Ғалым еңбектерін қарастыру

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ

КЕАҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ПЕДЕГОГИКА ИНСТИТУТЫ

ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ КАФЕДРАСЫ

Ізбасар Аяжан Бауыржанқызы

Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің мазмұны мен маңыздылығы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

6В01707-«Қазақ тілі мен әдебиет»

Ізбасар Аяжан Бауыржанқызы

Қазақстан Республикасы

Көкшетау, 2023

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ШОҚАН УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КЕАҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ПЕДГОГИКА ИНСТИТУТЫ

ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ КАФЕДРАСЫ

«Қорғауға жіберілді»

«Қазақ тілі мен әдебиет»

кафедрасының меңгерушісі

т. ғ. к., доцент

К. К. Молгаждаров

« » 2023ж

Дипломдық жұмыс

Тақырыбы:Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің мазмұны мен маңыздылығы

6В02234 - «Қазақ тілі мен әдебиет»

Орындаған: Ізбасар А. Б. 4 курс

КО-93 тобы

Ғылыми жетекші: Молгаждаров К. К.

Қазақстан Республикасы

Көкшетау, 2023

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

І ТАРАУ. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылымдағы орны мен ғылыми еңбектерінің мазмұны

1. 1. Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы мен ғылыми бағыттары

1. 2. Ш. Ш. Уәлихановтың ұлттық сипаттағы шығармалары

1. 2. 1 Ш. Ш. Уәлихановтың зерттеулеріндегі мақал - мәтелдер

II ТАРАУ. Шоқан Уәлихановтың Орта ғасырлық тарих мәселелерін зерттеудегі еңбектерінің маңызы

2. 1 Ш. Ш. Уәлиханов еңбектерінде тарихи тұлғалардың зерттелуі

2. 2 Ш. Ш. Уәлихановтың қазақтың рухани мәдениеті туралы зерттеулері

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

ҚОСЫМШАЛАР

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың еңбектерінің мазмұны мен маңыздылығы, өмір жолы мен ғылыми көзқарастарын жан-жақты зерттеу.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі.

Еліміздің ұлттық тәуелсіздігі қазақ халқының тарихи дамуының жаңа перспективаларын туғызып қана қойған жоқ, тарихымыздың көп жылдар бойы тоталитарлық режимге бет бұрған көптеген мәселелері тек саяси-таптық тұрғыдан талданды. көзқарастарды, оның ішінде ұлттық мұраның күрделілігіне теріс бағытталып, терең зерттеу мен әділ баға беруге өте қолайлы жағдай туғызды. Ш. Ш. Уәлиханов бастаған халық мұрасы мен туған ел тарихын зерттеудің маңызды мәселелерін қазақ зиялылары М. Тынышпаев, С. Асфендияров, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов одан әрі дамытты. , Ә. Бөкейханов. Бірақ сол 30-жылдары қазақ зиялыларының өзі де қуғынға ұшырады. Көп ұзамай халық мұрасынан елеулі орын алған Едіге, Абылай, Кенесары т. б. аттары басылымнан толығымен жойылды.

Олар туралы халықтың ғасырлар бойы шығарған жырлары мен аңыздарына, яғни мұраларына да тыйым салынды. Қанша тоталитарлық режим болса да, Ш. Ш. Уәлихановтың шығармаларын басып шығаруға қиянат жасалмағандай болды. Ал іс жүзінде бұл болған жоқ. Оның кейбір ғылыми еңбектеріне тыйым салынғандықтан, оның барлық ғылыми жұмыстары жарияланбады.

Қазір тәуелсіздіктің арқасында Ш. Ш. Уәлиханов шығармашылығына жаңаша көзқарас қалыптасты. Еліміздің тарихындағы ірі тұлғалар: Едіге, Абылай, Кенесары т. б. жан-жақты зерттеулер жарияланып қана қоймай, халқымыздың ғасырлар бойы сақталып келген асыл мұралары да ашылады.

Осы тұрғыдан алғанда Ш. Ш. Уәлихановтың ғылыми мұрасына жан-жақты шолу жасау қазіргі егемен Қазақстанның тарихы мен жалпы қоғамтану ғылымының аса маңызды міндеті болып табылады.

Ш. Ш. Уәлиханов - қазақтың халық мұрасын алғаш жинап, зерттеп, қазақ халық поэзиясына алғашқы анықтама берген ғалым. Осындай көрнекті ғалымның халық мұрасын зерттеуге арналған еңбектерін терең саралап, жүйелеу бүгінгі Қазақстан тарихының өзекті мәселесі болмақ.

Тақырыптың зерттелу деңгейі .

Тақырыптың зерттелу деңгейіне келсек, оның тарихнамасын қолда бар құжаттар мен зерттеулерге сүйене отырып, үш кезеңге бөлуге болады. Біріншіден, мәселе Қазан төңкерісіне дейін қарастырылды; екіншісі - кеңестік дәуірдің, атап айтқанда, ХХ ғасырдың 40-70-80-жылдарының тарихнамасы болса, үшіншісі - еліміздің тәуелсіздік алған кезеңінен басталады.

К. К. Гутковский, П. П. Семенов-Тян-Шанский, А. Н. Бекетов, Ф. Р. Остен-Сәкен, Е. П. Ковалевский, оның тұсында Шоқан шығармаларын басып шығарумен айналысқан неміс ғалымдары А. Ерман, А. Петерман, ағылшын ғалымдары ағайынды Мишельдер және т. б. . болды Қазақ ғалымы қайтыс болғаннан кейін (1865) оның мұрасының жаңа даму кезеңі басталды. Алғашқы жылдары генерал К. К. Гутковский, А. К. Гейнс, Н. М. Ядринцев, П. П. Семенов-Тян-Шанский, Ф. Р. Остен-Сәкен, тіпті Орыс географиялық қоғамы қазақ ғалымының толық еңбектерін басып шығарды. /1, 5/

19 ғасырдың 80-жылдарында бұл игі істі жаңа буын шокантологтар жалғастырды. Олардың ішінде Г. Н. Потанинді, Е. К. Гутковскаяны, Г. А. Колпаковскийді, М. Шормановты, Н. И. Веселовскийді, П. М. Мелиоранскийді, француз ғалымдары Эмиль Жонво мен Элиза Раклюды, т. б.

Дегенмен, қазақ ғалымының бүкіл ғылыми мұрасы Қазан төңкерісінен кейін жарияланады. 20 ғасырдың 40-жылдарында Қазақстан ғалымдары Шоқан мұрасын дамытуға ерекше көңіл бөлді. Осы орасан зор жұмысқа жалпы басшылықты Қ. И. Сәтбаев басқарды. Шоқан ғалымдарының тобы бір емес, алты рет жасақталғанымен, ұзақ жылдар бойы атқарылған жұмыс табысқа кенелмеген.

1957 жылы Қ. Сәтбаев Әлкей Марғұланға шокантологтар тобын басқаруды сеніп тапсырды. Сол күннен бастап Шокантологтардың жұмысы алға басты. Ә. Марғұланның жетекшілігімен КСРО-ның негізгі мұрағаттарын тереңдетіп зерттеу басталды. Шоқанның қолжазбалары негізінен Ленинград, Мәскеу мұрағаттарында сақталған, профессор Веселовскийдің академиялық қорынан басқа қазақ халқының қолжазбалары көптеген шығыстанушы ғалымдардың қорларында сақталғаны анықталды /2. 97/. Ұзақ жылғы ізденіс нәтижесінде Ә. Марғұлан Шоқан шығармаларын жарыққа шығарды (1958 ж. ) . Бұл басылымның шығуына Ә. Марғұланның жетекшілігімен еңбек еткен профессорлар С. Я. Болатов, М. С. Тұрсынова, П. Г. Голубев және Л. М. Әуезов есімінің ауызға түсетінін көрсетеді.

Арада бірер жыл өткен соң Ә. Марғұланның жетекшілігімен және редакторлығымен Ш. Уәлихановтың 5 томдық жинағы (1961-1972) жарыққа шығып, еліміздің ғылыми қауымы тарапынан жоғары бағаға ие болды. Әлкей Хақанұлы Ленинград университетінде оқып жүргенде (1925-1929) Шоқан туралы материалдар жинай бастайды. Содан бері жүзден астам басылым жарық көрді. Бірақ, Шоқан ғұламасы Шоқан мұрасын зерттеу жұмысы жерге көшті деп ешқашан айтқан емес. Өмірінің соңғы күндеріне дейін Шоқан туралы өзіне беймәлім деректер табылса, шын жүректен қуанған. Шоқан ғұламаларының жас буынына айғақ ретінде Ә. Марғұланның мына ойлары: «Шоқан шығармалары қазақ тіліне аударылған жоқ. Оған ешкімге сенуге болмайды. Шоқан стилі қандай! Ал жазушылық мамандық, ой өрісі?! Болашақта Шоқан шығармаларын ана тіліне толық аудару үлкен жауапкершілікті талап ететінін айтқым келеді» /3, 65/.

Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармашылығын зерттеу Ә. Х. Марғұланнан кейін де ХХ ғасырдың 50-70 жылдарында жалғасын тапты. Ш. Ш. Уәлихановтың фольклор, әдебиет тарихы, қазақ поэзиясының құрылымы, шежіре туралы ой-пікірлерін ерекше бағалап, талдаған зерттеушілердің бірі - Қ. Жұмалиев. Ал М. Ғабдуллин өз зерттеуінде Шоқанның қазақ ауыз әдебиеті ескерткіштерін жинаудағы қызметі мен Жанақ ақынның «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» поэмасын баяндайды /4, 45/.

Қазақ фольклорын зерттеуге ерекше үлес қосқан академик М. Әуезов Ш. Ш. Уәлихановтың ағартушылық және ғылыми қызметі, қазақ ауыз әдебиетін зерттеудегі орны, ислам дініне көзқарасы, алғашқы қырғыздың атақты «Манас» эпосының жазылуы /5. 28/. Қазан төңкерісіне дейін Ш. Уәлихановтың философиялық, саяси көзқарастары зерттелмеген. С. Я. Булатов өз мақаласында ғалымның саяси-құқықтық және мемлекеттік-құқықтық көзқарастарын қарастырған. Ш. Уәлиханов Орталық Азия елдерінің артта қалуын монархиялық деспотизммен байланыстырды, ал Шығыс Түркістанда жалпыұлттық көтерілістің болмауына жергілікті халықтың ішкі діни қайшылықтары және Абылай ханның көп векторлы саясаты себеп болды, көрсетілген / 6, 91. /.

Ә. Нұрқатов қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы, әдебиет сыншысы туралы «Шоқан Уәлиханов» атты ғылыми мақала жазды. О. Ә. Сегізбаев өзінің зерттеу мақаласында Ш. Уәлихановтың саяси көзқарастары мен ағартушылық қызметін терең талдап, сонымен бірге оның жалпы философиялық және діни көзқарастары мен озық орыс мәдениетін қазақтар арасында насихаттауға тоқталады /7. 6/. Ә. Ысқақов Шоқан Уәлихановтың осы кезеңдегі философиялық және діни көзқарастарын діннің пайда болуы және исламның реакциялық сипаты туралы зерттеу мақаласында көрсетуге тырысты /8. 19/.

Қазақ ауыз әдебиетінің бір түрі - тарихи поэзия. Ғалымдар бұл салаға өткен ғасырдан бері назар аударды. Халқымыздың біртуар перзенті Шоқан Уәлиханов халық әдебиетінің үлгілерін жинақтап, маңызды пікірлер айтты. «Тарихи поэма» терминін ғалымдардың алғаш қолданғаны туралы айтып, Шоқан Уәлихановтың қазақ поэзиясын жасайтын тұлғалар туралы бастамасын зерттеуді жалғастырғандардың бірі - Е. Ысмайылов.

Белгілі ғалым Н. С. Смирнова Ш. Ш. Ол қазақ поэзиясының барлық түрлеріне анықтама беріп, сонымен қатар қазақ ауыз әдебиетінің, әсіресе аңыз-дастандарының тарихпен тығыз байланыстылығын, ауыз әдебиеті шығармаларында халықтың рухын, әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін бейнелейтінін көрсетеді. Зерттеулер орыс тілінде жазылғанын, Ресейдің озық ойлы интеллигенциясын таза қазақ болмысымен таныстыруға арналғанын айтады /9. 10/.

Е. Б. Бекмахановтың жетекшілігімен Д. И. Дулатова Шоқан Уәлихановтың тарихи көзқарастары бойынша кандидаттық диссертация жазды /1. 120/.

Ш. Ш. Уәлиханов шығармашылығын зерттеу ХХ ғасырдың 80-жылдарында да жалғасын тапты. Мәселені жан-жақты зерттеу 1985 жылы ұлы ғалымның туғанына 150 жыл толуымен байланысты болды. С. Уәлихановтың этнограф ретіндегі және С. Л. Тихвинскийдің, Н. Е. Бекмахановтың, Х. А. Арғынбаевтың, Б. А. Литвинскийдің, Е. М. Мурзаевтың, В. П. Курылевтің, И. И. Стрелковтың қоғамы үшін жұмысы /10. 31/ мақалаларында талқыланды. О. Ә. Сегізбаев та ғалымның ұлттық-әлеуметтік қанаусыз жаңа саяси жүйені іздегенін көрсетіп, мұндай қоғамның мәдени жүйесі жоғары дамыған, ағартушылық пен гуманизм белгілері бар өркениетті тапсыз қоғамда ғана мүмкін екенін көрсетеді /11. 17/. . Осы мерейтойға байланысты Ә. Х. Марғұлан мен С. Өтениязовтардың жалпы Уәлихановтар отбасына, ұлы ғалымның өскен ортасына арналған зерттеулері қарастырылады.

Белгілі болғандай, Ш. Ш. С. Золдасбеков бұл деректерді палеоэтнографиялық зерттеулермен салыстыра отырып, Жетісу өңіріндегі қазақтардың орыс шаруалары келгенге дейін-ақ егін егіп, аласа шөп орғанын көрсетеді /12. 19/.

Шоқан Уәлиханов ретінде деректанушы М. А. Бекмағанбетова /13. 351/, И. В. Ерофеева, О. И. Исмағұлов, Н. С. Мұқанов, Н. Ә. Әлімбаев тарихшы ретінде тарих ғылымына қосқан үлесін бағаласа, Н. Е. Масанов этнограф ретінде қазақ халқының этногенезіне қатысты тұжырымдарын талдаған /14. 69/.

КСРО империясының ыдырауына және Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазақ тарихын өркениеттік-ұлттық негізде жазуға мүмкіндік туды. Көптеген тарихи тұлғалардың қоғамдық қызметі мен олардың еңбектеріне объективті баға беріледі. Қазақстан тәуелсіздік алған сәттен бастап, т. 90-шы жылдардан бастап бұрынғы тоталитарлық жүйе кезінде Ш. Ш. Уәлиханов шығармашылығын зерттеу кезінде ескерілмеген қазақ тарихына қатысты жаңа мәселелер көтеріле бастады.

Шоқан Уәлихановты фольклортанушы ретінде жоғары бағалап, өз еңбектерін арнаған зерттеушілерге М. Асфандиярованы, Е. Мағауинді, Қ. Алпысбаеваны, А. Тұрышевты атап өтеміз.

Г. Үсейнованың мақаласында /15. 31/ Шоқан Уәлихановтың отбасылық некеге қарсылығы, әйел теңсіздігі, көп әйел алу, қыз сату, ақшаны жылыстату және тағы басқа салт-дәстүрлер туралы сөз болады. С. Өтениязов /16. 54/ - Шоқан Уәлиханов орыс ғылымында Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегін алғаш зерттеген. мен Қ. Атабаев /17. 65/, сондай-ақ Р. Сыздықова мен М. Қойгелдиев Шоқан Уәлихановтың қазақ деректерін алғаш зерттеуші, сонымен қатар Қадырғали би Қосымұлының қазақ жері туралы еңбегін тұңғыш зерттеуші екенін айтады /18. 12/.

Шоқан Уәлихановтың туғанына 170 жыл толуына орай Ә. Жұмабекұлы Шоқантану саласындағы өзекті мәселелерді, т. а. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында жұмыс істеген Шоқантану бөлімінің жандануы.

Мәселенің зерттелу деңгейіне тоқталатын болсақ, кеңестік дәуірде Ш. Ш. Ш. Ш. Уәлихановтың шығармашылығын зерттеуге арналған ғылыми еңбектер. Сондықтан да Ш. Ш. Уәлихановтың еңбектері бүгінде жан-жақты, объективті шолуды қажет етеді. Кеңес дәуірінде ғылыми айналымға түспеген ғалымдардың сүйегін тауып, жариялау керек.

Зерттеу жұмысының мақсаты:

Шоқан Уалиханов еңбектерінің ортағасырлық Қазақстан тарихын қарастырудағы маңыздылығын көрсету. Осыған орай өзіме төмендегідей міндеттер ді қойып отырмын:

- Шоқан Уалихановтың тарихи көзқарастарының қалыптасуын анықтау;

- Ғалым еңбектерін қарастыру;

- Шоқан Уалихановтың ортағасырлық Қазақстан тарихы жайлы жазған мәліметтерін қарастыру.

- Ғалымның қазақ халқының шығу тегіне, дініне, қазақ қоғамындағы

тарихи тұлғаларға қатысты мәліметтерін қарастыру;

Ш. Уәлиханов саяхатының сызбаларын т. б. карталарын іздеп табуға тырысу;

Диплом жұмысының деректік негізі.

Дипломдық жұмысты жазуда пайдаланылған мәліметтерді үш топқа бөлуге болады. Біріншіден, бұл Қазақстан Республикасы Мемлекеттік мұрағатындағы Ш. Ш. Уәлихановқа қатысты құжаттар мен ғалымның қолжазбалары. Екіншісі - Ғылым академиясының Сирек кітаптар мен қолжазбалар бөліміндегі Ш. Ш. Уәлиханов шығармаларының фотокөшірмесі. Ал Ә. Марғұланның жетекшілігімен шыққан Ш. Ш. Уәлихановтың үшінші бес томдық (1961-1972) жинағы. Сондай-ақ оқу барысында Шоқан Уәлихановтың саяхат нобайлары мен түрлі карталарды қарап шықтым.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Шоқан Шыңғысүлы Уәлихановтың тәрбиелік мәні бар, мектеп бағдарламасына сай келетін әңгімелерін зерттеп, мектеп бағдарламаына қосуға болатын әңгімелерін ұсыну.

Диплом жұмысының құрылымы

Зерттеу жұмысы кіріспе, негізгі бөлім үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

І ТАРАУ. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылымдағы орны және ғылыми еңбектерінің мазмұны

1. 1. Ш. Ш. Уәлихановтың өмір жолы және ғылыми бағыттары

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.