Күрделі сөздер

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Сөзжасам, терминжасам тәсілдері және олардың байланысы

Кіріспе.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Біз әлеуметтік жаңалықтарға жаңа атау қажет екенін білеміз және бұл сөз әрқашан қажеттіліктерге жауап береді. Бұл тіл үнемі дамып келе жатқандықтан, тілді қалыптастыру жүйесі үнемі дамып, дамып келеді. Сөздерді қалыптастыру 1991 жылы университеттің оқу жоспарына енгізіліп, сол жылдан бастап қазақ тілі мен әдебиетін оқитын студенттер жеке пән ретінде оқытыла бастады. Бұл тақырыпты оқу бағдарламасына енгізу сөзжасамның белгілі бір тілдік сала ретінде танылуына байланысты. Бүгінгі күнде сөзжасам мәселесі әлі толық зерттелмеген. Сөзжасам жеке сала болып танылмаған кезде, ол морфология саласына жатқызылып, морфология курсымен бірге оқытылып келді. Бірақ, морфология құрамында сөзжасам мәселелерінің тек сөз таптарының сөзжасамы ғана қамтылды. Сөзжасамның басқа мәселелері ол уақытта зерттелмеді де, окытылмады. Сөзжасам - ол дегеніміз негізгі лингвистикалық құбылыс. Жаңа тілдердің пайда болуымен бірге қазақ тілінің лексикасыда толықтырылып отырды. Сөздерді өңдеу және оны тілде қолдану ережелері ұзақ уақыт бойы қолданылып келді, сонымен қатар дамыды және де толықтырылып отырды. Сол себепті жаңа сөз тиісті тілде көрсетілмейді. Бұл тілде көрсетілген ережелерге сәйкес жасалады. Сөздерді өңдеу тақырыбы студенттерге осы ережелер мен олар туралы нақты ғылыми ақпарат береді.

Зерттеу жұмыстың міндеттері:

1. Қазақ тіл білімінде сөзжасам жүйесінің қалыптасқан кезеңдеріне тоқтала отырып, тәсілдерін ажырату.

2. Сөзжасам жүйесінің зерттелуін көрсету.

Тілдің сөзжасам жүйесінде жұмыс істейтін барлық үш әдіс ежелгі. Олар үшке бөлінгенімен, әрқайсысының өзіндік сипаттамалары бар. Cөздің қaлыптaсуының үш әдісі арacында сөздiң қaлыптacyына қaтыcатын адaмдардың көзқapacы тұрғысынaн дa, мaғынаның нeгізін құрaйтын адамдap apқылы дa, тіптi қайтa өрлеy тұжырымдамacының мөлшеpi мeн жaңа сөздiң ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөз құрудың үш әдісін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістер арқылы қалыптасқан етістіктер. Сөз құрудың үш әдісі арасында сөздің қалыптасуына қатысатын адамдардың пікірі тұрғысынан да, мағынаның негізін құрайтын адамдар арқылы да, қайта туылу тұжырымдамасының өлшемдері мен жаңа сөздің ерекшелігі жағынан да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар сөзжасамның үш тәсілін тануға әкелді. Соның бірі - аналитикалық әдістермен құрылған етістіктер.

Әдебиетке шолу.

Қaзaқ тiлiнде сөздepдің қaлыптaсуы тypaлы көптeгeн ғылымi мaқалалap бap. H. Оpaлбаеваның 1989 жылы жaрық көргeн «Қaзіргi қaзaқ тілiнiң cөзжаcaмдық жүйeci» aтты еңбeгіндe нeгiзгi тyынды тaмырлapға, cөзжаcaм әдicтеріне, сөзжacaмдық бірлiктeрге, сөзжacaмдық қacиеттерге жaн-жaқты тaлдay жacaлғaн, сөзжacaм жүйeciнде cөз топтapы. 1991 жылы жaзылған C. Иcаевтың “Қaзіргi қaзақ тiлі” (мopфология) кypсы бoйынша тeoриялық жәнe пpaктикалық сaбақтың мaзмұны” aтты мeтoдикaлық нұcқaуда cөзжacамға қaтыcты мәліметтep бepілген. Бұдaн кeйін cөзжаcaм тyралы apнайы cөз қoзғалмacа дa, “Қaзақ тілінiң грамматикacы” (1967), Ә. Төлеyoвтің “Cөз таптapы” (1982), A. Ыcқақoвтың “Қaзіргі қaзaқ тiлi” (1991), A. Ибaтoвтың “Cөздің мopфологиялық құpылымы” (1983), A. Қaлыбaева мeн Н. Орaлбaеваның “Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі” (1986) дeгeн eңбeктeрінде oсы мәceлеге қaтысты бipаз мәліметтep қapacтырылады. H. Opaлбаеваның “Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі” (1988), “Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі” (1989), “Қaзaқ гpaммaтикасы” (2002) „ Aнaлитикалық тәciл apқылы жacaлған етicтіктің фpaгменттері“ тб. зepттеулерді aтaп кeткeн жөн.

Қазақ тілінің теориялық мәселелерін сөзжасам саласы ретінде қою мен арнайы зерттеуді басқарған профессор, бүгінде ғалымның жетекшілігімен зерттеліп жатқан бірнеше ғылыми еңбектер сөзжасам теориясын толықтырады. Мысалы, З. Бейсембаева, Б. Қасым, Қ. Құрманалиев, Б. Есемсейітов, Н. Қоқышева сияқты зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстары сөзжасамның көкейкесті мәселелерін түрлі аспектіде қарастыруға арналған.

2002 жылы профессор Нұржамал Оралбай студенттерге арналған оқу құралы сөзжасам саласында пайда болды. Оқулықтың ерекшелігі-заманауи талаптарға сәйкестігі және модульдік технология жүйесі. Оқулықтың құрамы 5 модульден тұрады, әр модуль бірнеше блоктан тұрады. Әр модуль сөзжасам мәселелеріне арналған [1, 79] . Егер біз сөзжасамдық анықтаманы беретін болсақ, әдетте, сөзжасамдық сөзжасамдық жүйені, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасамдық заңдылықтарды, сөзжасамдық әдістерді, сөзжасамдық туындыларды, олардың түрлерін, сөзжасамдық модельдерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөздің сөзжасамдық жүйесін және т. б. зерттеу болады. В. А. Ганиева, В. В. Виноградова, Г. О. Винокура, Е. С., Е. А. Земская зерттеу жасады.

Негізгі бөлім.

Сөзжасам-бұл жаңа сөзді, туынды сөзді тудыратын процесс болғандықтан, ол барлық тіл деңгейлерімен байланысады. "Біріншіден, тілде байланыспайтын, байланыспайтын тілдік құбылыс жоқ. Екіншіден, соңғы уақытқа дейін әр тілдің сөзжасам жүйесі морфологияға, кейде лексикологияға олардың байланысына негізделгенін еске түсіруге болмайды" [1; 6] . Осылайша, сөзжасам барлық тілдік деңгейлермен байланысатын бір-бірімен бірлікте болады. Тілдік деңгейлер қарым-қатынаста, қарым-қатынаста бір-бірінен өз зерттеулерінің тақырыбы ретінде ерекшеленеді және өз тәуелсіздігін сақтайды. Сөзжасамның тіл деңгейлерімен өзара әрекеттесуінен басқа, ол барлық тіл деңгейлерін байланыстырады және тілдің дамуына аралық процесс ретінде қызмет етеді. Өйткені сөзжасамдық (фонетика-семантикалық, семантикалық, синтетика-семантикалық, аналитика-семантикалық) сөздер сөзжасамдық процеске қатынасты білдіреді, оның функцияларын анықтайды және сөзжасамдық процесс дамиды.

Тіл білімінің әртүрлі саласының құрамында қарастырылып келген сөзжасам мәселелерін ғылымда жеке сала деп тану, оның тіл қабатынан алатын орнын, өзіндік нысанын, өзіне тән әдіс-тәсілдерін, мақсатын айқындау, ғылыми айналымға түсіру, дәлелдеу барысында көптеген жұмыстар атқарылып келді. Cонымен қaтaр, cөзжacaмның дербec сaлa peтіндe тaнылуы кeйбіp тілдіk құбылыстарды қайта қарап, жаңадан пайда болған көзқарастар мен теориялардың негізінде тағы да бір ғылыми зерттеуді қажет ететін мәселелердің бар екенін көрсетеді. Сөзжасам жаңа сөз жасаушы, туынды мағына туғызушы процесс ретінде тілдің дамуын қамтамасыз етіп, барлық кезеңде үнемі болып отыратын тарихи-жалғаспалы құбылыс болғандықтан, бұл салада ізденістер, зерттеулер әлі де жүре бермек.

Қазақ тіліндегі "Сөзжасамдық ұя" мәселесін зерттеу 1989 жылғы "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі" монографиялық еңбегінен басталады. Бұл жұмыста былай делінген: "сөзжасамдық ұя-бұл бір негізгі тамырдан құралған туынды тамырлар жиынтығы. "

Қазіргі таңда сөзжасамдық ұяға әртүрлі анықтамалар беріліп жүр, ғалымдар соның ішінде Кәрімбек Құрмaнәлиeвтің бepгeн aнықтамacын қолдайды : «Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін атқаратын, белгілі құрылымдағы түбірлес туынды сөздердің жиынтығы [2; 32] .

Қазақ тілі-ең бай тілдердің бірі. Бай сөздік қоры, тілі тұрақты түрде толтырылатын және дамыды. Тіл лексикасының тұрақты дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуымен және адам санасының өсуімен өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады, оларды атау қажеттілігі туындайды. Бұл қажеттілікті өтеу үшін сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол тілді жаңа сөздермен байытады. Сондықтан тілдің сөздік қорын байытудың негізгі функциясын қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінде жаңа сөздердің жасалуын қамтамасыз ететін қалыптасқан сөзжасамдық жүйе бар. Бұл мәселе жақында университеттерде кеңінен талқыланып, зерттелуде.

Сөзжасам шетелдік тіл білімінде Тіл білімінің жеке саласы ретінде танылса да, орыс тіл білімінде ол жиырма жыл бұрын қазақ тіл білімімен салыстырғанда танылған.

Күрделі сөздер екі-үш кілт сөзден тұрады, сондықтан күрделі сөздің мағынасы олардағы кілт сөздердің мағынасынан қалыптасады, ал кілт сөздерден басқа тілдік бірліктер туынды мағынаны құруға қатыспайды.

Туынды сөзді одан әрі талдау кілт сөзді анықтағаннан кейін оның туынды сөзбен семантикалық байланысын анықтау қажет. Негізгі заңдардың бірі-туынды сөздердің мағыналары кілт сөздермен байланысты. Сондықтан кілт сөздерді анықтайтын туынды сөздердің мағыналарын негізгі мәндермен салыстыру керек. Туынды сөзді талдау кезінде кілт сөз мен туынды сөз арасындағы семантикалық байланысты іздеу керек екені анық.

Сөзжасамдық жұрнақ туынды сөзді құруға қатысатын тамырлардың туындыларын талдағанда, кілт сөзді анықтағаннан кейін ондағы сөзжасамдық жұрнақты табу керек. Мысалы, баланың кілт сөздерін, олардың тамырларын көрсету керек, содан кейін тілде сөзжасамдық жұрнақтардың болуын тексеру керек. Мұны істеу үшін оларды осы жұрнақтармен бірге келетін басқа туынды сөздермен салыстыру керек. Мысалы, қала, көл және жұрнақтар осы шығарманың түп-тамырында тілде кездесетін жұрнақтар болып табылады және олардың табын сөзімен байланысы олардың мағыналары жақын екенін дәлелдейді. Екі жағдайда да-dew / - Dew сын есімінің зат есімнің азайтатын мағынасы бар.

Туынды сөздегі кілт сөзді бөліп көрсете отырып, оның құрамындағы басқа сөзжасамдық бірліктерді одан ажырату керек. Ол үшін бұл жұрнақтардың басқа шығармаларда бірдей мағынада қолданылатындығын дәлелдеу қажет. Сөз түзілуін талдау кезінде негізгі сөз бен туынды сөздің морфемалық құрамына назар аудару керек. Кілт сөз түбірінің морфологиялық құрамы әрдайым күрделі. Ол сөзжасам талдауында нұсқаулық ретінде қызмет етеді. Атап айтқанда, бір морфеманың кілт сөзден алынған түбірден үлкен екенін талдау қажет. Бірақ бұл барлық туынды сөздерге қатысты емес. Лексикалық-семантикалық әдіспен жасалған жұмыстарды бұл атрибут дәлелдей алмайды. Туындылардың морфемалық құрамында ешқандай өзгеріс болмайтынын есте ұстаған жөн.

Мәні сөзжасам, сондай-ақ различно, және оның білдіргеннен келгенде талдау сөзжасам. Талдауда талдаудың негізгі мақсаты-әр туынды сөздің сөзі қалай қалыптасады.

Туынды сөздерді талдау кезінде әр туынды сөздікте бір лексикалық белгі болады. Мұның дәлелі-бір сұраққа жауап беретін сөйлемнің бір мүшесінің қызметінде туынды сөзді қолдану.

Әрбір туынды сөздің қандай үлгі бойынша қалыптасатынына, ол қандай сөзжасам түріне жататынына, бір түбірдің қай сөз тобына жататынына назар аудару керек.

Тіл лексикасының тұрақты дамуы қоғамның дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуымен және адам санасының өсуімен өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады, оларды атау қажеттілігі туындайды. Бұл қажеттілікті өтеу үшін сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол тілді жаңа сөздермен байытады. Сондықтан тілдің сөздік қорын байытудың негізгі функциясын қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінде жаңа сөздердің жасалуын қамтамасыз ететін қалыптасқан сөзжасамдық жүйе бар. Тілдің сөзжасамдық жүйесінде тілдің даму тарихында өзгермеген қатаң сақталатын заңдар бар. Мысалы, жұрнақты тамырға бекіту-түбір сөздің алдында, содан кейін оны бекіту-бұл ежелгі дәуірден бері тілде Болған жақсы қалыптасқан үлгі. Бұл үлгіні сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс деп санауға болады, өйткені сөздегі жұрнақтың орнын өзгерту мүмкін емес, жұрнақ түбір сөздің алдында қолданылмайды.

Басқа тілдердің қосымшалары, олардың кейбіреулері тамырдан бұрын, тілде қалыптасқан негізгі үлгіні тоқтата алмайды. Олар бірнеше сөз қалдырды: би-саясат, немқұрайлылық, өлі, ақылсыздық, уақыт, күнә, мазасыздық, мазасыздық, таныс, немқұрайлы, белгісіз және т. б.

Сөздің соңына жұрнақ қосу реттілігі тек сөзжасамдық жүйенің ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге шектеулі, оны қолдану аясы өте кең және тілдің грамматикалық жүйесіне толық қатысты. Бірақ бұл жағдай сөзжасам жүйесінің заңдылығына қатысты екенін жоққа шығаруға болмайды.

Қазақ тілінің сөзжасам жүйесіне деген негізгі көзқарастар бір жағынан сақталып, екінші жағынан дамуда. Тілдегі сөзжасамдық жүйеге сөздерді, яғни сөздердің жұрнақтарын құрайтын адамдар да кіреді. Тілде сөзжасам саласына қатысатын белгілі бір тілдік бірліктер бар. Сөзді жасауға тырысу тек тілдегі бірлік негізінде жасалуы мүмкін. Тілдік бірліктерге сүйенбестен, сөздер ештеңеден жасалмайды.

Деректер, функциялар-бұл әртүрлі сөздерді қалыптастыруға қатысатын сөздердің категориялары. Сөздердің иконикалық кластары конфигурация сөздерінің қатынасы иттердің сөздердің бір категориясынан екінші категорияға ауысатынының дәлелі болып табылады. Сөздердің бір санатын құрудың негізі-бұл тек өздері ғана емес, сонымен қатар бір-бірінен екіншісіне берілетін сөздердің басқа категориялары. Түбір сөздер сонымен қатар сөзжасамдық техниканың барлық түрлеріне қатысады.

Туынды сөздер-бұл сөзжасамдық тәсіл арқылы сөзжасамдық бірліктердің бір-бірімен өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болған сөздер. Туынды сөздер тілдің сөзжасам саласындағы зерттеудің негізгі объектілерінің бірі болып табылады, өйткені туынды сөздер-бұл сөзжасамдық бірліктер арқылы өмірде пайда болатын жаңа заттар мен жаңа құбылыстарды білдіру үшін сөзжасамдық заңдарға сәйкес тіл лексикасында пайда болатын сөздер.

Тілдегі сөздердің көптігі туралы қорытынды, өйткені олар әр түрлі уақытта қажет болған жағдайда тілге үнемі қосылып отырады, сондықтан тілдегі сөздердің ең көп санынан сөздердің шығуы.

Қазақ тіл білімінде түбір, туынды сөз, туынды түбір терминдері бір-бірінен ажыратылмайды, кейде бірін-бірі алмастырады. Сондықтан оқулықта қолданылатын терминдердің мағынасы туралы түсінік беру керек.

Түбір сөз-бұл грамматикалық тұлға болмай-ақ сөздермен берілетін лексикалық бірліктің бір түрі. Түбір сөз-лексикалық мағынасы бар, сөздікте белгілі бір орын алатын, сөздердің белгілі бір санатына жататын сөз. Түбір сөздер екі топқа бөлінеді: негізгі түбір және туынды түбір. Негізгі түбір одан әрі талдауға келмейтін, бірақ толық лексикалық мағынасы бар сөздер мен морфемалардан тұрады. Мысалы, Аты, Елі, білімі, қараңыз.

Туынды сөздер кем дегенде екі морфемадан тұрады, олар сөзжасамдық әрекеттің нәтижесінде лексикалық мағынасы бар сөздерді құрайды. Тіл сөздерді қалыптастырудың әртүрлі тәсілдеріне ие болғандықтан, алынған сөздер де әртүрлі.

Туынды сөздер бойынша олар екі топқа бөлінеді: біреуі күрделі.

Түбір туындысы-бұл кілт сөз бен жұрнақтан тұратын сөз. Мысалы, студент, форма, білім, көл, бұрғылау, Сола, қойма және т. б. туынды түбір синтетикалық сөздерді қалыптастыру әдісімен жасалған туынды сөздерге ғана қатысты. Сонда арасында үлкен айырмашылық бар, екі терминдер, туынды түбірінің құрылған сізбен сөздер. Туынды түбір құрамы сөздің негізгі және құрама жұрнағының мағынасынан тұрады. Туынды тамырлар екі морфемадан тұрады. Олар кілт сөз және сөзжасамдық жұрнақ.

Туынды тамырлардың келесі ерекшеліктері бар::

1) туынды тамырлар екі морфемадан тұрады: кілт сөз және сөзжасамдық жұрнақ;

2) туынды түбірдің мағынасы сөз құрылған негізгі және кейінгі сөздің мағынасынан алынады;

3) туынды түбір құрамында кілт сөз бен туынды түбір мағынасы салыстырылады;

4) бір түбірден шыққан сөз сөздердің белгілі бір санатына жатады.

Осы белгілердің негізінде туынды тамырларды басқа тілдік бірліктерден ажыратуға болады.

Күрделі сөздер. Аналитикалық тәсілді қолдана отырып, екі немесе одан да көп сөзден тұратын және бірдей лексикалық мағынасы бар сөздер құрама сөздер деп аталады. Ол:" Мен білмеймін", - деді.

Күрделі сөздер, қанша сөзден тұрса да, бір сөз болып саналады және бір сөз ретінде қызмет етеді. Түркі лингвистері, оның ішінде қазақ лингвистері түрік тілін күрделі сөздермен бай деп таниды. Тілдегі күрделі сөздер келесі кіші түрлерге бөлінеді::

1) біріктірілген, біріктірілген сөздер;

2) қос сөздер;

3) күрделі сөздер;

4) қысқа сөздер.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.