігін білдіреді. Өзін-өзі анықтау, шын мәнінде, жеке адамның өмірдің мәнін іздеу, тудыру және алу міндетін шешуі.
Жасөспірімдердің өзін-өзі анықтауының пайда болуы мен дамуының маңызды психологиялық шарттары олардың құндылық бағдарлары болып табылады, ал өзін-өзі анықтаудың қалыптасуы дамудың сыртқы және ішкі факторларының күрделі өзара әрекеттесуінің нәтижесінде жүзеге асады. Психологиялық сипаттамалармен (мотивтер, қызығушылықтар, тәжірибе және т.б.) астасып жатқан өмірдің әлеуметтік-мәдени жағдайларының әсері Жасөспірімдердің мінез-құлқында, өзіне, өзінің іс-әрекетіне, басқалармен қарым-қатынасына қатынасында көрінеді.
Жасөспірімдік кезеңнің соңында өзін-өзі анықтау процесі дерлік аяқталады, әрі қарай кәсіби дамуға қажетті кейбір әдеттер мен дағдылар қалыптасады. Бұл кезеңде Жасөспірімдер кәсіби өзін-өзі анықтауға назар аударады. Кәсіби өзін-өзі анықтау адамның қабілеттері мен таңдаған іс-әрекетінің мүмкіндіктерін зерттеу мен корреляциясын қарастырады. Егде жастағы жасөспірімдік кезеңдегі кәсіби өзін-өзі анықтау процесінің нәтижесі болашақ мамандығын таңдау болып табылады.
Егде жастағы жеткіншектік шақтың негізгі ісігі - Мен-ді ашу, өзінің жеке даралығын сезіну, Мен өмірдің әртүрлі түрлеріне практикалық қосуға бағыттайтын өмірлік жоспардың пайда болуы. Бұл кезең мазасыздану, қобалжу, тітіркену, физикалық және психикалық дамудың диспропорциясымен, сезімдердің сәйкес келмеуімен, өнімділіктің төмендеуімен сипатталады. Жағымды көріністер үлкен жасөспірімде жаңа құндылықтар, қажеттіліктер, табиғатпен жақындық сезімі болуымен көрінеді.
Өзіндік сананың дамуы жасөспірімдік кезеңнің орталық психологиялық процесі болып табылады. Егде жастағы жасөспірімнің өзін-өзі тануы басқа адамдарды тереңірек түсінуге ықпал етеді және ол бірте-бірте іс-әрекеттер мен әрекеттердің белгілі бір түрлерінен қасиеттерді ажырата бастайды, оларды өз мінез-құлқының ерекшеліктері ретінде жалпылайды және түсінеді, содан кейін оның тұлғалық қасиеттері. Бағалау және өзін-өзі бағалау пәні ең алдымен оқу іс-әрекетімен байланысты тұлғаның қасиеттері және
басқалармен қарым-қатынас.
Егде жастағы жасөспірімдік кезеңде өзіндік тұжырымдаманы, өзі туралы жалпылама идеяны, жеке тұлғаға қатысты көзқарастар жүйесін қалыптастыру процесінде күрт өзгеріс байқалады. Мен-концептісінің сипаттаушы компоненті Мен бейнесі деп аталады, өзіне немесе жеке қасиеттеріне қатынасымен байланысты компонент өзін-өзі бағалау деп аталады.
Мен бейнесі жасөспірімге Мен кіммін? деген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. және Әрі қарай қайда баруым керек?. Осы сұрақтарға жауап беру арқылы жасөспірім өзінің бүгісін жақсы түсінуге және болашаққа неғұрлым шынайы жоспарлар құруға мүмкіндік алады.
Өзін-өзі бағалау - адамның өзі туралы білімімен қатар өзінің физикалық қасиеттерін, қабілеттерін, адамгершілік қасиеттері мен іс-әрекеттерін бағалауды қамтитын өзіндік сананың құрамдас бөлігі.
Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау сипаты тұлғаның белгілі бір қасиеттерінің қалыптасуын анықтайды. Өзін-өзі бағалаудың адекватты деңгейі өзіне деген сенімділікті, өзіндік сынды қалыптастыруға ықпал етеді. Адекватты өзін-өзі бағалауы бар Жасөспірімдердің оқу үлгерімі жоғары, олардың әлеуметтік мәртебесі жоғары. Өзін-өзі бағалауда жоғары бағалауға бейім жасөспірімдер іс-әрекет түрлерінде жеткілікті шектеуді және қарым-қатынасқа көбірек көңіл бөлуді және аз мазмұнды көрсетеді. Агрессивті жасөспірімдер өзін-өзі бағалаудың ең жағымды немесе ең жағымсыз болуымен, алаңдаушылықтың жоғарылауымен, әлеуметтік байланыстардан қорқумен, қиын жағдайлардан шығудың жолын таба алмауымен сипатталады. Өзін-өзі бағалауы төмен жасөспірімдер депрессиялық тенденцияларға бейім.
Егде жасөспірімдік кезеңде жеке тұлғаның қалыптасуы басталады, ол өмір бойы дамиды. Осы жас категориясына қатысты сәйкестікке адамның
Мен-ін ашу, табу, атап көрсету сияқты сипатты белгілер кіреді.
Егде жастық шақ - дүниетанымның қалыптасуының шешуші кезеңі. Бұл дәуірдің идеологиялық көзқарастары әдетте өте қарама-қайшы. Байыпты, терең пайымдаулар аңғал, балалықпен біртүрлі араласады. Сол әңгіме кезінде ол түбегейлі өзгеруі мүмкін тікелей қарама-қарсы, үйлеспейтін көзқарастар бірдей қызу және үзілді-кесілді позиция қорғалады. Егде жастағы жеткіншектің дүниетанымы жеке тұлғаның әлеуметтік бағдарын, оның болашақ әлеуметтік ұстанымын таңдауын және оған жету жолдарын қамтиды.
Жасөспірімдердің психикалық танымдық процестерінің дамуының екі жағы бар - сандық және сапалық. Сандық өзгерістер интеллектуалдық мәселелерді әлдеқайда оңай, жылдам және тиімді шешу мүмкіндігінде көрінеді. Сапалық өзгерістер ойлау процестерінің құрылымындағы жылжуларды сипаттайды: адамның қандай міндеттерді шешетіні емес, оны қалай орындағаны маңызды. Сондықтан психикалық когнитивтік процестердің құрылымындағы ең елеулі өзгерістер интеллектуалдық сферада байқалады.
Теориялық ойлау дамиды. Кіші мектеп жасында игерілген операциялар формальды-логикалық операцияларға айналады (Пиаже бойынша бұл формальды операциялар кезеңі), логикалық ойлаудың басым дамуы. Жасөспірімдік шақта ойлаудың даму процесінде балада мынадай қабілеттер көрінеді: интеллектуалдық мәселелерді шешуде гипотезамен әрекет ете білу; абстрактілі ойларды талдау, абстрактілі пайымдаулардан қателер мен логикалық қайшылықтарды іздеу қабілеті.
Жасөспірімдердің қабылдауы таңдамалы, шоғырланған, талдаушы болады. Ол неғұрлым мағыналы, дәйекті, жүйелі. Жасөспірімдер қабылданатын объектілерді нәзік талдауға қабілетті. Айналадағы адамдарды бағалау кезінде қолданатын тұлға аралық қабылдау стандарттары ерте жастық шақтағыдай жекелеген ересектердің пікірлерімен емес, идеалдармен, құндылықтармен және нормалармен байланыстырады және жалпыланады. Бағалаушы моральдық нормалардың мазмұны одан әрі кеңейіп, тереңдей түседі, олар нәзік және сараланады, жеке-дара ерекшеленеді.
Ырықты және ырықсыз есте сақтаудың дамуымен қатар, оқу материалын есте сақтау процесінде бірте-бірте басым орын алатын логикалық есте сақтау белсенді дамып келеді. Есте сақтау көлемінің ұлғаюы байқалады, жаңғыртылған материалдың толықтығы, жүйелілігі, дәлдігі артады, есте сақтау мен жаңғырту мағыналық байланыстарға негізделеді. Реферат материалды жаттау қолжетімді болады. Зейін көлемі ұлғаяды, сонымен бірге оның қарқындылығын ұзақ уақыт бойы сақтап, бір пәннен екіншісіне ауысу мүмкіндігі артады.
Оқытылатын пәндердің мазмұны мен логикасы, білімді меңгеру сипаты Жасөспірімдерде өз бетінше шығармашылықпен ойлау, салыстыру, мазмұны терең қорытындылар мен жалпылау қабілеттерін дамытады. Оқытудың әсерінен ойлау, зейін және есте сақтау бірте-бірте ұйымдастырылған, реттелетін және басқарылатын процестер сипатына ие болады.
Жасөспірімдерде олардың интеллектуалдық даму деңгейімен, жеткілікті кең дүниетанымымен, білімінің көлемі мен күшімен, кәсіби бейімділіктері мен қызығушылықтарымен байланысты оқуға деген сараланған қатынасы болады. Мектеп пәндеріне қатысты таңдамалылық туындайды: кейбіреулер сүйікті және қажет болады, ал басқаларына қызығушылық төмендейді. Пәнге деген көзқарасқа мұғалімнің тұлғасы да әсер етеді.
Ұйымдастырушылық қабілеттер, тиімділік, іскерлік, іскерлік байланыс орнату, бірлескен істерді келісу, жауапкершілікті бөлу қабілеті қалыптаса бастайды.
Жасөспірімдердің қарым-қатынасы құрдастарымен, қарама-қарсы жыныстың өкілдерімен қарым-қатынасқа ерекше назар аударумен, мұғалімдермен және басқа ересектермен бейресми қарым-қатынастың болуы немесе болмауымен сипатталады. Құрбыларымен қарым-қатынас көп уақытты қажет ететін және өмірде маңызды рөл атқаратын дербес әрекетке айналады. Қарым-қатынаста ең маңызды симпатия мен антипатия сезімін құрбылары бастан кешіреді, қабілеттерді бағалау және өзін-өзі бағалау.
Дәл құрбыларымен қарым-қатынаста Жасөспірімдердің құндылық бағдарларының қалыптасуы басталады, бұл олардың әлеуметтік жетілгендігінің маңызды көрсеткіші болып табылады. Құрбыларымен қарым-қатынаста өзін-өзі растауға ұмтылу, өзін және әңгімелесушіні жақсырақ тануға, қоршаған әлемді түсінуге, өз ойларында, істерінде және әрекеттерінде тәуелсіздікті қорғауға ұмтылу, жеке қасиеттерді көрсету сияқты маңызды қажеттіліктер. Өйткені адалдық, ерік-жігер, жауап берушілік қанағаттандырылады. Құрбыларымен қарым-қатынаста сәтсіздіктер ішкі дискомфорт жағдайына әкеледі.
Жасөспірімдік кезеңнің соңында қарама-қарсы жыныстағы досқа қызығушылық пайда болады, ұнатуға ұмтылу, романтикалық қарым-қатынастар дамиды. Осының нәтижесінде адамның сыртқы келбетіне, киіміне, жүріс-тұрысына көңіл бөлу, жақсы болу қажеттілігі артады. Мінез-құлық аспектісі гендерлік-рөлдік мінез-құлық дағдыларын меңгеруді, өзін еркектік немесе әйелдік стандарттары бойынша салыстыруды және бағалауды қамтиды. Бұл жаста тұлғаның дамуына және әлеуметтік бейімделуге, болашақта серіктесті дұрыс таңдауға ықпал ететін қарама-қарсы жыныспен қарым-қатынас үлгілерін тану маңызды. Қарама-қарсы жыныстағы құрдасқа қосылу қарқынды болуы мүмкін, әдетте, оған үлкен мән беріледі. Өзара қарым-қатынастың болмауы кейде күшті жағымсыз реакцияларды тудырады.
Ата-аналармен, мұғалімдермен және басқа да ересектермен қарым-қатынас ересектік сезімінің әсерінен қалыптаса бастайды. Жасөспірімдер ересектердің бұрын қойылып, орындалған талаптарына қарсылық көрсете бастайды, олардың түсінігінде ересектікпен анықталған тәуелсіздік құқықтарын белсендірек қорғай бастайды. Олар өз құқықтарының нақты немесе көрінетін бұзылуы ауыр әсер етеді, ересектердің өздеріне қатысты талаптарын шектеуге тырысады. Ересек адамға қатысты көрсетілген сыртқы қарсылыққа қарамастан, жасөспірім қолдауды қажет етеді, өз тәжірибесімен бөлісу, өмірінде болған оқиғалар туралы айту қажет, бірақ оған мұндай тығыз қарым-қатынасты бастау қиынға соғады.
Ата-ана үшін оңтайлы ұстаным жасөспірім мен ересек адамның қарым-қатынасы негізінен ересек адамның қандай қарым-қатынас стилін таңдайтынымен анықталады.
Жасөспірімдерге қатысты ынтымақтастық қарастырылады. Ынтымақтастық процесінде жасөспірім мен ересек адамның өзара сыйластыққа, көмекке және сенімге негізделген әлеуметтік қарым-қатынасының жаңа тәсілдері қалыптасады.
Жасөспірімдердің мұғалімдерге және мұғалімдермен қарым-қатынасы күрделене түседі және сараланады. Егер жас жеткіншектердің байланысы мен қарым-қатынасының жетекші мотиві мінез-құлқы немесе оқуы үшін мұғалімнен ынталандыру алуға ұмтылу болса, үлкен жасөспірімде мұғаліммен жеке қарым-қатынасқа деген ұмтылыс пайда болады. Идеал мұғалім бейнесінде оның жеке адами қасиеттері - түсіну, эмоционалды жауап беру, ақкөңілділік, яғни олар мұғалімнен үлкен досын көргісі келеді. Екінші орында мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі, оның білім деңгейі мен оқыту сапасы. Мұғалім мен жасөспірімдердің өзара әрекеттесуінің оңтайлы стилі тәуелсіздікті, жауапкершілікті және алқалылықты, сонымен қатар тұрақты, талапшыл бақылауды және оқу нәтижелерін әділ бағалауды біріктіретін демократиялық болып табылады.
Сонымен, мынадай қорытынды жасауға болады - жасөспірімдік шақ онтогенездің күрделі кезеңдерінің бірі, балалық шақтан жасөспірімдік кезеңге өтудің басталуымен сәйкес келеді, кардиналдық өзгерістермен байланысты. Психикалық дамудың жас периодизациясы бойынша D.B. Elkonin, жасөспірімдік кезеңнің шекарасы 10-11 жастан 17 жасқа дейін (10-11 жастан 14-15 жасқа дейін - кіші; 15 жастан 17 жасқа дейін - үлкен жасөспірім).
Жасөспірімнің дамуының әлеуметтік жағдайының ерекшелігі оны ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынастың жаңа жүйесіне, жаңа әлеуметтік функцияларды игеруге қосу болып табылады. Жетекші қызметі - құрдастарымен интимдік және жеке қарым-қатынас, оқу сондай-ақ кәсіби қызмет.
Жасөспірімдердің негізгі жаңа біліктері: өзін-өзі анықтау, кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық, өзіндік сана, тұлғалық, дүниетанымдық, гендерлік-рөлдік мінез-құлық дағдыларын меңгеру.
0.2. Бейімделу: түсінігі, түрлері, белгілері
Қазіргі уақытта бейімделу термині білімнің көптеген салаларында жеткілікті түрде кеңінен қолданылады. Этимологиялық жағынан бейімделу ұғымы латынның adaptatio - бейімделу сөзінен шыққан. Оны ғылыми айналымға неміс физиологы Г.Оберт енгізген.
Бейімделу - кең мағынада - өзгеретін сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделу. Бейімделу мүмкіндігі тірі материяның әмбебап қасиеті. Ол өзінің қызмет етуінің барлық деңгейінде жүзеге асырылады: жасушадан организмге, организмнен популяцияға, популяциядан экожүйеге дейін.
Бейімделу ұғымы пәнаралық ұғымдардың бірі болып табылады. Адам өміріндегі бейімделудің маңызы оны зерттеудің жоғары белсенділігін, ғылыми ортада бейімделу мәселелеріне деген шексіз қызығушылықты анықтайды. Әдебиеттерді шолу ғылыми білімнің әртүрлі салаларындағы бейімделу мәселесіне теориялық көзқарастардың кең ауқымы туралы айтуға мүмкіндік береді, ол жүргізілетін зерттеу міндеттерінің ерекшеліктерімен, сондай-ақ олардың айырмашылығымен байланысты, жеке ғылыми мектептерде қабылданған тәсілдерде.
Осы ұғымның анықтамасын қарастырайық. Биологияда бейімделу биологиялық болмыстың тұрақты және өзгермелі орта жағдайларына бейімделу процесі. Эволюция процесінде қалыптасқан бейімделу механизмдері үнемі өзгеріп отыратын қоршаған орта жағдайында организмнің тіршілік ету мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Осы процестің арқасында адам-қоршаған орта жүйесінде тепе-теңдікке қол жеткізіледі.
Медицинада бейімделу мәселесі бір бейімделу процесінің екі формасын - денсаулық пен ауруды бейнелейтін норма және патология сияқты ұғымдармен тығыз байланысты.
Физиологтардың түсінігінде бейімделу - бұл өзгерген тіршілік жағдайында жануар мен адам ағзасының ұзақ мерзімді белсенді өмір сүру мүмкіндігін және дені сау ұрпақты көбейту мүмкіндігін қамтамасыз ететін функционалдық жүйелердің басқару механизмдерінің тұрақтылығына қол жеткізу процесі. ұрпақтары.
Этнографиядағы бейімделу - өзгерген стереотиптердің дамуы арқылы пайда болатын этникалық топтардың қоршаған орта жағдайларына (ландшафт) бейімделуі,мінез-құлық.
Антропологиядағы бейімделу биологиялық сипаттамалардың қоршаған ортамен белгілі бір тепе-теңдік күйіне максималды жақындауы. Шындығында, бұл фитнестегі оптимумға жету процесі және бұл процесс экологиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты үздіксіз жүреді.
Философияда бейімделу ұғымы тірі ағзалардың құрылымы мен қызметіндегі мақсаттылықтың көрінісі ретінде түсіндіріледі.
Әлеуметтік-психологиялық концепцияларда бейімделу ұғымы тар және кең мағынада қарастырылады. Кең мағынада бейімделу ...жеке тұлға мен қоршаған орта арасындағы олардың құрылымдары, қызметтері мен мінез-құлқы үйлестірілген кез келген өзара әрекеттесу деп түсініледі. Тар мағынада бейімделу индивидтің шағын топпен, көбінесе өндірістік немесе студенттік топпен қарым-қатынасы аясында қарастырылады.
Бұл жерде бейімделу процесі деп адамның шағын топқа енуі, қалыптасқан нормаларды, қатынастарды меңгеруі, оның мүшелері арасындағы қарым-қатынас құрылымында белгілі бір орын алуы түсініледі. Бейімделуді зерттеудегі бұл аспектінің ерекшеліктері, біріншіден, жеке адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас жеке адам мүшесі болып табылатын шағын топтар арқылы делдалдық ретінде қарастырылады; екіншіден, шағын топтың өзі жаңа әлеуметтік ортаны - жақын ортаның сферасын құра отырып, бейімделу әрекетіне қатысатын тараптардың біріне айналады, оған адам бейімделеді.
Түсініктемелердің алуан түрлілігіне қарамастан, келесі тармақтар барлық анықтамаларда ортақ:
- бейімделу организмнің табиғи қасиеті ретінде әрекет етеді;
- бейімделу процесі әрқашан екі объектінің өзара әрекетін қамтиды;
- мұндай өзара әрекеттестіктің негізгі мақсаты - дәрежесі мен сипаты айтарлықтай кең шектерде өзгеруі мүмкін жүйелер арасындағы үйлестіру;
- Мақсатқа жету белгілі бір өзгерістерді қамтиды өзара әрекеттесетін жүйелер.
Зерттеу барысында келтірілген бейімделу түрлерін 3-суретте қарастырады:
Адаптация түрлері
Биологиялық
Психологиялық
Әлеуметтік
Сурет 3. Бейімделудің түрлері
Биологиялық, психологиялық та, әлеуметтік бейімделу де жалпы бейімделу тетіктері аясында жүзеге асатыны анық, бірақ олардың әрқайсысының жүзеге асуында өзіндік ерекшеліктері бар.
Адамның биологиялық бейімделуі - эволюция процесінде пайда болған қоршаған дүние жағдайларына бейімделуі. Биологиялық бейімделу адамның жаңарған орта жағдайлары мен тіршілік жағдайында гомеостазды сақтау мақсатында өзгермелі жағдайларға бейімделуінен көрінеді. Гомеостаз - бұл тепе-теңдікті бұзатын ішкі және сыртқы факторларға қарсы әрекет ету арқылы жүйенің динамикалық тепе-теңдігін сақтау.
Биологиялық бейімделу денсаулық пен ауру критерийлерінің дамуының негізі болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы денсаулық және ауру ұғымдарына мынадай анықтамалар берді. Денсаулық - бұл аурудың немесе мүгедектіктің болмауы ғана емес, толық физикалық, психикалық және әлеуметтік салауаттылық жағдайы. Ауру - организмнің, оның жеке жүйелерінің әртүрлі зақымдаушы факторлардың әсерінен зақымдануынан туындайтын, реттелу мен бейімделу жүйесінің бұзылуымен және жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуімен сипатталатын ерекше ауру түрі.
Осыған сәйкес денсаулық - адамның қоршаған ортаға барынша бейімделу жағдайы. Егер бейімделу қабілеті төмендеп, бейімделу кезеңі кешіктірілсе, біз ауру туралы айтамыз.
Ағзаның жаңа жағдайларға бейімделу процесінде фенотиптік және генотиптік бейімделу ажыратылады.
Генотип деп организмнің барлық гендерінің немесе оның тұқым қуалайтын факторларының жиынтығы түсініледі. Генотиптік бейімделу кезінде организмде популяциялардың, этникалық топтардың және нәсілдердің жаңа тұқым қуалаушылық белгілері ретінде тұқым қуалайтын және генотипте бекітілген терең морфофизиологиялық өзгерістер орын алады.
Фенотип деп организмнің белгілері мен қасиеттерінің жүйесі, белгілі бір орта жағдайында генотиптің жүзеге асу нәтижесі түсініледі. Фенотип тұқым қуаламайды. Фенотиптік бейімделу алдын ала қалыптасқан тұқым қуалайтын бейімделу реакциясын емес, оның сыртқы орта әсерінен қалыптасу мүмкіндігін қарастырады.
Психологиялық бейімделу психикалық процестер деңгейіндегі жағдайлар мен міндеттерге бейімделу ретінде ашылады және жеке тұлғаның ішкі әлемін қоршаған ортаның әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық талаптарына, адамдардың әлеуметтік өмір сүру жағдайлары мен мазмұнына жақындату процесі болып табылады, әлеуметтік рөлдік функцияларды орындау мүддесіне сәйкес өмір сүру. Бұл жеке адам мен қоршаған ортаның өмірі мен қызметінің ішкі және сыртқы жағдайларын үйлестіру, адамның табиғи және әлеуметтік ортаны барлық көріністерінде белсенді түрде дамытуы.
Психологиялық бейімделу тұлғаның әлеуметтенуінің негізгі механизмі ретінде күрделі жүйе болып табылады. Психологиялық бейімделу компоненттері 4-суретте көрсетілген.
Психологиялық
бейімделу
Когнитивті,
Психикалық процесстер
Эмоционалды
-
сезімдік процесстер
Мінез-құлық процесстері
Сурет 4. Психологиялық бейімделу компоненттері
Әрбір компоненттің өзіндік көрсеткіштері бар. Когнитивтік компоненттің көрсеткіштері интеллект дамуының сипаттамасы болып табылады; эмоционалдық компоненттің көрсеткіштері - алаңдаушылықтың сипаттамалары; мінез-құлық компонентінің көрсеткіші ретінде адамның эмоционалдық тұрақтылық деңгейі қолданылады.
Психологиялық бейімделудің негізгі құрамдас бөлігі - адамның қоғам талаптарына және өз қалауына бейімделуі. Психологиялық бейімделу үдерісіндегі маңызды сәт әлеуметтік рөлдерді қосу және өзгерту мүмкіндігі болып табылады. Бейімделудің тиімділігі тек қолданылатын рөлдер санына ғана емес, сонымен қатар олардың таңдауының негізделуіне және сәйкестігіне де байланысты. Сондықтан психологиялық бейімделу критерийлерінің бірі - адамның әлеуметтік топтағы орнын, өзінің нақты мүмкіндіктері мен қабілеттерін сыни тұрғыдан бағалай алуы.
Әлеуметтік бейімделу ұғымын 20 ғасырдың басында американдық әлеуметтанушылар У.Томас пен Ф.Знанецкий ғылыми айналымға енгізді. Әлеуметтік бейімделу адамның белгілі бір әлеуметтік ортада қалыптасқан жағдайларға сәйкес өзінің мінез-құлқының үлгісін құру қабілетімен сипатталады. Бейімделу процесі бірнеше кезекті кезеңдерден өтіп, уақыт өте келе дамиды. Бір кезеңнен екінші кезеңге өту кезінде адам өзара байланысты бірқатар міндеттерді шешеді және процестің әрбір келесі кезеңі бұрын қол жеткізген нәтижені қамтиды.
Әлеуметтік бейімделудің бір процесінде өзара байланысты бес кезеңді бөліп көрсетуге болады (5-сурет).
Әлеуметтік бейімделу процессінің кезеңдері
Өзгерістерге деген алғашқы реакция
Бағдарлау
Өзінің позициясын анықтау
ө
Өнімді өзара әрекеттесу
Өзгеріске бағытталған әрекеттер
Сурет 5. Әлеуметтік бейімделу процессінің кезеңдері
Осы кезеңдердің қысқаша сипаттамасына тоқталайық.
1. Өзгерістерге алғашқы реакция. Бейімделу қажеттілігі индивидтің өмірлік жағдайында елеулі өзгерістер болған кезде туындайды. Бұл кәсіби қасиеттерге қойылатын талаптар, жаңа мінез-құлықтарды қолдану немесе болып жатқан нәрсеге бұрын қалыптасқан көзқарасты өзгерту қажеттілігі болуы мүмкін. Бейімделудің бұл кезеңінде негізгі ауыртпалық эмоционалдық компонентке түседі. Жағдайда бағдарлау әлсіз, білім мен тәжірибе жеткіліксіз, әрекеттер бұрынғы тепе-теңдікті қалпына келтіруге және өзара әрекеттесу жүйесін бұрынғы күйіне қайтаруға бағытталған. Тепе-теңдікке жету үшін өзара әрекеттестіктің жаңа жүйесін құру керек. Бірінші кезеңнің құндылығы бейімделу процесінің өзін іске қосу болып табылады. Процестің қалыпты жүруінің шарты эмоционалдық шиеленістің төмендеуіне әкелетін өзгерістер фактісін қабылдау болып табылады.
2. Бағдарлау. Екінші кезеңде әлі де ыңғайсыздық сезімі бар.
Бұл жағдай адамды сканерлеуге және жағдайды талдауға ынталандырады. Бұл кезеңдегі негізгі жүктеме қоршаған ортамен өзара әрекеттесуді орнату үшін қажетті білім қорын қамтамасыз етуге арналған когнитивтік компонентке беріледі. Екінші кезеңнің негізгі міндеті - жағдайға барабар бағдарлау. Адам қоршаған ортаның талаптарын, мінез-құлық пен әрекет етудің ықтимал тәсілдерін білуге мүмкіндік беретін ақпаратты белсенді түрде жинай бастайды. Ақпараттың жеткілікті көлемі жинақталғанда, қоршаған ортаның ерекшеліктері мен оның талаптары зерттелгенде, тұлға бейімделудің үшінші процесіне өтеді.
3. Өз ұстанымыңызды анықтау. Бұл кезең саналы тұлғаның қоршаған ортамен өзара әрекеттесу ерекшеліктерін көрсететін бағдарлау сатысы мен түрлендіруші әрекеттер сатысы арасында дәнекер қызметін атқарады. Жеке позицияны дамытуға байланысты міндеттер ерекше маңызға ие, өйткені әлеуметтік бейімделудің мақсаты қоршаған ортаға жай ғана бейімделу емес, жеке тұлғаның тұтастығын сақтау, ішкі әлеуетін іске асыру жолын іздеу, айналадағы шындықты бұзу болып табылады. Бұл кезең ішкі белсенділіктің жоғары деңгейімен сипатталады. Бұл сыртқы мінез-құлықтың жылдам қайта құрылымдалуын қамтамасыз ететін тұлғаның ішіндегі елеулі өзгерістер. Көбінесе бұл құндылықтарды қайта бағалаумен және өзара әрекеттесетін ортадағы өз орнын қайта қараумен байланысты. Позиция анықталғанда төртінші кезеңге көшу жүреді.
4. Өзгерістерге бағытталған әрекеттер. Бұл кезеңде индивид жағдайды өзгертуге бағытталған нақты әрекеттерге көшеді. Мінез-құлық құрамдас бөлігі мұнда ең үлкен салмақты алады. Бұл кезеңнен өтудің сәттілігі таңдалған мінез-құлық стратегиясының сәйкестігіне де, жеке тұлғаның мақсатты әрекетке қабілеттілігіне де байланысты. Бұл кезең ақпаратты таңдамалы қабылдаумен сипатталады. Қабылдау мен мінез-құлықтың жаңа стереотиптері бекітілді. Жалпы жағдай орындалған әрекеттердің сәттілігіне байланысты өзгеруі мүмкін. Егер стратегия дұрыс таңдалса және ол ойдағыдай жүзеге асырылса, онда өзара әрекеттесу жағдайы теңгеріліп, жаңа қасиеттерге ие болады және бейімделу процесі келесі кезеңге өтеді [5].
5. Өнімді өзара әрекеттесу. Бұл кезең жайлылық пен эмоционалды тепе-теңдік сезімімен сипатталады. Жағдайға қатынасы оң, эмоционалды позитивті компонент басым. Бейімделу процесі адамның жалпы оң күйімен және жайлылық сезімімен аяқталады. Бұл кезеңде адам өнімді іс-әрекетте жүзеге асады және жүйенің жалпы қызметі оң нәтиже береді.
Оңтайлы шешу кезінде бейімделудің әрбір жаңа процесі жеке тұлғаның қызмет ету деңгейін жоғарылатады, оның ішкі ұйымын жақсартады, оны сыртқы ортадан тәуелсіз етеді.
А.Н. Смирнов жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделу критерийлерін анықтады:
- әлеуметтік тұрақтылық (коммуникативтік белсенділік және мәдениет; өзін-өзі бағалаудың адекваттылығы; қалыптасқан әлеуметтік ұстаным; толеранттылық, эмпатия; күйзеліске төзімділік);
- әлеуметтік білім беру (мемлекет талаптарына сәйкес қоршаған әлем және қоғам туралы ғылыми білім негіздерін меңгеру; қоғам туралы білімді тәжірибеде пайдалану; әлеуметтік өзара әрекеттестіктің мәні мен механизмдерін түсіну);
- кәсіби құзыреттілік;
- әлеуметтік ұтқырлық (әлеуметтік рөлдерді қабылдау қабілеті және
жаңаны меңгеру).
Медициналық колледжде 1 курс студенттеріне бейімделу кезінде психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлгісін жасау кезінде біз жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне назар аудардық.
Студенттік өмір бірінші курстан басталады. Дәл бастапқы курстарда студенттің оқуға, болашақ кәсіби іс-әрекетіне деген көзқарасы қалыптасады, сондықтан бірінші сәтсіздік кейде көңілсіздікке, соның салдарынан енжарлыққа, шеттетуге әкеледі. Жасөспірімдердің оқушының жаңа әлеуметтік мәртебесін алуы олардан мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін, мұғалімдермен және курстас студенттермен бірлескен іс-әрекеттегі белсенді позицияны дамытуды талап етеді, бұл оларға осы мәртебеге жақсы сәйкес келуге мүмкіндік береді.
Бірінші курс студентінің өмірге және колледжде оқуға сәтті әлеуметтік бейімделуі әрбір студенттің тұлға, азамат, болашақ маман ретінде одан әрі дамуының кепілі болып табылады.
Сонымен, мынадай қорытынды жасауға болады: бейімделу процесі деп адамның шағын топқа енуі, қалыптасқан нормаларды, қарым-қатынастарды игеруі және оның мүшелері арасындағы қарым-қатынас құрылымында белгілі бір орын алуы түсініледі. Бейімделу түрлері қарастырылады зерттеу: биологиялық, психологиялық, әлеуметтік.
Әлеуметтік бейімделу адамның белгілі бір әлеуметтік ортада қалыптасқан жағдайларға сәйкес өзінің мінез-құлқының үлгісін құру қабілетімен сипатталады. Әлеуметтік бейімделудің біртұтас процесінде өзара байланысты бес кезеңді бөліп көрсетуге болады: өзгерістерге алғашқы реакция, бағдарлану, өз позициясын анықтау, өзгерістерге бағытталған іс-әрекет және өнімді өзара әрекеттесу.
Бір кезеңнен екінші кезеңге өту кезінде адам өзара байланысты бірқатар міндеттерді шешеді және процестің әрбір келесі кезеңі бұрын қол жеткізілген нәтижені қамтиды.
0.3. Бірінші курс студенттерінің медициналық колледжде бейімделу кезінде психологиялық-педагогикалық қолдау моделі
Студенттер колледжге қабылданған сәттен бастап оларды жаңа студенттік өмірге бейімдеу жұмыстары басталады. Бейімделу процесі бірінші курспен ғана шектелмейді, бірақ дәл сол оқу жылының өзінде студентке оның бейімделу үдерісіне психологиялық-педагогикалық қолдау көбірек қажет екендігі жалпы қабылданған.
Орыс тілінің сөздігінде сүйемелдеу біреумен серік немесе гид ретінде жүру дегенді білдіреді. Осыған сәйкес сүйемелдеу серіппе мен алып жүрудің өзара әрекеттесу процесі ретінде қарастырылады, оның нәтижесі еріп жүруді дамытудағы ілгерілеуге әкелетін шешім мен әрекет болып табылады.
Медициналық колледжде студентті сүйемелдеу - бұл ересек пен үлкен жасөспірімнің бірлескен қозғалысы және өзін түсіну мен қабылдауға, қоршаған әлемге бағдарлануға қажетті көмек. сүйемелдеу идеясы келесі мақсаттарды қамтиды: оқушыға объективті түрде берілген әлеуметтік-педагогикалық орта шеңберінде тұлғаның үйлесімді дамуы үшін жағдай жасау; оқу процесінде кәсіби және өмірлік өзін-өзі анықтауға ықпал ету.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде қолдау - білім беру ісіне барлық қатысушылардың оқу процесінде табысты оқуы мен өзара әрекеттесуі үшін әлеуметтік-психологиялық жағдай жасауға бағытталған ересектердің кәсіби қызметі
Психологиялық-педагогикалық бейімделуде сүйемелдеуді оқу процесінде біз әртүрлі сала мамандарының қатысуымен: мұғалімдердің, психологтардың, әдіскерлердің, әлеуметтік және медициналық қызметкерлердің, педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің, әлеуметтік және медициналық қызметкерлердің және де басқа мүдделілердің күш-жігерінің бірлігі арқылы қол жеткізілетін, оқушылардың табысты бейімделуіне ықпал ететін жүйелі шараларды жүзеге асыру деп түсінеміз.
Медициналық колледждің бірінші курс студенттерін бейімдеу шарттар кешені реализацияланған кезде жүзеге асырылуы мүмкін (6-сурет).
Бейімделу
Ішкі жағдайлар
Сыртқы жағдайлар
леу
Арнайы микроәлеуметтік ортаны құру (ұйымдастыру)
Сурет 6. Бірінші курсс студенттерінің бейімделуінің шартты кешені
Ішкі жағдайларды қамтамасыз ету өзін-өзі тану, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі талдау, өзін-өзі бағалау қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асырылады және оқытудың басында студенттерде пайда болатын алаңдаушылықты және басқа да жағымсыз эмоционалдық күйлерді жою жұмыстарын қамтиды. .
Оқушының психикалық және физикалық өмір сүруі мен дамуы үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасау оқу әрекетін оңтайлы ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.
Белгілі бір микроәлеуметтік ортаны ұйымдастыру студенттік топта қарым-қатынасты қалыптастыру бойынша жүйелі жұмысты (студенттің шығармашылық әлеуетін дамыту, қарым-қатынас техникасын жетілдіру, өзекті мәселелердің шешімін таңдауда барынша еркіндік пен жауапкершілікті сақтау, студенттің ұйымшылдығы ұжым, психологиялық климат және т.б.) білдіреді.
Бейімделуде психологиялық-педагогикалық қамтамасыз етудің мақсаты ретінде біз бірінші курс студенттеріне олардың жаңа білім беру кеңістігіне енуіне байланысты проблемалардың туындауының алдын алуда және шешуде, олардың жүзеге асуына жағдай жасауда тиімді психологиялық-педагогикалық көмек көрсетуді, олардың оқудағы және болашақ кәсіби қызметіндегі мүмкіндіктерін реализациялау үшін жағдайлар жасаймыз.
Бірінші курс студенттерінің ойдағыдай бейімделуінің нәтижесі - оқу процесінің әртүрлі талаптарына ішкі ыңғайсыздық сезімінсіз болмай және осы білім беру ортасымен конфликтісіз қатар өмір сүру болып табылады. Бірінші курс студенттері үшін бұл оқу орнының талаптары мен стандарттарына сай болу, өз қажеттіліктерін өзі үшін жаңа ортаға қақтығыс келтірмей жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.
Бейімделу процесі уақытында өтпесе, оқытуға қанағаттанбау және психикалық функциялардың бұзылуы (ойлау, есте сақтау, зейін, қабылдау) дамиды, ол жанжалдың күшеюімен, өзінің әлеуметтік рөлін дұрыс түсінбеумен және денсаулықтың нашарлауымен бірге жүруі мүмкін. .
Сәтсіз бейімделу белгілері төмендеу: өнімділік, шаршау, ұйқышылдық, бас ауруы, депрессиялық көңіл-күй, мазасыздық деңгейінің жоғарылауы болып табылады. Мұның салдары тәртіпті бұзу, үй тапсырмасын жүйелі түрде орындамау, сабаққа келмеу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өзектілігі: Қазіргі заманның талабы, жас ұрпақты жеке тұлға етіп тәрбиелеу, ол тұлғаның дүниетанымы кең, өзін - өзі қоғамда, өзі білім алып жатқан оқу орнындағы ұжымда бақылай алатын және кез-келген ортада өз-өзін таныта білетін болуы қажет. Бұл міндеттер баланың сол оқу орнына бейімделуімен тығыз байланысты. Осы аталған міндеттерді шешу қазіргі кездегі психолоиялық - педагогикалық ғылымның басты міндеті болып саналады. Студент -- материалдық және рухани өмірде жоғары кәсіби және әлеуметтік рөлдерді орындау үшін белгілі бір бағдарламамен іс-әрекеттері ұйымдастырылатын әлеуметтік жеке тұлға.
Студенттік жасқа әлеуметтік тұрғыдан жетілу кезеңі сәйкес келеді. Бұл кезеңнің белгісі білім алудың аяқталу кезеңі, еңбекке деген белсенділік, қоғамдық жұмыстар, заң алдындағы жауапкершілік, жанұя құру, бала тәрбиесі болып келеді. Қазіргі кезде студент қоғамдағы сан жағынан алғанда алдыңғы орындардың бірінде. Оған әркімнің де көзі жетеді. Соңғы жылдардағы білім беру, оның ішінде жоғары білім беру жүйесінде болып жатқан елеулі өзгерістерге байланысты арнаулы орта білім, жоғары білім, жоғары білімнен кейінгі екінші жоғары білім, магистратура, аспирантураларда білім алып жатқан жастардың саны арта түсуде.
Студенттер - қоғамның ірі интеллектуалдық әлеуеті. Студенттердің әлеуметтік құрылымы негізінен біздің қоғамымызды әлеуметтік құрылымын айқындайды.
Белгілі Кеңес Одағының психологы Б.Г. Ананьев студенттік кезең, жеке адам тұрғысынан алғанда, адамгершіліктік және эстетикалық сезімдердің белсенді түрде даму кезеңі, ересек адам ретінде азаматтық, саяси - қоғамдық және кәсіби мамандық міндеттерінің тұрақталу, толысу кезеңі деп көрсетеді.
Қазіргі таңдағы ғылым мен тәжірибеде бейімделу түсінігі студенттердің дайындығының тиімділігін жоғарлату әдісін өңдеумен айналысады. Студенттердің бейімделуі білім берудің фундаменталді сурақтарының қатарына жатады. Демек, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау жеке тұлғаның дамуы, мамандандыру, студенттердің әлеуметтенуі. Оқу орнына студенттердің бейімделуінің сәтті болуынан студенттің мамандануы жақсы қалыптасады және қоғамдық ортада дамуы жүзеге асады.
Бейімделу - әлеуметтік ортаға жеке тұлғаның үнемі белсенді лайықтану үрдісі, сондай - ақ осы үрдістің нәтижесі. Мінез - құлықтың сипатын анықтайтын осы құрам бөліктердің ара қатынасы жеке тұлғаның мақсаттары мен құндылық бағыттарына және олардың әлеуметтік ортада жүзеге асырылу мүмкіндігіне тәуелді. Әлеуметтік бейімделу үздіксіз жүріп жатса да, бұл түсінік әдетте жеке тұлға іс - әрекетінің және оның қоршаған адамдарының күрт өзгеру кезеңдерімен байланысады.
Бейімделу үрдісінің негізгі типтері жеке тұлғаның қажетсіну мен мотивтерінің құрылымына байланысты қалыптасады: 1) белсенді тип - әлеуметтік ортаға белсенді ықпал жасаумен сипатталады; 2) енжар тип - топтың құндылық бағыттары мен мақсаттарын енжар, конформды қабылдаумен анықталады. Студенттердің үйреніп кетуі, ең алдымен, орта мектеп пен жоғары оқу орнындағы оқыту тәсілдерінің сәйкес келмеуімен қиындатылады. Мекетппен салыстырғанда басқа мәнермен баяндалатын дәрістерді толық түсінбеу, күнделікті бақылаудың болмауы, ең басында студенттердің үлгірімі мен хал - жағдайына теріс әсер етуі мүмкін, ал кейде көңілі қалу мен өз күшіне сенбеуіне де әкелуі мүмкін. Лайықтануды сонымен бірге тұрмыстық шарттарының өзгеруі де баяулатады, сондықтан басқа қаладан немесе ауылдан келген студенттер үшін бейімделу әсіресе қиынға соғады. Кейбір бірінші курс студенттері күтпеген қиындықтармен кездесіп, мамандықтың дұрыс таңдағандарына күмәндана бастайды. Олардың басым бӛлігінде өздерінің болашақ мамандығы жайлы білімнің жетіспеушілігі күмән туғызады, бұл, өз кезегінде олардың ұстанымдарын өзгертеді, оқуға қызығушылықтың жоғалуына, үлгірімнің төмендеуіне әкеледі.
Оқу орнындағы оқудың басталуының өзінде, көптеген студенттердің төмен жұмыс қабілеттілігі, тез шаршайтындығы, үрейліліктің жоғары деңгейі байқалады. Аңдаусыз ұстанымдармен басқарылатын адам үйреншікті жағдайларда қарапайым, қайталанатын міндеттердің шешілуін жүзеге асырады. Ал ол жаңа жағдайларға түскен кезінде, барлық міндеттер ол үшін типті емес, яғни оның оларды шешетін стандартты тәсілдері жоқ, оған мінез - құлықтың жаңа алгоритмін, өмірлік міндеттерді шешудің жаңа тәсілдерін жасап шығару қажет. Бірінші курс студенті оның болашақ мамандығымен тікелей байланысты пәндерді тезірек оқығысы келеді, ал оған оқудың бірінші үш жылында жалпы пәндерді оқуға және олардың болашақта арнайы пәндерді оқыған кезінде және кейінгі өндірістік іс - әрекетте қажет болатынына сенуге ұсынады.
Алайда студентті қызықтыру үшін бір сенім аз, сондықтан мотивацияны күшейтіп, оқуға қызығушылықтың артуы мақсатында кіші курстарға мамандықтың кейбір элементтерін енгізеді, оның айқын мысалы --Мамандыққа кіріспе деп аталатын пән болады, өйткені ол барлық факультеттер мен мамандықтарда бар.
Бұл мәселені сәтті шешу сабақ орнының педагогикалық - психологиялық қызметінің дамуымен қатысты.
Мақсаты: Жасөспірімдердің психологиясын, мінез-құлқын, тұлға ретінде даму қарқынын зерттеу. Бейімделу деген қандай термин? және Оның жалпылама мағынасы қандай? деген сұрақтарға жауап табу. Жасөспірімдердің жаңа әлеуметтік ортаға яғни колледждің өмірі, ішкі тәртібіне бейімделу процессі жайлы және де бейңмделу процессі сәтті әрі қиыншылықсыз болу үшін кім атсалысады, қандай іс-шаралар жүргізілетінін зерттеп, зерделеу.
Тақырыпты таңдауды дәйектеу және міндеттері: Студенттердің оқу орнына бейімделу түсінігі біраз еңбектерде қарастырылған. Біраз авторлар бейімделу - академиялық нәтижеден бейтаныс та сандаған факторларды ынта ететін күрделі, ен қырлы боп келеді деп есептейді (Baker,
1984.) Бірінші курс студенттерінің сабақ орындарына, білік жүйесіне бейімделу процесін сандаған ғылымдар саласы зерттейді. Психология ғылыми тұрғысынан әдепкі сабақ жылындағы студенттердің бейімделу процесінің құрылымы бойынша жүргізген зерттеуде автор студенттердің білік беру мекемелерінде оқуға бейімделуінің мәні оқытушылардың білік пен білім дағдыларын студенттерге тікелей беруінде ғана емес, сонымен бірге әр студенттің жеке тұлғасын дамытуда, оның әлеуметтік тәжірибесін байытуда.
- Жасөспірімдердің психологиялық-педагогикалық сипаттамасын зерттеу;
- Зерттеу баысында бейімделу және оның мағыналары жайлы сондай-ақ қандай ғалымдар осы тақырыптарда үлес қосқанын зерттеу;
- Бірінші курсс студенттерінің бейімделу проццесіі жайлы мәліметтер жинақтау және эксперименттер жүргізу үшін белгілі бір колледжді таңдау;
- Бірінші курсс студенттерінің медициналық колледжде соның ішінде Қарағанды медициналық колледжінің мысалындағы бейімделу проццесін талдау;
-Қарағанды медициналық колледжінің бірінші курсс студенттеріне бейімделу проццесінде қандай іс-шаралар жүргізілетіні және жалпы бірінші курсс студенттерінің бейімделуі жайлы эсперимент-зерттеу жұмысын жүргізу
Ғылыми зерттеу әдіснамасы: Бұл жұмыста ғылыми зерттеудің заманауи әдістемесі, оның ішінде теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістері қолданылды. Зерттеу мәселесі бойынша әлеуметтану, жаратылыстану, педагогика және психология сияқты әр түрлі ғылым салаларындағы әдебиеттерге шолу жасалды. Зерттеу тақырыбымен байлан ысты көптеген ғылыми мақалаларға, кітаптарға, интернет-ресурстарына контент-талдау әдісі арқылы шолу жасалды.
Зерттеу нысаны: Студенттік топтың қалыптасуы жағдайында студенттердің бейімделуі.
Зерттеу пәні: Бірінші курсс студенттерінің бейімделу процессінің мазмұны
Зерттеу болжамы: Егер бірінші курсс студенттері колледж табалдырығын алғаш аттаған күннен-ақ психологтар, кураторлары және басқа да педагогтар бейімделу процессінде студенттерге қолдау көрсетіп арнайы іс-шаралар жүргізетін болса бейімделу процессі сәтті өтеді.
1-тарау. Психологиялық-педагогикалық қолдаудың теориялық негіздері медициналық колледжге бірінші курс студенттерін бейімдеу
0.1. Жасөспірімдердің психологиялық-педагогикалық сипаттамасы
Жасөспірімдік шақ - кардиналдық өзгерістермен байланысты балалық шақтан жасөспірімдік кезеңге өтудің басына сәйкес келетін онтогенездің критикалық кезеңдерінің бірі. Бұл кезең адамның тез өсуімен, жасөспірімнің психофизиологиялық ерекшеліктеріне айтарлықтай әсер ететін жыныстық жетілу саласында организмнің қалыптасуымен сипатталады.
Отандық психологиялық әдебиеттерде жас жеткіншек пен үлкен жастық шақ деп ажырату әдетке айналған. Бұл психикалық дамуды кезеңге бөлумен сәйкес келеді D.B.Elkonin, 10-11 жастан 17 жасқа дейінгі (10-11 жастан 14-15 жасқа дейін - кіші; 15 жастан 17 жасқа дейін - үлкен жасөспірімдік) жасөспірімдік кезеңнің шекарасын анықтаған.
D.B. Elkonin бойынша психикалық дамуды кезеңге бөлу схемасы.
1-суретте көрсетілген.
Сурет-1. D.B. Elkonin-ның психологиялық даумуды кезеңге бөлуі
Жасөспірімдік шақ әлеуметтік-тарихи сипатқа ие. Бұл жас салыстырмалы түрде жақында ғана дамудың дербес кезеңі ретінде ерекшеленді және оның шекаралары өте ерікті. 18 ғасырға дейін балалық шақтың аяқталуы жыныстық жетілумен байланысты болды, ол аяқталғаннан кейін бірден ересек өмірге кіру кезеңі келді. Алғаш рет J.J. Russo Француз философы, жазушысы, ағартушылық дәуірінің ойшылы жасспірімдік шақты екінші туылу деп атап, өзін-өзі танудың өсуінің маңыздылығын атап көрсетеді.
J. ST. Holl 1904 жылы екі томдық Жасөспірімдік кезең: психология және физиологияға, антропология, социология, гендер, қылмыс, дін және білім беруге қатынасы туындысын басып шығарды. Бұл жасөспірімдік кезеңдегі алғашқы елеулі еңбек болды. Sent-Holl бұл кезеңді дауыл мен күйзеліс кезеңі деп дұрыс атады, оны өзін-өзі сананың дағдарысы ретінде сипаттады, оны жеңе отырып, адам дара сезімге ие болады. Ол жасөспірімдер эмоционалды толқында болады деп есептеді: бір сәттегі романтика келесі күннің депрессиясына айналады, бүгінгі апатия ертеңгі күннің мәнерлілігімен ауыстырылады. Жасөспірім мінез-құлқына тән қасиет - ұмтылыстың айқын сәйкессіздігі. Бұл қасиет жасөспірімнің бастан өткерген эмоционалдық күйлерімен байланысты психологиялық жайсыздық, алаңдаушылық, жалғыздық сезімі және т.б.
E.Eriksonның Балалық шақ және қоғам оның кітабында адамның сегіз түрлі дағдарысының үлгісі ұсынылған. Ericsonның пікірінше, адамдар өз дамуында сегіз кезеңнен немесе қақтығыстардан өтеді. Тұлға дамуының сегіз кезеңінің әрқайсысында даму міндеттерінің бірі басқаларға қарағанда маңыздырақ болады. Бесінші кезең - жасөспірімдік (12-18 жас).
E.Eriksonның концепциясы бойынша, бұл жасқа дейін адам бірнеше түрлі рөлдерді меңгерген: оқушы, баласы (қызы н\е ұлы), дос ретінде. Бұл жаста адамның барлық көріністерінің әртүрлілігін түсіну және олардың барлығын бір тұлғаға біріктіру маңызды - Мен кіммін?, Менің көзқарасым, сенімім, ұстанымдарым қандай?. Жасөспірімнің жеке басының дағдарысында дамудың өткен барлық сыни сәттері қайта пайда болады және жасөспірім бұрынғы жастардың ол үшін маңызды екенін саналы түрде шешеді. Сонда әлемге деген әлеуметтік сенім, тәуелсіздік бастама жеке тұлғаның жаңа тұтастығын - сәйкестікті тудырады.
Отандық психология мен педагогикада отандық психолог L.S.Vigotskiy, жеке тұлғаның адамзат мәдениеті мен өркениетінің құндылықтарын меңгеру процесінде психиканың дамуының мәдени-тарихи теориясын жасады. L.S.Vigotskiy жасөспірімді тарихи тәрбие ретінде қарастырды. L.S.Vigotskiyдің пікірлері яғни айтуы бойынша, жасөспірімдік кезең жабайы адамдарда жоқ және қолайсыз жағдайларда біршама төмендеуге бейім, көбінесе жыныстық жетілудің аяқталуы мен түпкілікті жетілудің басталуы арасындағы әрең байқалатын жолақты құрайды, ең тұрақсыз және өзгермелі кезең.
D.B. Elkonin L.S. Vigotskiyдің идеяларын дамыта отырып, әрбір психологиялық жасты келесі критерийлер негізінде қарастырады:
1) дамудың әлеуметтік жағдайы;
2) жетекші қызмет түрі;
3) негізгі жаңа біліктері.
Дамудың әлеуметтік жағдайын L.S. Vigotskiy дамушы субъект пен қоршаған орта арасындағы қатынас ретінде қарастырды. Әрбір жас кезеңдерінде дамудың әлеуметтік жағдайы субъектінің алдына нақты міндеттер қояды, оның шешімі берілген жас кезеңіндегі психикалық дамудың мазмұны болып табылады.
Жасөспірімнің дамуының әлеуметтік жағдайының өзгешелігі оны ересектермен әм құрдастарымен қарым-қатынастың әзір жүйесіне қосудан, әзір әлеуметтік функцияларды меңгеруден тұрады. Жасөспірімдік маусым басқарушы әрекетті анықтауда екіұштылықпен сипатталады. Әлдебіреу жағынан, бүлдіршін есеюдің алдында тұр әлі құндылықтар жүйесін, кісілер арасындағы қатынас мен қарым-қатынасты шешуі қажет, екінші жағынан, о жә тағы тәрбиелік жұмыста. Басшы іс - құрбыларымен интимдік әлі дара қарым-қатынас әлі оқу-кәсіби іс-әрекет.
Жасөспірімдердің негізгі жаңа біліктері 2-суретте көрсетілген.
Егде жастағы
жастағы жасөспірімдер-
дің жаңа біліктері
Өзін-өзі анықтау
ө
Профессионалды
өзін-өзі анықтауға дайын
болуы
Өзін-өзі тану
Көзқарас
Жеке басын куәландыру
Өмірлік жоспарлары
Ішкі позиция
ерлерәйелдер
Құндылықты анықтайтын нүкте
Сурет-2. Жасөспірімдердің жаңа біліктері
Өзін-өзі анықтау қажеттілігі белгілі бір семантикалық жүйені қалыптастыру қажеттілігі ретінде әрекет етеді, ол өзі туралы және әлем туралы идеялардың бірлігін білдіреді. Өзін-өзі анықтау, шын мәнінде, жеке адамның өмірдің мәнін іздеу, тудыру және алу міндетін шешуі.
Жасөспірімдердің өзін-өзі анықтауының пайда болуы мен дамуының маңызды психологиялық шарттары олардың құндылық бағдарлары болып табылады, ал өзін-өзі анықтаудың қалыптасуы дамудың сыртқы және ішкі факторларының күрделі өзара әрекеттесуінің нәтижесінде жүзеге асады. Психологиялық сипаттамалармен (мотивтер, қызығушылықтар, тәжірибе және т.б.) астасып жатқан өмірдің әлеуметтік-мәдени жағдайларының әсері Жасөспірімдердің мінез-құлқында, өзіне, өзінің іс-әрекетіне, басқалармен қарым-қатынасына қатынасында көрінеді.
Жасөспірімдік кезеңнің соңында өзін-өзі анықтау процесі дерлік аяқталады, әрі қарай кәсіби дамуға қажетті кейбір әдеттер мен дағдылар қалыптасады. Бұл кезеңде Жасөспірімдер кәсіби өзін-өзі анықтауға назар аударады. Кәсіби өзін-өзі анықтау адамның қабілеттері мен таңдаған іс-әрекетінің мүмкіндіктерін зерттеу мен корреляциясын қарастырады. Егде жастағы жасөспірімдік кезеңдегі кәсіби өзін-өзі анықтау процесінің нәтижесі болашақ мамандығын таңдау болып табылады.
Егде жастағы жеткіншектік шақтың негізгі ісігі - Мен-ді ашу, өзінің жеке даралығын сезіну, Мен өмірдің әртүрлі түрлеріне практикалық қосуға бағыттайтын өмірлік жоспардың пайда болуы. Бұл кезең мазасыздану, қобалжу, тітіркену, физикалық және психикалық дамудың диспропорциясымен, сезімдердің сәйкес келмеуімен, өнімділіктің төмендеуімен сипатталады. Жағымды көріністер үлкен жасөспірімде жаңа құндылықтар, қажеттіліктер, табиғатпен жақындық сезімі болуымен көрінеді.
Өзіндік сананың дамуы жасөспірімдік кезеңнің орталық психологиялық процесі болып табылады. Егде жастағы жасөспірімнің өзін-өзі тануы басқа адамдарды тереңірек түсінуге ықпал етеді және ол бірте-бірте іс-әрекеттер мен әрекеттердің белгілі бір түрлерінен қасиеттерді ажырата бастайды, оларды өз мінез-құлқының ерекшеліктері ретінде жалпылайды және түсінеді, содан кейін оның тұлғалық қасиеттері. Бағалау және өзін-өзі бағалау пәні ең алдымен оқу іс-әрекетімен байланысты тұлғаның қасиеттері және
басқалармен қарым-қатынас.
Егде жастағы жасөспірімдік кезеңде өзіндік тұжырымдаманы, өзі туралы жалпылама идеяны, жеке тұлғаға қатысты көзқарастар жүйесін қалыптастыру процесінде күрт өзгеріс байқалады. Мен-концептісінің сипаттаушы компоненті Мен бейнесі деп аталады, өзіне немесе жеке қасиеттеріне қатынасымен байланысты компонент өзін-өзі бағалау деп аталады.
Мен бейнесі жасөспірімге Мен кіммін? деген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. және Әрі қарай қайда баруым керек?. Осы сұрақтарға жауап беру арқылы жасөспірім өзінің бүгісін жақсы түсінуге және болашаққа неғұрлым шынайы жоспарлар құруға мүмкіндік алады.
Өзін-өзі бағалау - адамның өзі туралы білімімен қатар өзінің физикалық қасиеттерін, қабілеттерін, адамгершілік қасиеттері мен іс-әрекеттерін бағалауды қамтитын өзіндік сананың құрамдас бөлігі.
Жасөспірімдердің өзін-өзі бағалау сипаты тұлғаның белгілі бір қасиеттерінің қалыптасуын анықтайды. Өзін-өзі бағалаудың адекватты деңгейі өзіне деген сенімділікті, өзіндік сынды қалыптастыруға ықпал етеді. Адекватты өзін-өзі бағалауы бар Жасөспірімдердің оқу үлгерімі жоғары, олардың әлеуметтік мәртебесі жоғары. Өзін-өзі бағалауда жоғары бағалауға бейім жасөспірімдер іс-әрекет түрлерінде жеткілікті шектеуді және қарым-қатынасқа көбірек көңіл бөлуді және аз мазмұнды көрсетеді. Агрессивті жасөспірімдер өзін-өзі бағалаудың ең жағымды немесе ең жағымсыз болуымен, алаңдаушылықтың жоғарылауымен, әлеуметтік байланыстардан қорқумен, қиын жағдайлардан шығудың жолын таба алмауымен сипатталады. Өзін-өзі бағалауы төмен жасөспірімдер депрессиялық тенденцияларға бейім.
Егде жасөспірімдік кезеңде жеке тұлғаның қалыптасуы басталады, ол өмір бойы дамиды. Осы жас категориясына қатысты сәйкестікке адамның
Мен-ін ашу, табу, атап көрсету сияқты сипатты белгілер кіреді.
Егде жастық шақ - дүниетанымның қалыптасуының шешуші кезеңі. Бұл дәуірдің идеологиялық көзқарастары әдетте өте қарама-қайшы. Байыпты, терең пайымдаулар аңғал, балалықпен біртүрлі араласады. Сол әңгіме кезінде ол түбегейлі өзгеруі мүмкін тікелей қарама-қарсы, үйлеспейтін көзқарастар бірдей қызу және үзілді-кесілді позиция қорғалады. Егде жастағы жеткіншектің дүниетанымы жеке тұлғаның әлеуметтік бағдарын, оның болашақ әлеуметтік ұстанымын таңдауын және оған жету жолдарын қамтиды.
Жасөспірімдердің психикалық танымдық процестерінің дамуының екі жағы бар - сандық және сапалық. Сандық өзгерістер интеллектуалдық мәселелерді әлдеқайда оңай, жылдам және тиімді шешу мүмкіндігінде көрінеді. Сапалық өзгерістер ойлау процестерінің құрылымындағы жылжуларды сипаттайды: адамның қандай міндеттерді шешетіні емес, оны қалай орындағаны маңызды. Сондықтан психикалық когнитивтік процестердің құрылымындағы ең елеулі өзгерістер интеллектуалдық сферада байқалады.
Теориялық ойлау дамиды. Кіші мектеп жасында игерілген операциялар формальды-логикалық операцияларға айналады (Пиаже бойынша бұл формальды операциялар кезеңі), логикалық ойлаудың басым дамуы. Жасөспірімдік шақта ойлаудың даму процесінде балада мынадай қабілеттер көрінеді: интеллектуалдық мәселелерді шешуде гипотезамен әрекет ете білу; абстрактілі ойларды талдау, абстрактілі пайымдаулардан қателер мен логикалық қайшылықтарды іздеу қабілеті.
Жасөспірімдердің қабылдауы таңдамалы, шоғырланған, талдаушы болады. Ол неғұрлым мағыналы, дәйекті, жүйелі. Жасөспірімдер қабылданатын объектілерді нәзік талдауға қабілетті. Айналадағы адамдарды бағалау кезінде қолданатын тұлға аралық қабылдау стандарттары ерте жастық шақтағыдай жекелеген ересектердің пікірлерімен емес, идеалдармен, құндылықтармен және нормалармен байланыстырады және жалпыланады. Бағалаушы моральдық нормалардың мазмұны одан әрі кеңейіп, тереңдей түседі, олар нәзік және сараланады, жеке-дара ерекшеленеді.
Ырықты және ырықсыз есте сақтаудың дамуымен қатар, оқу материалын есте сақтау процесінде бірте-бірте басым орын алатын логикалық есте сақтау белсенді дамып келеді. Есте сақтау көлемінің ұлғаюы байқалады, жаңғыртылған материалдың толықтығы, жүйелілігі, дәлдігі артады, есте сақтау мен жаңғырту мағыналық байланыстарға негізделеді. Реферат материалды жаттау қолжетімді болады. Зейін көлемі ұлғаяды, сонымен бірге оның қарқындылығын ұзақ уақыт бойы сақтап, бір пәннен екіншісіне ауысу мүмкіндігі артады.
Оқытылатын пәндердің мазмұны мен логикасы, білімді меңгеру сипаты Жасөспірімдерде өз бетінше шығармашылықпен ойлау, салыстыру, мазмұны терең қорытындылар мен жалпылау қабілеттерін дамытады. Оқытудың әсерінен ойлау, зейін және есте сақтау бірте-бірте ұйымдастырылған, реттелетін және басқарылатын процестер сипатына ие болады.
Жасөспірімдерде олардың интеллектуалдық даму деңгейімен, жеткілікті кең дүниетанымымен, білімінің көлемі мен күшімен, кәсіби бейімділіктері мен қызығушылықтарымен байланысты оқуға деген сараланған қатынасы болады. Мектеп пәндеріне қатысты таңдамалылық туындайды: кейбіреулер сүйікті және қажет болады, ал басқаларына қызығушылық төмендейді. Пәнге деген көзқарасқа мұғалімнің тұлғасы да әсер етеді.
Ұйымдастырушылық қабілеттер, тиімділік, іскерлік, іскерлік байланыс орнату, бірлескен істерді келісу, жауапкершілікті бөлу қабілеті қалыптаса бастайды.
Жасөспірімдердің қарым-қатынасы құрдастарымен, қарама-қарсы жыныстың өкілдерімен қарым-қатынасқа ерекше назар аударумен, мұғалімдермен және басқа ересектермен бейресми қарым-қатынастың болуы немесе болмауымен сипатталады. Құрбыларымен қарым-қатынас көп уақытты қажет ететін және өмірде маңызды рөл атқаратын дербес әрекетке айналады. Қарым-қатынаста ең маңызды симпатия мен антипатия сезімін құрбылары бастан кешіреді, қабілеттерді бағалау және өзін-өзі бағалау.
Дәл құрбыларымен қарым-қатынаста Жасөспірімдердің құндылық бағдарларының қалыптасуы басталады, бұл олардың әлеуметтік жетілгендігінің маңызды көрсеткіші болып табылады. Құрбыларымен қарым-қатынаста өзін-өзі растауға ұмтылу, өзін және әңгімелесушіні жақсырақ тануға, қоршаған әлемді түсінуге, өз ойларында, істерінде және әрекеттерінде тәуелсіздікті қорғауға ұмтылу, жеке қасиеттерді көрсету сияқты маңызды қажеттіліктер. Өйткені адалдық, ерік-жігер, жауап берушілік қанағаттандырылады. Құрбыларымен қарым-қатынаста сәтсіздіктер ішкі дискомфорт жағдайына әкеледі.
Жасөспірімдік кезеңнің соңында қарама-қарсы жыныстағы досқа қызығушылық пайда болады, ұнатуға ұмтылу, романтикалық қарым-қатынастар дамиды. Осының нәтижесінде адамның сыртқы келбетіне, киіміне, жүріс-тұрысына көңіл бөлу, жақсы болу қажеттілігі артады. Мінез-құлық аспектісі гендерлік-рөлдік мінез-құлық дағдыларын меңгеруді, өзін еркектік немесе әйелдік стандарттары бойынша салыстыруды және бағалауды қамтиды. Бұл жаста тұлғаның дамуына және әлеуметтік бейімделуге, болашақта серіктесті дұрыс таңдауға ықпал ететін қарама-қарсы жыныспен қарым-қатынас үлгілерін тану маңызды. Қарама-қарсы жыныстағы құрдасқа қосылу қарқынды болуы мүмкін, әдетте, оған үлкен мән беріледі. Өзара қарым-қатынастың болмауы кейде күшті жағымсыз реакцияларды тудырады.
Ата-аналармен, мұғалімдермен және басқа да ересектермен қарым-қатынас ересектік сезімінің әсерінен қалыптаса бастайды. Жасөспірімдер ересектердің бұрын қойылып, орындалған талаптарына қарсылық көрсете бастайды, олардың түсінігінде ересектікпен анықталған тәуелсіздік құқықтарын белсендірек қорғай бастайды. Олар өз құқықтарының нақты немесе көрінетін бұзылуы ауыр әсер етеді, ересектердің өздеріне қатысты талаптарын шектеуге тырысады. Ересек адамға қатысты көрсетілген сыртқы қарсылыққа қарамастан, жасөспірім қолдауды қажет етеді, өз тәжірибесімен бөлісу, өмірінде болған оқиғалар туралы айту қажет, бірақ оған мұндай тығыз қарым-қатынасты бастау қиынға соғады.
Ата-ана үшін оңтайлы ұстаным жасөспірім мен ересек адамның қарым-қатынасы негізінен ересек адамның қандай қарым-қатынас стилін таңдайтынымен анықталады.
Жасөспірімдерге қатысты ынтымақтастық қарастырылады. Ынтымақтастық процесінде жасөспірім мен ересек адамның өзара сыйластыққа, көмекке және сенімге негізделген әлеуметтік қарым-қатынасының жаңа тәсілдері қалыптасады.
Жасөспірімдердің мұғалімдерге және мұғалімдермен қарым-қатынасы күрделене түседі және сараланады. Егер жас жеткіншектердің байланысы мен қарым-қатынасының жетекші мотиві мінез-құлқы немесе оқуы үшін мұғалімнен ынталандыру алуға ұмтылу болса, үлкен жасөспірімде мұғаліммен жеке қарым-қатынасқа деген ұмтылыс пайда болады. Идеал мұғалім бейнесінде оның жеке адами қасиеттері - түсіну, эмоционалды жауап беру, ақкөңілділік, яғни олар мұғалімнен үлкен досын көргісі келеді. Екінші орында мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі, оның білім деңгейі мен оқыту сапасы. Мұғалім мен жасөспірімдердің өзара әрекеттесуінің оңтайлы стилі тәуелсіздікті, жауапкершілікті және алқалылықты, сонымен қатар тұрақты, талапшыл бақылауды және оқу нәтижелерін әділ бағалауды біріктіретін демократиялық болып табылады.
Сонымен, мынадай қорытынды жасауға болады - жасөспірімдік шақ онтогенездің күрделі кезеңдерінің бірі, балалық шақтан жасөспірімдік кезеңге өтудің басталуымен сәйкес келеді, кардиналдық өзгерістермен байланысты. Психикалық дамудың жас периодизациясы бойынша D.B. Elkonin, жасөспірімдік кезеңнің шекарасы 10-11 жастан 17 жасқа дейін (10-11 жастан 14-15 жасқа дейін - кіші; 15 жастан 17 жасқа дейін - үлкен жасөспірім).
Жасөспірімнің дамуының әлеуметтік жағдайының ерекшелігі оны ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынастың жаңа жүйесіне, жаңа әлеуметтік функцияларды игеруге қосу болып табылады. Жетекші қызметі - құрдастарымен интимдік және жеке қарым-қатынас, оқу сондай-ақ кәсіби қызмет.
Жасөспірімдердің негізгі жаңа біліктері: өзін-өзі анықтау, кәсіби өзін-өзі анықтауға дайындық, өзіндік сана, тұлғалық, дүниетанымдық, гендерлік-рөлдік мінез-құлық дағдыларын меңгеру.
0.2. Бейімделу: түсінігі, түрлері, белгілері
Қазіргі уақытта бейімделу термині білімнің көптеген салаларында жеткілікті түрде кеңінен қолданылады. Этимологиялық жағынан бейімделу ұғымы латынның adaptatio - бейімделу сөзінен шыққан. Оны ғылыми айналымға неміс физиологы Г.Оберт енгізген.
Бейімделу - кең мағынада - өзгеретін сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделу. Бейімделу мүмкіндігі тірі материяның әмбебап қасиеті. Ол өзінің қызмет етуінің барлық деңгейінде жүзеге асырылады: жасушадан организмге, организмнен популяцияға, популяциядан экожүйеге дейін.
Бейімделу ұғымы пәнаралық ұғымдардың бірі болып табылады. Адам өміріндегі бейімделудің маңызы оны зерттеудің жоғары белсенділігін, ғылыми ортада бейімделу мәселелеріне деген шексіз қызығушылықты анықтайды. Әдебиеттерді шолу ғылыми білімнің әртүрлі салаларындағы бейімделу мәселесіне теориялық көзқарастардың кең ауқымы туралы айтуға мүмкіндік береді, ол жүргізілетін зерттеу міндеттерінің ерекшеліктерімен, сондай-ақ олардың айырмашылығымен байланысты, жеке ғылыми мектептерде қабылданған тәсілдерде.
Осы ұғымның анықтамасын қарастырайық. Биологияда бейімделу биологиялық болмыстың тұрақты және өзгермелі орта жағдайларына бейімделу процесі. Эволюция процесінде қалыптасқан бейімделу механизмдері үнемі өзгеріп отыратын қоршаған орта жағдайында организмнің тіршілік ету мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Осы процестің арқасында адам-қоршаған орта жүйесінде тепе-теңдікке қол жеткізіледі.
Медицинада бейімделу мәселесі бір бейімделу процесінің екі формасын - денсаулық пен ауруды бейнелейтін норма және патология сияқты ұғымдармен тығыз байланысты.
Физиологтардың түсінігінде бейімделу - бұл өзгерген тіршілік жағдайында жануар мен адам ағзасының ұзақ мерзімді белсенді өмір сүру мүмкіндігін және дені сау ұрпақты көбейту мүмкіндігін қамтамасыз ететін функционалдық жүйелердің басқару механизмдерінің тұрақтылығына қол жеткізу процесі. ұрпақтары.
Этнографиядағы бейімделу - өзгерген стереотиптердің дамуы арқылы пайда болатын этникалық топтардың қоршаған орта жағдайларына (ландшафт) бейімделуі,мінез-құлық.
Антропологиядағы бейімделу биологиялық сипаттамалардың қоршаған ортамен белгілі бір тепе-теңдік күйіне максималды жақындауы. Шындығында, бұл фитнестегі оптимумға жету процесі және бұл процесс экологиялық жағдайдың өзгеруіне байланысты үздіксіз жүреді.
Философияда бейімделу ұғымы тірі ағзалардың құрылымы мен қызметіндегі мақсаттылықтың көрінісі ретінде түсіндіріледі.
Әлеуметтік-психологиялық концепцияларда бейімделу ұғымы тар және кең мағынада қарастырылады. Кең мағынада бейімделу ...жеке тұлға мен қоршаған орта арасындағы олардың құрылымдары, қызметтері мен мінез-құлқы үйлестірілген кез келген өзара әрекеттесу деп түсініледі. Тар мағынада бейімделу индивидтің шағын топпен, көбінесе өндірістік немесе студенттік топпен қарым-қатынасы аясында қарастырылады.
Бұл жерде бейімделу процесі деп адамның шағын топқа енуі, қалыптасқан нормаларды, қатынастарды меңгеруі, оның мүшелері арасындағы қарым-қатынас құрылымында белгілі бір орын алуы түсініледі. Бейімделуді зерттеудегі бұл аспектінің ерекшеліктері, біріншіден, жеке адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас жеке адам мүшесі болып табылатын шағын топтар арқылы делдалдық ретінде қарастырылады; екіншіден, шағын топтың өзі жаңа әлеуметтік ортаны - жақын ортаның сферасын құра отырып, бейімделу әрекетіне қатысатын тараптардың біріне айналады, оған адам бейімделеді.
Түсініктемелердің алуан түрлілігіне қарамастан, келесі тармақтар барлық анықтамаларда ортақ:
- бейімделу организмнің табиғи қасиеті ретінде әрекет етеді;
- бейімделу процесі әрқашан екі объектінің өзара әрекетін қамтиды;
- мұндай өзара әрекеттестіктің негізгі мақсаты - дәрежесі мен сипаты айтарлықтай кең шектерде өзгеруі мүмкін жүйелер арасындағы үйлестіру;
- Мақсатқа жету белгілі бір өзгерістерді қамтиды өзара әрекеттесетін жүйелер.
Зерттеу барысында келтірілген бейімделу түрлерін 3-суретте қарастырады:
Адаптация түрлері
Биологиялық
Психологиялық
Әлеуметтік
Сурет 3. Бейімделудің түрлері
Биологиялық, психологиялық та, әлеуметтік бейімделу де жалпы бейімделу тетіктері аясында жүзеге асатыны анық, бірақ олардың әрқайсысының жүзеге асуында өзіндік ерекшеліктері бар.
Адамның биологиялық бейімделуі - эволюция процесінде пайда болған қоршаған дүние жағдайларына бейімделуі. Биологиялық бейімделу адамның жаңарған орта жағдайлары мен тіршілік жағдайында гомеостазды сақтау мақсатында өзгермелі жағдайларға бейімделуінен көрінеді. Гомеостаз - бұл тепе-теңдікті бұзатын ішкі және сыртқы факторларға қарсы әрекет ету арқылы жүйенің динамикалық тепе-теңдігін сақтау.
Биологиялық бейімделу денсаулық пен ауру критерийлерінің дамуының негізі болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы денсаулық және ауру ұғымдарына мынадай анықтамалар берді. Денсаулық - бұл аурудың немесе мүгедектіктің болмауы ғана емес, толық физикалық, психикалық және әлеуметтік салауаттылық жағдайы. Ауру - организмнің, оның жеке жүйелерінің әртүрлі зақымдаушы факторлардың әсерінен зақымдануынан туындайтын, реттелу мен бейімделу жүйесінің бұзылуымен және жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуімен сипатталатын ерекше ауру түрі.
Осыған сәйкес денсаулық - адамның қоршаған ортаға барынша бейімделу жағдайы. Егер бейімделу қабілеті төмендеп, бейімделу кезеңі кешіктірілсе, біз ауру туралы айтамыз.
Ағзаның жаңа жағдайларға бейімделу процесінде фенотиптік және генотиптік бейімделу ажыратылады.
Генотип деп организмнің барлық гендерінің немесе оның тұқым қуалайтын факторларының жиынтығы түсініледі. Генотиптік бейімделу кезінде организмде популяциялардың, этникалық топтардың және нәсілдердің жаңа тұқым қуалаушылық белгілері ретінде тұқым қуалайтын және генотипте бекітілген терең морфофизиологиялық өзгерістер орын алады.
Фенотип деп организмнің белгілері мен қасиеттерінің жүйесі, белгілі бір орта жағдайында генотиптің жүзеге асу нәтижесі түсініледі. Фенотип тұқым қуаламайды. Фенотиптік бейімделу алдын ала қалыптасқан тұқым қуалайтын бейімделу реакциясын емес, оның сыртқы орта әсерінен қалыптасу мүмкіндігін қарастырады.
Психологиялық бейімделу психикалық процестер деңгейіндегі жағдайлар мен міндеттерге бейімделу ретінде ашылады және жеке тұлғаның ішкі әлемін қоршаған ортаның әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық талаптарына, адамдардың әлеуметтік өмір сүру жағдайлары мен мазмұнына жақындату процесі болып табылады, әлеуметтік рөлдік функцияларды орындау мүддесіне сәйкес өмір сүру. Бұл жеке адам мен қоршаған ортаның өмірі мен қызметінің ішкі және сыртқы жағдайларын үйлестіру, адамның табиғи және әлеуметтік ортаны барлық көріністерінде белсенді түрде дамытуы.
Психологиялық бейімделу тұлғаның әлеуметтенуінің негізгі механизмі ретінде күрделі жүйе болып табылады. Психологиялық бейімделу компоненттері 4-суретте көрсетілген.
Психологиялық
бейімделу
Когнитивті,
Психикалық процесстер
Эмоционалды
-
сезімдік процесстер
Мінез-құлық процесстері
Сурет 4. Психологиялық бейімделу компоненттері
Әрбір компоненттің өзіндік көрсеткіштері бар. Когнитивтік компоненттің көрсеткіштері интеллект дамуының сипаттамасы болып табылады; эмоционалдық компоненттің көрсеткіштері - алаңдаушылықтың сипаттамалары; мінез-құлық компонентінің көрсеткіші ретінде адамның эмоционалдық тұрақтылық деңгейі қолданылады.
Психологиялық бейімделудің негізгі құрамдас бөлігі - адамның қоғам талаптарына және өз қалауына бейімделуі. Психологиялық бейімделу үдерісіндегі маңызды сәт әлеуметтік рөлдерді қосу және өзгерту мүмкіндігі болып табылады. Бейімделудің тиімділігі тек қолданылатын рөлдер санына ғана емес, сонымен қатар олардың таңдауының негізделуіне және сәйкестігіне де байланысты. Сондықтан психологиялық бейімделу критерийлерінің бірі - адамның әлеуметтік топтағы орнын, өзінің нақты мүмкіндіктері мен қабілеттерін сыни тұрғыдан бағалай алуы.
Әлеуметтік бейімделу ұғымын 20 ғасырдың басында американдық әлеуметтанушылар У.Томас пен Ф.Знанецкий ғылыми айналымға енгізді. Әлеуметтік бейімделу адамның белгілі бір әлеуметтік ортада қалыптасқан жағдайларға сәйкес өзінің мінез-құлқының үлгісін құру қабілетімен сипатталады. Бейімделу процесі бірнеше кезекті кезеңдерден өтіп, уақыт өте келе дамиды. Бір кезеңнен екінші кезеңге өту кезінде адам өзара байланысты бірқатар міндеттерді шешеді және процестің әрбір келесі кезеңі бұрын қол жеткізген нәтижені қамтиды.
Әлеуметтік бейімделудің бір процесінде өзара байланысты бес кезеңді бөліп көрсетуге болады (5-сурет).
Әлеуметтік бейімделу процессінің кезеңдері
Өзгерістерге деген алғашқы реакция
Бағдарлау
Өзінің позициясын анықтау
ө
Өнімді өзара әрекеттесу
Өзгеріске бағытталған әрекеттер
Сурет 5. Әлеуметтік бейімделу процессінің кезеңдері
Осы кезеңдердің қысқаша сипаттамасына тоқталайық.
1. Өзгерістерге алғашқы реакция. Бейімделу қажеттілігі индивидтің өмірлік жағдайында елеулі өзгерістер болған кезде туындайды. Бұл кәсіби қасиеттерге қойылатын талаптар, жаңа мінез-құлықтарды қолдану немесе болып жатқан нәрсеге бұрын қалыптасқан көзқарасты өзгерту қажеттілігі болуы мүмкін. Бейімделудің бұл кезеңінде негізгі ауыртпалық эмоционалдық компонентке түседі. Жағдайда бағдарлау әлсіз, білім мен тәжірибе жеткіліксіз, әрекеттер бұрынғы тепе-теңдікті қалпына келтіруге және өзара әрекеттесу жүйесін бұрынғы күйіне қайтаруға бағытталған. Тепе-теңдікке жету үшін өзара әрекеттестіктің жаңа жүйесін құру керек. Бірінші кезеңнің құндылығы бейімделу процесінің өзін іске қосу болып табылады. Процестің қалыпты жүруінің шарты эмоционалдық шиеленістің төмендеуіне әкелетін өзгерістер фактісін қабылдау болып табылады.
2. Бағдарлау. Екінші кезеңде әлі де ыңғайсыздық сезімі бар.
Бұл жағдай адамды сканерлеуге және жағдайды талдауға ынталандырады. Бұл кезеңдегі негізгі жүктеме қоршаған ортамен өзара әрекеттесуді орнату үшін қажетті білім қорын қамтамасыз етуге арналған когнитивтік компонентке беріледі. Екінші кезеңнің негізгі міндеті - жағдайға барабар бағдарлау. Адам қоршаған ортаның талаптарын, мінез-құлық пен әрекет етудің ықтимал тәсілдерін білуге мүмкіндік беретін ақпаратты белсенді түрде жинай бастайды. Ақпараттың жеткілікті көлемі жинақталғанда, қоршаған ортаның ерекшеліктері мен оның талаптары зерттелгенде, тұлға бейімделудің үшінші процесіне өтеді.
3. Өз ұстанымыңызды анықтау. Бұл кезең саналы тұлғаның қоршаған ортамен өзара әрекеттесу ерекшеліктерін көрсететін бағдарлау сатысы мен түрлендіруші әрекеттер сатысы арасында дәнекер қызметін атқарады. Жеке позицияны дамытуға байланысты міндеттер ерекше маңызға ие, өйткені әлеуметтік бейімделудің мақсаты қоршаған ортаға жай ғана бейімделу емес, жеке тұлғаның тұтастығын сақтау, ішкі әлеуетін іске асыру жолын іздеу, айналадағы шындықты бұзу болып табылады. Бұл кезең ішкі белсенділіктің жоғары деңгейімен сипатталады. Бұл сыртқы мінез-құлықтың жылдам қайта құрылымдалуын қамтамасыз ететін тұлғаның ішіндегі елеулі өзгерістер. Көбінесе бұл құндылықтарды қайта бағалаумен және өзара әрекеттесетін ортадағы өз орнын қайта қараумен байланысты. Позиция анықталғанда төртінші кезеңге көшу жүреді.
4. Өзгерістерге бағытталған әрекеттер. Бұл кезеңде индивид жағдайды өзгертуге бағытталған нақты әрекеттерге көшеді. Мінез-құлық құрамдас бөлігі мұнда ең үлкен салмақты алады. Бұл кезеңнен өтудің сәттілігі таңдалған мінез-құлық стратегиясының сәйкестігіне де, жеке тұлғаның мақсатты әрекетке қабілеттілігіне де байланысты. Бұл кезең ақпаратты таңдамалы қабылдаумен сипатталады. Қабылдау мен мінез-құлықтың жаңа стереотиптері бекітілді. Жалпы жағдай орындалған әрекеттердің сәттілігіне байланысты өзгеруі мүмкін. Егер стратегия дұрыс таңдалса және ол ойдағыдай жүзеге асырылса, онда өзара әрекеттесу жағдайы теңгеріліп, жаңа қасиеттерге ие болады және бейімделу процесі келесі кезеңге өтеді [5].
5. Өнімді өзара әрекеттесу. Бұл кезең жайлылық пен эмоционалды тепе-теңдік сезімімен сипатталады. Жағдайға қатынасы оң, эмоционалды позитивті компонент басым. Бейімделу процесі адамның жалпы оң күйімен және жайлылық сезімімен аяқталады. Бұл кезеңде адам өнімді іс-әрекетте жүзеге асады және жүйенің жалпы қызметі оң нәтиже береді.
Оңтайлы шешу кезінде бейімделудің әрбір жаңа процесі жеке тұлғаның қызмет ету деңгейін жоғарылатады, оның ішкі ұйымын жақсартады, оны сыртқы ортадан тәуелсіз етеді.
А.Н. Смирнов жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделу критерийлерін анықтады:
- әлеуметтік тұрақтылық (коммуникативтік белсенділік және мәдениет; өзін-өзі бағалаудың адекваттылығы; қалыптасқан әлеуметтік ұстаным; толеранттылық, эмпатия; күйзеліске төзімділік);
- әлеуметтік білім беру (мемлекет талаптарына сәйкес қоршаған әлем және қоғам туралы ғылыми білім негіздерін меңгеру; қоғам туралы білімді тәжірибеде пайдалану; әлеуметтік өзара әрекеттестіктің мәні мен механизмдерін түсіну);
- кәсіби құзыреттілік;
- әлеуметтік ұтқырлық (әлеуметтік рөлдерді қабылдау қабілеті және
жаңаны меңгеру).
Медициналық колледжде 1 курс студенттеріне бейімделу кезінде психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету үлгісін жасау кезінде біз жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуіне назар аудардық.
Студенттік өмір бірінші курстан басталады. Дәл бастапқы курстарда студенттің оқуға, болашақ кәсіби іс-әрекетіне деген көзқарасы қалыптасады, сондықтан бірінші сәтсіздік кейде көңілсіздікке, соның салдарынан енжарлыққа, шеттетуге әкеледі. Жасөспірімдердің оқушының жаңа әлеуметтік мәртебесін алуы олардан мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін, мұғалімдермен және курстас студенттермен бірлескен іс-әрекеттегі белсенді позицияны дамытуды талап етеді, бұл оларға осы мәртебеге жақсы сәйкес келуге мүмкіндік береді.
Бірінші курс студентінің өмірге және колледжде оқуға сәтті әлеуметтік бейімделуі әрбір студенттің тұлға, азамат, болашақ маман ретінде одан әрі дамуының кепілі болып табылады.
Сонымен, мынадай қорытынды жасауға болады: бейімделу процесі деп адамның шағын топқа енуі, қалыптасқан нормаларды, қарым-қатынастарды игеруі және оның мүшелері арасындағы қарым-қатынас құрылымында белгілі бір орын алуы түсініледі. Бейімделу түрлері қарастырылады зерттеу: биологиялық, психологиялық, әлеуметтік.
Әлеуметтік бейімделу адамның белгілі бір әлеуметтік ортада қалыптасқан жағдайларға сәйкес өзінің мінез-құлқының үлгісін құру қабілетімен сипатталады. Әлеуметтік бейімделудің біртұтас процесінде өзара байланысты бес кезеңді бөліп көрсетуге болады: өзгерістерге алғашқы реакция, бағдарлану, өз позициясын анықтау, өзгерістерге бағытталған іс-әрекет және өнімді өзара әрекеттесу.
Бір кезеңнен екінші кезеңге өту кезінде адам өзара байланысты бірқатар міндеттерді шешеді және процестің әрбір келесі кезеңі бұрын қол жеткізілген нәтижені қамтиды.
0.3. Бірінші курс студенттерінің медициналық колледжде бейімделу кезінде психологиялық-педагогикалық қолдау моделі
Студенттер колледжге қабылданған сәттен бастап оларды жаңа студенттік өмірге бейімдеу жұмыстары басталады. Бейімделу процесі бірінші курспен ғана шектелмейді, бірақ дәл сол оқу жылының өзінде студентке оның бейімделу үдерісіне психологиялық-педагогикалық қолдау көбірек қажет екендігі жалпы қабылданған.
Орыс тілінің сөздігінде сүйемелдеу біреумен серік немесе гид ретінде жүру дегенді білдіреді. Осыған сәйкес сүйемелдеу серіппе мен алып жүрудің өзара әрекеттесу процесі ретінде қарастырылады, оның нәтижесі еріп жүруді дамытудағы ілгерілеуге әкелетін шешім мен әрекет болып табылады.
Медициналық колледжде студентті сүйемелдеу - бұл ересек пен үлкен жасөспірімнің бірлескен қозғалысы және өзін түсіну мен қабылдауға, қоршаған әлемге бағдарлануға қажетті көмек. сүйемелдеу идеясы келесі мақсаттарды қамтиды: оқушыға объективті түрде берілген әлеуметтік-педагогикалық орта шеңберінде тұлғаның үйлесімді дамуы үшін жағдай жасау; оқу процесінде кәсіби және өмірлік өзін-өзі анықтауға ықпал ету.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде қолдау - білім беру ісіне барлық қатысушылардың оқу процесінде табысты оқуы мен өзара әрекеттесуі үшін әлеуметтік-психологиялық жағдай жасауға бағытталған ересектердің кәсіби қызметі
Психологиялық-педагогикалық бейімделуде сүйемелдеуді оқу процесінде біз әртүрлі сала мамандарының қатысуымен: мұғалімдердің, психологтардың, әдіскерлердің, әлеуметтік және медициналық қызметкерлердің, педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің, әлеуметтік және медициналық қызметкерлердің және де басқа мүдделілердің күш-жігерінің бірлігі арқылы қол жеткізілетін, оқушылардың табысты бейімделуіне ықпал ететін жүйелі шараларды жүзеге асыру деп түсінеміз.
Медициналық колледждің бірінші курс студенттерін бейімдеу шарттар кешені реализацияланған кезде жүзеге асырылуы мүмкін (6-сурет).
Бейімделу
Ішкі жағдайлар
Сыртқы жағдайлар
леу
Арнайы микроәлеуметтік ортаны құру (ұйымдастыру)
Сурет 6. Бірінші курсс студенттерінің бейімделуінің шартты кешені
Ішкі жағдайларды қамтамасыз ету өзін-өзі тану, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі талдау, өзін-өзі бағалау қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асырылады және оқытудың басында студенттерде пайда болатын алаңдаушылықты және басқа да жағымсыз эмоционалдық күйлерді жою жұмыстарын қамтиды. .
Оқушының психикалық және физикалық өмір сүруі мен дамуы үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасау оқу әрекетін оңтайлы ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады.
Белгілі бір микроәлеуметтік ортаны ұйымдастыру студенттік топта қарым-қатынасты қалыптастыру бойынша жүйелі жұмысты (студенттің шығармашылық әлеуетін дамыту, қарым-қатынас техникасын жетілдіру, өзекті мәселелердің шешімін таңдауда барынша еркіндік пен жауапкершілікті сақтау, студенттің ұйымшылдығы ұжым, психологиялық климат және т.б.) білдіреді.
Бейімделуде психологиялық-педагогикалық қамтамасыз етудің мақсаты ретінде біз бірінші курс студенттеріне олардың жаңа білім беру кеңістігіне енуіне байланысты проблемалардың туындауының алдын алуда және шешуде, олардың жүзеге асуына жағдай жасауда тиімді психологиялық-педагогикалық көмек көрсетуді, олардың оқудағы және болашақ кәсіби қызметіндегі мүмкіндіктерін реализациялау үшін жағдайлар жасаймыз.
Бірінші курс студенттерінің ойдағыдай бейімделуінің нәтижесі - оқу процесінің әртүрлі талаптарына ішкі ыңғайсыздық сезімінсіз болмай және осы білім беру ортасымен конфликтісіз қатар өмір сүру болып табылады. Бірінші курс студенттері үшін бұл оқу орнының талаптары мен стандарттарына сай болу, өз қажеттіліктерін өзі үшін жаңа ортаға қақтығыс келтірмей жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.
Бейімделу процесі уақытында өтпесе, оқытуға қанағаттанбау және психикалық функциялардың бұзылуы (ойлау, есте сақтау, зейін, қабылдау) дамиды, ол жанжалдың күшеюімен, өзінің әлеуметтік рөлін дұрыс түсінбеумен және денсаулықтың нашарлауымен бірге жүруі мүмкін. .
Сәтсіз бейімделу белгілері төмендеу: өнімділік, шаршау, ұйқышылдық, бас ауруы, депрессиялық көңіл-күй, мазасыздық деңгейінің жоғарылауы болып табылады. Мұның салдары тәртіпті бұзу, үй тапсырмасын жүйелі түрде орындамау, сабаққа келмеу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz