Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы
Қазақстан Республиκасының мәдениет және спοрт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық κοнсерватοриясы
Бақтығұлова Д.М.
Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
ДИПЛΟМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В040100 - Музыκатану
Алматы 2023
Қазақстан Республикасының мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Музыкатану және композиция кафедрасы
Қорғауға рұқсат берілді
______________Декан
_______________(Күні)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
Мамандығы 5В040100 - Музыкатану
Орындаған: Бақтығұлова Д.М.
Күні, қолы
Ғылыми жетекшісі: Оспанова Т.Ө.
Педагогика ғылымдарының Күні, қолы
кандидаты, Музыкатану және композиция
кафедрасының профессоры
Баға бақылаушы__________________________ __ Қыдырниязова Ж.
Өнертану магистрі,
оқытушысы Күні, қолы
Алматы 2023
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Факультет: Музыкатану, арт-менеджмент және әлеуметтік- гуманитарлық пәндер
Кафедра: Музыкатану және композиция
Білім беру бағдарламасы: 5В040100 - Музыкатану
Тақырыбы: Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
АҢДАТПА
Ұсынылған жұмыста Қазақстан балет жанрының даму тарихына қысқаша сипаттама беріліп, өткен ғасырда пайда болған театрлардың репертуарлары мен хореографияның жағдайы, хореограф-балетмейстерлердің қойылымдары жайлы баяндалады. Қазақ би өнерінде ерекше орны бар композиторлар - В.Великанов пен Б.Қыдырбектің шығармашылық суреттемелері жасалады.
Қазақтың 1938 жылы жазылған В.Великановтың тұңғыш ұлттық Қалқаман - Мамыр атты балетіне, кейін 70-жыл айырмашылықпен келесі буын композиторы Б.Қыдырбектің жазылған аттас опера-балетіне талдау жасалып, салыстыруы жүргізіледі. Тұжырымдама негізінде осы екі туындының Қазақстан балет жанрының дамуындағы орны мен қосқан үлесі айқындалады.
АННОТАЦИЯ
В представленной работе дается краткая характеристика истории развития казахстанского балетного жанра, рассматривается репертуар театров и состояние хореографии, постановки хореографов-балетмейстеров, появившихся в прошлом веке. Были представлены творческие портреты композиторов - В. Великанова и Б. Кыдырбек, чьи произведения занимают особое место в казахском танцевальном искусстве.
Проведен анализ и сравнение Первого национального балета Калкаман - Мамыр, написанного В.Великановым в 1938 году, и одноименной оперы-балета композитора следующего поколения Б.Кыдырбек, созданными с разницей в 70 лет. Резюмируя сказанно, определена значимость и вклад этих двух произведений в развитие казахстанского балетного жанра.
ANNOTATION
The presented work gives a brief description of the history of the development of the Kazakh ballet genre, tells about the repertoire of theaters and the state of choreography, choreographers-choreographers who appeared in the last century. Creative portraits of composers - V.Velikanov and B. Kydyrbek, who occupy a special place in the Kazakh dance art, were created.
The analysis and comparison of V.Velikanov's First National Ballet Kalkaman - Mamyr, written by a Kazakh in 1938, and the opera-ballet of the same name by the composer of the next generation B.Kydyrbek created with a difference of 70 years. Summarizing the above, the place and contribution of these two works to the development of the Kazakh ballet genre will be determined.
___ ____________2022 ж. ______________ Бақтығұлова Д.М.
(қолы) (студенттің аты-жөні)
Ғылыми жетекшісі: ______________ Оспанова Т.Ө.
Мазмұны
Мазмұны 4
Кіріспе 5
I бөлім. Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы 9
1.1 Қазақстандағы балет жанрының қалыптасу мен дамуының ерекшеліктері 9
1.2 В. Великанов, Б. Қыдырбек композиторларының творчествосындағы балет 22
II бөлім. Театр музыкасындағы Қалқаман - Мамыр шығармасына талдау 30
2.1 В. Великанов Қалқаман - Мамыр балеті 30
2.2 Б. Қыдырбек Қалқаман Мамыр опера-балеті 45
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
Қосымшалар І 67
Қосымшалар ІI 68
Қосымшалар ІIІ 69
Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Қазақстандық музыка өнерінің қазіргі жай-күйін, оның құрылымын, әлемдік мәдениет жүйесіндегі орнын және этникалық, қазақ, академиялық және бұқаралық өнердің түрлі бағыттарының өзара іс-қимылы тұрғысынан зерделеу - музыкатанудың өзекті міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазіргі уақытта өнердің басқа түрлері сияқты Қазақстандағы хореография да қоғамның көркемдік өмірінің маңызды бөлігі болып табылады. Бірақ сонымен бірге ХХ ғасырдың басында пайда болған жаңа жанрдың - ұлттық балеттің шоғырлануымен, бекітілуімен, сондай-ақ эволюция процесінде оның өзгерген саяси және мәдени үстемдігімен байланысты ұлттық мәселелерді ұмытпау керек. Қазақстандық композиторлардың көптеген балеттерінің мазмұны халықтың өмірін, оның әлеуметтік және тарихи өткенін көркем бейнелеумен байланысты.
Балет өнер түрі ретінде Қазақстанда өткен ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Республикада орыс, еуропалық хореографиялық өнердің дәстүрлері мен жетістіктеріне негізделген классикалық би мектебі құрылды. Қазақстандық балет өзінің қызмет ету кезеңінде көрермендер арасында кеңінен танылып, әлемдік және отандық театрлар сахнасында табысқа жетті. Астана (Нұр-сұлтан) және Алматы сияқты ірі қалалардың музыкалық театрларының репертуарында жыл сайын қазақстандық композиторлардың балеттерін қою жүзеге асырылады. Бұл республикадағы хореографиялық өнердің өсіп келе жатқан маңызын және әлемдік сахналарда қазақ мәдениетінің бет-бейнесін көрсетуге қабілетті ұлттық балет спектакльдерін жасау міндетінің өзектілігін айғақтайды. Демек, Республиканың балет өнеріне қатысы бар барлық қайраткерлер үшін бірінші кезектегі міндет - Қазақстан хореографиясының ұлттық стилінің жеке өзгешелігінің басымдығын бекіту болып табылады.
Біз В. Великанов пен Б. Қыдырбектің шығармаларына кездейсоқ келген жоқпыз. Біріншіден, музыкалық өнер тарихындағы В. Великановтың Қалқаман - Мамыр балеті осы жанрдағы алғашқы шығарма болып, екіншіден, эволюция процесінде балет өнері жаңа формалар мен пішіндерге айналды. Мәселен, қазіргі уақытта қазақ музыкалық театр саласындағы аралас жанрдағы шығармалар ұсынылды: опера-балет (Б. Қыдырбек Қалқаман - Мамыр), рок-опера-балет (А. Серкебаев Бауырым менің, Маугли), рок-балет (Қ. Шілдебаев Мангүрт туралы аңыз) т.б.
Б. Қыдырбектің аттас шығармасы (2007, 2-ред. 2009) хронологиялық реттілікпен В. Великановтың Қалқаман - Мамыр балетінен (1938) 70 жылдан астам қашықтықта шығарылған. Бұл туындыларды байланыстыратын жалпы нәрсе - балет жанрына, бір эпостық сюжетке үндеу. Жанр дамуының бастапқы және қазіргі кезеңіндегі шығармаларға тән композициялық әдістер, драматургия мен музыка тілінің ерекшеліктері, және олардың ұлттық балеттің даму бағыттарының аясындағы ұқсас сәттері мен айырмашылықтарын анықтау - таңдалған зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу мақсаты:
Қазақстандық композиторлар В. Великанов пен Б. Қыдырбектің шығармаларындағы Қалқаман - Мамыр эпосының ерекшеліктерін анықтап және салыстырып, балет жанрында эпикалық шығарманы қолдануда замануи тенденцияларын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы балет жанрының қалыптасуы мен дамуының мәселелерін қарастыру.
Балет жанры мысалында қазақ музыкасының еуропалық жанрлар мен формалармен салыстыру нәтижесінде ұлттық ерекшеліктерін анықтау.
Композиторлардың өмірлік жолына сипаттаманы беру.
Қалқаман - Мамыр эпосының сюжеттік негізі бар балеттердің драматургия мен композициясын, жанрлық пен құрылымдық өзгешелігін көрсету.
В.Великанов пен Б.Қыдырбек балеттерінің музыкалық бейнесі мен мәнерлі құралдарын ашу.
Екі шығарманы салыстыру барысында ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеудің әдістемесі: зерттеу барысында әдістемелік негіз ретінде кешенді, жүйелік тәсіл қолданылады. Бұл би өнерін, оның элементтерін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік береді.
Бұл жұмыста балет музыкасының проблематикасы пәнаралық әдіс арқылы талданады, себебі өнер бірнеше ғылым салаласы жағынан қарастырылады, олар - мәдениеттану, өнертану, музыкалық эстетика, музыкатану, балеттану.
Сонымен қатар, салыстырмалы-тарихи әдіс де қолданылады, ұлттық және шетелдік тұтас құрылымдарды, көрнекті қазақ балетмейстерлерінің шығармашылығын көрсету, В.Великанов пен Б.Қыдырбектің Қалқаман- Мамыр балеттерін салыстыру негізінде талдау жасалады.
Зерттеу нысаны: Қазақстан театрдағы музыкалық-сахналық шығармалар.
Зерттеу пәні: В. Великановтың және Б. Қыдырбектің Қалқаман - Мамыр эпосының негізіндегі туындылар.
Зерттеудің жаңалығы:
ұсынылған жұмыста Қалқаман - Мамыр эпосының балет жанрында іске асырылу әдістері анықталады;
алғаш рет Б.Қыдырбектің Қалқаман - Мамыр туындысына талдау жасалынды;
бұл шығарманың В.Великановтың аттас балетімен салыстыруы жүргізіледі.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
В.Великанов пен Б.Қыдырбектің Қалқаман - Мамыр туындыларына үндеуі ұлттық балеттің даму ерекшеліктерін түсінуге әсер етіп, Қазақстан балет жанрының дамуындағы бағыттар туралы мәліметтерді толықтырады. Қазақстан музыка әдебиеті мен тарихы бойынша оқулықтарына, оқу құралдарына осы жұмыстың нәтижелерін қосуға болады деп санаймыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі бөлім, төрт тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, нысаны, пәні, зерттеу әдістері және жұмыстың практикалық маңыздылығы айқындалады.
I бөлім. Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы
Бұл бөлімде зерттеушілердің - әдебиетшілер мен музыкатанушылардың еңбектеріне сүйене отырып, Қазақстан балетінің қалыптасу және даму жолы, осы жанрда жазған композиторлардың шығармаларына қысқаша сипаттама беріледі.
Бұл бөлім 2 бөлімшені қамтиды:
1.1 Қазақстандағы балет жанрының қалыптасу мен дамуының ерекшеліктері бөлімшесінде басқа елдердегі балет жанрының ең үздік үлгілерімен салыстыра отырып қазақ би өнерінің мәселелері, балеттегі эпостың орны айқындалады.
1.2 В.Великанов, Б.Қыдырбек композиторларының творчествосындағы балет атты бөлімшеде осы жанрда эпосқа жүгінген композиторлар В. Великанов пен Б. Қыдырбектің шығармашылығының ерекшеліктері қарастырылады.
II бөлім. Театр музыкасындағы Қалқаман - Мамыр шығармасына талдау
Екінші бөлім 2 бөлімшеден тұрады:
2.1 В. Великанов Қалқаман - Мамыр балеті
2.2 Б. Қыдырбек Қалқаман - Мамыр опера-балеті
Осында композиторлардың шығармаларына талдау жасалады.
Қорытынды бөлімінде жұмыс барысында жеткен негізгі түйіндемелер мен тұжырымдамалар жасалып, балет жанрының тарихындағы екі қазақстан композиторлар шығармаларының орны анықталады.
I бөлім. Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы
Қазақстандағы балет жанрының қалыптасу мен дамуының ерекшеліктері
Қазақстан хореографиясының қарқынды дамуымен өзінің үлкен тарихы бар. Республикада классикалық балеттің жаңа жанрын игерудің басталуы ХХ ғасырдың 30-40-шы жылдары қаланды.
Балет Қазақстандағы өнер түрі ретінде 1934 жылдың қаңтарынан бастау алып, тағы да елімізде орыс хореографиялық өнері жетістіктерінің негізінде классикалық би мектебі құрылды [7]. Еуропалық және орыс балетінің жетістіктерін бойына сіңірген қазақстандық балет 89 жыл ішінде толық көлемде гүлденіп, 2023 жылға қарай ірі музыкалық театрларға ие болды (Астана, Алматы).
Қазақстанда хореографиялық өнердің маңызы артып, әлемдік сахналарда қазақ мәдениетінің бет-бейнесін көрсетуге қабілетті ұлттық балет спектакльдерін жасау міндеті қойылды. Алайда Республиканың балет өнерінің барлық қайраткерлері үшін бірінші кезектегі міндет - Қазақстан хореографиясының ұлттық стилінің өзіндік ерекшелігін қорғау болып табылады.
Балет - бұл музыкалық, драмалық және декоративті өнерді синтездейтін жанр. Итальян тілінен аударғанда балет сөзі билеу деген мағынасын білдіреді [11]. Балет туралы алғашқы жазбалар XV ғасырда пайда болған. Сарай би мұғалімі Доменико да Пьяценцаның ұсынысы келесі балға бірнеше биді біріктіріп, оларға салтанатты финал жазу керек деп оны балет ретінде белгіледі [11]. Алайда, жанрдың өзі кейінірек Италияда пайда болды. 1581 жылы Парижде Бальтазарини ди Бельджойозоның би мен музыкаға негізделген қойылымынан бастап балет жанры біртіндеп қалыптасады [11]. Дамып келе жатқан балет өнері жаңа формалар мен пішіндерге ие болды. Қазіргі уақытта аралас жанрдағы (опера-балет, рок-опера-балет, рок-балет т.б.) шығармалар Қазақстан театр репертуарларында берік орын алып тұр.
Егер әлем музыкасының тарихына жүгінсек, опера-балет жанры Францияда XVII-XVIII ғасырдың басында қалыптасып және осы кезеңдегі сарай театрына (Корольдік музыка академиясы) тән болған. Бұл музыкалық-сахналық жанрдың мазмұны вокалды және хореографиялық өнер арқылы ашылады. Опера-балеттегі би не вокалдық эпизодтармен сүйемелденетін әрекеттің аясы ретінде қызмет етеді, не вокалдық эпизодтардың әсерін толықтыратын дербес көріністерді құрайды [11].
Мұндай құбылыс жанрдағы жанрдың пайда болуына алып келеді. Яғни, балет көріністері синтетикалық өнер болып табылатын опералардың драматургиясында маңызды рөл атқара бастады. Яғни, басқа өнер элементтері, соның ішінде би элементтері жиі қолданылды. Мысалы, Дж.Верди балет формасына мүлдем жат болды, бірақ Сицилиялық кеш операсында Париж сахнасы үшін ол би эпизодтарын енгізді. Айта кету керек, балет жанры операның қалыптасуының басынан бастап дерлік бірге жүреді.
Опералардағы ең танымал балет көріністерінің ішінде: Ш.Ф.Гуноның Фауст операсындағы Вальпургиев түні, А.Понкиеллидің Джокондасындағы Сағат биі және т.б. атап кетсе болады. Одан кейінгі дәуірде опералардағы балет драмалық негізделген бейнелеу құралы ретінде жиі қолданылды (мысалы, А.Бородиннің Князь Игорьдегі Половцы билері, Р.Штраустың Саломейдегі Жеті вуаль биі).
Балет, опера және симфонияны бір драмалық әрекетте біріктіруге болады. Сонымен қатар, музыка өнерінің бұл жанрлары сахнада бір-бірін толықтыра отырып және бөлек өмір сүре алады. Операдағы балеттің ең жақсы қолданылуы - Д.Обердің Портичидағы мылқау әйел: бүкіл шығармада балерина үнсіз басты кейіпкер рөлін атқарады.
Мазмұны бойынша балет көріністері дәстүрлі түрде жаппай мерекелер жағдайымен байланысты. Биге қуаныш, көңілділік, құда түсу немесе оның мерекесі, жәрмеңке, сарай балы, әлеуметтік іс-шара, туған күн сезімдері тарихи түрде бекітілген.
Бұл тақырып көптеген зерттеушілердің назарына түскен. Қазақстандық композиторлардың хореографиялық нысандарға деген жоғары қызығушылығында XIX, содан кейін XX ғасырдағы орыс балетінің гүлденуі де күмәнсіз рөл атқарды. Опералық би сахналарының музыкасын жасау кезінде олар орыс және кеңестік балет классикасының ең жақсы үлгілеріне сүйенді.
Қазақстандағы алғашқы ұлттық балет (В. Великанов Қалқаман - Мамыр) 1938 жылы қойылып, 85 жыл бойы осы жанрда 50-ден астам шығармалар жазылды. Оларды зерттеу үшін көптеген материалдарды, жұмыстың контекстін кеңейтуді қажет. Көптеген балеттер әлі жеткілікті түрде талданбаған және әлі күнге дейін зерттеушілер-музыкатанушылар тарапынан назар аударуды талап етеді. Әдебиеттердің библиографиялық көрсеткіштері, тіпті Қазақстандағы балет өнері туралы журнал-газет мақалаларының қарапайым есебі жоқ. Балетті зерттеуге бағытталған жұмыстардың авторлардың ішінде И.А. Бакаева [5], Ф.Оразбекова [3], Л.П.Сарынова [6], А.А.Садыкова [17], В.Е.Недлина [18], С.Аязбекова және т.б. атауға болады.
Балет жанрын зерттеу жұмыстарында жетекші хореографиялық мектептерді қалыптастырудың ерекшеліктері, көрнекті балетмейстерлердің (Д.Абиров, З. Райбаев, Б. Аюханов, М. Тілеубаев) қызметі және ұлттық хореографиялық стиль жасау мәселелері, мемлекеттік театрлар сахнасында көрнекті балет спектакльдерін қою, дамыту жолдары қарастырылып, алғашқы Қазақстандық балеттер, олардың сюжеттері, мифтік элементтері талданады [10].
Операның балет сахналарымен дамуын қарастырған У.Джумакова фольклорлық және композиторлық екі жүйенің шығармашылығындағы жақындасу процесі ретінде айқындап қазақтың кәсіби музыкалық мәдениетінің эволюциясының негізгі кезеңдерін шығарады, яғни, синкретизм, аналитизм, синтетизм ұғымдарымен білдіреді:
Синкретизм (30-50 жылдар). Алғашқы опералық қойылымдарға биді енгізу күрделі вокалдық формалардың жетіспеушілігі мәселесін ішінара шешеді.
Аналитизм (50-70-ші жылдар). Екі жүйе түбегейлі өзгеше деп таныла бастайды.
Синтетизм (70-80 жылдар). Екі дәстүрге де еркін көзқарас [2].
Мәселен, бірінші кезеңнің аясындағы алғашқы опералық спектакльдерге биді енгізу Е. Брусиловскийдің Қыз Жібек (1934), Жалбыр (1935), Ер Тарғын (1937) операларында күрделі вокалдық формалардың (ансамбльдік және хор) жетіспеушілігі мәселесін толығымен шешпейді, бірақ би дивертисменттері маңызды орын алғаны сөзсіз [1].
Тағы да фольклорлық дереккөздермен жұмыс істеу әдісі 40-шы жылдары Абай (1944), Біржан мен Сара (1946) операларында өзгеріссіз қалмады. Халық музыкасы өңделіп, еркін түрде қолданыла бастады.
Жоғарыда айтылғандай, операдағы балет көріністері ерекше салт-дәстүрлі билер болуы мүмкін (мысалы, А. Жұбанов пен Л. Хамидидің Абай операсынан Беташар салты).
Түрлі зерттеулерде қазақстандық балеттер басқа елдердің балеттерімен салыстыру негізінде қарастырылған. Мысалы, А.А.Садықова өзінің диссертациясында (Қазақ хореографиясы классиктерінің шығармашылығындағы ұлттық және өзге ұлт тақырыбы) Қырғызстан мен Қазақстандағы ұлттық балет спектакльдерін талдады. Мұнда ол балеттерді жазу кезінде ұлттық бастаулар, дәстүрлі мәдениет маңызды рөл атқаратынын көрсетеді [4, 117].
Қазақ музыка мәдениетінде бірінші балеттен бастап-ақ шығармалардың мазмұнына эпос алына бастайды. В.Великанов, Е.Брусиловский, Б.Қыдырбек, А.Раимқұлова және т.б. Қазақстан композиторларының әр буынында Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Қалқаман - Мамыр сынды сюжеттерге көңіл аударылған.
Халық ауыз әдебиеті мыңдаған жылдар бойы көптеген халықтардың мәдениетінде әрқашан маңызды орынға ие. Бүгінгі күнге дейін кез келген халықтың эпикалық өнерінде сақталған терең тәрбиелік мәні, кең философиялық ойы, атақты батырлардың өмірі мен тарихи оқиғалар туралы мәліметтер - осының бәрі белгілі бір этникалық әлемнің бейнесін суреттейді.
Бұрынғы заманда қазақ халқы өз жерлерін қорғап, мемлекеттің басты міндеті - шетелдік жаулармен соғысып, оларды қуып шығару және туған жердің шекараларын қорғау еді. Бұл идея өз алдын Қазақ хандығының құрылуынан бастайды. Сол кездегі қазақтар бірнеше ғасырлар бойы қалмақ, жоңғар басқыншыларымен, кейінірек ХІХ ғасырда - Қоқанға қарсы күрес, Ресей отарында үздіксіз күрес жүргізді. Бұл соғыстардың барлығы өз жолын фольклорлық және әдеби шығармалардағы көркемдік көрініс тапты.
Тарихқа енген көрнекті батырлардың жорықтары жайлы монументалды эпикалық шығармалар жазылды. Бірақ Тәуелсіздік идеясы тек өз Отанын қорғау ғана емес, сонымен қатар - кез-келген қоғамның өміріндегі басқа да көп қырлы құбылыстардың еркіндігі, шынайы махаббатты қорғау және жеке адамның тәуелсіздігі. Тағы да қазақтың ең үздік эпостарында халықтың тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрлері ғана емес, эстетикалық көріністері де орын алады.
Дәл осы құбылысты біз Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Қалқаман - Мамыр эпостарында көріп отырмыз. Фольклордың көптеген зерттеушілері атап өткендей ...эпос әсіресе феодализм дәуірінде, қоғам өмірінде гүлдейді, әлеуметтік және жеке мәселелер үлкен өзектілікке ие халықтың санасында жаңа қоғамдық идеал - адам жеке бақыт үшін күресуші. Мұндай уақытта адамдардың назары жеке тұлғаға, отбасылық-неке, махаббат мәселелеріне аударылады, өйткені жаңа дәуір мен жаңа ұрпақ осындай туындыға мұқтаж және жақын болды [34, 352].
Айту керек, барлық эпостарының негізгі тақырыбы - махаббат пен азап, өз сезімдерін қорғау үшін өмірлерін қиюға дайын бейнелер жайлы. Бұл эпостарды жазушылар таза махаббатты жырлап қана қоймай, сонымен бірге өз кейіпкерлерінің сөзімен және іс-әрекетімен бостандық идеясын білдіруге міндетті болды. Сондықтан да, қазақстан мәдениеті қалыптасудың басынан бастап, ұлттық сананы көрсетуде, моральдық, адамгершілік жағынан өте тартымды көрініп, өнер қайраткерлерінің драматургия, балет либреттосы және фильм сценарийінде қайнар көзі ретінде эпос сюжеті қолданылған.
XIX ғасырдың соңында белсенді дамыған романикалық эпос жанрында жаңа тақырыптар пайда болады. Осы кезеңде барлық фольклорлық жанрлар, әсіресе эпос, әдебиеттің әсерін сезінеді, себебі, әлеуметтік теңдік, әйелдер теңдігі және бостандық тақырыптары кең қарастырылады. Оларға тарихи, өмірде болған оқиғалар, аңыз, әңгімелер негіз болып табылады [34, 382].
Өткен ғасырдың 30-шы жылдары туған қазақ балет театры өзінің негізгі міндетін ұлттық балет спектаклін құруда көрді. Мұндай спектакль пайда болмай тұрып, қазақ балеті ұлттық стильді іздеу жолынан өтті.
Қазақстанның революцияға дейінгі халық өнерінде би дамымағаны белгілі, дегенмен қазақ әуендері ежелден түрлі би ырғақтарының кейбір элементтерін қамтыды, ал би-күй ұғымы халық арасында би сезімін білдіретін. Бұл композиторлардың фольклорлық материалына негізделген ұлттық би музыкасының кейбір үлгілерін көрсетуіне әкелді.
Қазақ балетінің іргетасы Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек (1934 ж.) атты музыкалық спектаклінде қаланды. Қазақ халық композиторларының ең қызықты би-күйлерін, ән әуендерін шебер пайдалана отырып, Е.Брусиловский олардың негізінде бейнелерді дамытудағы жалғасы болып табылатын іс-әрекетке қисынды байланысты жарқын, эмоционалды би сахналарын салды. Қыз Жібек би сахналарының тиімділігі сөзсіз қадір-қасиет болды. Бұл музыкалық пьесада қазақ биінің дәстүрлі түрі де орнықты; әйелдер биі үшін композитор жұмсақтықты, әйелдікті, қарапайымдылықты, нәзік әзілді білдіретін әуендерді таңдайды; ерлердің би бейнесі батыл, епті және көңілді жауынгер шабандоздың әдетінен жасалады.
Қыз Жібек балет сахналарының қадір-қасиетін сыншылар жоғары бағалады. Бірақ бұл әзірге тек жеке көріністер болды. Енді маңызды міндет қойылды - бүкіл балет қойылымын құру.
Егер тарихи мәліметтерге жүгінсек, 1937 жылға қарай опера және балет театрының балет труппасында 100-ден астам адам болды. Алматыға орыс балет мәдениетінің дәстүрлерін меңгерген белгілі балетмейстер Л.А.Жуков шақырылып, Қазақ ұлттық балетін құру жоспарларын жүзеге асырудың нақты мүмкіндіктері пайда болды.
Бірінші қазақ балетінің авторлары - олар композитор В.В.Великанов және Қалқаман Мамыр халық поэмасы негізінде сценарийін жазған атақты жазушысы М.Әуезов. Халық аңызынан М.Әуезов феодалдық-патриархалдық қазақ қоғамына тән әмеңгерлік әдет-ғұрпына байланысты қақтығыстардың бірін таңдайды, оған сәйкес қайтыс болған адамның қалыңдығы үйлену тойына дейін оның ең жақын туысына өтеді. Поэманың сюжетін сақтай отырып, М.Әуезов өмір, жарық, махаббат идеясын жеңіске жеткізу контекстінде оның шешімін ғана өзгертеді, яғни жас ғашықтардың күресі ежелгі бай заңдарын жеңумен аяқталады.
Осы эпосқа келесі буын композиторы Б.Қыдырбек-те назарын аударған болатын. Композитор Балнұр Қыдырбектің Шәкәрімнің поэмасына жазылған Қалқаман-Мамыр опера-балетінің жарқын шығармасы ұлттық классикалық өнерді тереңнен жаңғыртып, осы жанрдағы жаңашылдыққа айналды. Либретто XVI ғасырдағы Тобықты еліндегі қайғылы оқиғаларға негізделген. Бұл шығарма қазақ өнеріне жаңашылдық үдерістің көрінісі ретінде енді. Оның көркемдік жағы опера арқылы өзінің драмалық шыңына жеткен және синтетикалық жанрда орындалып балет арқылы ашылды. Спектакль премьерасы 2007 жылдың қаңтарында К. Байсейітова атындағы ҰБТ (Ұлттық балет театры) сахнасында өтті. Осы шығарма 2014 жылы театр жабылғанға дейін оның репертуарында сақталды. Және 2022 жылдың желтоқсанынан басталып Астана Опера театрының сахнасында қайта қойылымы жаңартылады. Дегенмен, Қалқаман-Мамыр балеті авторлық материалды пайдалана отырып, ұлттық сюжетке жазылды. Бұл мысалда опера және балет жанрларының синтезі айқын көрінеді.
Қазақ Ромеосы мен Джульеттасының махаббат хикаясының сюжеті бұрын (1938 жылы) композитор В.Великановтың алғашқы Қазақстандық балетінде қолданылған болатын. Автор Б.Қыдырбектің айтуынша, баяндаудың драматизмін, сюжеттік желілердің қабаттылығын тек балет жанры арқылы жүзеге асыру қиын [18]. Балет пен операның синтезінде сахналық жоспарларды нақты әлем (опера) және кейіпкерлердің ішкі әлемі (балет) деп бөлу арқылы қол жеткізіледі. Опера-балеттің музыкалық-экспрессивті жағы қазіргі заманға сай рухымен ерекшеленіп, жаңа техникалық құралдардың өте қарапайым пайдалануымен көзге түседі. Мұны Ғ.Жұбанованың Еңлік-Кебек операсындағы (1975) қолданылған әдісінен басталады деп айтуға болады. Тағы да вокалдық партияларда эр түрлі стильдегі - эстрадалық ән, халық әуен - ерекшеліктері көрініс табады. Музыкалық тұрғыда Б. Қыдырбектің туындысы ұлттық операның дәстүрін жалғастырып келеді [5, 103].
Қазақстан балетінің даму тарихында Қозы Көрпеш - Баян Сұлу шығармасы үлкен рөл атқарды. Е.Брусиловскийдің Қозы Көрпеш - Баян сұлу эпосының сюжетіне жазылған балет жұмысы бірнеше жылға созылды. Балеттің үш басылымы бар. Тек 1971 жылы, композитордың Қазақстаннан кетуімен балетінің ең үздік нұсқасы пайда болды. Шығарманың барлық жақтары тамаша түстермен ойнауына, Д.Әбіровтың хореографиясы (либреттоның авторы және қоюшы-балетмейстер) мен талантты суретші Г.Исмаилованың сценографиясы сөзсіз көмектесті.
Е.Брусиловский, қазақ мәдениетіндегі театр драматургиясының білгірлерінің бірі, тағы да халықтық мелос, түрлі-түсті би фрагменттерін өз операларында атақты қолданушы болып, кең танылған эпикалық аңызға көңіл аудармай кете алмады. Дегенмен, эпикалық шығармалардың ерекшеліктері туралы М.Әуезов өз уақытында былай деп жазған: бірде-бір қазақ халық поэмасында фольклордың мұндай шағын формалары: жар-жар үйлену әндері, қоштасу, жоқтау-жылау әндері кеңінен қолданылмаған, бұл әндердің мазмұны тұтас сюжетке байланысты, сонымен қатар олар тәуелсіз поэтикалық шығармалар болып табылады [35, 354].
Ежелгі эпостың тарихы музыкалы-хореографиялық өнер мен көркем безендірудің көмегімен өмірге келді. Мысалы, Е.Брусиловскийдің Қозы Көрпеш - Баян сұлу балетінде 3 акт бойы (Пролог пен эпилогпен 18 сурет) өткен уақыттың қатал феодалдық заңдар аясында жас ғашықтардың қатыгез трагедиясы ашылады. Дәл балет әртістерінің шеберлігі арқылы жастардың бақыт табуға, сүюге және сүйікті болу армандағаны көрсетіледі. Өкінішке орай, бұл тілек ғашықтарды күтпеген қайғылы жағдайларға әкеледі.
Ұлттық балеттің хореографиялық пластикасы негізінен қазақ биінің элементтерін пайдалана отырып, классикалық лексикада құрылады. Спектакльдің идеясын ашу үшін хореография ғана емес, сонымен қатар айқын музыкалық сөйлеудің әуезділігі, халық ән және билерінің ырғақтары мен ладтары қолданылады.
Брусиловскийдің музыкасы әртүрлі қарама-қайшылықтармен және фольклорлық материалдармен байытылған. Қазақ әуендерін қолдану арқылы композитор балет симфонизмін сақтай отыра түрлендіріп, классикалық шығармаға айналдырды.
Өнертанушы Л.Сарынова 1971 жылғы алғашқы халық эпосын Д. Абиров пен Е. Брусиловский балетіне қою туралы сюжеттік желінің біржақтылығы мен зұлымдық күштерінің әлсіз бейнесі балеттің сондай кемшіліктері болғаны, оның театр репертуарынан шығарылуына әкелді деп жазды [6].
Бірақ Қозы Көрпеш-Баян сұлу эпосы көптеген композиторлардың назарын аударды, өйткені ол балет, спектакль, мюзикл сияқты жанрларда көрініс тапты. 2021 жылы тағы да балет жанрында осы эпостың сюжеті қолданылып үздік шығарма жазылған болатын. Көрермендерге ұсынылған Қозы Көрпеш - Баян Сұлу қойылымы балетмейстер Георгий Ковтун мен композитор Ақтоты Райымқұлованың, сондай-ақ Украина мен Ресейден келген суретшілер мен балетмейстерлердің халықаралық тобының тығыз творчестволық ынтымақтастығында құрылған. Астана Балет театрындағы жас ұжымның күшімен (бірақ өзі туралы жарқын қойылымдарымен мәлімдеген) Қозы Көрпеш - Баян Сұлу шығармасы жүзеге асырылды. Оның көркемдік жетекшісі Әсел Құрманбаева қазақстандық балеттердің заманауи репертуарындағы тапшылықты сезіне отырып, өте батыл экспериментке барды. Жаңа ұлттық балетте керемет сценография, классикалық, халықтық және заманауи билер жарқын музыкалық бейнелермен үйлеседі.
Балет қойылымындағы жұмыс музыкалық театрдағы композитор мен қоюшының ынтымақтастығының басқа түрлерінен түбегейлі ерекшеленеді. Операда музыкалық драматургия шешуші рөл атқарады, сондықтан либретто жазушы, режиссер мен дирижер композитордың еркіне бағынады. Ал балетте пластика мен қозғалыс басты назарда. Бұл бүкіл сахналық әрекетті ұйымдастыратын би қарқыны, яғни музыканың рөлі қандай болса да, балеттегі басты роль хореографқа беріледі. Композитордың еркіндігі балетмейстердің берген қарқынымен, сөз тіркестерінің санымен, әуен мен ырғақтың сипатымен шектеледі. Операда сәтті музыка болған кезде сценография екінші қойылымда жетілдірілуі мүмкін. Спектакль жасалғаннан кейін балетте бір нәрсені өзгерту әлдеқайда қиын, себебі авторлар тобына ерекше талаптар қойылды.
Г.Ковтун мен А.Райымқұлованың жаңа балетінде эпикалық сюжетті жеткізу, жан-жақты конфликт көрсетуде және үлкен әсерлерге қол жеткізуде авторлардың заманауи көзқарасы байқалады.
Жалпы, эпосты балетке көшіру өте қиын, ертегілерге қарағанда айырмашылығы бар. Халық ертегілерінде көп мағыналардың бірігуі, сюжеттің көптеген нұсқаларының болуы, негізгі және жанама сюжеттік желілердің бір-бірімен тығыз байланысты екендігі көрсетіледі. Қозы мен Баянның махаббат эпосының 20-дан астам нұсқасы белгілі, олардың ешқайсысын таза күйінде балет музыкасына қоюға болмайды. Сөз емес, хореографиялық элементтер басым болатын би қойылымы үшін авторлар сюжеттің кейбір элементтерін кесіп, оған басқаларын енгізу мәжбүр.
Осы 4 шығарманың негізінде халық эпосы жатыр, оларда келесі тармақтар біріктіріледі: егер балет жанрының қалыптасуының басында композиторлар үшін басты тақырып (В.Великанов, Е. Брусиловский) махаббат тақырыбы болса, онда біздің заманымыздың композиторлары (Б. Қыдырбек, А. Райымқұлова) философиялық тұжырымдаманы, дәстүрлер мен ұрпақтар арасындағы қатынастарды сақтау мәселесін кеңейтті. Композиторлардың бұл тақырыптарға үндеуі өскелең ұрпақ үшін тәрбиелік мәнге ие және қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын насихаттау қажеттілігін көрсетеді.
Қазіргі театрда шығармалардың авторлары емес, қоюшылары, режиссерлері, продюсерлері үлкен рөл атқара бастады. Кейде сюжет өзгеріске ұшырап, шығарма ішіндегі нөмірлер қайта құрылып немесе жағдайға, қаржыға, режиссерлердің, тыңдаушылардың талғамына байланысты бір нәрсе азаяды. Мысал ретінде, Қалқаман-Мамыр опера-балетінің авторы Б.Қыдырбектің айтуынша: Шығарманың режиссеры, суретшісі, балетмейстерінің әртүрлі, басқа көзқарастары болады. Сахналық шығарманың жазылуы, кейін оның өз өмірімен кетуі керек. Яғни, әр қойылым алдыңғысынан өзгеше болып, қазіргі заманда композиторлардың рөлі ығыстырыла бастады [58].
Шындық барған сайын маңызды құбылыс болып қала береді, әсіресе нақты жағдайларға барынша жақындау. Қазіргі композиторлардың тұжырымдамасы тереңдей түсіп, философиялық және моральдық реңкке ие болып көптеген қырлармен жарқырайды. Сүйіспеншілік қана емес, дұрыс тәрбие де дәстүрлерді сақтау үшін әртүрлі әрекеттерге әкеледі (үмітсіз әкенің сезімдері, ғашықтар, үлкендердің даналығы, жастарға көмектесуге деген ұмтылыс, кеңес беру, үлкен қолдау, халықтың жанашырлығы).
Қазақ хореографиялық өнерінің тарихындағы халық күй негізінде спектакльдің шығуы жаңашылдық әкелді. Балетмейстер М. Тілеубаев өзінің Ақсақ құлан спектаклінде классикалық балет пен қазақ биін біріктіруді жалғастырды. 1975 жылы ол А. Е. Серкебаевтың музыкасына балетті қойып, оны жаңа хореографиялық лексиканы қалыптастырудағы маңызды спектакльдердің бірі ретінде қарастырды. Режиссердің ұлттық балет идеясы мен пластикасын жаңашыл түсінуі арқасында Ақсақ құлан ерекше маңызға және танымалдыққа ие болды. Пластиканың тілі арқылы ол қазақ халық жанрының поэтикасына және классикалық балетке сәйкес келетін ерекше мәнерлі құралдарды табады. М.Тілеубаев шығармасының архитектоникасында осы спектакльдің симфониялық негізі және балеттің академиялық қойылымы еуропалық-орыс дәстүріне ұқсастығымен көзге түседі. Мысалы, онда контрастты драматургия, жеке және дуэт билері, жаппай кордебалеттік көріністер бар. Шығарманың көркем композициясы классикалық, ұлттық, пантомималық билерге толы. Бұл ретте спектакль ұлттық балет идеясын туындайды және үйлесімді музыкалық-хореографиялық даму жолымен ерекшеленеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында жастардың мәдениетінде рок-музыкасының берік орын алғаны белгілі. Айту керек, ол өткен ғасырдың 60-жылдарынан бері барлық дерлік динамиктерден естілген, бірақ балет жанрында қолданылуы әлі күнге дейін сенсация болып саналды. Шын мәнінде, Pink Floyd тобы кезінен бастап рок-музыкасына негізделген классикалық гитара рифтеріне қазіргі уақыттағы жастар билейді.
1967 жылы американдық Joffrey ballet компаниясы музыкалық театрдың осы уақытқа дейін қолданғанының бәрін ойлап тапты -- Chrome Syrcus тобының психикалық рок бойынша алғашқы Astarte мультимедиялық балетін жасады. Роберт Джоффри жердегі адамды азғыратын вавилондық құнарлылық құдайы туралы 30 минуттық дуэт қойып, дайындық музыкасыз басталды. Хореограф өз идеясын соңғы уақытқа дейін құпия ұстады және әртістер музыкасыз тек би қимылдарын үйренді. Кейінірек би фильмге түсіріліп, проекторға жіберілді, өйткені Джоффри кинематографияны американдық мәдениеттің маңызды бөлігі деп санады. Спектакльде бейнежазба мен рок-музыкадан басқа хореограф жарық дизайнын қолданды. Сондай-ақ сахнадан тыс әрекеттің дамуын көрсететін әдісті ойлап табады. Әртістер қарапайым көрермендер сияқты спектакльдің басталуын күткен залдан шықты. Олар сахнаға көтеріліп, киімдерін шешіп, бейне проекция аясында биледі. Соңында ер адам сахнаның артындағы есіктен шықты. Жазба оның әрекеттерін театрдан тыс жерде, көшеде көрсетуді жалғастырды.
1970 жылы Ролан Пети Pink Floyd музыканттарын Прусттың Жоғалған уақытты іздеу романына негізделген балет жасауға көндіре бастады. Прустпен Идея, келесідей - Мың бір түн ертегілерімен сәтсіздікке ұшырады: музыканттар өздерін оқуға мәжбүрлей алмады. Нәтижесінде Пети топтың бұрыннан бар әндеріне хореография қоюды шешті. 1972 жылы премьералық қойылымдарда музыканттар тікелей эфирде ойнады, бірақ кейінірек Pink Floyd концерттік кестесіне байланысты балет фонограмманың сүйемелдеуімен жүрді. Петимен жұмыс музыканттарға оңай болған жоқ. Сонымен қатар, уақыт шектеулі хореографиялық мәтін музыканттарға импровизация жасауға мүмкіндік бермеді. Pink Floyd Ballet репетициясы Премьера алдында түсіріліп, 1977 жылы жазба шығарды, бірақ аудио трек бөлек жазылып видеоға енгізілген.
Франциядағы Pink Floyd Ballet премьерасынан бір жыл өткен соң, американдық хореограф Твайла Тарп The Beach Boys тобының Little Deuce Coupe альбомындағы музыкаға Deuce Coupe балетін қойды. Joffrey Ballet труппасы үшін жасалған өндіріс алғашқы кроссовер балеті болып саналады. Яғни, бидің әртүрлі стильдері араласатын жерде. Спектакльдің мақсаты-60-шы жылдардағы классикалық балет пен әлеуметтік билерді сәйкестендіру болды, сахнада үнемі балерина бар, оның жанында басқа бишілер еркін қозғалу керек. Сыншылар Deuce Coupe-ті нағыз американдық балет деп атады. Тарп қозғалыстың өзіне назар аудара отырып, американдық мәдени-әлеуметтік өмірдің әртүрлі құбылыстарын баға жетпес етіп көрсетеді. Хореограф қойылымды рәсімдеу үшін сол кездегі жұмысы қылмыстық деп саналған граффитиктерді шақырды. Олардың көмегімен ол балеттің артықшылықты өнер ретіндегі мәртебесіне қарсы шықты.
Рок-опера жанры ХХ ғасырдың Батыс музыка өнерінен туған. Алғашқы жауһарларының бірі ретінде The Who тобының Томми (1969) және Э.Ллойд Уэббер мен Т.Райстың Иса Мәсіх-супер жұлдыз (1970) рок-операларын санауға болады. Ал кеңестік композиторлардың осы жанрдағы туындылары: А.Журбин Орфея мен Эвридика (1975), А. Рыбников Джоакин Мурьетаның жұлдызы мен өлімі (1976) және т.б. Рок-музыканы түсіну, қабылдау сол жылдардағы кеңестік жастар үшін қызықты мәселеге айналды.
Қазақстанда рок-опера жанрының дамуы 1980 жылы композитор Т.Мұхамеджановтың Қ.Мырзалиевтің либреттосына жазылған Жерұйық рок-операсының премьерасынан басталды. Оны концерттік нұсқада Алматыдағы Ленин (Бүгін Республика сарайы) сарай сахнасында Досмұқасан сүйемелдеуі арқылы орындады. Шамамен екі жыл бойы ВИА өзінің қойылымдарына Т.Мұхамеджановтың рок-операсын енгізді. Осылайша, көрермендер белгілі бір дәрежеде балетмейстер М.Тілеубаевтың қойылымындағы композитор Алмас Серкебаевтың Бауырым менің, Маугли рок-опера-балетінің 1982 жылы желтоқсанда өткен Эрнст Гейдебрехттің сценографиясының премьерасына дайындалды. Жанжалдың көлеңкесі бар қойылымның көлемі академиялық театр үшін ерекше авангардтық музыкаға, еркін заманауи хореографиялық пластикаға және балетке поэтикалық мәтінді енгізуге байланысты болды. Премьераның қатысушысы және басты партиялардың бірінің орындаушысы Э. Малбеков спектакль классикалық балеттің академиялық дәстүрлерін ұстанатын аудиторияның белгілі бір бөлігінде наразылық тудырғанын еске алды. Бұл Қазақстанда рок-опера-балет жанрының бірегейлігі алғаш рет сыналғандығымен түсіндірілді. Опера-балеттер рок-опералар сияқты бұрыннан болған. А.Серкебаев барлық жанрларды біріктіруге тырысты.
Рок-опера-балет - үш қабат қиылысатын жанр: байсалды операның проблематикасы, балеттің пластикасы және рок-музыканың батылдығы, - деп М.Э.Мануилов түсіндіреді [45, 24-25]. Осындай жарқын дербес жанрлардың өрімі алғаш рет Абай атындағы қазақ опера және балет театрының сахнасында орын алды. А.Серкебаевтың музыкасы ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының соңындағы эстрадалық опустар түрінде жазылған, онда үлкен өнердің белгілері бар [45, 24]. Академиялық бағыттың композиторы бола отырып, А.Серкебаев Бауырым менің, Маугли рок-опера-балетінде эстрадалық стилистика мәнерлі құрал ретінде емес, бүкіл шығарманың негізі ретінде әрекет еткенде өзін жаңа сапада сынап көреді. Композитордың ұтымдылығы - симфониялық оркестрдің аспаптарын да, рок тобының құрамына кіретін аспаптарды да (электр-гитара, бас- гитара, синтезатор, ритм тобы) қолдануды көздейтін күрделі синтетикалық құрылым. Партитураға солистер мен хордың вокалдық партиялары енгізілді, олар ансамбльдік сахналарға қатысады, сонымен қатар балеттің лейтемаларын (мысалы, Джунгли тақырыбын) бояумен бояйды. Композитор Ж.Дастенов өзінің әріптесінің батыл шығармашылық ұмтылысын атап өтіп, оркестрлік бояуды шешудің жанрлық ерекшелігін және бірегейлігін көрсетті: композитор жомарттықпен қолданған электромузыкалық аспаптар, синтезаторлар, баттериафондар шығарманың жалпы дыбыстық құрылымына сәтті тоқылған [3].
Біз қарастырып отырған спектакльдің жанрлық табиғаты туралы рефлексияға сүйене отырып, өнертанушы Л.В.Сизованың Бауырым менің, Маугли дәлірек айтқанда рок-балет ретінде анықталуы керек деген тұжырымы жатыр [50, 141]. Зерттеуші Киплинг шығармасының театрландырылған қойылымын ең кең аудиторияның сұраныстарына жақындатуға қол жетімділігі мен ұмтылысын айтады. Композитор А.Серкебаев пен либреттист Д.Накипов тек Маугли туралы ертегінің иллюстрациясымен шектелмеді. Авторлар адам бойындағы рухани және адамгершілік принциптің тууы мен дамуы идеясын кеңейтті. Р. Киплингтің адам баласы туралы ертегідегі әдеби негізі спектакль авторларының қазіргі әлем туралы, адамзат тағдыры туралы ойлауына ықпал етті. Яғни, А.Серкебаев, Д.Накипов және М.Тілеубаев әдеби бастапқы дереккөзді түсінуді өзінше кеңейтті, оның философиялық астарына назар аударды. Олар өз еңбектерінде адамның рухани қалыптасуы туралы айтып, зорлық-зомбылықтың, диктаторлықтың, нәсілшілдіктің барлық түрлеріне қарсы тұрады [48], пацифизм идеяларын көркем тілде тым тікелей сөйлемей білдіруге тырысты. Шығарма авторлары өз басылымдарында өз туындыларының патетикалық-романтикалық көтерілуіне баса назар аударады, оны әйел кейіпкері - ауылда тұратын қыз Синтаның бейнесі күшейіп, ол биіктік пен руханилықты, лирика мен сұлулықты бейнелейді. А.С.Клюев айтуынша: бұл сурет шығарманың басты оптимистік идеясын - жарықтың қараңғылықтағы соңғы салтанатын ашуда өте маңызды [44]. Джунгли кітабын балет өнеріне бейімдей отырып, режиссерлер саналы түрде кейбір кейіпкерлерді қысқартуға көшті. Мысалы, Бандар-Логи, Балу, Хати, Акела жоқ. Бұл музыкалық театрда жиі кездесетін құбылыс, өйткені әдебиет пен балет өзіндік ерекшеліктері бар өзін-өзі қамтамасыз ететін салалар. Прозада немесе драмада табиғи және қажет нәрсе балет сахнасында, ең алдымен, артық деп қабылданады.
Бағдарламада Бауырым менің, Маугли прологы бар екі актілі рок-балет деп анықталып, ол жерден әрекетті ішінара қалпына келтіруге болады, сондай - ақ М.Тілеубаевтың үлкен ұлы Марат Тілеубаевтың мұрағатындағы спектакльдің сақталған музыкалық жазбасына жүгінеміз.
Қойылымның рецензенттері мен куәгерлері музыкалық және бидің органикалық бірігуі рок-опера-балет жасаушылардың үлкен сәттілігі болғанын атап өтті. Мұнда спектакльдегі сөздің мағынасы туралы сөз жоқ екенін айту керек. Музыка, хореография және сөздің арақатынасы туралы айта отырып, олардың теңгерімсіздігін атап өтуге болады. Себебі балет идеясының өзі болашақ спектакльдің хореографиялық сипатын қамтыды, ал поэтикалық мәтін жетекші рөлге ұмтылды. Хореографиялық принциптің мәнерлілігімен олардың бәсекелестігі байқаусызда пайда болды.
Қалай болғанда да, қойылымның жетістігіне қарамастан, Бауырым менің, Маугли рок-опера-балеті Абай атындағы опера және балет театр сахнасында аз жүрді - театр әртістерінің естеліктері бойынша, шамамен 1990 жылы М.Тілеубаев театрдан шыққанға дейін. 2016 жылғы 30 қыркүйекте Art Lane (Алматы) арт-кеңістігінде Қазақстан балеті: тарих беттері көрмесінің ашылуында оның кураторы А.Садықова премьераға Қазақстан балеті: тарих беттері атты авторлық деректі фильмін ұсынды. Онда Бауырым менің, Маугли шығармасының кадрлары орын алды.
А.Е.Серкебаевтың Бауырым менің, Маугли (1982) спектаклі Қазақстанның балет өнерінің дамуына қосқан үлесі маңызды болды. Жастарға балеттің ерекше формасы мен заманауи рок музыкасының ырғағы әсер етті. Қойылым барысында жастар мен ересек көрермендер арасындағы қашықтық үзілді деп айтуға болады. Нәтижесінде, әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық κοнсерватοриясы
Бақтығұлова Д.М.
Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
ДИПЛΟМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В040100 - Музыκатану
Алматы 2023
Қазақстан Республикасының мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Музыкатану және композиция кафедрасы
Қорғауға рұқсат берілді
______________Декан
_______________(Күні)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
Мамандығы 5В040100 - Музыкатану
Орындаған: Бақтығұлова Д.М.
Күні, қолы
Ғылыми жетекшісі: Оспанова Т.Ө.
Педагогика ғылымдарының Күні, қолы
кандидаты, Музыкатану және композиция
кафедрасының профессоры
Баға бақылаушы__________________________ __ Қыдырниязова Ж.
Өнертану магистрі,
оқытушысы Күні, қолы
Алматы 2023
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Факультет: Музыкатану, арт-менеджмент және әлеуметтік- гуманитарлық пәндер
Кафедра: Музыкатану және композиция
Білім беру бағдарламасы: 5В040100 - Музыкатану
Тақырыбы: Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
АҢДАТПА
Ұсынылған жұмыста Қазақстан балет жанрының даму тарихына қысқаша сипаттама беріліп, өткен ғасырда пайда болған театрлардың репертуарлары мен хореографияның жағдайы, хореограф-балетмейстерлердің қойылымдары жайлы баяндалады. Қазақ би өнерінде ерекше орны бар композиторлар - В.Великанов пен Б.Қыдырбектің шығармашылық суреттемелері жасалады.
Қазақтың 1938 жылы жазылған В.Великановтың тұңғыш ұлттық Қалқаман - Мамыр атты балетіне, кейін 70-жыл айырмашылықпен келесі буын композиторы Б.Қыдырбектің жазылған аттас опера-балетіне талдау жасалып, салыстыруы жүргізіледі. Тұжырымдама негізінде осы екі туындының Қазақстан балет жанрының дамуындағы орны мен қосқан үлесі айқындалады.
АННОТАЦИЯ
В представленной работе дается краткая характеристика истории развития казахстанского балетного жанра, рассматривается репертуар театров и состояние хореографии, постановки хореографов-балетмейстеров, появившихся в прошлом веке. Были представлены творческие портреты композиторов - В. Великанова и Б. Кыдырбек, чьи произведения занимают особое место в казахском танцевальном искусстве.
Проведен анализ и сравнение Первого национального балета Калкаман - Мамыр, написанного В.Великановым в 1938 году, и одноименной оперы-балета композитора следующего поколения Б.Кыдырбек, созданными с разницей в 70 лет. Резюмируя сказанно, определена значимость и вклад этих двух произведений в развитие казахстанского балетного жанра.
ANNOTATION
The presented work gives a brief description of the history of the development of the Kazakh ballet genre, tells about the repertoire of theaters and the state of choreography, choreographers-choreographers who appeared in the last century. Creative portraits of composers - V.Velikanov and B. Kydyrbek, who occupy a special place in the Kazakh dance art, were created.
The analysis and comparison of V.Velikanov's First National Ballet Kalkaman - Mamyr, written by a Kazakh in 1938, and the opera-ballet of the same name by the composer of the next generation B.Kydyrbek created with a difference of 70 years. Summarizing the above, the place and contribution of these two works to the development of the Kazakh ballet genre will be determined.
___ ____________2022 ж. ______________ Бақтығұлова Д.М.
(қолы) (студенттің аты-жөні)
Ғылыми жетекшісі: ______________ Оспанова Т.Ө.
Мазмұны
Мазмұны 4
Кіріспе 5
I бөлім. Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы 9
1.1 Қазақстандағы балет жанрының қалыптасу мен дамуының ерекшеліктері 9
1.2 В. Великанов, Б. Қыдырбек композиторларының творчествосындағы балет 22
II бөлім. Театр музыкасындағы Қалқаман - Мамыр шығармасына талдау 30
2.1 В. Великанов Қалқаман - Мамыр балеті 30
2.2 Б. Қыдырбек Қалқаман Мамыр опера-балеті 45
Қорытынды 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі 64
Қосымшалар І 67
Қосымшалар ІI 68
Қосымшалар ІIІ 69
Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы Қалқаман - Мамыр эпосы (В. Великанов балеті және Б. Қыдырбек опера-балеті үлгісінде)
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Қазақстандық музыка өнерінің қазіргі жай-күйін, оның құрылымын, әлемдік мәдениет жүйесіндегі орнын және этникалық, қазақ, академиялық және бұқаралық өнердің түрлі бағыттарының өзара іс-қимылы тұрғысынан зерделеу - музыкатанудың өзекті міндеттерінің бірі болып табылады.
Қазіргі уақытта өнердің басқа түрлері сияқты Қазақстандағы хореография да қоғамның көркемдік өмірінің маңызды бөлігі болып табылады. Бірақ сонымен бірге ХХ ғасырдың басында пайда болған жаңа жанрдың - ұлттық балеттің шоғырлануымен, бекітілуімен, сондай-ақ эволюция процесінде оның өзгерген саяси және мәдени үстемдігімен байланысты ұлттық мәселелерді ұмытпау керек. Қазақстандық композиторлардың көптеген балеттерінің мазмұны халықтың өмірін, оның әлеуметтік және тарихи өткенін көркем бейнелеумен байланысты.
Балет өнер түрі ретінде Қазақстанда өткен ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Республикада орыс, еуропалық хореографиялық өнердің дәстүрлері мен жетістіктеріне негізделген классикалық би мектебі құрылды. Қазақстандық балет өзінің қызмет ету кезеңінде көрермендер арасында кеңінен танылып, әлемдік және отандық театрлар сахнасында табысқа жетті. Астана (Нұр-сұлтан) және Алматы сияқты ірі қалалардың музыкалық театрларының репертуарында жыл сайын қазақстандық композиторлардың балеттерін қою жүзеге асырылады. Бұл республикадағы хореографиялық өнердің өсіп келе жатқан маңызын және әлемдік сахналарда қазақ мәдениетінің бет-бейнесін көрсетуге қабілетті ұлттық балет спектакльдерін жасау міндетінің өзектілігін айғақтайды. Демек, Республиканың балет өнеріне қатысы бар барлық қайраткерлер үшін бірінші кезектегі міндет - Қазақстан хореографиясының ұлттық стилінің жеке өзгешелігінің басымдығын бекіту болып табылады.
Біз В. Великанов пен Б. Қыдырбектің шығармаларына кездейсоқ келген жоқпыз. Біріншіден, музыкалық өнер тарихындағы В. Великановтың Қалқаман - Мамыр балеті осы жанрдағы алғашқы шығарма болып, екіншіден, эволюция процесінде балет өнері жаңа формалар мен пішіндерге айналды. Мәселен, қазіргі уақытта қазақ музыкалық театр саласындағы аралас жанрдағы шығармалар ұсынылды: опера-балет (Б. Қыдырбек Қалқаман - Мамыр), рок-опера-балет (А. Серкебаев Бауырым менің, Маугли), рок-балет (Қ. Шілдебаев Мангүрт туралы аңыз) т.б.
Б. Қыдырбектің аттас шығармасы (2007, 2-ред. 2009) хронологиялық реттілікпен В. Великановтың Қалқаман - Мамыр балетінен (1938) 70 жылдан астам қашықтықта шығарылған. Бұл туындыларды байланыстыратын жалпы нәрсе - балет жанрына, бір эпостық сюжетке үндеу. Жанр дамуының бастапқы және қазіргі кезеңіндегі шығармаларға тән композициялық әдістер, драматургия мен музыка тілінің ерекшеліктері, және олардың ұлттық балеттің даму бағыттарының аясындағы ұқсас сәттері мен айырмашылықтарын анықтау - таңдалған зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу мақсаты:
Қазақстандық композиторлар В. Великанов пен Б. Қыдырбектің шығармаларындағы Қалқаман - Мамыр эпосының ерекшеліктерін анықтап және салыстырып, балет жанрында эпикалық шығарманы қолдануда замануи тенденцияларын көрсету.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы балет жанрының қалыптасуы мен дамуының мәселелерін қарастыру.
Балет жанры мысалында қазақ музыкасының еуропалық жанрлар мен формалармен салыстыру нәтижесінде ұлттық ерекшеліктерін анықтау.
Композиторлардың өмірлік жолына сипаттаманы беру.
Қалқаман - Мамыр эпосының сюжеттік негізі бар балеттердің драматургия мен композициясын, жанрлық пен құрылымдық өзгешелігін көрсету.
В.Великанов пен Б.Қыдырбек балеттерінің музыкалық бейнесі мен мәнерлі құралдарын ашу.
Екі шығарманы салыстыру барысында ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеудің әдістемесі: зерттеу барысында әдістемелік негіз ретінде кешенді, жүйелік тәсіл қолданылады. Бұл би өнерін, оның элементтерін жан-жақты қарастыруға мүмкіндік береді.
Бұл жұмыста балет музыкасының проблематикасы пәнаралық әдіс арқылы талданады, себебі өнер бірнеше ғылым салаласы жағынан қарастырылады, олар - мәдениеттану, өнертану, музыкалық эстетика, музыкатану, балеттану.
Сонымен қатар, салыстырмалы-тарихи әдіс де қолданылады, ұлттық және шетелдік тұтас құрылымдарды, көрнекті қазақ балетмейстерлерінің шығармашылығын көрсету, В.Великанов пен Б.Қыдырбектің Қалқаман- Мамыр балеттерін салыстыру негізінде талдау жасалады.
Зерттеу нысаны: Қазақстан театрдағы музыкалық-сахналық шығармалар.
Зерттеу пәні: В. Великановтың және Б. Қыдырбектің Қалқаман - Мамыр эпосының негізіндегі туындылар.
Зерттеудің жаңалығы:
ұсынылған жұмыста Қалқаман - Мамыр эпосының балет жанрында іске асырылу әдістері анықталады;
алғаш рет Б.Қыдырбектің Қалқаман - Мамыр туындысына талдау жасалынды;
бұл шығарманың В.Великановтың аттас балетімен салыстыруы жүргізіледі.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
В.Великанов пен Б.Қыдырбектің Қалқаман - Мамыр туындыларына үндеуі ұлттық балеттің даму ерекшеліктерін түсінуге әсер етіп, Қазақстан балет жанрының дамуындағы бағыттар туралы мәліметтерді толықтырады. Қазақстан музыка әдебиеті мен тарихы бойынша оқулықтарына, оқу құралдарына осы жұмыстың нәтижелерін қосуға болады деп санаймыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі бөлім, төрт тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, нысаны, пәні, зерттеу әдістері және жұмыстың практикалық маңыздылығы айқындалады.
I бөлім. Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы
Бұл бөлімде зерттеушілердің - әдебиетшілер мен музыкатанушылардың еңбектеріне сүйене отырып, Қазақстан балетінің қалыптасу және даму жолы, осы жанрда жазған композиторлардың шығармаларына қысқаша сипаттама беріледі.
Бұл бөлім 2 бөлімшені қамтиды:
1.1 Қазақстандағы балет жанрының қалыптасу мен дамуының ерекшеліктері бөлімшесінде басқа елдердегі балет жанрының ең үздік үлгілерімен салыстыра отырып қазақ би өнерінің мәселелері, балеттегі эпостың орны айқындалады.
1.2 В.Великанов, Б.Қыдырбек композиторларының творчествосындағы балет атты бөлімшеде осы жанрда эпосқа жүгінген композиторлар В. Великанов пен Б. Қыдырбектің шығармашылығының ерекшеліктері қарастырылады.
II бөлім. Театр музыкасындағы Қалқаман - Мамыр шығармасына талдау
Екінші бөлім 2 бөлімшеден тұрады:
2.1 В. Великанов Қалқаман - Мамыр балеті
2.2 Б. Қыдырбек Қалқаман - Мамыр опера-балеті
Осында композиторлардың шығармаларына талдау жасалады.
Қорытынды бөлімінде жұмыс барысында жеткен негізгі түйіндемелер мен тұжырымдамалар жасалып, балет жанрының тарихындағы екі қазақстан композиторлар шығармаларының орны анықталады.
I бөлім. Қазақ балет музыкасындағы Қалқаман - Мамыр эпосы
Қазақстандағы балет жанрының қалыптасу мен дамуының ерекшеліктері
Қазақстан хореографиясының қарқынды дамуымен өзінің үлкен тарихы бар. Республикада классикалық балеттің жаңа жанрын игерудің басталуы ХХ ғасырдың 30-40-шы жылдары қаланды.
Балет Қазақстандағы өнер түрі ретінде 1934 жылдың қаңтарынан бастау алып, тағы да елімізде орыс хореографиялық өнері жетістіктерінің негізінде классикалық би мектебі құрылды [7]. Еуропалық және орыс балетінің жетістіктерін бойына сіңірген қазақстандық балет 89 жыл ішінде толық көлемде гүлденіп, 2023 жылға қарай ірі музыкалық театрларға ие болды (Астана, Алматы).
Қазақстанда хореографиялық өнердің маңызы артып, әлемдік сахналарда қазақ мәдениетінің бет-бейнесін көрсетуге қабілетті ұлттық балет спектакльдерін жасау міндеті қойылды. Алайда Республиканың балет өнерінің барлық қайраткерлері үшін бірінші кезектегі міндет - Қазақстан хореографиясының ұлттық стилінің өзіндік ерекшелігін қорғау болып табылады.
Балет - бұл музыкалық, драмалық және декоративті өнерді синтездейтін жанр. Итальян тілінен аударғанда балет сөзі билеу деген мағынасын білдіреді [11]. Балет туралы алғашқы жазбалар XV ғасырда пайда болған. Сарай би мұғалімі Доменико да Пьяценцаның ұсынысы келесі балға бірнеше биді біріктіріп, оларға салтанатты финал жазу керек деп оны балет ретінде белгіледі [11]. Алайда, жанрдың өзі кейінірек Италияда пайда болды. 1581 жылы Парижде Бальтазарини ди Бельджойозоның би мен музыкаға негізделген қойылымынан бастап балет жанры біртіндеп қалыптасады [11]. Дамып келе жатқан балет өнері жаңа формалар мен пішіндерге ие болды. Қазіргі уақытта аралас жанрдағы (опера-балет, рок-опера-балет, рок-балет т.б.) шығармалар Қазақстан театр репертуарларында берік орын алып тұр.
Егер әлем музыкасының тарихына жүгінсек, опера-балет жанры Францияда XVII-XVIII ғасырдың басында қалыптасып және осы кезеңдегі сарай театрына (Корольдік музыка академиясы) тән болған. Бұл музыкалық-сахналық жанрдың мазмұны вокалды және хореографиялық өнер арқылы ашылады. Опера-балеттегі би не вокалдық эпизодтармен сүйемелденетін әрекеттің аясы ретінде қызмет етеді, не вокалдық эпизодтардың әсерін толықтыратын дербес көріністерді құрайды [11].
Мұндай құбылыс жанрдағы жанрдың пайда болуына алып келеді. Яғни, балет көріністері синтетикалық өнер болып табылатын опералардың драматургиясында маңызды рөл атқара бастады. Яғни, басқа өнер элементтері, соның ішінде би элементтері жиі қолданылды. Мысалы, Дж.Верди балет формасына мүлдем жат болды, бірақ Сицилиялық кеш операсында Париж сахнасы үшін ол би эпизодтарын енгізді. Айта кету керек, балет жанры операның қалыптасуының басынан бастап дерлік бірге жүреді.
Опералардағы ең танымал балет көріністерінің ішінде: Ш.Ф.Гуноның Фауст операсындағы Вальпургиев түні, А.Понкиеллидің Джокондасындағы Сағат биі және т.б. атап кетсе болады. Одан кейінгі дәуірде опералардағы балет драмалық негізделген бейнелеу құралы ретінде жиі қолданылды (мысалы, А.Бородиннің Князь Игорьдегі Половцы билері, Р.Штраустың Саломейдегі Жеті вуаль биі).
Балет, опера және симфонияны бір драмалық әрекетте біріктіруге болады. Сонымен қатар, музыка өнерінің бұл жанрлары сахнада бір-бірін толықтыра отырып және бөлек өмір сүре алады. Операдағы балеттің ең жақсы қолданылуы - Д.Обердің Портичидағы мылқау әйел: бүкіл шығармада балерина үнсіз басты кейіпкер рөлін атқарады.
Мазмұны бойынша балет көріністері дәстүрлі түрде жаппай мерекелер жағдайымен байланысты. Биге қуаныш, көңілділік, құда түсу немесе оның мерекесі, жәрмеңке, сарай балы, әлеуметтік іс-шара, туған күн сезімдері тарихи түрде бекітілген.
Бұл тақырып көптеген зерттеушілердің назарына түскен. Қазақстандық композиторлардың хореографиялық нысандарға деген жоғары қызығушылығында XIX, содан кейін XX ғасырдағы орыс балетінің гүлденуі де күмәнсіз рөл атқарды. Опералық би сахналарының музыкасын жасау кезінде олар орыс және кеңестік балет классикасының ең жақсы үлгілеріне сүйенді.
Қазақстандағы алғашқы ұлттық балет (В. Великанов Қалқаман - Мамыр) 1938 жылы қойылып, 85 жыл бойы осы жанрда 50-ден астам шығармалар жазылды. Оларды зерттеу үшін көптеген материалдарды, жұмыстың контекстін кеңейтуді қажет. Көптеген балеттер әлі жеткілікті түрде талданбаған және әлі күнге дейін зерттеушілер-музыкатанушылар тарапынан назар аударуды талап етеді. Әдебиеттердің библиографиялық көрсеткіштері, тіпті Қазақстандағы балет өнері туралы журнал-газет мақалаларының қарапайым есебі жоқ. Балетті зерттеуге бағытталған жұмыстардың авторлардың ішінде И.А. Бакаева [5], Ф.Оразбекова [3], Л.П.Сарынова [6], А.А.Садыкова [17], В.Е.Недлина [18], С.Аязбекова және т.б. атауға болады.
Балет жанрын зерттеу жұмыстарында жетекші хореографиялық мектептерді қалыптастырудың ерекшеліктері, көрнекті балетмейстерлердің (Д.Абиров, З. Райбаев, Б. Аюханов, М. Тілеубаев) қызметі және ұлттық хореографиялық стиль жасау мәселелері, мемлекеттік театрлар сахнасында көрнекті балет спектакльдерін қою, дамыту жолдары қарастырылып, алғашқы Қазақстандық балеттер, олардың сюжеттері, мифтік элементтері талданады [10].
Операның балет сахналарымен дамуын қарастырған У.Джумакова фольклорлық және композиторлық екі жүйенің шығармашылығындағы жақындасу процесі ретінде айқындап қазақтың кәсіби музыкалық мәдениетінің эволюциясының негізгі кезеңдерін шығарады, яғни, синкретизм, аналитизм, синтетизм ұғымдарымен білдіреді:
Синкретизм (30-50 жылдар). Алғашқы опералық қойылымдарға биді енгізу күрделі вокалдық формалардың жетіспеушілігі мәселесін ішінара шешеді.
Аналитизм (50-70-ші жылдар). Екі жүйе түбегейлі өзгеше деп таныла бастайды.
Синтетизм (70-80 жылдар). Екі дәстүрге де еркін көзқарас [2].
Мәселен, бірінші кезеңнің аясындағы алғашқы опералық спектакльдерге биді енгізу Е. Брусиловскийдің Қыз Жібек (1934), Жалбыр (1935), Ер Тарғын (1937) операларында күрделі вокалдық формалардың (ансамбльдік және хор) жетіспеушілігі мәселесін толығымен шешпейді, бірақ би дивертисменттері маңызды орын алғаны сөзсіз [1].
Тағы да фольклорлық дереккөздермен жұмыс істеу әдісі 40-шы жылдары Абай (1944), Біржан мен Сара (1946) операларында өзгеріссіз қалмады. Халық музыкасы өңделіп, еркін түрде қолданыла бастады.
Жоғарыда айтылғандай, операдағы балет көріністері ерекше салт-дәстүрлі билер болуы мүмкін (мысалы, А. Жұбанов пен Л. Хамидидің Абай операсынан Беташар салты).
Түрлі зерттеулерде қазақстандық балеттер басқа елдердің балеттерімен салыстыру негізінде қарастырылған. Мысалы, А.А.Садықова өзінің диссертациясында (Қазақ хореографиясы классиктерінің шығармашылығындағы ұлттық және өзге ұлт тақырыбы) Қырғызстан мен Қазақстандағы ұлттық балет спектакльдерін талдады. Мұнда ол балеттерді жазу кезінде ұлттық бастаулар, дәстүрлі мәдениет маңызды рөл атқаратынын көрсетеді [4, 117].
Қазақ музыка мәдениетінде бірінші балеттен бастап-ақ шығармалардың мазмұнына эпос алына бастайды. В.Великанов, Е.Брусиловский, Б.Қыдырбек, А.Раимқұлова және т.б. Қазақстан композиторларының әр буынында Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Қалқаман - Мамыр сынды сюжеттерге көңіл аударылған.
Халық ауыз әдебиеті мыңдаған жылдар бойы көптеген халықтардың мәдениетінде әрқашан маңызды орынға ие. Бүгінгі күнге дейін кез келген халықтың эпикалық өнерінде сақталған терең тәрбиелік мәні, кең философиялық ойы, атақты батырлардың өмірі мен тарихи оқиғалар туралы мәліметтер - осының бәрі белгілі бір этникалық әлемнің бейнесін суреттейді.
Бұрынғы заманда қазақ халқы өз жерлерін қорғап, мемлекеттің басты міндеті - шетелдік жаулармен соғысып, оларды қуып шығару және туған жердің шекараларын қорғау еді. Бұл идея өз алдын Қазақ хандығының құрылуынан бастайды. Сол кездегі қазақтар бірнеше ғасырлар бойы қалмақ, жоңғар басқыншыларымен, кейінірек ХІХ ғасырда - Қоқанға қарсы күрес, Ресей отарында үздіксіз күрес жүргізді. Бұл соғыстардың барлығы өз жолын фольклорлық және әдеби шығармалардағы көркемдік көрініс тапты.
Тарихқа енген көрнекті батырлардың жорықтары жайлы монументалды эпикалық шығармалар жазылды. Бірақ Тәуелсіздік идеясы тек өз Отанын қорғау ғана емес, сонымен қатар - кез-келген қоғамның өміріндегі басқа да көп қырлы құбылыстардың еркіндігі, шынайы махаббатты қорғау және жеке адамның тәуелсіздігі. Тағы да қазақтың ең үздік эпостарында халықтың тұрмысы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрлері ғана емес, эстетикалық көріністері де орын алады.
Дәл осы құбылысты біз Қозы Көрпеш - Баян Сұлу, Қыз Жібек, Қалқаман - Мамыр эпостарында көріп отырмыз. Фольклордың көптеген зерттеушілері атап өткендей ...эпос әсіресе феодализм дәуірінде, қоғам өмірінде гүлдейді, әлеуметтік және жеке мәселелер үлкен өзектілікке ие халықтың санасында жаңа қоғамдық идеал - адам жеке бақыт үшін күресуші. Мұндай уақытта адамдардың назары жеке тұлғаға, отбасылық-неке, махаббат мәселелеріне аударылады, өйткені жаңа дәуір мен жаңа ұрпақ осындай туындыға мұқтаж және жақын болды [34, 352].
Айту керек, барлық эпостарының негізгі тақырыбы - махаббат пен азап, өз сезімдерін қорғау үшін өмірлерін қиюға дайын бейнелер жайлы. Бұл эпостарды жазушылар таза махаббатты жырлап қана қоймай, сонымен бірге өз кейіпкерлерінің сөзімен және іс-әрекетімен бостандық идеясын білдіруге міндетті болды. Сондықтан да, қазақстан мәдениеті қалыптасудың басынан бастап, ұлттық сананы көрсетуде, моральдық, адамгершілік жағынан өте тартымды көрініп, өнер қайраткерлерінің драматургия, балет либреттосы және фильм сценарийінде қайнар көзі ретінде эпос сюжеті қолданылған.
XIX ғасырдың соңында белсенді дамыған романикалық эпос жанрында жаңа тақырыптар пайда болады. Осы кезеңде барлық фольклорлық жанрлар, әсіресе эпос, әдебиеттің әсерін сезінеді, себебі, әлеуметтік теңдік, әйелдер теңдігі және бостандық тақырыптары кең қарастырылады. Оларға тарихи, өмірде болған оқиғалар, аңыз, әңгімелер негіз болып табылады [34, 382].
Өткен ғасырдың 30-шы жылдары туған қазақ балет театры өзінің негізгі міндетін ұлттық балет спектаклін құруда көрді. Мұндай спектакль пайда болмай тұрып, қазақ балеті ұлттық стильді іздеу жолынан өтті.
Қазақстанның революцияға дейінгі халық өнерінде би дамымағаны белгілі, дегенмен қазақ әуендері ежелден түрлі би ырғақтарының кейбір элементтерін қамтыды, ал би-күй ұғымы халық арасында би сезімін білдіретін. Бұл композиторлардың фольклорлық материалына негізделген ұлттық би музыкасының кейбір үлгілерін көрсетуіне әкелді.
Қазақ балетінің іргетасы Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек (1934 ж.) атты музыкалық спектаклінде қаланды. Қазақ халық композиторларының ең қызықты би-күйлерін, ән әуендерін шебер пайдалана отырып, Е.Брусиловский олардың негізінде бейнелерді дамытудағы жалғасы болып табылатын іс-әрекетке қисынды байланысты жарқын, эмоционалды би сахналарын салды. Қыз Жібек би сахналарының тиімділігі сөзсіз қадір-қасиет болды. Бұл музыкалық пьесада қазақ биінің дәстүрлі түрі де орнықты; әйелдер биі үшін композитор жұмсақтықты, әйелдікті, қарапайымдылықты, нәзік әзілді білдіретін әуендерді таңдайды; ерлердің би бейнесі батыл, епті және көңілді жауынгер шабандоздың әдетінен жасалады.
Қыз Жібек балет сахналарының қадір-қасиетін сыншылар жоғары бағалады. Бірақ бұл әзірге тек жеке көріністер болды. Енді маңызды міндет қойылды - бүкіл балет қойылымын құру.
Егер тарихи мәліметтерге жүгінсек, 1937 жылға қарай опера және балет театрының балет труппасында 100-ден астам адам болды. Алматыға орыс балет мәдениетінің дәстүрлерін меңгерген белгілі балетмейстер Л.А.Жуков шақырылып, Қазақ ұлттық балетін құру жоспарларын жүзеге асырудың нақты мүмкіндіктері пайда болды.
Бірінші қазақ балетінің авторлары - олар композитор В.В.Великанов және Қалқаман Мамыр халық поэмасы негізінде сценарийін жазған атақты жазушысы М.Әуезов. Халық аңызынан М.Әуезов феодалдық-патриархалдық қазақ қоғамына тән әмеңгерлік әдет-ғұрпына байланысты қақтығыстардың бірін таңдайды, оған сәйкес қайтыс болған адамның қалыңдығы үйлену тойына дейін оның ең жақын туысына өтеді. Поэманың сюжетін сақтай отырып, М.Әуезов өмір, жарық, махаббат идеясын жеңіске жеткізу контекстінде оның шешімін ғана өзгертеді, яғни жас ғашықтардың күресі ежелгі бай заңдарын жеңумен аяқталады.
Осы эпосқа келесі буын композиторы Б.Қыдырбек-те назарын аударған болатын. Композитор Балнұр Қыдырбектің Шәкәрімнің поэмасына жазылған Қалқаман-Мамыр опера-балетінің жарқын шығармасы ұлттық классикалық өнерді тереңнен жаңғыртып, осы жанрдағы жаңашылдыққа айналды. Либретто XVI ғасырдағы Тобықты еліндегі қайғылы оқиғаларға негізделген. Бұл шығарма қазақ өнеріне жаңашылдық үдерістің көрінісі ретінде енді. Оның көркемдік жағы опера арқылы өзінің драмалық шыңына жеткен және синтетикалық жанрда орындалып балет арқылы ашылды. Спектакль премьерасы 2007 жылдың қаңтарында К. Байсейітова атындағы ҰБТ (Ұлттық балет театры) сахнасында өтті. Осы шығарма 2014 жылы театр жабылғанға дейін оның репертуарында сақталды. Және 2022 жылдың желтоқсанынан басталып Астана Опера театрының сахнасында қайта қойылымы жаңартылады. Дегенмен, Қалқаман-Мамыр балеті авторлық материалды пайдалана отырып, ұлттық сюжетке жазылды. Бұл мысалда опера және балет жанрларының синтезі айқын көрінеді.
Қазақ Ромеосы мен Джульеттасының махаббат хикаясының сюжеті бұрын (1938 жылы) композитор В.Великановтың алғашқы Қазақстандық балетінде қолданылған болатын. Автор Б.Қыдырбектің айтуынша, баяндаудың драматизмін, сюжеттік желілердің қабаттылығын тек балет жанры арқылы жүзеге асыру қиын [18]. Балет пен операның синтезінде сахналық жоспарларды нақты әлем (опера) және кейіпкерлердің ішкі әлемі (балет) деп бөлу арқылы қол жеткізіледі. Опера-балеттің музыкалық-экспрессивті жағы қазіргі заманға сай рухымен ерекшеленіп, жаңа техникалық құралдардың өте қарапайым пайдалануымен көзге түседі. Мұны Ғ.Жұбанованың Еңлік-Кебек операсындағы (1975) қолданылған әдісінен басталады деп айтуға болады. Тағы да вокалдық партияларда эр түрлі стильдегі - эстрадалық ән, халық әуен - ерекшеліктері көрініс табады. Музыкалық тұрғыда Б. Қыдырбектің туындысы ұлттық операның дәстүрін жалғастырып келеді [5, 103].
Қазақстан балетінің даму тарихында Қозы Көрпеш - Баян Сұлу шығармасы үлкен рөл атқарды. Е.Брусиловскийдің Қозы Көрпеш - Баян сұлу эпосының сюжетіне жазылған балет жұмысы бірнеше жылға созылды. Балеттің үш басылымы бар. Тек 1971 жылы, композитордың Қазақстаннан кетуімен балетінің ең үздік нұсқасы пайда болды. Шығарманың барлық жақтары тамаша түстермен ойнауына, Д.Әбіровтың хореографиясы (либреттоның авторы және қоюшы-балетмейстер) мен талантты суретші Г.Исмаилованың сценографиясы сөзсіз көмектесті.
Е.Брусиловский, қазақ мәдениетіндегі театр драматургиясының білгірлерінің бірі, тағы да халықтық мелос, түрлі-түсті би фрагменттерін өз операларында атақты қолданушы болып, кең танылған эпикалық аңызға көңіл аудармай кете алмады. Дегенмен, эпикалық шығармалардың ерекшеліктері туралы М.Әуезов өз уақытында былай деп жазған: бірде-бір қазақ халық поэмасында фольклордың мұндай шағын формалары: жар-жар үйлену әндері, қоштасу, жоқтау-жылау әндері кеңінен қолданылмаған, бұл әндердің мазмұны тұтас сюжетке байланысты, сонымен қатар олар тәуелсіз поэтикалық шығармалар болып табылады [35, 354].
Ежелгі эпостың тарихы музыкалы-хореографиялық өнер мен көркем безендірудің көмегімен өмірге келді. Мысалы, Е.Брусиловскийдің Қозы Көрпеш - Баян сұлу балетінде 3 акт бойы (Пролог пен эпилогпен 18 сурет) өткен уақыттың қатал феодалдық заңдар аясында жас ғашықтардың қатыгез трагедиясы ашылады. Дәл балет әртістерінің шеберлігі арқылы жастардың бақыт табуға, сүюге және сүйікті болу армандағаны көрсетіледі. Өкінішке орай, бұл тілек ғашықтарды күтпеген қайғылы жағдайларға әкеледі.
Ұлттық балеттің хореографиялық пластикасы негізінен қазақ биінің элементтерін пайдалана отырып, классикалық лексикада құрылады. Спектакльдің идеясын ашу үшін хореография ғана емес, сонымен қатар айқын музыкалық сөйлеудің әуезділігі, халық ән және билерінің ырғақтары мен ладтары қолданылады.
Брусиловскийдің музыкасы әртүрлі қарама-қайшылықтармен және фольклорлық материалдармен байытылған. Қазақ әуендерін қолдану арқылы композитор балет симфонизмін сақтай отыра түрлендіріп, классикалық шығармаға айналдырды.
Өнертанушы Л.Сарынова 1971 жылғы алғашқы халық эпосын Д. Абиров пен Е. Брусиловский балетіне қою туралы сюжеттік желінің біржақтылығы мен зұлымдық күштерінің әлсіз бейнесі балеттің сондай кемшіліктері болғаны, оның театр репертуарынан шығарылуына әкелді деп жазды [6].
Бірақ Қозы Көрпеш-Баян сұлу эпосы көптеген композиторлардың назарын аударды, өйткені ол балет, спектакль, мюзикл сияқты жанрларда көрініс тапты. 2021 жылы тағы да балет жанрында осы эпостың сюжеті қолданылып үздік шығарма жазылған болатын. Көрермендерге ұсынылған Қозы Көрпеш - Баян Сұлу қойылымы балетмейстер Георгий Ковтун мен композитор Ақтоты Райымқұлованың, сондай-ақ Украина мен Ресейден келген суретшілер мен балетмейстерлердің халықаралық тобының тығыз творчестволық ынтымақтастығында құрылған. Астана Балет театрындағы жас ұжымның күшімен (бірақ өзі туралы жарқын қойылымдарымен мәлімдеген) Қозы Көрпеш - Баян Сұлу шығармасы жүзеге асырылды. Оның көркемдік жетекшісі Әсел Құрманбаева қазақстандық балеттердің заманауи репертуарындағы тапшылықты сезіне отырып, өте батыл экспериментке барды. Жаңа ұлттық балетте керемет сценография, классикалық, халықтық және заманауи билер жарқын музыкалық бейнелермен үйлеседі.
Балет қойылымындағы жұмыс музыкалық театрдағы композитор мен қоюшының ынтымақтастығының басқа түрлерінен түбегейлі ерекшеленеді. Операда музыкалық драматургия шешуші рөл атқарады, сондықтан либретто жазушы, режиссер мен дирижер композитордың еркіне бағынады. Ал балетте пластика мен қозғалыс басты назарда. Бұл бүкіл сахналық әрекетті ұйымдастыратын би қарқыны, яғни музыканың рөлі қандай болса да, балеттегі басты роль хореографқа беріледі. Композитордың еркіндігі балетмейстердің берген қарқынымен, сөз тіркестерінің санымен, әуен мен ырғақтың сипатымен шектеледі. Операда сәтті музыка болған кезде сценография екінші қойылымда жетілдірілуі мүмкін. Спектакль жасалғаннан кейін балетте бір нәрсені өзгерту әлдеқайда қиын, себебі авторлар тобына ерекше талаптар қойылды.
Г.Ковтун мен А.Райымқұлованың жаңа балетінде эпикалық сюжетті жеткізу, жан-жақты конфликт көрсетуде және үлкен әсерлерге қол жеткізуде авторлардың заманауи көзқарасы байқалады.
Жалпы, эпосты балетке көшіру өте қиын, ертегілерге қарағанда айырмашылығы бар. Халық ертегілерінде көп мағыналардың бірігуі, сюжеттің көптеген нұсқаларының болуы, негізгі және жанама сюжеттік желілердің бір-бірімен тығыз байланысты екендігі көрсетіледі. Қозы мен Баянның махаббат эпосының 20-дан астам нұсқасы белгілі, олардың ешқайсысын таза күйінде балет музыкасына қоюға болмайды. Сөз емес, хореографиялық элементтер басым болатын би қойылымы үшін авторлар сюжеттің кейбір элементтерін кесіп, оған басқаларын енгізу мәжбүр.
Осы 4 шығарманың негізінде халық эпосы жатыр, оларда келесі тармақтар біріктіріледі: егер балет жанрының қалыптасуының басында композиторлар үшін басты тақырып (В.Великанов, Е. Брусиловский) махаббат тақырыбы болса, онда біздің заманымыздың композиторлары (Б. Қыдырбек, А. Райымқұлова) философиялық тұжырымдаманы, дәстүрлер мен ұрпақтар арасындағы қатынастарды сақтау мәселесін кеңейтті. Композиторлардың бұл тақырыптарға үндеуі өскелең ұрпақ үшін тәрбиелік мәнге ие және қазақ халқының тарихын, әдет-ғұрпын насихаттау қажеттілігін көрсетеді.
Қазіргі театрда шығармалардың авторлары емес, қоюшылары, режиссерлері, продюсерлері үлкен рөл атқара бастады. Кейде сюжет өзгеріске ұшырап, шығарма ішіндегі нөмірлер қайта құрылып немесе жағдайға, қаржыға, режиссерлердің, тыңдаушылардың талғамына байланысты бір нәрсе азаяды. Мысал ретінде, Қалқаман-Мамыр опера-балетінің авторы Б.Қыдырбектің айтуынша: Шығарманың режиссеры, суретшісі, балетмейстерінің әртүрлі, басқа көзқарастары болады. Сахналық шығарманың жазылуы, кейін оның өз өмірімен кетуі керек. Яғни, әр қойылым алдыңғысынан өзгеше болып, қазіргі заманда композиторлардың рөлі ығыстырыла бастады [58].
Шындық барған сайын маңызды құбылыс болып қала береді, әсіресе нақты жағдайларға барынша жақындау. Қазіргі композиторлардың тұжырымдамасы тереңдей түсіп, философиялық және моральдық реңкке ие болып көптеген қырлармен жарқырайды. Сүйіспеншілік қана емес, дұрыс тәрбие де дәстүрлерді сақтау үшін әртүрлі әрекеттерге әкеледі (үмітсіз әкенің сезімдері, ғашықтар, үлкендердің даналығы, жастарға көмектесуге деген ұмтылыс, кеңес беру, үлкен қолдау, халықтың жанашырлығы).
Қазақ хореографиялық өнерінің тарихындағы халық күй негізінде спектакльдің шығуы жаңашылдық әкелді. Балетмейстер М. Тілеубаев өзінің Ақсақ құлан спектаклінде классикалық балет пен қазақ биін біріктіруді жалғастырды. 1975 жылы ол А. Е. Серкебаевтың музыкасына балетті қойып, оны жаңа хореографиялық лексиканы қалыптастырудағы маңызды спектакльдердің бірі ретінде қарастырды. Режиссердің ұлттық балет идеясы мен пластикасын жаңашыл түсінуі арқасында Ақсақ құлан ерекше маңызға және танымалдыққа ие болды. Пластиканың тілі арқылы ол қазақ халық жанрының поэтикасына және классикалық балетке сәйкес келетін ерекше мәнерлі құралдарды табады. М.Тілеубаев шығармасының архитектоникасында осы спектакльдің симфониялық негізі және балеттің академиялық қойылымы еуропалық-орыс дәстүріне ұқсастығымен көзге түседі. Мысалы, онда контрастты драматургия, жеке және дуэт билері, жаппай кордебалеттік көріністер бар. Шығарманың көркем композициясы классикалық, ұлттық, пантомималық билерге толы. Бұл ретте спектакль ұлттық балет идеясын туындайды және үйлесімді музыкалық-хореографиялық даму жолымен ерекшеленеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында жастардың мәдениетінде рок-музыкасының берік орын алғаны белгілі. Айту керек, ол өткен ғасырдың 60-жылдарынан бері барлық дерлік динамиктерден естілген, бірақ балет жанрында қолданылуы әлі күнге дейін сенсация болып саналды. Шын мәнінде, Pink Floyd тобы кезінен бастап рок-музыкасына негізделген классикалық гитара рифтеріне қазіргі уақыттағы жастар билейді.
1967 жылы американдық Joffrey ballet компаниясы музыкалық театрдың осы уақытқа дейін қолданғанының бәрін ойлап тапты -- Chrome Syrcus тобының психикалық рок бойынша алғашқы Astarte мультимедиялық балетін жасады. Роберт Джоффри жердегі адамды азғыратын вавилондық құнарлылық құдайы туралы 30 минуттық дуэт қойып, дайындық музыкасыз басталды. Хореограф өз идеясын соңғы уақытқа дейін құпия ұстады және әртістер музыкасыз тек би қимылдарын үйренді. Кейінірек би фильмге түсіріліп, проекторға жіберілді, өйткені Джоффри кинематографияны американдық мәдениеттің маңызды бөлігі деп санады. Спектакльде бейнежазба мен рок-музыкадан басқа хореограф жарық дизайнын қолданды. Сондай-ақ сахнадан тыс әрекеттің дамуын көрсететін әдісті ойлап табады. Әртістер қарапайым көрермендер сияқты спектакльдің басталуын күткен залдан шықты. Олар сахнаға көтеріліп, киімдерін шешіп, бейне проекция аясында биледі. Соңында ер адам сахнаның артындағы есіктен шықты. Жазба оның әрекеттерін театрдан тыс жерде, көшеде көрсетуді жалғастырды.
1970 жылы Ролан Пети Pink Floyd музыканттарын Прусттың Жоғалған уақытты іздеу романына негізделген балет жасауға көндіре бастады. Прустпен Идея, келесідей - Мың бір түн ертегілерімен сәтсіздікке ұшырады: музыканттар өздерін оқуға мәжбүрлей алмады. Нәтижесінде Пети топтың бұрыннан бар әндеріне хореография қоюды шешті. 1972 жылы премьералық қойылымдарда музыканттар тікелей эфирде ойнады, бірақ кейінірек Pink Floyd концерттік кестесіне байланысты балет фонограмманың сүйемелдеуімен жүрді. Петимен жұмыс музыканттарға оңай болған жоқ. Сонымен қатар, уақыт шектеулі хореографиялық мәтін музыканттарға импровизация жасауға мүмкіндік бермеді. Pink Floyd Ballet репетициясы Премьера алдында түсіріліп, 1977 жылы жазба шығарды, бірақ аудио трек бөлек жазылып видеоға енгізілген.
Франциядағы Pink Floyd Ballet премьерасынан бір жыл өткен соң, американдық хореограф Твайла Тарп The Beach Boys тобының Little Deuce Coupe альбомындағы музыкаға Deuce Coupe балетін қойды. Joffrey Ballet труппасы үшін жасалған өндіріс алғашқы кроссовер балеті болып саналады. Яғни, бидің әртүрлі стильдері араласатын жерде. Спектакльдің мақсаты-60-шы жылдардағы классикалық балет пен әлеуметтік билерді сәйкестендіру болды, сахнада үнемі балерина бар, оның жанында басқа бишілер еркін қозғалу керек. Сыншылар Deuce Coupe-ті нағыз американдық балет деп атады. Тарп қозғалыстың өзіне назар аудара отырып, американдық мәдени-әлеуметтік өмірдің әртүрлі құбылыстарын баға жетпес етіп көрсетеді. Хореограф қойылымды рәсімдеу үшін сол кездегі жұмысы қылмыстық деп саналған граффитиктерді шақырды. Олардың көмегімен ол балеттің артықшылықты өнер ретіндегі мәртебесіне қарсы шықты.
Рок-опера жанры ХХ ғасырдың Батыс музыка өнерінен туған. Алғашқы жауһарларының бірі ретінде The Who тобының Томми (1969) және Э.Ллойд Уэббер мен Т.Райстың Иса Мәсіх-супер жұлдыз (1970) рок-операларын санауға болады. Ал кеңестік композиторлардың осы жанрдағы туындылары: А.Журбин Орфея мен Эвридика (1975), А. Рыбников Джоакин Мурьетаның жұлдызы мен өлімі (1976) және т.б. Рок-музыканы түсіну, қабылдау сол жылдардағы кеңестік жастар үшін қызықты мәселеге айналды.
Қазақстанда рок-опера жанрының дамуы 1980 жылы композитор Т.Мұхамеджановтың Қ.Мырзалиевтің либреттосына жазылған Жерұйық рок-операсының премьерасынан басталды. Оны концерттік нұсқада Алматыдағы Ленин (Бүгін Республика сарайы) сарай сахнасында Досмұқасан сүйемелдеуі арқылы орындады. Шамамен екі жыл бойы ВИА өзінің қойылымдарына Т.Мұхамеджановтың рок-операсын енгізді. Осылайша, көрермендер белгілі бір дәрежеде балетмейстер М.Тілеубаевтың қойылымындағы композитор Алмас Серкебаевтың Бауырым менің, Маугли рок-опера-балетінің 1982 жылы желтоқсанда өткен Эрнст Гейдебрехттің сценографиясының премьерасына дайындалды. Жанжалдың көлеңкесі бар қойылымның көлемі академиялық театр үшін ерекше авангардтық музыкаға, еркін заманауи хореографиялық пластикаға және балетке поэтикалық мәтінді енгізуге байланысты болды. Премьераның қатысушысы және басты партиялардың бірінің орындаушысы Э. Малбеков спектакль классикалық балеттің академиялық дәстүрлерін ұстанатын аудиторияның белгілі бір бөлігінде наразылық тудырғанын еске алды. Бұл Қазақстанда рок-опера-балет жанрының бірегейлігі алғаш рет сыналғандығымен түсіндірілді. Опера-балеттер рок-опералар сияқты бұрыннан болған. А.Серкебаев барлық жанрларды біріктіруге тырысты.
Рок-опера-балет - үш қабат қиылысатын жанр: байсалды операның проблематикасы, балеттің пластикасы және рок-музыканың батылдығы, - деп М.Э.Мануилов түсіндіреді [45, 24-25]. Осындай жарқын дербес жанрлардың өрімі алғаш рет Абай атындағы қазақ опера және балет театрының сахнасында орын алды. А.Серкебаевтың музыкасы ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының соңындағы эстрадалық опустар түрінде жазылған, онда үлкен өнердің белгілері бар [45, 24]. Академиялық бағыттың композиторы бола отырып, А.Серкебаев Бауырым менің, Маугли рок-опера-балетінде эстрадалық стилистика мәнерлі құрал ретінде емес, бүкіл шығарманың негізі ретінде әрекет еткенде өзін жаңа сапада сынап көреді. Композитордың ұтымдылығы - симфониялық оркестрдің аспаптарын да, рок тобының құрамына кіретін аспаптарды да (электр-гитара, бас- гитара, синтезатор, ритм тобы) қолдануды көздейтін күрделі синтетикалық құрылым. Партитураға солистер мен хордың вокалдық партиялары енгізілді, олар ансамбльдік сахналарға қатысады, сонымен қатар балеттің лейтемаларын (мысалы, Джунгли тақырыбын) бояумен бояйды. Композитор Ж.Дастенов өзінің әріптесінің батыл шығармашылық ұмтылысын атап өтіп, оркестрлік бояуды шешудің жанрлық ерекшелігін және бірегейлігін көрсетті: композитор жомарттықпен қолданған электромузыкалық аспаптар, синтезаторлар, баттериафондар шығарманың жалпы дыбыстық құрылымына сәтті тоқылған [3].
Біз қарастырып отырған спектакльдің жанрлық табиғаты туралы рефлексияға сүйене отырып, өнертанушы Л.В.Сизованың Бауырым менің, Маугли дәлірек айтқанда рок-балет ретінде анықталуы керек деген тұжырымы жатыр [50, 141]. Зерттеуші Киплинг шығармасының театрландырылған қойылымын ең кең аудиторияның сұраныстарына жақындатуға қол жетімділігі мен ұмтылысын айтады. Композитор А.Серкебаев пен либреттист Д.Накипов тек Маугли туралы ертегінің иллюстрациясымен шектелмеді. Авторлар адам бойындағы рухани және адамгершілік принциптің тууы мен дамуы идеясын кеңейтті. Р. Киплингтің адам баласы туралы ертегідегі әдеби негізі спектакль авторларының қазіргі әлем туралы, адамзат тағдыры туралы ойлауына ықпал етті. Яғни, А.Серкебаев, Д.Накипов және М.Тілеубаев әдеби бастапқы дереккөзді түсінуді өзінше кеңейтті, оның философиялық астарына назар аударды. Олар өз еңбектерінде адамның рухани қалыптасуы туралы айтып, зорлық-зомбылықтың, диктаторлықтың, нәсілшілдіктің барлық түрлеріне қарсы тұрады [48], пацифизм идеяларын көркем тілде тым тікелей сөйлемей білдіруге тырысты. Шығарма авторлары өз басылымдарында өз туындыларының патетикалық-романтикалық көтерілуіне баса назар аударады, оны әйел кейіпкері - ауылда тұратын қыз Синтаның бейнесі күшейіп, ол биіктік пен руханилықты, лирика мен сұлулықты бейнелейді. А.С.Клюев айтуынша: бұл сурет шығарманың басты оптимистік идеясын - жарықтың қараңғылықтағы соңғы салтанатын ашуда өте маңызды [44]. Джунгли кітабын балет өнеріне бейімдей отырып, режиссерлер саналы түрде кейбір кейіпкерлерді қысқартуға көшті. Мысалы, Бандар-Логи, Балу, Хати, Акела жоқ. Бұл музыкалық театрда жиі кездесетін құбылыс, өйткені әдебиет пен балет өзіндік ерекшеліктері бар өзін-өзі қамтамасыз ететін салалар. Прозада немесе драмада табиғи және қажет нәрсе балет сахнасында, ең алдымен, артық деп қабылданады.
Бағдарламада Бауырым менің, Маугли прологы бар екі актілі рок-балет деп анықталып, ол жерден әрекетті ішінара қалпына келтіруге болады, сондай - ақ М.Тілеубаевтың үлкен ұлы Марат Тілеубаевтың мұрағатындағы спектакльдің сақталған музыкалық жазбасына жүгінеміз.
Қойылымның рецензенттері мен куәгерлері музыкалық және бидің органикалық бірігуі рок-опера-балет жасаушылардың үлкен сәттілігі болғанын атап өтті. Мұнда спектакльдегі сөздің мағынасы туралы сөз жоқ екенін айту керек. Музыка, хореография және сөздің арақатынасы туралы айта отырып, олардың теңгерімсіздігін атап өтуге болады. Себебі балет идеясының өзі болашақ спектакльдің хореографиялық сипатын қамтыды, ал поэтикалық мәтін жетекші рөлге ұмтылды. Хореографиялық принциптің мәнерлілігімен олардың бәсекелестігі байқаусызда пайда болды.
Қалай болғанда да, қойылымның жетістігіне қарамастан, Бауырым менің, Маугли рок-опера-балеті Абай атындағы опера және балет театр сахнасында аз жүрді - театр әртістерінің естеліктері бойынша, шамамен 1990 жылы М.Тілеубаев театрдан шыққанға дейін. 2016 жылғы 30 қыркүйекте Art Lane (Алматы) арт-кеңістігінде Қазақстан балеті: тарих беттері көрмесінің ашылуында оның кураторы А.Садықова премьераға Қазақстан балеті: тарих беттері атты авторлық деректі фильмін ұсынды. Онда Бауырым менің, Маугли шығармасының кадрлары орын алды.
А.Е.Серкебаевтың Бауырым менің, Маугли (1982) спектаклі Қазақстанның балет өнерінің дамуына қосқан үлесі маңызды болды. Жастарға балеттің ерекше формасы мен заманауи рок музыкасының ырғағы әсер етті. Қойылым барысында жастар мен ересек көрермендер арасындағы қашықтық үзілді деп айтуға болады. Нәтижесінде, әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz