Ғалым еңбектерін қарастыру

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ
КЕАҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ПЕДЕГОГИКА ИНСТИТУТЫ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ КАФЕДРАСЫ

Ізбасар Аяжан Бауыржанқызы

Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің мазмұны мен маңыздылығы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

6В01707-Қазақ тілі мен әдебиет

Ізбасар Аяжан Бауыржанқызы

Қазақстан Республикасы

Көкшетау, 2023
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КЕАҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ПЕДГОГИКА ИНСТИТУТЫ
ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ КАФЕДРАСЫ

Қорғауға жіберілді
Қазақ тілі мен әдебиет
кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.к.,доцент
____________К.К. Молгаждаров
___________ 2023ж

Дипломдық жұмыс

Тақырыбы:Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің мазмұны мен маңыздылығы

6В02234 - Қазақ тілі мен әдебиет

Орындаған: Ізбасар А.Б. 4 курс
КО-93 тобы
Ғылыми жетекші: Молгаждаров К.К.

Қазақстан Республикасы
Көкшетау, 2023
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

І ТАРАУ. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылымдағы орны мен ғылыми еңбектерінің мазмұны
1.1.Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы мен ғылыми бағыттары
1.2.Ш. Ш. Уәлихановтың ұлттық сипаттағы шығармалары
1.2.1 Ш. Ш. Уәлихановтың зерттеулеріндегі мақал - мәтелдер

II ТАРАУ. Шоқан Уәлихановтың Орта ғасырлық тарих мәселелерін зерттеудегі еңбектерінің маңызы
2.1 Ш. Ш. Уәлиханов еңбектерінде тарихи тұлғалардың зерттелуі
2.2 Ш. Ш. Уәлихановтың қазақтың рухани мәдениеті туралы зерттеулері

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

ҚОСЫМШАЛАР

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың еңбектерінің мазмұны мен маңыздылығы, өмір жолы мен ғылыми көзқарастарын жан-жақты зерттеу.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Еліміздің ұлттық тәуелсіздігі қазақ халқының тарихи дамуының жаңа перспективаларын туғызып қана қойған жоқ, тарихымыздың көп жылдар бойы тоталитарлық режимге бет бұрған көптеген мәселелері тек саяси-таптық тұрғыдан талданды. көзқарастарды, оның ішінде ұлттық мұраның күрделілігіне теріс бағытталып, терең зерттеу мен әділ баға беруге өте қолайлы жағдай туғызды. Ш.Ш.Уәлиханов бастаған халық мұрасы мен туған ел тарихын зерттеудің маңызды мәселелерін қазақ зиялылары М.Тынышпаев, С.Асфендияров, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов одан әрі дамытты. , Ә.Бөкейханов. Бірақ сол 30-жылдары қазақ зиялыларының өзі де қуғынға ұшырады. Көп ұзамай халық мұрасынан елеулі орын алған Едіге, Абылай, Кенесары т.б. аттары басылымнан толығымен жойылды.
Олар туралы халықтың ғасырлар бойы шығарған жырлары мен аңыздарына, яғни мұраларына да тыйым салынды. Қанша тоталитарлық режим болса да, Ш.Ш.Уәлихановтың шығармаларын басып шығаруға қиянат жасалмағандай болды. Ал іс жүзінде бұл болған жоқ. Оның кейбір ғылыми еңбектеріне тыйым салынғандықтан, оның барлық ғылыми жұмыстары жарияланбады.
Қазір тәуелсіздіктің арқасында Ш.Ш.Уәлиханов шығармашылығына жаңаша көзқарас қалыптасты. Еліміздің тарихындағы ірі тұлғалар: Едіге, Абылай, Кенесары т.б. жан-жақты зерттеулер жарияланып қана қоймай, халқымыздың ғасырлар бойы сақталып келген асыл мұралары да ашылады.
Осы тұрғыдан алғанда Ш.Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасына жан-жақты шолу жасау қазіргі егемен Қазақстанның тарихы мен жалпы қоғамтану ғылымының аса маңызды міндеті болып табылады.
Ш.Ш.Уәлиханов - қазақтың халық мұрасын алғаш жинап, зерттеп, қазақ халық поэзиясына алғашқы анықтама берген ғалым. Осындай көрнекті ғалымның халық мұрасын зерттеуге арналған еңбектерін терең саралап, жүйелеу бүгінгі Қазақстан тарихының өзекті мәселесі болмақ.

Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне келсек, оның тарихнамасын қолда бар құжаттар мен зерттеулерге сүйене отырып, үш кезеңге бөлуге болады. Біріншіден, мәселе Қазан төңкерісіне дейін қарастырылды; екіншісі - кеңестік дәуірдің, атап айтқанда, ХХ ғасырдың 40-70-80-жылдарының тарихнамасы болса, үшіншісі - еліміздің тәуелсіздік алған кезеңінен басталады.
К.К.Гутковский, П.П.Семенов-Тян-Шанский, А.Н.Бекетов, Ф.Р.Остен-Сәкен, Е.П.Ковалевский, оның тұсында Шоқан шығармаларын басып шығарумен айналысқан неміс ғалымдары А.Ерман, А.Петерман, ағылшын ғалымдары ағайынды Мишельдер және т.б. . болды Қазақ ғалымы қайтыс болғаннан кейін (1865) оның мұрасының жаңа даму кезеңі басталды. Алғашқы жылдары генерал К.К.Гутковский, А.К.Гейнс, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тян-Шанский, Ф.Р.Остен-Сәкен, тіпті Орыс географиялық қоғамы қазақ ғалымының толық еңбектерін басып шығарды. 1,5
19 ғасырдың 80-жылдарында бұл игі істі жаңа буын шокантологтар жалғастырды. Олардың ішінде Г.Н.Потанинді, Е.К.Гутковскаяны, Г.А.Колпаковскийді, М.Шормановты, Н.И.Веселовскийді, П.М.Мелиоранскийді, француз ғалымдары Эмиль Жонво мен Элиза Раклюды, т.б.
Дегенмен, қазақ ғалымының бүкіл ғылыми мұрасы Қазан төңкерісінен кейін жарияланады. 20 ғасырдың 40-жылдарында Қазақстан ғалымдары Шоқан мұрасын дамытуға ерекше көңіл бөлді. Осы орасан зор жұмысқа жалпы басшылықты Қ.И.Сәтбаев басқарды. Шоқан ғалымдарының тобы бір емес, алты рет жасақталғанымен, ұзақ жылдар бойы атқарылған жұмыс табысқа кенелмеген.
1957 жылы Қ.Сәтбаев Әлкей Марғұланға шокантологтар тобын басқаруды сеніп тапсырды. Сол күннен бастап Шокантологтардың жұмысы алға басты. Ә.Марғұланның жетекшілігімен КСРО-ның негізгі мұрағаттарын тереңдетіп зерттеу басталды. Шоқанның қолжазбалары негізінен Ленинград, Мәскеу мұрағаттарында сақталған, профессор Веселовскийдің академиялық қорынан басқа қазақ халқының қолжазбалары көптеген шығыстанушы ғалымдардың қорларында сақталғаны анықталды 2.97. Ұзақ жылғы ізденіс нәтижесінде Ә.Марғұлан Шоқан шығармаларын жарыққа шығарды (1958 ж.). Бұл басылымның шығуына Ә.Марғұланның жетекшілігімен еңбек еткен профессорлар С.Я.Болатов, М.С.Тұрсынова, П.Г.Голубев және Л.М.Әуезов есімінің ауызға түсетінін көрсетеді.
Арада бірер жыл өткен соң Ә.Марғұланның жетекшілігімен және редакторлығымен Ш.Уәлихановтың 5 томдық жинағы (1961-1972) жарыққа шығып, еліміздің ғылыми қауымы тарапынан жоғары бағаға ие болды. Әлкей Хақанұлы Ленинград университетінде оқып жүргенде (1925-1929) Шоқан туралы материалдар жинай бастайды. Содан бері жүзден астам басылым жарық көрді. Бірақ, Шоқан ғұламасы Шоқан мұрасын зерттеу жұмысы жерге көшті деп ешқашан айтқан емес. Өмірінің соңғы күндеріне дейін Шоқан туралы өзіне беймәлім деректер табылса, шын жүректен қуанған. Шоқан ғұламаларының жас буынына айғақ ретінде Ә.Марғұланның мына ойлары: Шоқан шығармалары қазақ тіліне аударылған жоқ. Оған ешкімге сенуге болмайды. Шоқан стилі қандай! Ал жазушылық мамандық, ой өрісі?! Болашақта Шоқан шығармаларын ана тіліне толық аудару үлкен жауапкершілікті талап ететінін айтқым келеді 3,65.
Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармашылығын зерттеу Ә.Х.Марғұланнан кейін де ХХ ғасырдың 50-70 жылдарында жалғасын тапты. Ш.Ш.Уәлихановтың фольклор, әдебиет тарихы, қазақ поэзиясының құрылымы, шежіре туралы ой-пікірлерін ерекше бағалап, талдаған зерттеушілердің бірі - Қ.Жұмалиев. Ал М.Ғабдуллин өз зерттеуінде Шоқанның қазақ ауыз әдебиеті ескерткіштерін жинаудағы қызметі мен Жанақ ақынның Қозы Көрпеш-Баян сұлу поэмасын баяндайды 4,45.
Қазақ фольклорын зерттеуге ерекше үлес қосқан академик М.Әуезов Ш.Ш.Уәлихановтың ағартушылық және ғылыми қызметі, қазақ ауыз әдебиетін зерттеудегі орны, ислам дініне көзқарасы, алғашқы қырғыздың атақты Манас эпосының жазылуы 5.28. Қазан төңкерісіне дейін Ш.Уәлихановтың философиялық, саяси көзқарастары зерттелмеген. С.Я.Булатов өз мақаласында ғалымның саяси-құқықтық және мемлекеттік-құқықтық көзқарастарын қарастырған. Ш.Уәлиханов Орталық Азия елдерінің артта қалуын монархиялық деспотизммен байланыстырды, ал Шығыс Түркістанда жалпыұлттық көтерілістің болмауына жергілікті халықтың ішкі діни қайшылықтары және Абылай ханның көп векторлы саясаты себеп болды, көрсетілген 6,91. .
Ә.Нұрқатов қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы, әдебиет сыншысы туралы Шоқан Уәлиханов атты ғылыми мақала жазды. О.Ә.Сегізбаев өзінің зерттеу мақаласында Ш.Уәлихановтың саяси көзқарастары мен ағартушылық қызметін терең талдап, сонымен бірге оның жалпы философиялық және діни көзқарастары мен озық орыс мәдениетін қазақтар арасында насихаттауға тоқталады 7.6. Ә.Ысқақов Шоқан Уәлихановтың осы кезеңдегі философиялық және діни көзқарастарын діннің пайда болуы және исламның реакциялық сипаты туралы зерттеу мақаласында көрсетуге тырысты 8.19.
Қазақ ауыз әдебиетінің бір түрі - тарихи поэзия. Ғалымдар бұл салаға өткен ғасырдан бері назар аударды. Халқымыздың біртуар перзенті Шоқан Уәлиханов халық әдебиетінің үлгілерін жинақтап, маңызды пікірлер айтты. Тарихи поэма терминін ғалымдардың алғаш қолданғаны туралы айтып, Шоқан Уәлихановтың қазақ поэзиясын жасайтын тұлғалар туралы бастамасын зерттеуді жалғастырғандардың бірі - Е.Ысмайылов.
Белгілі ғалым Н.С.Смирнова Ш.Ш. Ол қазақ поэзиясының барлық түрлеріне анықтама беріп, сонымен қатар қазақ ауыз әдебиетінің, әсіресе аңыз-дастандарының тарихпен тығыз байланыстылығын, ауыз әдебиеті шығармаларында халықтың рухын, әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін бейнелейтінін көрсетеді. Зерттеулер орыс тілінде жазылғанын, Ресейдің озық ойлы интеллигенциясын таза қазақ болмысымен таныстыруға арналғанын айтады 9.10.
Е.Б.Бекмахановтың жетекшілігімен Д.И.Дулатова Шоқан Уәлихановтың тарихи көзқарастары бойынша кандидаттық диссертация жазды 1.120.
Ш.Ш.Уәлиханов шығармашылығын зерттеу ХХ ғасырдың 80-жылдарында да жалғасын тапты. Мәселені жан-жақты зерттеу 1985 жылы ұлы ғалымның туғанына 150 жыл толуымен байланысты болды. С.Уәлихановтың этнограф ретіндегі және С.Л.Тихвинскийдің, Н.Е.Бекмахановтың, Х.А.Арғынбаевтың, Б.А.Литвинскийдің, Е.М.Мурзаевтың, В.П.Курылевтің, И.И.Стрелковтың қоғамы үшін жұмысы 10.31 мақалаларында талқыланды. О.Ә.Сегізбаев та ғалымның ұлттық-әлеуметтік қанаусыз жаңа саяси жүйені іздегенін көрсетіп, мұндай қоғамның мәдени жүйесі жоғары дамыған, ағартушылық пен гуманизм белгілері бар өркениетті тапсыз қоғамда ғана мүмкін екенін көрсетеді 11.17. . Осы мерейтойға байланысты Ә.Х.Марғұлан мен С.Өтениязовтардың жалпы Уәлихановтар отбасына, ұлы ғалымның өскен ортасына арналған зерттеулері қарастырылады.
Белгілі болғандай, Ш.Ш. С.Золдасбеков бұл деректерді палеоэтнографиялық зерттеулермен салыстыра отырып, Жетісу өңіріндегі қазақтардың орыс шаруалары келгенге дейін-ақ егін егіп, аласа шөп орғанын көрсетеді 12.19.
Шоқан Уәлиханов ретінде деректанушы М.А. Бекмағанбетова 13. 351, И.В.Ерофеева, О.И.Исмағұлов, Н.С.Мұқанов, Н.Ә.Әлімбаев тарихшы ретінде тарих ғылымына қосқан үлесін бағаласа, Н.Е.Масанов этнограф ретінде қазақ халқының этногенезіне қатысты тұжырымдарын талдаған 14.69.
КСРО империясының ыдырауына және Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазақ тарихын өркениеттік-ұлттық негізде жазуға мүмкіндік туды. Көптеген тарихи тұлғалардың қоғамдық қызметі мен олардың еңбектеріне объективті баға беріледі. Қазақстан тәуелсіздік алған сәттен бастап, т. 90-шы жылдардан бастап бұрынғы тоталитарлық жүйе кезінде Ш.Ш.Уәлиханов шығармашылығын зерттеу кезінде ескерілмеген қазақ тарихына қатысты жаңа мәселелер көтеріле бастады.
Шоқан Уәлихановты фольклортанушы ретінде жоғары бағалап, өз еңбектерін арнаған зерттеушілерге М.Асфандиярованы, Е.Мағауинді, Қ.Алпысбаеваны, А.Тұрышевты атап өтеміз.
Г.Үсейнованың мақаласында 15.31 Шоқан Уәлихановтың отбасылық некеге қарсылығы, әйел теңсіздігі, көп әйел алу, қыз сату, ақшаны жылыстату және тағы басқа салт-дәстүрлер туралы сөз болады. С.Өтениязов 16.54 - Шоқан Уәлиханов орыс ғылымында Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди еңбегін алғаш зерттеген. мен Қ.Атабаев 17.65, сондай-ақ Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиев Шоқан Уәлихановтың қазақ деректерін алғаш зерттеуші, сонымен қатар Қадырғали би Қосымұлының қазақ жері туралы еңбегін тұңғыш зерттеуші екенін айтады 18.12.
Шоқан Уәлихановтың туғанына 170 жыл толуына орай Ә.Жұмабекұлы Шоқантану саласындағы өзекті мәселелерді, т.а. Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында жұмыс істеген Шоқантану бөлімінің жандануы.
Мәселенің зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ, кеңестік дәуірде Ш.Ш. Ш.Ш.Уәлихановтың шығармашылығын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер. Сондықтан да Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектері бүгінде жан-жақты, объективті шолуды қажет етеді. Кеңес дәуірінде ғылыми айналымға түспеген ғалымдардың сүйегін тауып, жариялау керек.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Шоқан Уалиханов еңбектерінің ортағасырлық Қазақстан тарихын қарастырудағы маңыздылығын көрсету. Осыған орай өзіме төмендегідей міндеттерді қойып отырмын:
- Шоқан Уалихановтың тарихи көзқарастарының қалыптасуын анықтау;
- Ғалым еңбектерін қарастыру;
- Шоқан Уалихановтың ортағасырлық Қазақстан тарихы жайлы жазған мәліметтерін қарастыру.
- Ғалымның қазақ халқының шығу тегіне, дініне, қазақ қоғамындағы
тарихи тұлғаларға қатысты мәліметтерін қарастыру;
Ш.Уәлиханов саяхатының сызбаларын т.б. карталарын іздеп табуға тырысу;
Диплом жұмысының деректік негізі.
Дипломдық жұмысты жазуда пайдаланылған мәліметтерді үш топқа бөлуге болады. Біріншіден, бұл Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мұрағатындағы Ш.Ш.Уәлихановқа қатысты құжаттар мен ғалымның қолжазбалары. Екіншісі - Ғылым академиясының Сирек кітаптар мен қолжазбалар бөліміндегі Ш.Ш.Уәлиханов шығармаларының фотокөшірмесі. Ал Ә.Марғұланның жетекшілігімен шыққан Ш.Ш.Уәлихановтың үшінші бес томдық (1961-1972) жинағы. Сондай-ақ оқу барысында Шоқан Уәлихановтың саяхат нобайлары мен түрлі карталарды қарап шықтым.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Шоқан Шыңғысүлы Уәлихановтың тәрбиелік мәні бар, мектеп бағдарламасына сай келетін әңгімелерін зерттеп, мектеп бағдарламаына қосуға болатын әңгімелерін ұсыну.
Диплом жұмысының құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

І ТАРАУ. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылымдағы орны және ғылыми еңбектерінің мазмұны
1.1. Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы және ғылыми бағыттары

Қазақ халқының ұлы перзенті, бірінші ғалымы, аса көрнекті ойшылы, ағартушысы, демократы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың (1835-1965) заңғар тұлғасы мен шығармашылық мұрасы әр қырынан сараланып, өз бағасын алып келеді. Шоқан Уәлихановтың дүниетанымы, әлеуметтік-саяси және экономикалық көзқарастары, шығыстанушы, тарихшы, географ, этнограф ретіндегі бітімі, әдебиет, тіл мен өнер мәселелері жөніндегі мұралары сан алуан еңбектерінің арқауы болды. Көркем ойдың тарихи маңызын терең ұғынып, оны ғылыми зерделеген Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың еңбектерін жан-жақты, жүйелі зерттей түсуді уақыттың өзі талап етіп отыр. Ғалым шығармалары дәуір рухымен үндес, пікірлері күні кеше немесе дәл бүгін айтылғандай тың, құнды. Әдебиетімізді, тарихымызды, мәдениетімізді терең түсіндіруді көздеген ұлы ғалым өзі бас болып, сол әдеби мұрамыздың шынайы мәнін ғылыми негіздеуге арналған зерттеулер жазды. Қазақтың халық поэзиясына алғаш теориялық талдау жасады. Ұлттық әдебиеттану ғылымының негізін қалады.
Шоқан Уалихановтың азанмен қойылған аты - Мұхаммед-Ханафия. Оны әке-шешесі кішкене күнінде еркелетіп Шоқан деген, кейде Қанаш деп те айтқан. Бірақ кейін Мұхаммед-Ханафия да, Қанаш та ұмытылып, барлық документте Шоқан болып кеткен.
Соңғы кезге дейін Шоқанның дәл қай жерде, дәл қай жылы, қай күні туғаны мәлімсіз болып келді. Оның өмірбаянын бірінші рет жазып, 1904 жылы шыққан жинағына жарияланған Г. Н. Потанин: Шоқан Омбыдағы кадет корпусына 1847 жылы келіп түсті, оған он жастағы бала алынушы еді, сондықтан 1837 жылы туған болу керек, - дейді. Бүған қарағанда 1865 жылы қаза тапқан Шоқан 28 жаста болады. Осы кітапқа кіріспе сөз жазған Н. И. Веселовский: Отыз жасқа да жетпей өлді, - деп, нақтылы жылды көрсетпейді. Шоқан туралы естелік жазған орыс ғалымдары мен жазушылары да Н. И. Веселовскийдің ізімен кетеді. Өткен ғасырдың аяқ кезінде Омбыда шыққан Дала уәлаяты газетінің 1894 жылы 8 майда шыққан 18-санында Шоқанды 1835 жылы туды дейді. Осы датаның дұрыстығын, Россия География қоғамының 1857 жылы 27 ақпан күнгі жиналысының протоколы бекітеді. Бұл жиналыста қоғамға мүше боп алынған Шоқанды 22 жаста делінген.
Шоқан Уәлихановтың 1835 жылы туғаны анық, Бірақ қай жерде туғанын әзірге ешкім білмейді. Шыңғысты Құсмұрынға 18 жасында (бұл - 1834 жыл) барды деген халық аузындағы сөз рас болса, Шоқан Құсмұрында туады, ресми документтегі Құсмұрынға 1834 жылдан бастап аға сұлтан болды деген сөз рас болса, ата-мекені Сырымбетте туған болады, Қайсысында туса да, Омбыдағы кадет корпусына оқуға Құсмұрыннан баруы анық.
Шоқан кішкене күнінен зерек боп хат танығанға ұқсайды. Едіге эпосы туралы жазған сөзінде: Бұл жырды мен бірінші рет Аманқарай дуанындағы аз ата Күрлеуіт Қыпшақтың ақыны - Жұмағұлдан 1841 жылы естідім, - дейді. Онда Шоқан алты жаста!..
Туған інісі Қоқыштың айтуы бойынша, Шоқан кішкене күнінде аса ерке және тентек болған, сөйтіп жүріп, ауылында тұратын Татар молдасы Ғалиакбардан сабақ оқып, бес жасында хат білген. [1,37]
Шоқанның тентектігі туралы бір-екі сөз. Елдегі ескі құлақтардың айтуы бойынша, Шыңғыс Құсмұрында дуан басы боп тұрып, ол қызметтен түскенде, себепкердің біреуі Шоқан еді дейді. Тентек Шоқан үйіне келген адамдардың (ол үйге әрине сұлтандар, билер сияқты ірі адамдар ғана келеді ғой) байлаулы аттарын шешіп жіберіп, тұсаулы аттарын ағытып жіберіп, ерттеулі аттардың айыл-тартпасын, үзеңгісін босатып өойып, өздерін мазақтап...дегендей, дамыл-тиыштық бермеген.
Аға сұлтандықтан түскен Шыңғыс алдағы күнін ойлаған да, Шоқанды Омбыға апарып, кадет корпусына оқуға беруге ойланған. Әкесінің оқуға апарамын дегенін есіткен соң, Шоқан қашып, Құсмұрын дөңінің Үшбұлақ аталатын сайларына қалың боп өсетін қайындар мен талдардың арасына тығылып қалыпты дейді.
Бала Шоқанның сана сезімі ерте оянып, рухани өсіп жетіле беруіне әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі халық даналағының сарқылмас білім бұлағы болған. Халықтың озық дәстүрлері мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің соңына дейін ұмытпай есінде сақтайды. Шоқан әуелі Құсмұрындағы қазақ мектебінде оқиды. Мұнда ол араб жазуының негіздерін меңгереді және қарындашпен сурет салып үйренеді. Сонымен қатар араб тілін кейіннен ұйғыр тілін жақсы меңгереді. Дәстүр бойынша сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін үйрену, яғни жеті жұрттың тілін білу парыз болған.
Бала Шоқанның сана-сезімінің ерте оянуына, рухани өсуіне, кемелденуіне Айғаным әжеміздің ықпалы зор. Сезімтал, өнерлі бала үшін әже - халық даналығының сарқылмас қайнар бұлағы болған. Әжей Шоқанға қазақтың ескі аңыз-әңгімелерін қызық айтып, кешегі басынан өткен оқиғаларды есіне алды.
Ресейге жақындай түскен Айғаным өзінен ұпай жоғалтпаудың жолы - орыс тілін жетік меңгеру, білімді меңгеру, екіншісі - бірте-бірте отырықшы өмір салтына көшу деп білді.
Сырымбеттегі Орда Уәлидегі арнаулы мектеп әрқашан Айғанымның басшылығымен жұмыс істеді. Осы мектептен оның жеті ұлы - Мәмеке, Әбен, Шепе, Шыңғыс, Ханқожа, Салтақ, Әлжан тамаша білім алды. Өз мектебінде ауылындағы басқа балаларды да оқытқан. Жалпы білім беру сабақтары Айғаным мектебінің бағдарламасы бойынша жүргізіледі. Математика, география, тарих, шығыс әдебиеті мен шағатай тілі, қазақ әндері мен ертегілері оқытылады. Ал Қазақстанның басқа мектептерінде тек діни сабақтар жүргізілді.
Сондықтан 1827 жылы 16 жасар Шыңғыс Омбыдағы әскери училищеге оқуға түскенде орыс тілін жетік меңгерген. Мұнда жеті жыл оқып, терең білім алып, әдебиет, өнер мен мәдениет, тарих, география, статистика, т.б ғылымдарды меңгерген Шыңғыс хан өз заманының белді азаматы болып қалыптасады.
Айғаным ханша қазақ даласын жалынды қорғаған ел анасы болды. Білім - болашақтың бастауы екенін ескеріп, білімге көп көңіл бөлді.
Анасы Айғанымның игі ісін Шыңғыс Уәлиханов жалғастырады. Ол халықтың мәдени-әдеби, археологиялық ескерткіштеріне де қамқоршы болды.
Ол туралы академик Ә.Марғұлан: Шыңғыс ғылымды, әдебиетті, өнерді қадірлеген өз заманының білімді адамы болған. Ол сол кездегі қазақ халқының күнделікті тұрмыс-тіршілігінің, шаруашылық-саяси өмірінің қыр-сырын жақсы білген... - деп жазды 3.30-31.
Халқымыздың сол кезде Шыңғыс хан мен оның ұлы Шоқан жинап, қағаз бетіне түсірген асыл қазынасы кейін ғалымдар арасында Құсмұрын тізімі деген атпен белгілі болды. Бұл атақты жинаққа Едіге, Қарақыпшақ Қобыланды, Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырларының бірнеше нұсқасы мен Еркөкше - Ерқосай, Орақ батыр жырлары, т.б. көптеген ауызша қазыналар енген...
Сондықтан көптеген орыс ғалымдары кеңес алу үшін Шыңғыс ханға жүгінді. Оған көптеген ғылыми мекемелерден өтінімдер түсті. Ол ауыз әдебиеті, зергерлік бұйымдар, әдет-ғұрып заңдары мен статистикалық деректерден басқа А.Сотников, А.К.Крохалев, М.В.Ладаженский, Н.Ф.Костилецкий, И.Ибрагимов, А.К.Гейнс, Г.Н.Ладаженский сияқты еңбектерді жинаған. Потанин, П.П.Семенов-Тян-Шанский, М.С.Знаменский және т.б. ғалымдармен, сондай-ақ Орыс географиялық қоғамымен тікелей байланысты болды 19.97.
Шоқанның бала кезіндегі қатты құмартқан өнерінің бірі сурет салу еді. Бұл өнерді ол Құсмұрын бекінісіндегі Уәлихановтардыі үйінде ұзақ тұрған орыстың суретші-топогрофтары мен геодезистерінен үйренеді. Оның үстіне Уәлихановтардың аулына жиі-жиі қонаққа келіп жүрген орыс ғалымдары, инженерлер мен білімді офицерлер де қабілетті юаланы көркемөнер мен әдебиетке құштарландыра түседі.
Жас Шоқан сұңқар салып, саяттық құруға өте құмар болған. Сахарада саяхаттап ұзақ жүру оның дағдысына айналған. Шоқан өзінің туған елінің сұлу табиғатынан үлкен ләззат алған. Сонау бала кезінің өзінде-ақ ол Ақмола мен Баянауыл сахараларын аралап, Баянауыл тауларының маңындағы нағашыларына жиі барып, қонақ болып жүреді. Бұл сапарынан алған әсерлері Уәлихановтың көпке дейін есінен кетпейді және сондағы көрген-білгендерін кейін кадет корпусының шәкірті болған кезде өзінің досы Г.Н. Потанинге әңгімелеп берген.
Шоқан Уәлиханов қазақтың халық поэзиясына ерте жастан құмартып, оның классикалық үлгілерін жазып алып, өзінің ата-анасына дауыстап оқып жүрді. Қозы Көрпеш - Баян сұлу және Еркөкше атты халық дастандарын ол тіпті бала кезінде жазып алып, кейін өзінің ұстазы Н. Ф. Костылецкийге берген.
Шоқан Шығыстың басқа халықтарының поэзиясымен де шұғылданады. Тіпті ауылда жүрген кезінің өзінде де ол шығыс әдебиеті классиктерінің өлеңдерін оқудан бас көтерген емес. Шоқан ақынжанды... адам еді. Оған араб өлеңдері қатты ұнайтын және ол өзінің ұстазы Костылецкиймен бірге сол өлеңдерге рахаттанып, мәз боп отыратын - деп жазады Шоқанның жақын достарының бірі, белгілі публицист Н. М. Ядринцев.
Бірақ Шоқанның білімге құштарлығы барған сайын күшейе түседі. Ол үлкен қалада оқуды армандайды.
1847 жылдың күзінде он екі жасар Шоқан туған елінен тұңғыш рет ұзақ сапар шегіп, әкесімен бірге Омбыға оқуға келеді. Шыңғыс өзінің орыс достарының көмегімен баласын Сібірдің сол кездегі ең жақсы оқу орыны деп саналған Омбы кадет корпусына оқуға түсіреді.
Шоқан 1847-1853 жылдары Омбы кадет корпусында оқиды. Омбы-кадет корпусы сол кездегі Сібірдегі ең жақсы оқу орны болып саналды. Кадет корпусы жан-жақты білім берді. Екі дайындық сыныбы, бес негізгі сынып және алтыншы арнайы сынып болды.
Негізгі сыныптарда шет тілдері, соның ішінде шығыс тілдері - қазақ, татар, шағатай тілдері оқытылды. Бұл тіл сабақтарында түрлі кітаптардан үзінділерді оқыту, өлеңдер мен мысалдарды жаттау, оларды дауыстап, мәнерлеп оқуға жаттықтыру әдістемесі кеңінен қолданылады.
Онда тарих, география, әдебиет пәндеріне көп көңіл бөлінді. Бірінші сыныптардан бастап Ежелгі Греция мен Рим тарихы, орта ғасырлар тарихы және Еуропа географиясы оқытылды. Төртінші, бесінші сыныптарда тіл мен әдебиет теориясы, орыс және батыс еуропа әдебиетінің тарихы оқытылды. Пән ретінде этнография мен антропология енгізілді. Қытай, Үндістан, Ауғанстан, Парсы сияқты Азия елдерінің халқына олардың шығу тегі, діні, тұрмыс-салты, саяси-әкімшілік құрылымы, басқару жүйесі туралы толық мағлұмат берілді. Бұл ретте Қытайға бағынышты елдер, Түркістанның тарихи-саяси аймақтары, Шығыс Үндістан және Араб мемлекеттері жан-жақты қарастырылды.
Ш.Уәлихановтың дүниетанымының қалыптасуына тарих пәнінің мұғалімі Гонсовскийдің маңызы зор болды. Гонцевский оған Еуропа мен Ресейде көне заманнан 19 ғасырға дейін болған әртүрлі елдердің тарихы мен қоғамдық қозғалыстар туралы көптеген әңгімелер айтты.
Шоқан тарихи-географиялық әдебиеттерді жақсы көреді, көп оқиды; бірақ мұндай әдебиеттерді Омбыдан табу қиын болды. Биліктің Шоқанға бас кітапханадан кітап алуға рұқсат беруі, - деп жазады Г.Н.Потанин, - мені үлкен қуанышқа бөледі. Шоқан кітапханадан Палластың саяхаттары мен Рычковтың күнделіктерін әкелгенде біздің дамуымыздың бір дәуірі болды. Кітаптың қалыңдығы, оның форматы, ескі типографиясы, ескі сөздері мен ескіше қағазбастылығы, бәрі әдемі, ерекше, көне поэзияға толы болды. Паллас кітабын оқыдық, әсіресе бізге оның туған жерлерін сипаттаған кітаптарын оқыдық.
Шоқан кадет корпусына келгенде орыс тілін білмейтін, бірақ сирек кездесетін қабілетінің арқасында осы қиыншылықты тез жеңіп шықты. Ол үздік оқыды, тіпті өз құрдастарының алдына түсті. Шоқан тез кемелденді, - деп еске алды оның мектептес досы Г. Н. Потанин - өзінің орыс жолдастарын басып озды. Оған көп адам ден қойып, зер салды, оның қабілеттілігі сондай, тіпті оқу орнына түсуден бұрын-ақ сурет сала бастаған еді.
Еңбеккерлігімен және жеке басының жоғары моральдық қасиеттерімен ұштасқан жас Шоқанның терең білімі, әдеттен тыс зеректігі корпустың көптеген оқушыларын таңдандырды. Шоқанның ерекше қабілеті әсіресе тарихты, география және шығыс филологиясын оқып-үйрену тұсында айқын көрінді және осы қасиеттерінің арқасында ол жұрттың назарын өзіне аударды.
Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздары арасында етене жақындық және достық қатынастар орнайды. Н. Ф. Костылецкий жас Шоқанның таңдаулы ұстазы болды. Олар бірқатар жылдар бойы зор сүйіспеншілікпен қазақтың халық эпосын зерттеумен шұғылданды, олардың осы саладағы бірлескен жұмысы өте жемісті болды. Олар Қозы Көрпен - Баян сұлу поэмасының ежелгі вариантын бірнеше рет орыс тіліне аударды.
Корпустың осындай маңдай алды оқутушылары жас Шоқанды білімге, ғылымға талпындырып, оның демоктариялық көзқарастарының қалыптасуына көмектескен, озбырлық пен әділетсіздікке қарсы өшпенділік рухын көтеріп, ктапқа, ғылыми әдебиет пен көркем әдебиетке құштарлығын күшейте түскен.
Шоқан Уәлихановтың ағартушылық идеялары мен демоктариялық көзқарастары кадет корпусында оқып жүрген кезінде-ақ қалыптаса бастайды. Шоқан корпустан жан-жақты терең білім алып, өзінің замандастарынан өресі анағұрлым биік адам болып шығады. Ол қаусаған кәрі қоғамның принциптеріне сенбей, одан теріс айналып, ғылым жолына түседі. Шоқан нағыз плебейлік ортаға түсті... Плебейлік ортада өмір сүруі Шоқанның демоктариялық идеяларының қалыптасуына, сірә, әсер етпей тұра алмаған болу керек, - деп жазады Г. Н. Потанин.
Алты жыл тәрбиесінде болған Омбы кадет корпусының тарихына Шоқан өзінің атын өшпестей қып жазып кеткен. Оған осы корпустың жүз жасқа толуына арналып шыққан жоғарыда аталған юбелейлік жинақ куә. Онда Шоқанның есімі төмендегідей түрде мақтанышпен аталған: Орта Азияны танудың ауыр күндерінде, ондағы хандықтардың бізді жау көретін шағында, Омбының кадет корпусында тәрбиеленген Шоқан Уәлиханов саудагер бейнесінде Орта Азияға кірген де, минут сайын ажал күткен қауіптің арасында, ондағы хандықтардың және Қашқарияның хал-жайы туралы аса қызғылықты және қымбатты матриалдар жинап, Россияға аман-есен оралған соң, саяхаты туралы География қоғамының хабарларына мақалалар жариялаған (279 бет). [1, 43]
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасвнда бітіріп, армиялық атты әскерлердің корнет офицерлік атақ алып шығады. Қызметке орналысымен-ақ Шоқан Уәлиханов бірден офицерлер мен чиновниктер ортасына, яғни корпустағы өзіне мәлім оқымысты әрі алдыңғы қатарлы прогрессивті адамдарға мүлдем қарама-қарсы ортаға тап болды. Шоқан Уәлиханов мұндай қара ниетті ортадан құтылып, қоғамдық пайдалы еңбекпен шұғылданудың жолдарын іздейді.
Бұл офицерлер мен чиновниктерді Батыс Сібір мен Қазақстанға қандай ой жетектеп келді? Бұл сұраққа: тек қана оңай олжа табу ниеті, Шоқанның Достоевскийге жолдаған хатында жазғанындай ...тәуелсіз Татарияның кең жазирасында аздап байып алу, қырғыздарды тонап, оладың ақшасына өздерінің әйелдеріне жібек ленталы атлас көйлек тіктіру ниеті ғана жетектеп әкелген деуден басқа жауаптың бірде бірі дөп келмейді.
Тікелей Фридрикстің басшылығымен жұмыс істеуге тиісті болған Шоқанның жағдайы өте ауыр болды. Шоқаннның Петербургттағы достарына жазған хаттарынан көрінгеніндей, Ф. М. Достоевскийге жазған хатында (1856 жылы) ол өзінің былыққан пасық ортада өмір сүріп, қыхмет істеуіне тура келгендігіне налып, мұңын шағады. Омбының өсек-аяңы мен алауыздығы әбден жирендіріп болды, қалжыңы жоқ, шынымен-ақ осы жерден кеткім келеді. Сіз бұған қалай қарайтые едіңіз? Ақылыңызды айтыңызшы, не істегенім жөн?.
Дюгамель, Фридрикс және олардың сыбайластары Кройер мен Кюри олардың қылмыстық әрекеттерін әшкерелеп, Шоқанды заңсыздықпен, тонаумен, парақорлықпен және патшаның отаршылдық аппараты жасаған барлық қасіреттермен аяусыз күрескені үшін үнемі қудалап, азаптап отырды. Талантты Шоқан Уәлихановтың үлкен жетістіктеріне ілескен патша шенеуніктері оның ғылыми бастамасына кедергі келтіріп, Қашқари экспедициясының нәтижесін жоққа шығаруға, Атбасар уездік приказына аға сұлтан болып сайлануына жол бермеуге тырысады. Шоқан бұл қорлыққа шыдай алмай, ауырып қалады. Уәлихановтың замандасы А.К.Гейнс 1865 жылғы жазбаларында ...биыл Шоқан Шоқанның түбіне жетті деп осындай бірнеше қорлаумен, тепкілермен ашық жазады 21.35.
Ақыры ол осындай мүмкіндікке ие болды. Бұл Ұлы жүз қазақтары мен Ыстықкөл қырғыздарының Ресейге өз еркімен қосылуы нәтижесінде Қазақстандағы сол кездегі басқа тарихи жағдайға байланысты болды. ХІХ ғасырдың 40-жылдарының басында Ұлы жүз қазақтары Ресейдің мәңгілік отары болуға ант беріп, осыған орай 1845 жылы жаңа Қапал қамалы салынғаны кім-кімге де аян. Ол кезде нағыз бекініс болған жоқ. Іле өңірінде, Тянь-Шань тауларында, сондай-ақ Шуй алқабында да қыруар жұмыс күтіп тұрды.
Қоқан хандығының ықпалымен Жетісуды бейбіт жолмен Ресейге қосу үшін көреген саясат жүргізу қажет болды. Мәселені шешуші рөлді К.К.Гудковский, М.М.Хоментовский, М.Д.Перемышельский және Шоқан Уәлиханов атқарған офицерлер тобы шешуге тиіс болды.
1856 жылдың көктемінде Шоқан Уәлихановтың өмірінде ерекше жағдай орын алды, ол ғалым, белгілі географ П.П. Семенов Тянь-Шанский. Бұл танысу Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметінің бағытын айқындап, оның Орыс географиялық қоғамымен байланыс орнатуына жол ашты.
Ш.Уәлиханов - аз ғана ғұмырында дарынымен әлемді мойындатқан 19 ғасырдағы қазақ ғалымы. Ол шығыстану аспанында құйрықты жұлдыздай ғайып болған орыс әскеріндегі ханның, офицердің ұрпағы еді. Бұл түркі халықтарының тағдырындағы маңызды жаңалықтарды ашқан, үлкен жетістіктерге жетелеген бұрын-соңды болмаған құбылыс екенін орыс шығыстанушылары мойындады. Жас Уәлихановтың 1856-1857 жылдарындағы алғашқы саяхаттарының ғылыми нәтижелері оның Ыстықкөлге бару сапары, Қытай империясының Батыс провинциясы және Құлжа қаласы, Қырғыздар жайындағы жазбалар деген тамаша жол очерктерінде жазылған. Шоқан Уәлиханов осы еңбектерінің өзінде-ақ Тянь-Шань мен Жетісудың географиясын және осы аймақтарды ерте кездерде мекендеген халықтардың тарихын жақсы білетін қырағы, көреген, мағмұматы мол оқымысты екенін бацқатады. Ол Тянь-Шань мен Жетісудың табиғатын, жерінің ой-қырын, өсімдіктері мен хайуанаттар әлемін тамаша суреттеп жазады.
Шоқан Уәлиханов 1856 жылы Ыстықкөл аймағына сапарға шығып, жол бойы көрген-білгенін қағазға түсіріп, күнделік ретінде жазып отырған. 18 сәуір мен 23 маусым аралығында жазылған. Бұл сол заманға ерекше жаңалық боп енді. Сол заман демей-ақ қазірдің өзінде осындай әрі күнделік, әрі әдебиет, әрі тың зерттеу еңбегі ретінде жарық көрген осындай құнды туынды жоқтың қасы. Шоқан Уәлихановтың Ыстықкөл сапарының күнделігі еңбегінің жаңашылдығына бойлап көрейік. Шоқан тарихи маңызы бар шығармаларға айырықша назар аударды. Мәселен, ол қырғыз халқының "Манас", "Семетей" туралы дастандарының біраз тарауын тұңғыш орыс тіліне аударып, оған ғылыми тұрғыдан толық тарихи және әдеби талдаулар жасады.
Шоқанның өмірі қызық та, қызу да: оның отыз-ақ жыл жасаған өмірінің 12 жылы көшпелі ауылда, ханның шалдуар, ерке баласы есебінде, надандықта өтті. Омбының кадет корпусына орысша но деген сөзді білмей кеп түскен ол алты жылда орыс тілін орыстың ең ақылды, ең зерек баласындай меңгеріп, кейін орыс достары оны Қазақ тақырыбындағы орыс жазушысы деп атады. Кадет корпусын барлық сабақтан да мақтаумен бітірген Шоқан 18 жасында Батыс Сібірдің генерал-губернаторына адьюант боп орналасты. Егер зеректігін, өткірлігін, оқымыстылығын, тәртіптілігін, іскерлігін білмесе, генерал-губернатор қазақтың жап-жас баласын жәрдемшіге алмаған болар еді. Қызметінің алғашқы күндерінен бастап Омбы әкімдерінің көзіне ілінген Шоқан 1855 жылдан бастап қырғыз даласын, Құлжаны зерттеп келуге жұмсалады. Бұл тапсырманы абыроймен жақсы орындаған Шоқанды патша үкіметі Қашқарияға жіберіп, Орта Азияның тарихи тұрмысы және болашағы туралы, саяси және ғылымдық мәні аса зор материалдар жинатып алды, сондықтан Россияның Географиялық қоғамы, 22 жасар Шоқанды атақты ғалымдардың қатарына қосып мүшелікке алады. Қашқардан абыроймен қайтқан Шоқан Петербургқа шақырылды. Ол қызмет бабынан тыс уақытта, айналасы бірер жылдың ішінде адамның күші келместік, ғылыми мәні зор еңбектер жазды. Петербургтан Шоқан амалсыз туған өлкесіне қайтып, ауыр сырқатына қарамастан, елінің тағдырын жеңілдету ісіне белсене араласты, ғылыми көп жұмыстар атқарды. Жергілікті әкімдерден қатты соққы жеген, сүйген жарынан айрылып, ауыр трагедияға ұшыраған Шоқан оған да қажымай тағы да ел, отан істеріне араласты. Ақыры, бала шағынан бастап қыр соңынан қалмай қуған сырқат 30 жасқа жаңа кіре берген жас талантты, жас ғалымды жықты да, бауыры суық қара жердің құшағына кіргізді...
Аз өмірі осынша тығыз, осынша қызу өткен Шоқанның сырқатпен, зұлымдықпен арпалыса жүріп атқарып үлгерген еңбегіне қисап жоқ. Бұл жағынан Шоқанды - 27 жасында өлді дейтін Александр Македонскийдің, 27 жасында өлген Лермонтовтың, 24 жасында өлген Добролюбовтың қатарына қоюға болады. Шоқан да солар сияқты: шын мағынасындағы талант, шын мағынасындағы данышпан! [1,73]

1.2. Ш. Ш. Уәлихановтың ұлттық сипаттағы шығармалары

Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың қаламынан туған еңбектерге қарағанда, ол - дүние жүзілік әдебиетті де, шығыстық әдебиетті де, Россиядағы бұратана елдердің әдебиетін ле, қазақ әдебиетін де көп оқыған, оқыған шығармаларын зерттеген, оларға пікір айтқан адам. Бұл жағынан да шын мағынасындағы ғалым.
Әдебиетті зерттеу де - ғылымның бір түрі. Солай бола тұра, Шоқанның ғылымдық өзге еңбектерінен әдебиеттік зерттеулерін бөліп алған мақсатым - өзіме көбірек таныс бұл мәселеде де оның елеулі еңбек атқарғандығын көрсету.
Шоқан - Европаның және орыстың әдебиеті туралы әдейілеп зерттеу жасамаған кісі. Оның шұқшия зерттегені - жалпы Шығыстың, Россияның бұратана елдердің, қырғыз бен қазақтың, әсіресе қазақтың әдебиеті.
Ш. Уәлиханов шығармаларында қазақ қауымының бұдан бұрынғы тарихи өркендеу жолы туралы ойлары жібек арқау болып тартылып отырады. Ол қазақ аристократиясының саясаты елін Россиядан айыруға бағытталғанын және оның қазақ халқын күйреуге әкеп тірейтінін, сөйтіп феодалдық ортағасырлық мешеулікті сақтап қалатынын, ақыр соңында қазақ халқын прогреске әкелуге аса зор кедерегі жасайтынын жақсы түсінді. Ол өзінің көптеген шығармаларында халқының мешеулігін қынжыла айтады, халқының қоғамдық өркендеуінің мардымсыз сатысында тұрғанын жазады.
Шоқан Уәлихановтың философиялық көзқарастары, әсіресе, адамдар арасында діннің тарылуы туралы ой-пікірлері назар аударарлық. Дін білім тарату мен прогресс жолын кес-кестейтін кедергі екенін әділ түсініп, Шоқан оның реакциялық мәнін ашуға әрекеттенді.
Діни сенімнің, атап айтқанда, қазақтың шамандағы негізін түсіндіруге қарағанда Ш.Уәлиханов негізгі философиялық мәселені - материя мен сананың ара қатынасын - материалистік тұрғыдан шешкен. Сонымен қатар Ш. Уәлиханов адамдардың діни сенімі табиғат күшінің адамға еткен өктемдігінің әсерінен, адамның оның алдында әлсіздігінен пайда болған деп дәлелдейді. Қырғыздардағы шамандықтың қалдықтары деген мақаласында: Табиғат пен адам! Табиғат пен адамнан асқан керемет пен құпия сыр болуы мүмкін бе, айтыңызшы! Әлемді және оның ғажайып ғаламаттарын, өмір мен өлімнің сырын, адамның табиғатқа деген қарым-қатынасының құпиясын білу сияқты қажеттіліктерден келіп әлем мен табиғат, өлген адамдарды құдай тұтып қастерлеу - шаман дінін туғызды.
Шоқан Уәлиханов, әсіресе, ислам дінін қатты сынады. Сахарадағы мұсылмандық туралы мақаласында исламның реакциялық негізін сендіре әшкерелейді, мұсылмандық фанатизм мен діни реакционизмге батыл түрде қарсы тұрды, қазақ қауымының өркендеуіне бірден-бір тежеу, қырсық діннен деп түсінді.
Ш. Ш. Уәлихановтың дін жайында жазған көптеген шығармалары оқырмандар назарынан тыс қалған. Ш. Уәлиханов дін туралы, шаманизм туралы көптеген зерттеулер жасаған, ел аузынан діни әңгімелерді теріп, шығармалар қатарына қосқан. Сондай бір әңгімелерінің бірі - Өлі мен тірінің достығы туралы аңыз. Бұл хикаяны Шоқан жазып алған. Әңгіме байдың үш ұлы және олардың есепсіз байлығы жайлы баяндалуынан басталады. Сол байдың есепсіз малының ішінде қысырақ (үйірге жаңа қосылған, бірақ әлі құлындамаған жас бие) бір үйірі жоғалып, үш ұлының кезегінен өз қабілеттерін сынауымен оқиға байланысады. Әкесінің сиқыршы қабілетінен тұңғышы мен ортаншысы сыннан өте алмай, кенже ұлының батылдығы әке көзіне еленіп, ақ батасы мен бірер ақылын алып қысырақ үйірді іздеуге аттанады. Жолда әбден шаршаған кенже ұлы әкесінің ақылымен молаға барып түнеуге бет бұрады. Ұлы молаға келіп өлілермен амандасады, сонда жақында ғана жерленген, топырағы да әлі кеппеген, өрімдей жас жігіт моласынан шығып сәлемдеседі. Сәулетті ақ сарайына жетелей апарып, өзінің қызметшісіне мал сойып, дастархан жасауын сұрайды. Қойын сойып, етінен жақсылап асқызып, тамаққа тойып, әруақ жігіт екеуі достасып кетеді. Кетерінде әруақ жігіт өзінің өмірбаянын айтып, соғыста жекпе-жекте шейіт болғанын, өз ауылына барып сондағы жақсы көретін екі тайын жарып тастауын және сол үйір-үйір жылқы ішінен өзінің қысырақ аттарын табатынын айтып өзінің қанжарын тірі досына табыстайды. Өлі досының айтқанымен жүріп, тірі досы қысырақ үйірін еліне аман-есен жеткізіп, жорықтан олжалы оралып, ауыл адамдарының арасында беделі арта түседі. Ол өзінің өлі досын ешқашан ұмытпай, үнемі мола басына барып тұратын, соңғы рет барғанда өлі досы тірі досына бес жылдық бір өтініш тапсырады. Осы айтқанымды орындасаң және бесінші жыл болғанда ауыр ауруға шалықсаң, молаға келуін сұрайды. Тірі досы өлі досының айтқанын айнытпай жасап, бесінші жыл дегенде айнықнас ауыр ауруға шалдығады, ауруынан айыға қоймаған соң атына мініп молаға беттейді. Молада досы алдынан күтіп алып, ішіне кіріп кетеді. Досының соңынан жете алмай қуып келген Әзірейіл мен Жебірейіл қашқынын беруін бұйырады. Сонда өлі досы өзінің Құдайдың шейіті екенін айтып, Құдай үш тілегін орындауға серт беренін айтады, Әзірейіл мен Жебірейіл Құдайдың алдына келіп, сөзінің рас-өтірігін сұрайды, Құдай сөзінің растығын растап, өлі жігіт пен тірі жігіт өз мақсаттарына жетеді.
Бұл хикаяда өлімді мойындамау, яғни адам өлгенмен, оның жаны өлмейді, тіршілігі жалғаса береді деп саналатын анимистік ұғым бар.
Шоқан Уәлихановтың тағы бір аңызы мына тектес. Зайыры, мұнда Орта Азия мұсылмандарының діни ықпалы молырақ сияқты. Қазақтардың түп атасы Алланың өзі қалап алған досы Мұхаммедтің серігі, бір сахаба еді дейді. Жәбірейіл әулиенің ашып айтуына қарағанда, пайғамбар бұл пәнимен қош айтысып, мәңгі тыным алғалы о дүниеге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.