Сыныптан тыс жұмыстардың классификациясы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Aта атындағы Қызылорда университеті
Жаратылыстану институты
Физика және математика кафедрасы
СЕРІКҚЫЗЫ ЖАНСАЯ
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., қауымдастырылған
профессор м.а. Жарылгапова Д.М.
Қазақстан Республикасы
Қызылордa, 2023ж.
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Қорқыт ата атындағы қызылорда университеті
Жаратылыстану институты
физика және математика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________ Л.С.Каинбаева
____ __________ 2023 ж.
.
Магистрлік диссертация
ФИЗИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Білім беру бағдарламасы: 7М01512 - ФИЗИКА
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант _____________________
(қолы) (инициалдары, тегі)
Ғылыми жетекшісі ______________________
PhD, (қолы) (инициалдары, тегі)
Институт директоры ______________________
(қолы) (инициалдары, тегі)
Қызылорда, 2023 ж
МАЗМҰНЫ
Беті
КІРІСПЕ
4
І ТАРАУ. ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ
1.1 Өз бетімен білім алу ерекшеліктеріне тарихи шолу ... ... ... ... ...
1.2 Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ ТАРАУ. ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасау ... ... .
2.2 Физикадан сыныптан тыс жұмыс кезінде оқушылардың өз бетімен білім алуына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Физикадан сыныптан тыс жұмыстарды орындауда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын эксперименттік тұрғыда пайымдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Физикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастыру физиканы оқытудағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Себебі сыныптан тыс жұмыстар жүргізу арқылы оқушылар өздерін қызықтыратын тақырыптарды өз бетінше зерттеуге, өз бетімен білім алуға, білімін толықтыруға, ізденімпаз болуға үйренеді. Оқушылармен жұмысты жекешелендіру әрбір оқушыға өзінің қызығушылығына, талабына және мүмкіндігіне сәйкес жұмыстарды таңдауға мүмкіндік береді.
Заманауи мұғалім оқушыға білім беріп қана қоймай, оны жетілдіру қажеттілігіне тәрбиелеуі, өз бетінше білім алумен айналысу қабілетін қалыптастыруы керек, өйткені өз бетіше білім алу процесінде жеке тұлғаның қабілеттері, кәсіпті анықтау және мүмкіндіктерді сезіну ерекше толықтықпен көрінеді. Қазіргі педагогикада оқушының оқуы мен өз бетімен білім алу арасындағы тығыз байланыстың қажеттілігі, мектептегі білім беру шеңберінде оқушыны өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау, өз бетінше білім алу мен білім алудың өзара байланысы мәселесі туралы түсінік кең тараған.
Қазіргі заманғы зерттеушілер болашақ ұрпақ үшін өз бетінше білім алудың маңыздылығын атап көрсетіп, оған қызығушылықтың маңыздылығын айтады. Бұл өз бетінше білім алуға деген қызығушылықты қалыптастыру, ол бағалау параметрі және қазіргі жастардың табысты тұлғалық дамуға және кәсіби өсуге бағытталған өмірлік атрибутына айналады. Өз бетінше білім алу механизмдерін табысты жүзеге асыру үшін бақыланатын білім беру ортасы қажет. Сондықтан білім беру ұйымдарының негізгі міндеттерінің бірі - оқушылардың өз бетінше білім алу іс-әрекетін тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін сыныпта және сыныптан тыс сабақтардың жұмыс жүйесін құру.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Физикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастыру жолдарын зерттеу.
Зерттеу мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық, әдістемелік, ғылыми әдебиеттерді талдау, тарихи шолу
Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясына талдау жүргізу.
Оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктерін анықтау.
физика пәні бойынша оқушылардың сабақта және сабақтан тыс іс-әрекеттерін интеграциялау;
Оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасап, эксперименттік тұрғыда баяндау.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектепте оқушыларға физикадан сыныптан тыс сабақ көмегімен өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастыру арқылы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: орта мектептерде физиканы оқыту әдістемесі.
Зерттеу барысында пайдаланылған әдістер:
-теориялық әдістер (философиялық, педагогикалық, психологиялық, ғылыми-әдістемелік, оқу-әдістемелік әдебиеттер, диссертациялар, мерзімдік ғылыми басылымдар, зерттеу мәселесі бойынша нормативті-құқықтық құжаттарды оқу және талдау; талдау, сараптау, салыстыру, модельдеу);
-эмпирикалық әдістер (мақсатты бағдарланған бақылау, сауалнама, сұрақ-жауап, тестілеу, таңдаулы сын амалы диагностикалық зерттеулер, эксперименттің анықтаушы, қалыптастырушы , бақылаушы түрлері, психологиялық-педагогикалық диагностиканың әдістері,
-алынған мәліметтерді математикалық-статистикалық әдістер арқылы өңдеу.
Зерттеу базасы: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті.
Зерттеу болжамы: Егер физикадан сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырсақ, онда оқушылардың , пәнге қызығушылығы артып, өз бетімен білім алуға, ізденуге, тапқырлыққа үйренеді.
Ғылыми жаңалығы:
Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық, әдістемелік, ғылыми әдебиеттерді талдау, тарихи шолу жасалды.
Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясына талдау жүргізілді.
Оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктерін анықталды.
Оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасап, эксперименттік тұрғыда баяндалды.
Зерттеу көздері: Орта және Жоғары білім беру тұжырымдамасы, физикадан сыныптан тыс жұмыстар, педагогика, психология саласындағы ғылыми еңбектер мен белгілі әдіскер-ұстаздардың тәжірибелері.
Диссертацияның құрылымы мен мазмұны:
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, нысаны, пәні, зерттеу мақсаты мен міндеттері, зерттеудің болжамы құрылып, ғылыми жаңалығы, зерттеу базасы мен кезеңдері сипатталды.
Өз бетімен білім алу - заман талабы деп аталатын бірінші тарауда өз бетімен білім алу ерекшеліктеріне тарихи шолу жасалып, физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классфикациясы сипатталды және оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктер анықталды.
Физика пәнін оқытуда оқушылардың өз бетімен білім алу негіздері екінші тарауында физикадан сыныптан тыс жұмыс кезінде оқушылардың өз бетімен білім алуына қойылатын талаптар сипатталды және оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасалды, физикадан сыныптан тыс жұмыстарды орындауда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын эксперименттік тұрғыда пайымдалды.
Қорытындыда физикадан сыныптан тыс уақытта оқушылардың өз бетімен білім алу дағдыларын қалыптастырудың мәселелері қарастырылып, тұжырымдар жасалды.
І ТАРАУ. ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ
§1.1 ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ТАРИХИ ШОЛУ
Оқушы білімді өз бетімен жұмыс жасай білгенде ғана тиянақты игереді. Ал білім алу барысында ешқандай өз бетімен жұмыс жасау қабілетін танытпаса, алған білімі тез ұмытылып, қажет жерінде оны қолдана алмайды.[1]
Ғалымдар ұзақ уақыт бойы өзі бетімен білім алу идеясының пайда болу уақыты туралы ойлады. Кейбіреулер бұл адамзаттың өзі өмір сүрген сәттен бастап бар деп санайды. Басқалары бұл идея біздің дәуірімізден туындағанын айтады. Бірқатар ғалымдар алғаш рет өзін-өзі тәрбиелеу және білім беру идеялары Киелі кітапта және Құранда қамтылған деп мәлімдейді. Сол ойды Вольтер, Гете, Каменский, Руссо және т.б. атап өткен болатын [2].
Өз бетінше білім алу ұғымының эволюциясын қадағалай отырып, Т.А. Бабкина, Н.С.Михайлова [2] оның дамуының екі кезеңін ажыратады:
1) білім мен тәрбиенің жалпы мәселелері контекстінде өз бетімен білім алу мәселесін зерттеу (көне дәуірден 19 ғасырға дейін);
2) өз бетімен білім алу іс-әрекетін адам қызметінің дербес түріне және арнайы зерттеу объектісіне бөлу (19 ғасырдан бастап).
[2] авторлары тарихи тұрғыдан өз бетімен білім алу іс-әрекетінің алғашқы түсінігін Сократ ұсынғанын атап өтеді: өзін-өзі тану адамның адамгершілік сипатын өзін-өзі құру үшін. Орта ғасыр зерттеушілерінің назары танымның негізгі құралы ретінде ойлауды дамытуға аударылды. Бұл кезеңде кітап көздерінің пайда болуы өздігінен білім алу әрекеттерінің пайда болуына ықпал етті.
Қайта өрлеу дәуірінде өздігінше білім алу адамның өзіндік шығармашылық әрекеті ретінде қарастырыла бастады (Н.Кузанский, П.Д. Мирандола, М. Монтень және т.б.).
XVI-XVII ғасырлар кезеңі. гносеологияның, педагогикалық теорияның интенсивті дамуымен ерекшеленеді, ол өздігінен білім алу әрекетінің одан әрі таралуына негіз болды. Келесі маңызды қадам ретінде оқу процесін өздігінен білім алумен, оқушылардың қызығушылықтары мен тәжірибесімен байланыстыра ұйымдастыру идеяларын қарастыруға болады (Дж.Ф.Гербард, А.Дистерверг, Дж.Дьюи, А.Нил, И.Г.Песталоцци, Дж.-Дж. Руссо, Ф.Фробель және т.б.) [2].
19 ғасырдың екінші жартысында ғылымның дамуына және революциялық демократиялық қозғалысқа байланысты өз бетімен білім алу іс-әрекетіне одан да көп көңіл бөлінді. Өз бетімен білім алуға арналған оқу құралдары мен әдістемелік құралдар қажет болды. Өз бетімен білім алу туралы А.И. Герцен, Х.А. Добролюбов, Д.Н. Писарев, Н.Г. Чернышевский, К.Д. Ушинский және т.б. зерттеді, бірақ олар бұл мәселе бойынша жүйелі еңбектер жасаған жоқ. Өз бетімен білім алудың алғашқы теориясын Х.А. Рубакин XIX ғасырдың 80-жылдарында жасады, ол нақты білімдерді ассимиляциялаудан жалпы және абстрактіліге біртіндеп көшуді болжады [3]. 1960 жылдан бастап өз бетімен білім алу кеңестік педагогиканың жіті назар аударатын объектісі болды. Қарқынды дамып келе жатқан ғылыми-техникалық прогрес жағдайында мемлекетке теориялық тұрғыдан жан-жақты дайындалған мамандар қажет болды және дайындықтың бір жолы ретінде өзін-өзі тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлінді. Зерттеушілердің ғылыми қызығушылығының объектісі танымдық қызығушылықтар мен қажеттіліктер, өз бетімен білім алу мотивациясы, оның мазмұнды құрамдас бөліктері болды. Өз бетімен білім алудың әлеуметтік маңыздылығын ескере отырып, осы процеске педагогикалық жетекшілік ету мәселесі көтерілді. Өз бетімен білім алу мәселелерін зерттейтін ғылыми орталықтар құрылды [3].
20-шы ғасырдың аяғы мен 21-ші ғасырдың басында қоғамда компьютерлік технологиялар үстемдік етеді, белсенді адамдардың көпшілігінің негізгі қызметі ақпаратпен бір-бірден, ең алдымен өз бетінше білім алу арқылы жұмыс істейді. Жаңа технологиялар үш тұғырға негізделген: ақпарат, білім, білім алу. Игерілуі белсенді өз бетінше білім алу қызметін қажет ететін білімнің маңызы артып келеді. Ақпараттық қоғамда білімнің маңыздылығы даусыз, оның технологиялары түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Олардың мәні білім беру - өзін-өзі тәрбиелеу арақатынасының бірте-бірте ауысуында және соңғысының үстемдігінде жатыр [4]. Осы кезеңде ғылыми әдебиеттерде өзін-өзі тәрбиелеуді зерттеудің бірнеше тәсілдері анықталды және қазіргі уақытта орын алуда [3]:
- үздіксіз өз бетімен білім алу теориясының шеңберінде білім берудің ажырамас байланыстырушы бөлігі ретінде оның үздіксіздігін адамның бүкіл өмірінде қамтамасыз ету;
- маманның біліктілік деңгейін арттырудың динамикалық формаларының бірі ретінде кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың педагогикалық негіздерінде;
- социологиялық зерттеулерде индивидтің бос уақытымен делдалданатын категория, оның құрылымының элементі ретінде;
- педагогикалық және әлеуметтік психология контекстінде тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуінің, өзін-өзі жетілдіруінің құрамдас бөлігі ретінде.
Өз бетімен білім алу категориясын бірінші болып анықтаған Сократ, ол оны өзін-өзі тану, адамның адамгершілік қасиетін қалыптастыру процесімен байланыстырды. Платон мен Аристотель де өзін-өзі тәрбиелеу тақырыбын қозғады. Атап айтқанда, Аристотель өзін-өзі тәрбиелеуді жаңа білім табуға бағытталған тұлғаны қалыптастырудың негізі ретінде қарастыру керек деп жазды [1, б. 24].
Орта ғасырларда ғалымдар білімнің негізгі құралы дәл ойлауды дамыту деп есептеді. Өздігінен білім алу әрекетінің пайда болуы кітаптардың пайда болуымен және таралуымен байланысты. Француз дінтанушы-педагогы Пьер Абеляр тәрбиенің негізгі әдісі ретінде тәуелсіздікке ерекше мән берді. П.Абеляр өз еңбектерінде білім, ең алдымен, өз бетінше жұмыс істеудің нәтижесі екенін дәлелдеген.
XV-XVI ғасырларда өзін-өзі тәрбиелеу процесін зерттеуге ынталандыру кітап тарату болды: Бұл кезде білім мәдениеттің міндетті негізіне айналады, ал мәдениет өзін-өзі тәрбиелеудің нәтижесі болып табылады [1, б. 25]. Өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі Коменский, Вольтер, Гете, Руссо еңбектерінде көтерілді [4].
Өз бетімен білім алу туралы айтқанда, әрине, 18 ғасырдағы көрнекті неміс ғалымы және философы Иммануил Кантты атап өтпеуге болмайды. И.Кант өз еңбектерінде тәрбие мен білім беру мәселелеріне көп көңіл бөлді, олар оның барлық іліміне сіңген.
Неміс философы Георг Вильгельм Фридрих Гегель өзін-өзі тәрбиелеуге көп көңіл бөлді. Оның көзқарасы бойынша, адамды жануардан ажыратып, оны жай тіршілік иесі етіп шығаратын - өзін-өзі тәрбиелеу, өз бетімен білім алу [4]. Адамға тәрбиенің мәні - адам өзін барлық жағынан рухани болмыс етеді.
20 ғасырдағы шетелдік педагогтар мен ғалымдар да өз бетімен білім алу мәселелерімен айналысты. Өмірлік күштің қайнар көзі ретінде өзін-өзі тәрбиелеу идеясын американдық ғалым К.Хей дамытты, ол өзін-өзі тәрбиелеуді өмірлік басымдық ретінде қабылдау қажет деп есептеді. Тағы бір американдық ғалым және педагог М.Ноулз адамның білім алу қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізгі жолы ретінде өзін-өзі тәрбиелеу идеясына сүйенді. Ал бұл жерде А.Маслоудың қажеттіліктер пирамидасы туралы теориясын немесе білім беруді (ең алдымен өзін-өзі тәрбиелеуді) білім берудің қалыптасу процесінің бір бөлігі деп есептеген З.Фрейдтің теориясын еске түсірмеу мүмкін емес. Сонымен, ХХ ғасырдың екінші жартысында өзін-өзі тәрбиелеу саласындағы ғылыми зерттеулер психологиямен, атап айтқанда психоанализ теориясымен және мотивация психологиясымен тығыз байланысты.
Ресейде өзін-өзі тәрбиелеудің дамуына үлкен үлес қосқан ғалым-педагог және өзін-өзі тәрбиелеу әдіскері Н.А. Рубакин (1862 - 1942), Санкт-Петербургтегі әскери оқу орындарының педагогикалық мұражайында Өз бетімен білім алу бөлімін құруға бастамашы болды.
Сонымен қатар, оқушының өз бетінше ізденіп оқуын жетілдіріп отыру бағытында Л.С.Выготский, А. Н. Леонтьев, В. В. Давыдов, Л. В. Занков, Н. А. Менчинская, А.А. Люблинская т.б. ғалымдардың еңбектері бар. Осы еңбектерге талдау жасай отырып, қысқаша түсінік берсек:
Л. В. Занков. Оқытудағы өз бетінше жұмыстың жетекші ролін көрсетеді. Ақыл - ой қызметінің көрсеткіші өз бетінше жұмысты істеуді іске асырады: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білуі, практикалық іс -- әрекеттер атқара білу қабілетінің артатынын көрсетеді.
Г. Я. Мор. Өз тәжірибесін жүргізу арқылы жеткен нәтижесі: бала ӨБЖ арқылы білімді игереді, басқаға үйретеді, өзін тексереді, нәтижесін өз бетінше тексеріп қанағаттанады.
А. Байтұрсынов. Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек деген пікірге сүйенеді.
Р. Г. Лемберг. Өз бетінше жұмысты ұйымдастыру шарттарына тоқталған. Олар:
-- нақты тапсырма беру;
-- тапсырманы орындау, аяқтау уақытын белгілеу;
-- мұғалім басқаруы мен оқушының дербестігінің байланысы;
-- жұмысты өз еркімен, қалауымен істеуі.
Я. А. Каменский. Оқушының өз бетінше әрекеттенуінің кезеңдерін белгілеген:
-- автопсия (өзіндік бақылау)
-- автопрасия (практикалық жүзеге асыру)
-- автохресия (алған білім, білік, дағдыны жаңа жағдайда қолдану)
-- автолексия (өз іс -- әрекеті нәтижелерін өз бетінше баяндауы)
М. Бельферд. Оқыту үрдісінде пайда болатын тура жауаптарды бермеу, соңғы нәтижеге оқушының өз бетінше жетуі керек деп тұжырымдайды.
К. Д. Ушинский. Өз бетінше жұмысты ұйымдастыру туралы еңбегінің дидактикалық маңызы ерекше. Оқушының жас және жеке ерекшелігін ескеруді ұсынады. Ұйымдастырылған оқу-тәрбие үрдісіндегі өз бетінше жұмыста ғана бала белсенді дамиды: саналы мақсатқа ұмтылады, білім игеруге талпынады, білімді пайдалана біледі.
Е. Я. Голант. Өз бетінше жасалатын жұмыстың негізгі 3 элементін ажыратты:
-- ұйымдастыру техникалық дербестік (оқушының жоспарлауы, уақыт бөлуі, жұмыс орынын ұйымдастыруы т.б.)
-- ойдың дербестігі (материалды іріктеуі, жүйелеу, салыстыру, қорытынды тексеру, оны жаңа мәліметпен бекіту, тұжырым жасау)
-- іс -- әрекеттің, қимылдың дербестігі.
Б. П. Есипов теориялық - қолданбалы сипаттағы дидактикалық міндеттерді ажырата білді:
-- оқушының меңгерген білімінің беріктілігі мен саналылығын арттыру;
-- бағдарлама талабына сай іскерлік пен дағдыны қалыптастыру;
-- меңгерген білім, білік, дағдыны пайдалана білуге оқушыны үйрету;
-- ақыл - ой және дене еңбегі мәдениетіне баулу;
-- өз бетінше мәселені шешуге, еңбек етуге үйрету;
-- болашақта өз бетінше өз білімін көтеру үшін тиімді еңбек етуге оқушыны даярлау.
Соңғы уақыттары өз бетімен жұмыс туралы Ж. Махимова, М. Мұсабеков, А. Мүбараков, Ж.Сардарова, С. Қаңтарбаев, А. Арымова т.б. педагогтардың мақалалары жарық көруде. Бұл мақалаларға, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасап, өз бетімен жұмыс жасау шарттарын теориялық тұрғыдан меңгере келе оқушыларға өз бетімен жұмыс орындатуда бастауыш сынып пәндерінің мүмкіндігі бар екендігі анықталған.
Қазіргі таңда егемен елімізде білімді берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне ену көзделуде. Осыған орай, соңғы уақыттарда оқытудың әр түрлі педагогикалық технологиялары жасалып мектеп практикасына енгізіліп жатыр. Әрбір мұғалімнің алдында оқушылардың үлгерімін жақсарту мақсаты қойылады. Бірақ мұғалімнің сабақта таңдаған жұмысының орташа ырғағы оқушылардың біреуіне ыңғайлы, екіншісіне жылдам, қалғандарына тіпті баяу болуы да мүмкін. Сондықтан мұғалім білім беруде жаңа технологияларды қолданып, оқыту сапасын арттыруы қажет.
Жаңа технологияларды қолданып оқытудың мақсаты оқушылардың өздігінен үйренуін талап етеді:
- Үнемі өткен тақырыпты қайталап, бақылау жасап отыру;
- Оқушыға үнемі өзара өзіне - өзі бақылау жасату, біліміне талдау жасай білуге үйрету, дағдыландыру;
- Оқушы білімін бағалауда қаталдыққа, немқұрайлыққа жол бермеу;
- Сабақ барысында, есеп шығару кезінде өздіктерінен көбірек жұмыс істеуге бейімдеу.
Бүгінгі қоғам алдында тұрған міндетті оқи білуге, білімді өз беттерімен меңгере білуге үйреткенде шешуге болады. Менің ойымша, оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге баулу бастауыш сыныптан басталуы керек. Мұғалім күнделікті сабақ жоспарын жасағанда осы сабақты оқушы өз бетімен жұмыстың қай дағдыларын игеретінін ойлау қажет. Егер оқушы жаңа материалды оқулықтың немесе қосымша әдебиеттің көмегімен өз бетінше игеретін болса, онда оқушының білімді сапалы түрде меңгергені. Оқушының білімді өз бетімен білгені, мұғалімнің түсіндіргеніне қарағанда берік болады. Сонымен қатар, өз бетімен жұмыс істеу дағдысы теориялық білімін практикада қолдана білуге мүмкіндік береді.
Сабақ барысында белсенділігі төмен оқушылар белгілі тапсырмаларды орындау, шығармашылыққа бағыттау арқылы өз ойларын еркін жеткізуге, бірлесіп топпен, жұппен ынтымақтастықта жұмыс жасауға, әңгімелерге араласуға, сонымен қатар өз бетінше іздену жұмыстарын жүргізуіне жағдай жасау қажет. Өздігінен өз бетімен алған білім мен ғибрат қана адам ойында қалып, дағдыға ұласады. Яғни қазіргі кезде жалпы білім беретін орта мектептердегі оқу - тәрбие үрдісін дұрыс ұйымдастырудың бірден-бір жолы ғылым негіздерінен білім берумен қатар, сол білімді алуға ынталылықты, яғни оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту, шығармашылық белсенділікті өз бетінше ізденуді арттыру.
§1.2. Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясы
Қазіргі кездегі қоғамның барлық даму кезеңінде және бүгінгі білімді жаңалау, білім берудің ұлттық үлгісін жүзеге асыру жағдайында мектеп мұғалімдері өз үлестерін қосып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті, Нұр Отан партиясының Төрағасы Н.Ә. Назарбаев партияның ХVІ съезінде сөйлеген сөзінде Мәңгілік Ел идеясы арқауындағы жұмылдырушы құндылықтар - азаматтық теңдік; еңбексүйгіштік; адалдық; оқымыстылық пен білімді қастер тұту; зайырлы ел - тағаттылық елі. Осындай жағдайда азаматтық орнықты және табысты мемлекеттің ең сенімді іргетасы болады, - деп атап көрсетті [5]. Осыған орай, мектепте оқушыларды тек сабақта немесе сыныпта ғана тәрбиелеп және қалыптастырып қана қоймай, сыныптан тыс жұмыстарда да тәрбиелеу қажеттілігі маңызды болып отыр.
Оқу жоспарынан тыс үйде немесе зертханада, сабақтан тыс уақытта, мұғалімнің жетекшілігімен, оқушының өз ынта еркімен, әрі олардың қалауы бойынша орындалатын дербес оқу жұмысы - сыныптан тыс жұмыс деп аталады. Ол оқушыларды белсенділікке, өз бетінше жұмыс жасауға, ойлануға, ізденуге, оларды ұжымдық әрекетке тәрбиелеуге мүмкіндік береді.
Соған орай, оның негізгі мақсаты - сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру және тереңдету, олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу, белгілі бір нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды көздейді.
Сыныптан тыс жұмыстардың білімділік және тәрбиелік мәні өте зор. Ол оқушыларды белсенділікке, өз бетінше жұмыс істеуге, әр түрлі есептерді шығаруда шығармашылықпен ойлануға және оларды ұжымдық пен жолдастық сезімін тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Педагогика тәжірибесінде физикадан сыныптан тыс сабақ өткізудің әр түрлі формалары жинақталды. Олар негізінен физикалық және физика-техникалық үйірмелер, кештер мен конференциялар, оқушылардың баяндамалары мен рефераттары, сыныптан тыс экскурсияларға шығу болып табы лады.
Мектеп физикасы бағдарламасында көрсетілген білімдер мен дағдыларды оқушыларға меңгертумен физиканы оқытудың мақсаттары толық орындалды деп айтуға болмайды. Өйткені, физиканы және астрономияны сүйетін оқушылардың білімін тереңдетіп, дағдыларын дамытумен қатар, нашар үлгеретін балалардың ынта-ықыласын көтеріп, олардың бұл пәнге деген қызығушылығын арттыруымыз керек. Бұл міндетті нәтижелі шешудің бір жолы - физикадан және астрономиядан сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыра білу. Әрине, ол мұғалімнің теориялық, физика-техникалық, эксперименттік дайындығының дәрежесіне және оның әр жақты әдістемелік шеберлігіне байланысты .
Физиканы және астрономияны оқыту процесіне байланысты мұғалімнің басшылығымен оқушылардың сабақтан басқа уақытта істейтін қосымша жұмыстарын физикалық және астрономиялық сыныптан тыс жұмыстар деп атаймыз. Мұндай сыныптан тыс жұмыстарды жүргізгенде мұғалім негізінен мынадай мақсаттарды жүзеге асыруды көздейді:
1) Оқушылардың физика-техникалық білімдерін толықтыру, тереңдету, кеңейту, дамыту.
2) Мектеп оқушыларының өз бетінше жұмыс істеуге ынта-ықыласын, шығармашылық конструкциялық қабілеттерін арттыру.
3) Жас жеткіншектердің политехникалық дағдыларын қалыптастыру.
4) Оқушыларды оқулықпен ғылыми-көпшілік әдебиеттермен өз бетінше жұмыс істеуге үйрету.
5) Жастарға саяси-экономикалық, ғылыми-материалистік, патриоттық, интернационалдық, эстетикалық тәрбие беру.
Сабақтан тыс уақыт қорының болуы мектеп оқушыларының жан-жақты дамуына тиімді әсер етіп, олардың саяси-идеялық және рухани тәрбиеленуіне, оқушылардың белсенді өмірлік ұстанымына айналуы да әбден мүмкін. Мектеп оқушыларымен сабақтын тыс жұмыстарды ұйымдатырудың негізгі талаптары - барлық оқушыларды олардың қызығушылығы мен қабілеттілігіне қарай тарту, оқу және оқудан тыс жұмыстардың ұйымдасқан бірлігін, қоғамдық пайдалы бағытын, мектептен тыс сабақтарға қызығушылығын, балалардың рөлін арттыру, балалардың өзін-өзі басқару органдары, мектептердің мектептен тыс мекемелерімен, қоғамдық және мемлекеттік ұйымдармен, ата-аналармен қарым-қатынасының болуы. Физика және астрономия пәні бойынша сабақтан тыс оқу-тәрбиелік тапсырмаларды талдау барысында мектеп оқушыларының сабақтағы және сабақтан тыс жұмыстардың негізгі мақсатын принцип ретінде басшылыққа алу қажет. Жалпы білім беретін мектептерде Физика және астрономия пәнін оқыту барысында мектеп оқушылары физика және астрономия ғылымының негізгі бағыттарын қоғамдық және ғылыми-техникалық дамудың негізгі талаптарына сәйкес терең және жете білуі қажет, оқушылардың өз білімдерін ұштастырсам деген ынта-жігерінің болуы және оны өз бетінше толықтырып, сараманды қолдана білуі керек. Жаңа буынды оқытып, тәрбиелеудің негізгі міндеті жоғары рухани байлығын арттыру, оқушыларды белсенді еңбек және қоғамдық қызметке дайындау, саналы түрде мамандық таңдауға көмектесу. Бұл міндеттердің тек физика және астрономия сабағында шешімін табуы мүмкін емес. Оның көбі сабақ аясына сыймайтын әр үрлі жұмыс формалары мен әдістерін талап етеді. Физика және астрономия сабағында сабақ жоспарымен келетін тақырыптарды үйренуде қатаң бекітілген сабақ уақыты мұғалім мен оқушының ынтасын шектейді. Сондықтан сабақта тақырыптың барлығын қамтып үлгермейтіндіктен сабақтан тыс уақытта оқып-үйрену қажет.[6]
Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру кезінде оқушылардың сабақтары эскурсиялар, дөңгелек үстелдер, конференциялар, пікірталастар, олимпиадалар, сайыстар, дидактикалық театрлар, кітапханалық сабақтар, қоғамдық пайдалы іс-тәжірибелер, ізденушілік және ғылыми зерттеулер өткізіледі. Оқушыларды сабақтан тыс қызметтің барлық бағыттары бойынша біріктірудің ұйымдастыру формалары үйірмелер, секциялар, клубтар, студиялар, оқушылардың ғылыми қоғамдары, зерттеу немесе жобалық зертханалар, кіші ғылым академиясы, балалардың қоғамдық бірлестіктері жатады.
Физика пәні бойынша орындалатын сыныптан тыс жұмыстардың бәрі екі топқа бөлінеді.
1-сызба. Физика пәні бойынша орындалатын сыныптан тыс жұмыстардың түрлері
I. Физика оқу бағдарламасының ауқымына кіретін сыныптан тыс жұмыстар. Оған физика сабақтарына қатысты жүргізілетін қосымша жұмыстар жатады: 1) бағдарламада көрсетілген экскурсияларды өткізу;
2) физикадан нашар үлгіретін оқушылармен істелетін жұмыстар (қосымша сабақ, әр балаға жеке түсіндіру, емтиханға немесе зертханалық практикумға дайындау);
3)физиканы қызыға оқитын жеткіншектермен қиын және қызықты есептер шығару, физкабинетте зертханалық жұмыстар қою, демонстрациялық экспериментті даярлау, қолдан физикалық приборлар мен көрнекі модель - құралдар жасау, олимпиада өткізу, жаңа приборлармен танысу;
4) оқушылардың үй тапсырмаларын орындауға көмектесу (консультация, сынып жұмыстарын орындауға жәрдемдесу, реферат-баяндамалар жаздырту, табиғат құрбылыстарын бақылау, үйде тәжірибелер жасау және әртүрлі өлшеулер жүргізу).
Мұндай жұмыстар физикалық оқу материалының қалыпты және нәтижелі өтілуіне, оқушылардың білімдері мен дағдыларының жүйелі түрде сапалы қалыптасуына, сынып оқушыларының жалпы үлгерімін жақсартуға жәрдемдеседі.
II. Физика оқу бағдарламасының шеңберінен тыс жататын жұмыстар. Олардың физика сабақтарына тікелей қатысы бола бермейді. Бұл оқушылардың еркі мен тілегі бойынша ұйымдастырылуы керек. Мұның жұмысы мынадай жұмыстардың түрлерінен тұрады:
1) оқушылардың арнаулы физикалық және политехникалық білімдерін тереңдету;
2) қолданбалы физика салаларын (электротехника, радиотехника, кинотехника, дыбыс техникасы т.т.) оқу;
3) физика-техникалық приборларды, қондырғылардың модельдерін жасау;
4) конструкциялық және өнертапқыштық жұмыстармен айналысу. Бұларды ұйымдастарудың да формалары сан алуан: қосымша әдебиеттерді оқыту, реферат жаздырту, физикалық кеш өткізу, тақырыптық көрмелер ұйымдастыру, қабырға газеттері мен бюллетеньдер шығару, физикадан конкурстар және конференциялар өткізу, үйірме жұмыстарын жүргізу т.б.
Оқушылардың қатысуларымен сыныптан тыс жасалатын жұыстар олардың жеке, топ болып және жаппай бәрі араласып істелетін жұмыстар болып 3-ке бөлінеді. Олар мезгіл-мезгіл (көрме, конкурс, конференция, физкабинетті жабдықтау, реферат.т.б.) және периодты түрде (үйірме, газет шығау) жүргізіледі.
2-сызба. Сыныптан тыс жұмыстардың классификациясы
Физика пәні бойынша сабақтан тыс жұмыстарын өткізудің негізгі ерекшелігі - оқушылардың өз қызығушылығы бойынша ерікті түрде таңдауы.
Оқушылардың қызығушылығы бойынша жұмыстың әртүрлі формасын ұйымдастыру олардың жеке қабілеттілігін қалыптастырып, дамыта алады, белгілі бір саладағы қызметкерлердің аса маңызды еңбек қызметі жөнінде түсінікке ие болады.
Физика пәні бойынша сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі принциптердің бірі физика бойынша сабақтармен тығыз байланыс болып саналады. Бұл байланыстың екі жағы бар. Олардың біріншісі - физика пәні бойынша барлық сабақтан тыс жұмыстарда оқушылардың сабақта алған қабілеті мен білімі тірек болып табылады. Екіншісі - сабақтан тыс жұмыстардың барлық формасында ғылымға қызығушылығы бар және практика жүзінде іске асыра алатын оқушылардың физикаға деген қызығушылығын одан әрі арттыра түсіп, білімін тереңдетуге және кеңейтуге қажеттілік тудыру.
Ссыныптан тыс жұмыстың үш басты бағыты: білім беру, конструктивті-техникалық және оқу-зерттемелік бағыттар дәл сол үйірме жұмыстарында көрініс алады. Үйірме сабағының мазмұны әдетте сабақта алынған білімдер мен шеберліктерді тереңдету және кеңейтуге бағытталған. Мұндай типтегі үйірме жұмысының жоспары оқу жұмысының жоспарымен соншалықты тығыз байланыста болуы мүмкін, немесе едәуір автономды (дербес) болуы мүмкін.
Жекелей
Кітаптар мен журналдарды оқу
Рефераттар дайындау
Есептер шығару
Мектептің сырттай физикалық тапсырмаларын орындау
Үй жағдайында физикалық эксперименттерді орындау
Модельдер мен құралдар жасау
Зерттеулік типтегі эксперименттік жұмыстарды орындау
Топтық
Факультатив сабақтар
Физикалық үйірме
Физика-техникалық үйірме
Техникалық үйірме
Оқушылардың ғылыми қоғамының секциялары
Экскурсия
Бұқаралық
Физикалық олимпиада
Физика бойынша лектория
Физика декадасы
Физикалық кеш
КТК
Ғылыми-практикалық конференция
Қабырға газеттерін шығару
Ғылыми-техникалық шығармашылықтың көрмесі
Өндіріс қызметкерлерімен кездесу
1-кесте. Оқушылардың физикадан сыныптан тыс жұмыстарының формалары
Оқушылардың тобымен кез келген сабақты немесе жұмыстың бұқаралық формасын өткізген кезде маңызды этаптардың бірі міндетті түрде жеке оқушылармен жеке жұмыс істеу болып табылады. Бір жағынан жеке оқушылармен жеке сыныптан тыс жұмыс әдетте оның үйірмедегі немесе факультатив сабағының, физика және астрономиядан бұқаралық сыныптан тыс іс-шараға қатысуының жалғасы немесе құрамдас бөлігі болып табылады [9].
Сыныптан тыс жұмыстардың әртүрлі формаларын басқару және оқушылардың алуан түрлі іс-әрекеттерін ұйымдастыру бір адам үшін ауырлық қылады.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырғанда физика мұғалімінің алдында тұрған мәселенің қиындық дәрежесі туралы толық көрсету үшін өздерінің үйірмесі, өздерінің факультативтері, қабырға газеттері, кештері, олимпиадалары болу керек, сондықтан да мұғалімге мұндай жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі тағы бес есе қиындай түседі. Екіншісі, сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда ғылымға сияқты оқушылардың физикаға қызығушылығын дамытуға бағдарлау мүмкін еместігімен байланысты. Физика мұғалімі қоғамға физик-ғалымға сұраныс шектеулі екендігін, сондықтан оқушыларды жұмысшы техник және инженер кәсіптерін таңдауға бағдарлау керек екендігін әр уақытта есінде ұстау қажет. Өндіріс сферасындағы көптеген кәсіптерге қызығушылықты физиканың және астрономияның практикамен тығыз байланысына бағдарланған әр түрлі сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру кезінде сәтті қалыптастыруға болады.
Физика және астрономия ғылым ретінде оқушылардың біраз бөлігінің қызығушылығын тудырады, ал одан да көп оқушылар оның практикалық қосымшасына қызығады. Сыныптан тыс жұмыстардың әр түрлі формаларына қатысушылар оқушылардың жалпы санының (14) бөлігінен аз болмайды.
Бұл жұмыстарды мұғалім қалай игереді екен? Физикадан және астрономиядан мұндай жұмыстардың негізгі мәселелерін шешудің мүмкін жолдары алуан түрлі және мектеп жұмысының нақты жағдайларына байланысты болады. Егер мектеп шағын ғана болса және ол жерде бір ғана физика мұғалімі жұмыс істесе, онда әрбір сынып үшін (7-ден 11-ге дейін) физикадан және астрономиядан үйірмелермен факультативтерді ұйымдастыру іс жүзінде мүмкін емес. Бұл жерде сыныптан тыс жұмыстың орталығы 9-11 сынып оқушыларына арналған физикалық, астрономиялық немесе физика-техникалық үйірме болуы мүмкін. Осы үйірменің мүшелерінен тұратын арнайы топ төменгі және ортаңғы сыныптардағы физикаға және астрономияға икемділік танытқан оқушылармен жұмыс істеуіне ұйымдастыруға болады.
Үлкен мектептерде (3-5 параллель сыныптары бар) сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі әжептеуір жеңілдейді, өйткені жұмыстар бірнеше мұғалімдердің арасында бөлінеді.
Сыныптан тыс жұмыстарға қойылатын негізгі талап - сыныптан тыс жұмыстар кәдімгі сабақтарға ұқсас болмауы керек. Сондықтан сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда дәстүрлі әдістерден гөрі дәстүрлі емес әдістерді қолдану ұсынылады.
Түрі
Педагогикалық міндеттері
Дәріс
Демонстрация
(көрсету)
Білім алушылардың шығармашылық қызметін белсендіру
Ойлау
Семинар
Дайындық
Жаттығу
Аналитикалық ойлауды қалыптастыру. Ұжымдық жұмысты дамыту шеберлігі.
Дискуссия Экзерсис
Ақпаратпен алмасу, сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту және өз көзқарасын қорғау жолдары арқылы білімін кеңейту
Конференция
Байқау
Концерт
Көрме
Өз қызметінің нәтижесін ашық талқылау дағдылары арқылы дамыту
Саяхат
Ой-өрісті кеңейту және сезімдік қабылдауды байыту
Экспедиция
Туристік жорық
Таным, тәрбиелеу, сауықтырудың әр түрлі жоспардағы міндеттерін шешу
2-кесте. Сабақтан тыс қызметті ұйымдастырудың дәстүрлі түрлері
Түрі
Педагогикалық міндеттері
Пәннің, деректің, құбылыстың, оқиғаның тұсаукесері
Шеберлікті қалыптастыру және дамытуды бір оқиғанықұбылысты және т.б. бейнелеу ғана емес, сондай-ақ өзінің ұстанымын дәлелді айту.
Сюжетті-рөлдік ойын
Қоғамдық қатынас пен құбылыс құрылымында өзін түсіну
Жоба қорғау
Орындалған жұмысқа талдау жасау қабілеттілігі, жаңа идеялар ұсыну, дауыстап әлеуметтік сөйлеу дағдыларын дамыту
Шай ішу және аспаздық байқаулар
Ерекше психологиялық атмосфера құру, қарым-
қатынасты жұмсарту
Қатты жаңғақ
Өмірдің қиын өмірлік сауалдардын бірігіп шешу, сенімді әңгімелесу
Мейірімді тосын сыйлар күні
Ықылас белгісін көрсете білу, қуаныш әкелетін жаттығулар
Сұрақтар хатқалтасы, қызығушылық бойынша клубтар
Достық жағдайда пікірлермен еркін алмасу
3-кесте. Сабақтан тыс қызметті ұйымдастырудың дәстүрлі емес түрлері
Үйірме сабақтарын ұйымдастыру. Мұғалім алдымен оқушыларды зерттеп, пәнге қызығушылығы бар оқушыларды бөліп алу керек. Мұғалімнің оқушыларды алдын ала жақсы білуі, содан соң үйірме мүшелеріне тапсырмаларды дұрыс бөліп беруін мүмкіндік береді.
Үйірме мүшелерінің саны 12 - 15-тен артық болмауы тиіс.
Үйірме жұмыстарының жоспары мен мазмұнын мектеп оқушыларының ынтасымен, жеке басының ерекшелігі мен жас ерекшелігіне қарай құру керек. Бірақ үйірме жұмысының жалпы бағытын мұғалім алдын ала өзі анықтайды. Оны таңдап алу мұғалімнің көздеген мақсаты мен дайындық дәрежесіне, оқушылардың тілегіне, мектеп талабына, физика және астрономия кабинетінің жабдықталу жағдайына және басқада бірқатар факторларға байланысты.
Үйірме мүшесіне берілетін тапсырма әрі оның шамасы жететіндей әрі жеткілікті дәрежеде күрделі болуы керек. Аса терең ойлану мен шығармашылықты қажет ететін тапсырманы орындағанда ғана оқушы моральдық қанағаттанушылық алатыны және оған пайдалы болатыны ескерілуі керек.
Сондықтан әр тапсырма олар үшін жаңа, сапа жағынан олардың жұмысының өсу сатысы болуы тиіс.
Үйірме жұмысының жемісті болуы оқушылардың жұмысын ұйымдастыру, бақылау және есепке алып отыруға да байланысты. Сол себептен әр жұмысты түбегейлі аяқтап, нәтижесін үйірме жұмысында жан - жақты талқылап және арнаулы журналға тіркеп отыру керек. Жылына бір - екі рет істелген жұмыстардың есепті көрмесін өткізіп отырған жөн.[]
Негізінде теория мен практиканың тығыз байланысы орын алатын үйірмелер оқушыларға үлкен пайда береді. Тек осы жағдайда ғана үйрме жұмысы оқушылардың ынта-ықыласын дамытып, шыңдай алады. Эксперименттік бағыттағы үйірмелер үшін теория мен практиканың байланысын іске асыру шаралары жетекшінің әңгімесі мен лекциясы,үйірме мүшесі жылына кемінде бір хабар немесе шағын баяндама дайындағаны жөн. Үйрме сабағында газет, журналдардан ғылым мен техника жетістіктері туралы қызықты да маңызды мақалалармен үйірме мүшелерін таныстырып отыру пайдалы.
Теориялық бағыттағы үйрмелерде теория мен практиканың байланысы баяндамаға қоса көрнекті құралдар демнстрациялау, эксперименттік есептер шығару, экскурсиялар ұйымдастыру арқылы іске асырылады.
Егер оқушылар өз білімін қандай да болмасын бір қоғамдық пайдалы істі шешуге қолдана алса, онда оның физикаға және творчестволық жұмысқа деген қызығушылығы ерекше артады. Осыны ескере отырып, кейбір мұғалімдер үйірме жұмысын өндіріспен тікелей байланыстыра ұйымдастырады. Мектептің өзінде-ақ үйірме мүшелерінің күшімен көп пайдалы істер істеуге болады. Жүйелі түрде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс оқушылардың қабілетін дамытуға және олардың физиканың белгілі бір саласына деген ерекше ықыласын қалыптастыруға әсер етеді. Әрине физикалық үйірмелерде осындай жұмыстар іске асырылады.
Жаңадан қатынасушылар үшін физика үйірмесі. Бұл үйірменің мақсаты - оқушылардың физика және астрономия пәніне деген сүйіспеншілікке баулу, жеке оқушылардың ынтасы мен қабілетін анықтау, барлық үйірме мүшелеріне, физикалық үйірменің алдағы жұмыстарымен игеріп кетуі үшін, ең қажетті икемділік, шеберлік беру.
Тек негізгі практикалық шеберлікке үйреніп қана қоймай, оқушылар эксперименттік үйірмедегі болашақ жұмыстарына қажетті, оларға таныс емес физикалық және астрономиялық құбылыстар мен оның практикалық қолданылуы туралы ұғым алып, жаңа физикалық немесе астрономиялық приборлармен танысып, қызықты есептер шығарады.
Жаңадан қатынасушылар үйірмесі жұмысының қажетті шарты - жұмыс формасының әр түрлілігі, шұғылдану элементін пайдалану, сондай-ақ теория мен практиканың тиімді ұштасуы болып табылады.
Жаңадан қатынасушылар үшін үйірме әдетте физика және астрономиядан сыныптан тыс оқудан тәжірибесі жоқ оқушылардан құрылады. Олар үшін мерзімі бір жылға созылады. Осы уақыттың ішінде оқушылардың ынта-ықыласы, қызығушылығы анықталады да, ал келесі жылы олар арнаулы немесе жалпы физикалық және астрономиялық үйірмелерге өтеді. Бұл үйірменің жұмысы бағдарламадағы негізгі тақырыптарды терең оқып үйрену мақсатында болғаны жөн.
Физикалық приборлар дайындау және конструкциялау үйірмесі. Оқушылардың мұндай жұмысқа деген тұрақты қызығушылығы мен практикалық бағдарының арқасында, бұл үйірме кең қолдау тапты. Алайда, үйірмедегі оқу тек оқушылардың практикалық жұмысымен ғана шектелсе, онда, тәжірибенің көрсетуінше, оқушылардың қызығушылығы тез жоғалады. Бұл үйірмеде оқушылар тек қана практикалық шеберлікке ие болып қоймай, сонымен бірге конструкторлық және теориялық білім алса, сонда ғана үйірме жұмысты жемісті болмақ. Оқушы қандай да бір прибор жасау үстінде, оның атқаратын қызыметін айқын біле тұра, сонымен қатар осы прибордың көмегімен демонстрацияланатын физикалық құбылыстың табиғаты қандай, бұл құбылыс қайдан кездеседі, оның демонстацияның тиімді болуы қандай факторларға байланысты деген сұрақтарға жауап бере алуы тиіс.[]
Физикалық викториналар физика кешінің элементі де, оқушыларды сабақтан тыс уақытта белсендірудің тәуелсіз элементі де бола алады. Оның мазмұны бүкіл физика курсынан немесе жеке бөлімдерден қызықты сұрақтар немесе қысқа тапсырмалар құрайды. Егер викторина өз бетінше өткізілсе, онда оның барлық сұрақтары оқушыларға үлкен плакат түрінде ұсынылады. Оның жанында қорап ілулі, оған оқушылар жазбаша жауаптарды жіберіп алады. Жауаптардың артында белгілі бір жолмен белгіленген жеңімпаздар анықталады.
Егер викторина кештің құрамдас бөлігі болса, онда сұрақ пен оларға жауаптар ауызша беріледі. Жеңімпаздарды құттықтау кеш аясында жүзеге асырылады.
Физика және астрономия кеші. Физика және астрономия кеші -- физика және астрономиядан көпшілік сыныптан тыс жұмыстың тартымды да пайдалы түрінің бірі. Жақсы ұйымдастырылып өткен кеш көбінесе оқушыларға ұмытылмас әсер қалдырады да, олардың кейбіреулерінің физикаға және астрономияға шынайы еліктеуінің бастамасы болады.
Кештердің түрлері. 7-8 сыныптар үшін сыныптан тыс жұмыстардың тәжірнбесінен үлкен қолдау тапқан кештер -- қызықты физика, физикалық және астрономиялық кештер, такырыптық кештерге арналған кештер болды.
Қызыкты физика және астрономия кеші әсіресе 7-8 сынып оқушылары үшін ерекше орын алады. Бұл түсінікті де: 13 -- 14 жастағы мектеп окушыларын олардың қиялын баурап әкететін ғажайып құбылыстар әуестендіреді. Алайда мұғалім кешті тек бір сарынды ғажайыптармен ғана ұйымдастырмауы керек. Өйткені кештің негізгі принципі оның мазмұндылығында болуы керек, әйтпесе кеш тек сыңар жақ көріністермен ғана шектеліп, өзінің танымдық маңызын жоғалтуы мүмкін.
Оқушылармен істелген жұмыс формасының әр түрлілігі -- қызықты физика және астрономия кешінің табысты болуының қажетті шарты. Дәстүрлі қызықты тәжірибелер, аттракциондар, викториналардан өзге де жұмыс формалары оқушылардың қызығушылығын тудырады, мысалы, қысқа ғана қызықты физикалық және астрономиялық әңгіме-жұмбақтар; физикалық қатесі бар әңгімелер (оны оқушылар табуы керек); кішігірім қызықты пьесалар; сұрақтармен берілген сурет-жұмбақтар.
Егер залда отырған оқушылар тек көрермен болып қана қоймай, олар да кешке белсенді араласып отырса, онда жұмыстың мұндай формасы әдістемелік жағынан аса құнды болмақ. Бұл тарапта жетілдіру енгізіңдер! деген тақырыппен өткізілетін жұмыс формасының пайдасы аса зор. Мұнда оқушыларға қандай да болмасын бір құрылғының, машинаның, прибордың немесе құрылыстың моделі, суреті не схемасы көрсетіледі. Оған сипаттама беріліп, бұл конструкцияның қандай да болмасын бір жетіспеушілігі бары айтылады. Оның жайы түсіндіріледі де, оқушыларға осы құрылғыны жетілдіру тапсырылады. Кейде құрылғының моделі немесе схемасы демонстрациялау үстелінде жиналуы мүмкін. Бұл жағдайда оқушыларға енгізілген жетілдіруді демонстрациялап беру жүктеледі.[]
Қызықты физика және астрономия кешінде орындалатын қызықты тәжірибелердің орны бөлек. Ол тәжірибелер мүмкіндігінше техникада және тұрмыста кең қолданылатын, сондай-ақ табиғатта жиі байқалатын құбылыстарды көрсететін болуы керек. Тәжірибемен көрсетілген құбылыстың практикалық қолданылуы туралы қысқаша әңгімеленіп тұрса, кештің мазмұны арта түседі. 7-сынып оқушылары үшін қызықты физика кешіне мысалдар келтірейік.
Кештің мақсаты -- Атмосфералық қысым мен Архимед күші деген тақырыптардың мазмұнын оқушылардың терең түсі- нуіне көмек ретінде, физикалық құбылыстар мен заңдар кейде күтпеген жағдайдың өзінде-ақ анықталып, демонстрацияланатыны айтылып, күнделікті өмірдегі кездесетін физикалық құбылыстарды бақылау және әсерлі деген физикалық тәжірибелерді өз бетінше істеуге мүмкіндік беріп отыру арқылы олардың ынта-ықыласын арттыру.
Кештің жоспары: Кешті жүргізушінің кіріспе сөзі (қатынасушыларды кештің программасымен таныстырады).
Атмосфераның Жердегі тіршілік үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Aта атындағы Қызылорда университеті
Жаратылыстану институты
Физика және математика кафедрасы
СЕРІКҚЫЗЫ ЖАНСАЯ
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., қауымдастырылған
профессор м.а. Жарылгапова Д.М.
Қазақстан Республикасы
Қызылордa, 2023ж.
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Қорқыт ата атындағы қызылорда университеті
Жаратылыстану институты
физика және математика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
________ Л.С.Каинбаева
____ __________ 2023 ж.
.
Магистрлік диссертация
ФИЗИКАДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Білім беру бағдарламасы: 7М01512 - ФИЗИКА
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант _____________________
(қолы) (инициалдары, тегі)
Ғылыми жетекшісі ______________________
PhD, (қолы) (инициалдары, тегі)
Институт директоры ______________________
(қолы) (инициалдары, тегі)
Қызылорда, 2023 ж
МАЗМҰНЫ
Беті
КІРІСПЕ
4
І ТАРАУ. ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ
1.1 Өз бетімен білім алу ерекшеліктеріне тарихи шолу ... ... ... ... ...
1.2 Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ ТАРАУ. ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасау ... ... .
2.2 Физикадан сыныптан тыс жұмыс кезінде оқушылардың өз бетімен білім алуына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Физикадан сыныптан тыс жұмыстарды орындауда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын эксперименттік тұрғыда пайымдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Физикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастыру физиканы оқытудағы маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Себебі сыныптан тыс жұмыстар жүргізу арқылы оқушылар өздерін қызықтыратын тақырыптарды өз бетінше зерттеуге, өз бетімен білім алуға, білімін толықтыруға, ізденімпаз болуға үйренеді. Оқушылармен жұмысты жекешелендіру әрбір оқушыға өзінің қызығушылығына, талабына және мүмкіндігіне сәйкес жұмыстарды таңдауға мүмкіндік береді.
Заманауи мұғалім оқушыға білім беріп қана қоймай, оны жетілдіру қажеттілігіне тәрбиелеуі, өз бетінше білім алумен айналысу қабілетін қалыптастыруы керек, өйткені өз бетіше білім алу процесінде жеке тұлғаның қабілеттері, кәсіпті анықтау және мүмкіндіктерді сезіну ерекше толықтықпен көрінеді. Қазіргі педагогикада оқушының оқуы мен өз бетімен білім алу арасындағы тығыз байланыстың қажеттілігі, мектептегі білім беру шеңберінде оқушыны өзін-өзі тәрбиелеуге дайындау, өз бетінше білім алу мен білім алудың өзара байланысы мәселесі туралы түсінік кең тараған.
Қазіргі заманғы зерттеушілер болашақ ұрпақ үшін өз бетінше білім алудың маңыздылығын атап көрсетіп, оған қызығушылықтың маңыздылығын айтады. Бұл өз бетінше білім алуға деген қызығушылықты қалыптастыру, ол бағалау параметрі және қазіргі жастардың табысты тұлғалық дамуға және кәсіби өсуге бағытталған өмірлік атрибутына айналады. Өз бетінше білім алу механизмдерін табысты жүзеге асыру үшін бақыланатын білім беру ортасы қажет. Сондықтан білім беру ұйымдарының негізгі міндеттерінің бірі - оқушылардың өз бетінше білім алу іс-әрекетін тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін сыныпта және сыныптан тыс сабақтардың жұмыс жүйесін құру.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Физикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастыру жолдарын зерттеу.
Зерттеу мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық, әдістемелік, ғылыми әдебиеттерді талдау, тарихи шолу
Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясына талдау жүргізу.
Оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктерін анықтау.
физика пәні бойынша оқушылардың сабақта және сабақтан тыс іс-әрекеттерін интеграциялау;
Оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасап, эксперименттік тұрғыда баяндау.
Зерттеу нысаны: Жалпы білім беретін мектепте оқушыларға физикадан сыныптан тыс сабақ көмегімен өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастыру арқылы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: орта мектептерде физиканы оқыту әдістемесі.
Зерттеу барысында пайдаланылған әдістер:
-теориялық әдістер (философиялық, педагогикалық, психологиялық, ғылыми-әдістемелік, оқу-әдістемелік әдебиеттер, диссертациялар, мерзімдік ғылыми басылымдар, зерттеу мәселесі бойынша нормативті-құқықтық құжаттарды оқу және талдау; талдау, сараптау, салыстыру, модельдеу);
-эмпирикалық әдістер (мақсатты бағдарланған бақылау, сауалнама, сұрақ-жауап, тестілеу, таңдаулы сын амалы диагностикалық зерттеулер, эксперименттің анықтаушы, қалыптастырушы , бақылаушы түрлері, психологиялық-педагогикалық диагностиканың әдістері,
-алынған мәліметтерді математикалық-статистикалық әдістер арқылы өңдеу.
Зерттеу базасы: Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті.
Зерттеу болжамы: Егер физикадан сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырсақ, онда оқушылардың , пәнге қызығушылығы артып, өз бетімен білім алуға, ізденуге, тапқырлыққа үйренеді.
Ғылыми жаңалығы:
Зерттеу тақырыбы бойынша педагогикалық, әдістемелік, ғылыми әдебиеттерді талдау, тарихи шолу жасалды.
Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясына талдау жүргізілді.
Оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктерін анықталды.
Оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасап, эксперименттік тұрғыда баяндалды.
Зерттеу көздері: Орта және Жоғары білім беру тұжырымдамасы, физикадан сыныптан тыс жұмыстар, педагогика, психология саласындағы ғылыми еңбектер мен белгілі әдіскер-ұстаздардың тәжірибелері.
Диссертацияның құрылымы мен мазмұны:
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, нысаны, пәні, зерттеу мақсаты мен міндеттері, зерттеудің болжамы құрылып, ғылыми жаңалығы, зерттеу базасы мен кезеңдері сипатталды.
Өз бетімен білім алу - заман талабы деп аталатын бірінші тарауда өз бетімен білім алу ерекшеліктеріне тарихи шолу жасалып, физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классфикациясы сипатталды және оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын қалыптастырудағы ерекшеліктер анықталды.
Физика пәнін оқытуда оқушылардың өз бетімен білім алу негіздері екінші тарауында физикадан сыныптан тыс жұмыс кезінде оқушылардың өз бетімен білім алуына қойылатын талаптар сипатталды және оқушылардың өз бетімен білім алу бағдарламасын жасалды, физикадан сыныптан тыс жұмыстарды орындауда оқушылардың өз бетімен білім алу дағдысын эксперименттік тұрғыда пайымдалды.
Қорытындыда физикадан сыныптан тыс уақытта оқушылардың өз бетімен білім алу дағдыларын қалыптастырудың мәселелері қарастырылып, тұжырымдар жасалды.
І ТАРАУ. ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ
§1.1 ӨЗ БЕТІМЕН БІЛІМ АЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ ТАРИХИ ШОЛУ
Оқушы білімді өз бетімен жұмыс жасай білгенде ғана тиянақты игереді. Ал білім алу барысында ешқандай өз бетімен жұмыс жасау қабілетін танытпаса, алған білімі тез ұмытылып, қажет жерінде оны қолдана алмайды.[1]
Ғалымдар ұзақ уақыт бойы өзі бетімен білім алу идеясының пайда болу уақыты туралы ойлады. Кейбіреулер бұл адамзаттың өзі өмір сүрген сәттен бастап бар деп санайды. Басқалары бұл идея біздің дәуірімізден туындағанын айтады. Бірқатар ғалымдар алғаш рет өзін-өзі тәрбиелеу және білім беру идеялары Киелі кітапта және Құранда қамтылған деп мәлімдейді. Сол ойды Вольтер, Гете, Каменский, Руссо және т.б. атап өткен болатын [2].
Өз бетінше білім алу ұғымының эволюциясын қадағалай отырып, Т.А. Бабкина, Н.С.Михайлова [2] оның дамуының екі кезеңін ажыратады:
1) білім мен тәрбиенің жалпы мәселелері контекстінде өз бетімен білім алу мәселесін зерттеу (көне дәуірден 19 ғасырға дейін);
2) өз бетімен білім алу іс-әрекетін адам қызметінің дербес түріне және арнайы зерттеу объектісіне бөлу (19 ғасырдан бастап).
[2] авторлары тарихи тұрғыдан өз бетімен білім алу іс-әрекетінің алғашқы түсінігін Сократ ұсынғанын атап өтеді: өзін-өзі тану адамның адамгершілік сипатын өзін-өзі құру үшін. Орта ғасыр зерттеушілерінің назары танымның негізгі құралы ретінде ойлауды дамытуға аударылды. Бұл кезеңде кітап көздерінің пайда болуы өздігінен білім алу әрекеттерінің пайда болуына ықпал етті.
Қайта өрлеу дәуірінде өздігінше білім алу адамның өзіндік шығармашылық әрекеті ретінде қарастырыла бастады (Н.Кузанский, П.Д. Мирандола, М. Монтень және т.б.).
XVI-XVII ғасырлар кезеңі. гносеологияның, педагогикалық теорияның интенсивті дамуымен ерекшеленеді, ол өздігінен білім алу әрекетінің одан әрі таралуына негіз болды. Келесі маңызды қадам ретінде оқу процесін өздігінен білім алумен, оқушылардың қызығушылықтары мен тәжірибесімен байланыстыра ұйымдастыру идеяларын қарастыруға болады (Дж.Ф.Гербард, А.Дистерверг, Дж.Дьюи, А.Нил, И.Г.Песталоцци, Дж.-Дж. Руссо, Ф.Фробель және т.б.) [2].
19 ғасырдың екінші жартысында ғылымның дамуына және революциялық демократиялық қозғалысқа байланысты өз бетімен білім алу іс-әрекетіне одан да көп көңіл бөлінді. Өз бетімен білім алуға арналған оқу құралдары мен әдістемелік құралдар қажет болды. Өз бетімен білім алу туралы А.И. Герцен, Х.А. Добролюбов, Д.Н. Писарев, Н.Г. Чернышевский, К.Д. Ушинский және т.б. зерттеді, бірақ олар бұл мәселе бойынша жүйелі еңбектер жасаған жоқ. Өз бетімен білім алудың алғашқы теориясын Х.А. Рубакин XIX ғасырдың 80-жылдарында жасады, ол нақты білімдерді ассимиляциялаудан жалпы және абстрактіліге біртіндеп көшуді болжады [3]. 1960 жылдан бастап өз бетімен білім алу кеңестік педагогиканың жіті назар аударатын объектісі болды. Қарқынды дамып келе жатқан ғылыми-техникалық прогрес жағдайында мемлекетке теориялық тұрғыдан жан-жақты дайындалған мамандар қажет болды және дайындықтың бір жолы ретінде өзін-өзі тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлінді. Зерттеушілердің ғылыми қызығушылығының объектісі танымдық қызығушылықтар мен қажеттіліктер, өз бетімен білім алу мотивациясы, оның мазмұнды құрамдас бөліктері болды. Өз бетімен білім алудың әлеуметтік маңыздылығын ескере отырып, осы процеске педагогикалық жетекшілік ету мәселесі көтерілді. Өз бетімен білім алу мәселелерін зерттейтін ғылыми орталықтар құрылды [3].
20-шы ғасырдың аяғы мен 21-ші ғасырдың басында қоғамда компьютерлік технологиялар үстемдік етеді, белсенді адамдардың көпшілігінің негізгі қызметі ақпаратпен бір-бірден, ең алдымен өз бетінше білім алу арқылы жұмыс істейді. Жаңа технологиялар үш тұғырға негізделген: ақпарат, білім, білім алу. Игерілуі белсенді өз бетінше білім алу қызметін қажет ететін білімнің маңызы артып келеді. Ақпараттық қоғамда білімнің маңыздылығы даусыз, оның технологиялары түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Олардың мәні білім беру - өзін-өзі тәрбиелеу арақатынасының бірте-бірте ауысуында және соңғысының үстемдігінде жатыр [4]. Осы кезеңде ғылыми әдебиеттерде өзін-өзі тәрбиелеуді зерттеудің бірнеше тәсілдері анықталды және қазіргі уақытта орын алуда [3]:
- үздіксіз өз бетімен білім алу теориясының шеңберінде білім берудің ажырамас байланыстырушы бөлігі ретінде оның үздіксіздігін адамның бүкіл өмірінде қамтамасыз ету;
- маманның біліктілік деңгейін арттырудың динамикалық формаларының бірі ретінде кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың педагогикалық негіздерінде;
- социологиялық зерттеулерде индивидтің бос уақытымен делдалданатын категория, оның құрылымының элементі ретінде;
- педагогикалық және әлеуметтік психология контекстінде тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуінің, өзін-өзі жетілдіруінің құрамдас бөлігі ретінде.
Өз бетімен білім алу категориясын бірінші болып анықтаған Сократ, ол оны өзін-өзі тану, адамның адамгершілік қасиетін қалыптастыру процесімен байланыстырды. Платон мен Аристотель де өзін-өзі тәрбиелеу тақырыбын қозғады. Атап айтқанда, Аристотель өзін-өзі тәрбиелеуді жаңа білім табуға бағытталған тұлғаны қалыптастырудың негізі ретінде қарастыру керек деп жазды [1, б. 24].
Орта ғасырларда ғалымдар білімнің негізгі құралы дәл ойлауды дамыту деп есептеді. Өздігінен білім алу әрекетінің пайда болуы кітаптардың пайда болуымен және таралуымен байланысты. Француз дінтанушы-педагогы Пьер Абеляр тәрбиенің негізгі әдісі ретінде тәуелсіздікке ерекше мән берді. П.Абеляр өз еңбектерінде білім, ең алдымен, өз бетінше жұмыс істеудің нәтижесі екенін дәлелдеген.
XV-XVI ғасырларда өзін-өзі тәрбиелеу процесін зерттеуге ынталандыру кітап тарату болды: Бұл кезде білім мәдениеттің міндетті негізіне айналады, ал мәдениет өзін-өзі тәрбиелеудің нәтижесі болып табылады [1, б. 25]. Өзін-өзі тәрбиелеу мәселесі Коменский, Вольтер, Гете, Руссо еңбектерінде көтерілді [4].
Өз бетімен білім алу туралы айтқанда, әрине, 18 ғасырдағы көрнекті неміс ғалымы және философы Иммануил Кантты атап өтпеуге болмайды. И.Кант өз еңбектерінде тәрбие мен білім беру мәселелеріне көп көңіл бөлді, олар оның барлық іліміне сіңген.
Неміс философы Георг Вильгельм Фридрих Гегель өзін-өзі тәрбиелеуге көп көңіл бөлді. Оның көзқарасы бойынша, адамды жануардан ажыратып, оны жай тіршілік иесі етіп шығаратын - өзін-өзі тәрбиелеу, өз бетімен білім алу [4]. Адамға тәрбиенің мәні - адам өзін барлық жағынан рухани болмыс етеді.
20 ғасырдағы шетелдік педагогтар мен ғалымдар да өз бетімен білім алу мәселелерімен айналысты. Өмірлік күштің қайнар көзі ретінде өзін-өзі тәрбиелеу идеясын американдық ғалым К.Хей дамытты, ол өзін-өзі тәрбиелеуді өмірлік басымдық ретінде қабылдау қажет деп есептеді. Тағы бір американдық ғалым және педагог М.Ноулз адамның білім алу қажеттіліктерін қанағаттандырудың негізгі жолы ретінде өзін-өзі тәрбиелеу идеясына сүйенді. Ал бұл жерде А.Маслоудың қажеттіліктер пирамидасы туралы теориясын немесе білім беруді (ең алдымен өзін-өзі тәрбиелеуді) білім берудің қалыптасу процесінің бір бөлігі деп есептеген З.Фрейдтің теориясын еске түсірмеу мүмкін емес. Сонымен, ХХ ғасырдың екінші жартысында өзін-өзі тәрбиелеу саласындағы ғылыми зерттеулер психологиямен, атап айтқанда психоанализ теориясымен және мотивация психологиясымен тығыз байланысты.
Ресейде өзін-өзі тәрбиелеудің дамуына үлкен үлес қосқан ғалым-педагог және өзін-өзі тәрбиелеу әдіскері Н.А. Рубакин (1862 - 1942), Санкт-Петербургтегі әскери оқу орындарының педагогикалық мұражайында Өз бетімен білім алу бөлімін құруға бастамашы болды.
Сонымен қатар, оқушының өз бетінше ізденіп оқуын жетілдіріп отыру бағытында Л.С.Выготский, А. Н. Леонтьев, В. В. Давыдов, Л. В. Занков, Н. А. Менчинская, А.А. Люблинская т.б. ғалымдардың еңбектері бар. Осы еңбектерге талдау жасай отырып, қысқаша түсінік берсек:
Л. В. Занков. Оқытудағы өз бетінше жұмыстың жетекші ролін көрсетеді. Ақыл - ой қызметінің көрсеткіші өз бетінше жұмысты істеуді іске асырады: байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білуі, практикалық іс -- әрекеттер атқара білу қабілетінің артатынын көрсетеді.
Г. Я. Мор. Өз тәжірибесін жүргізу арқылы жеткен нәтижесі: бала ӨБЖ арқылы білімді игереді, басқаға үйретеді, өзін тексереді, нәтижесін өз бетінше тексеріп қанағаттанады.
А. Байтұрсынов. Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек деген пікірге сүйенеді.
Р. Г. Лемберг. Өз бетінше жұмысты ұйымдастыру шарттарына тоқталған. Олар:
-- нақты тапсырма беру;
-- тапсырманы орындау, аяқтау уақытын белгілеу;
-- мұғалім басқаруы мен оқушының дербестігінің байланысы;
-- жұмысты өз еркімен, қалауымен істеуі.
Я. А. Каменский. Оқушының өз бетінше әрекеттенуінің кезеңдерін белгілеген:
-- автопсия (өзіндік бақылау)
-- автопрасия (практикалық жүзеге асыру)
-- автохресия (алған білім, білік, дағдыны жаңа жағдайда қолдану)
-- автолексия (өз іс -- әрекеті нәтижелерін өз бетінше баяндауы)
М. Бельферд. Оқыту үрдісінде пайда болатын тура жауаптарды бермеу, соңғы нәтижеге оқушының өз бетінше жетуі керек деп тұжырымдайды.
К. Д. Ушинский. Өз бетінше жұмысты ұйымдастыру туралы еңбегінің дидактикалық маңызы ерекше. Оқушының жас және жеке ерекшелігін ескеруді ұсынады. Ұйымдастырылған оқу-тәрбие үрдісіндегі өз бетінше жұмыста ғана бала белсенді дамиды: саналы мақсатқа ұмтылады, білім игеруге талпынады, білімді пайдалана біледі.
Е. Я. Голант. Өз бетінше жасалатын жұмыстың негізгі 3 элементін ажыратты:
-- ұйымдастыру техникалық дербестік (оқушының жоспарлауы, уақыт бөлуі, жұмыс орынын ұйымдастыруы т.б.)
-- ойдың дербестігі (материалды іріктеуі, жүйелеу, салыстыру, қорытынды тексеру, оны жаңа мәліметпен бекіту, тұжырым жасау)
-- іс -- әрекеттің, қимылдың дербестігі.
Б. П. Есипов теориялық - қолданбалы сипаттағы дидактикалық міндеттерді ажырата білді:
-- оқушының меңгерген білімінің беріктілігі мен саналылығын арттыру;
-- бағдарлама талабына сай іскерлік пен дағдыны қалыптастыру;
-- меңгерген білім, білік, дағдыны пайдалана білуге оқушыны үйрету;
-- ақыл - ой және дене еңбегі мәдениетіне баулу;
-- өз бетінше мәселені шешуге, еңбек етуге үйрету;
-- болашақта өз бетінше өз білімін көтеру үшін тиімді еңбек етуге оқушыны даярлау.
Соңғы уақыттары өз бетімен жұмыс туралы Ж. Махимова, М. Мұсабеков, А. Мүбараков, Ж.Сардарова, С. Қаңтарбаев, А. Арымова т.б. педагогтардың мақалалары жарық көруде. Бұл мақалаларға, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасап, өз бетімен жұмыс жасау шарттарын теориялық тұрғыдан меңгере келе оқушыларға өз бетімен жұмыс орындатуда бастауыш сынып пәндерінің мүмкіндігі бар екендігі анықталған.
Қазіргі таңда егемен елімізде білімді берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне ену көзделуде. Осыған орай, соңғы уақыттарда оқытудың әр түрлі педагогикалық технологиялары жасалып мектеп практикасына енгізіліп жатыр. Әрбір мұғалімнің алдында оқушылардың үлгерімін жақсарту мақсаты қойылады. Бірақ мұғалімнің сабақта таңдаған жұмысының орташа ырғағы оқушылардың біреуіне ыңғайлы, екіншісіне жылдам, қалғандарына тіпті баяу болуы да мүмкін. Сондықтан мұғалім білім беруде жаңа технологияларды қолданып, оқыту сапасын арттыруы қажет.
Жаңа технологияларды қолданып оқытудың мақсаты оқушылардың өздігінен үйренуін талап етеді:
- Үнемі өткен тақырыпты қайталап, бақылау жасап отыру;
- Оқушыға үнемі өзара өзіне - өзі бақылау жасату, біліміне талдау жасай білуге үйрету, дағдыландыру;
- Оқушы білімін бағалауда қаталдыққа, немқұрайлыққа жол бермеу;
- Сабақ барысында, есеп шығару кезінде өздіктерінен көбірек жұмыс істеуге бейімдеу.
Бүгінгі қоғам алдында тұрған міндетті оқи білуге, білімді өз беттерімен меңгере білуге үйреткенде шешуге болады. Менің ойымша, оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге баулу бастауыш сыныптан басталуы керек. Мұғалім күнделікті сабақ жоспарын жасағанда осы сабақты оқушы өз бетімен жұмыстың қай дағдыларын игеретінін ойлау қажет. Егер оқушы жаңа материалды оқулықтың немесе қосымша әдебиеттің көмегімен өз бетінше игеретін болса, онда оқушының білімді сапалы түрде меңгергені. Оқушының білімді өз бетімен білгені, мұғалімнің түсіндіргеніне қарағанда берік болады. Сонымен қатар, өз бетімен жұмыс істеу дағдысы теориялық білімін практикада қолдана білуге мүмкіндік береді.
Сабақ барысында белсенділігі төмен оқушылар белгілі тапсырмаларды орындау, шығармашылыққа бағыттау арқылы өз ойларын еркін жеткізуге, бірлесіп топпен, жұппен ынтымақтастықта жұмыс жасауға, әңгімелерге араласуға, сонымен қатар өз бетінше іздену жұмыстарын жүргізуіне жағдай жасау қажет. Өздігінен өз бетімен алған білім мен ғибрат қана адам ойында қалып, дағдыға ұласады. Яғни қазіргі кезде жалпы білім беретін орта мектептердегі оқу - тәрбие үрдісін дұрыс ұйымдастырудың бірден-бір жолы ғылым негіздерінен білім берумен қатар, сол білімді алуға ынталылықты, яғни оқушылардың танымдық қызығушылығын ояту, шығармашылық белсенділікті өз бетінше ізденуді арттыру.
§1.2. Физикалық сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен классификациясы
Қазіргі кездегі қоғамның барлық даму кезеңінде және бүгінгі білімді жаңалау, білім берудің ұлттық үлгісін жүзеге асыру жағдайында мектеп мұғалімдері өз үлестерін қосып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті, Нұр Отан партиясының Төрағасы Н.Ә. Назарбаев партияның ХVІ съезінде сөйлеген сөзінде Мәңгілік Ел идеясы арқауындағы жұмылдырушы құндылықтар - азаматтық теңдік; еңбексүйгіштік; адалдық; оқымыстылық пен білімді қастер тұту; зайырлы ел - тағаттылық елі. Осындай жағдайда азаматтық орнықты және табысты мемлекеттің ең сенімді іргетасы болады, - деп атап көрсетті [5]. Осыған орай, мектепте оқушыларды тек сабақта немесе сыныпта ғана тәрбиелеп және қалыптастырып қана қоймай, сыныптан тыс жұмыстарда да тәрбиелеу қажеттілігі маңызды болып отыр.
Оқу жоспарынан тыс үйде немесе зертханада, сабақтан тыс уақытта, мұғалімнің жетекшілігімен, оқушының өз ынта еркімен, әрі олардың қалауы бойынша орындалатын дербес оқу жұмысы - сыныптан тыс жұмыс деп аталады. Ол оқушыларды белсенділікке, өз бетінше жұмыс жасауға, ойлануға, ізденуге, оларды ұжымдық әрекетке тәрбиелеуге мүмкіндік береді.
Соған орай, оның негізгі мақсаты - сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру және тереңдету, олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу, белгілі бір нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау, бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды көздейді.
Сыныптан тыс жұмыстардың білімділік және тәрбиелік мәні өте зор. Ол оқушыларды белсенділікке, өз бетінше жұмыс істеуге, әр түрлі есептерді шығаруда шығармашылықпен ойлануға және оларды ұжымдық пен жолдастық сезімін тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Педагогика тәжірибесінде физикадан сыныптан тыс сабақ өткізудің әр түрлі формалары жинақталды. Олар негізінен физикалық және физика-техникалық үйірмелер, кештер мен конференциялар, оқушылардың баяндамалары мен рефераттары, сыныптан тыс экскурсияларға шығу болып табы лады.
Мектеп физикасы бағдарламасында көрсетілген білімдер мен дағдыларды оқушыларға меңгертумен физиканы оқытудың мақсаттары толық орындалды деп айтуға болмайды. Өйткені, физиканы және астрономияны сүйетін оқушылардың білімін тереңдетіп, дағдыларын дамытумен қатар, нашар үлгеретін балалардың ынта-ықыласын көтеріп, олардың бұл пәнге деген қызығушылығын арттыруымыз керек. Бұл міндетті нәтижелі шешудің бір жолы - физикадан және астрономиядан сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыра білу. Әрине, ол мұғалімнің теориялық, физика-техникалық, эксперименттік дайындығының дәрежесіне және оның әр жақты әдістемелік шеберлігіне байланысты .
Физиканы және астрономияны оқыту процесіне байланысты мұғалімнің басшылығымен оқушылардың сабақтан басқа уақытта істейтін қосымша жұмыстарын физикалық және астрономиялық сыныптан тыс жұмыстар деп атаймыз. Мұндай сыныптан тыс жұмыстарды жүргізгенде мұғалім негізінен мынадай мақсаттарды жүзеге асыруды көздейді:
1) Оқушылардың физика-техникалық білімдерін толықтыру, тереңдету, кеңейту, дамыту.
2) Мектеп оқушыларының өз бетінше жұмыс істеуге ынта-ықыласын, шығармашылық конструкциялық қабілеттерін арттыру.
3) Жас жеткіншектердің политехникалық дағдыларын қалыптастыру.
4) Оқушыларды оқулықпен ғылыми-көпшілік әдебиеттермен өз бетінше жұмыс істеуге үйрету.
5) Жастарға саяси-экономикалық, ғылыми-материалистік, патриоттық, интернационалдық, эстетикалық тәрбие беру.
Сабақтан тыс уақыт қорының болуы мектеп оқушыларының жан-жақты дамуына тиімді әсер етіп, олардың саяси-идеялық және рухани тәрбиеленуіне, оқушылардың белсенді өмірлік ұстанымына айналуы да әбден мүмкін. Мектеп оқушыларымен сабақтын тыс жұмыстарды ұйымдатырудың негізгі талаптары - барлық оқушыларды олардың қызығушылығы мен қабілеттілігіне қарай тарту, оқу және оқудан тыс жұмыстардың ұйымдасқан бірлігін, қоғамдық пайдалы бағытын, мектептен тыс сабақтарға қызығушылығын, балалардың рөлін арттыру, балалардың өзін-өзі басқару органдары, мектептердің мектептен тыс мекемелерімен, қоғамдық және мемлекеттік ұйымдармен, ата-аналармен қарым-қатынасының болуы. Физика және астрономия пәні бойынша сабақтан тыс оқу-тәрбиелік тапсырмаларды талдау барысында мектеп оқушыларының сабақтағы және сабақтан тыс жұмыстардың негізгі мақсатын принцип ретінде басшылыққа алу қажет. Жалпы білім беретін мектептерде Физика және астрономия пәнін оқыту барысында мектеп оқушылары физика және астрономия ғылымының негізгі бағыттарын қоғамдық және ғылыми-техникалық дамудың негізгі талаптарына сәйкес терең және жете білуі қажет, оқушылардың өз білімдерін ұштастырсам деген ынта-жігерінің болуы және оны өз бетінше толықтырып, сараманды қолдана білуі керек. Жаңа буынды оқытып, тәрбиелеудің негізгі міндеті жоғары рухани байлығын арттыру, оқушыларды белсенді еңбек және қоғамдық қызметке дайындау, саналы түрде мамандық таңдауға көмектесу. Бұл міндеттердің тек физика және астрономия сабағында шешімін табуы мүмкін емес. Оның көбі сабақ аясына сыймайтын әр үрлі жұмыс формалары мен әдістерін талап етеді. Физика және астрономия сабағында сабақ жоспарымен келетін тақырыптарды үйренуде қатаң бекітілген сабақ уақыты мұғалім мен оқушының ынтасын шектейді. Сондықтан сабақта тақырыптың барлығын қамтып үлгермейтіндіктен сабақтан тыс уақытта оқып-үйрену қажет.[6]
Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру кезінде оқушылардың сабақтары эскурсиялар, дөңгелек үстелдер, конференциялар, пікірталастар, олимпиадалар, сайыстар, дидактикалық театрлар, кітапханалық сабақтар, қоғамдық пайдалы іс-тәжірибелер, ізденушілік және ғылыми зерттеулер өткізіледі. Оқушыларды сабақтан тыс қызметтің барлық бағыттары бойынша біріктірудің ұйымдастыру формалары үйірмелер, секциялар, клубтар, студиялар, оқушылардың ғылыми қоғамдары, зерттеу немесе жобалық зертханалар, кіші ғылым академиясы, балалардың қоғамдық бірлестіктері жатады.
Физика пәні бойынша орындалатын сыныптан тыс жұмыстардың бәрі екі топқа бөлінеді.
1-сызба. Физика пәні бойынша орындалатын сыныптан тыс жұмыстардың түрлері
I. Физика оқу бағдарламасының ауқымына кіретін сыныптан тыс жұмыстар. Оған физика сабақтарына қатысты жүргізілетін қосымша жұмыстар жатады: 1) бағдарламада көрсетілген экскурсияларды өткізу;
2) физикадан нашар үлгіретін оқушылармен істелетін жұмыстар (қосымша сабақ, әр балаға жеке түсіндіру, емтиханға немесе зертханалық практикумға дайындау);
3)физиканы қызыға оқитын жеткіншектермен қиын және қызықты есептер шығару, физкабинетте зертханалық жұмыстар қою, демонстрациялық экспериментті даярлау, қолдан физикалық приборлар мен көрнекі модель - құралдар жасау, олимпиада өткізу, жаңа приборлармен танысу;
4) оқушылардың үй тапсырмаларын орындауға көмектесу (консультация, сынып жұмыстарын орындауға жәрдемдесу, реферат-баяндамалар жаздырту, табиғат құрбылыстарын бақылау, үйде тәжірибелер жасау және әртүрлі өлшеулер жүргізу).
Мұндай жұмыстар физикалық оқу материалының қалыпты және нәтижелі өтілуіне, оқушылардың білімдері мен дағдыларының жүйелі түрде сапалы қалыптасуына, сынып оқушыларының жалпы үлгерімін жақсартуға жәрдемдеседі.
II. Физика оқу бағдарламасының шеңберінен тыс жататын жұмыстар. Олардың физика сабақтарына тікелей қатысы бола бермейді. Бұл оқушылардың еркі мен тілегі бойынша ұйымдастырылуы керек. Мұның жұмысы мынадай жұмыстардың түрлерінен тұрады:
1) оқушылардың арнаулы физикалық және политехникалық білімдерін тереңдету;
2) қолданбалы физика салаларын (электротехника, радиотехника, кинотехника, дыбыс техникасы т.т.) оқу;
3) физика-техникалық приборларды, қондырғылардың модельдерін жасау;
4) конструкциялық және өнертапқыштық жұмыстармен айналысу. Бұларды ұйымдастарудың да формалары сан алуан: қосымша әдебиеттерді оқыту, реферат жаздырту, физикалық кеш өткізу, тақырыптық көрмелер ұйымдастыру, қабырға газеттері мен бюллетеньдер шығару, физикадан конкурстар және конференциялар өткізу, үйірме жұмыстарын жүргізу т.б.
Оқушылардың қатысуларымен сыныптан тыс жасалатын жұыстар олардың жеке, топ болып және жаппай бәрі араласып істелетін жұмыстар болып 3-ке бөлінеді. Олар мезгіл-мезгіл (көрме, конкурс, конференция, физкабинетті жабдықтау, реферат.т.б.) және периодты түрде (үйірме, газет шығау) жүргізіледі.
2-сызба. Сыныптан тыс жұмыстардың классификациясы
Физика пәні бойынша сабақтан тыс жұмыстарын өткізудің негізгі ерекшелігі - оқушылардың өз қызығушылығы бойынша ерікті түрде таңдауы.
Оқушылардың қызығушылығы бойынша жұмыстың әртүрлі формасын ұйымдастыру олардың жеке қабілеттілігін қалыптастырып, дамыта алады, белгілі бір саладағы қызметкерлердің аса маңызды еңбек қызметі жөнінде түсінікке ие болады.
Физика пәні бойынша сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі принциптердің бірі физика бойынша сабақтармен тығыз байланыс болып саналады. Бұл байланыстың екі жағы бар. Олардың біріншісі - физика пәні бойынша барлық сабақтан тыс жұмыстарда оқушылардың сабақта алған қабілеті мен білімі тірек болып табылады. Екіншісі - сабақтан тыс жұмыстардың барлық формасында ғылымға қызығушылығы бар және практика жүзінде іске асыра алатын оқушылардың физикаға деген қызығушылығын одан әрі арттыра түсіп, білімін тереңдетуге және кеңейтуге қажеттілік тудыру.
Ссыныптан тыс жұмыстың үш басты бағыты: білім беру, конструктивті-техникалық және оқу-зерттемелік бағыттар дәл сол үйірме жұмыстарында көрініс алады. Үйірме сабағының мазмұны әдетте сабақта алынған білімдер мен шеберліктерді тереңдету және кеңейтуге бағытталған. Мұндай типтегі үйірме жұмысының жоспары оқу жұмысының жоспарымен соншалықты тығыз байланыста болуы мүмкін, немесе едәуір автономды (дербес) болуы мүмкін.
Жекелей
Кітаптар мен журналдарды оқу
Рефераттар дайындау
Есептер шығару
Мектептің сырттай физикалық тапсырмаларын орындау
Үй жағдайында физикалық эксперименттерді орындау
Модельдер мен құралдар жасау
Зерттеулік типтегі эксперименттік жұмыстарды орындау
Топтық
Факультатив сабақтар
Физикалық үйірме
Физика-техникалық үйірме
Техникалық үйірме
Оқушылардың ғылыми қоғамының секциялары
Экскурсия
Бұқаралық
Физикалық олимпиада
Физика бойынша лектория
Физика декадасы
Физикалық кеш
КТК
Ғылыми-практикалық конференция
Қабырға газеттерін шығару
Ғылыми-техникалық шығармашылықтың көрмесі
Өндіріс қызметкерлерімен кездесу
1-кесте. Оқушылардың физикадан сыныптан тыс жұмыстарының формалары
Оқушылардың тобымен кез келген сабақты немесе жұмыстың бұқаралық формасын өткізген кезде маңызды этаптардың бірі міндетті түрде жеке оқушылармен жеке жұмыс істеу болып табылады. Бір жағынан жеке оқушылармен жеке сыныптан тыс жұмыс әдетте оның үйірмедегі немесе факультатив сабағының, физика және астрономиядан бұқаралық сыныптан тыс іс-шараға қатысуының жалғасы немесе құрамдас бөлігі болып табылады [9].
Сыныптан тыс жұмыстардың әртүрлі формаларын басқару және оқушылардың алуан түрлі іс-әрекеттерін ұйымдастыру бір адам үшін ауырлық қылады.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырғанда физика мұғалімінің алдында тұрған мәселенің қиындық дәрежесі туралы толық көрсету үшін өздерінің үйірмесі, өздерінің факультативтері, қабырға газеттері, кештері, олимпиадалары болу керек, сондықтан да мұғалімге мұндай жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі тағы бес есе қиындай түседі. Екіншісі, сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда ғылымға сияқты оқушылардың физикаға қызығушылығын дамытуға бағдарлау мүмкін еместігімен байланысты. Физика мұғалімі қоғамға физик-ғалымға сұраныс шектеулі екендігін, сондықтан оқушыларды жұмысшы техник және инженер кәсіптерін таңдауға бағдарлау керек екендігін әр уақытта есінде ұстау қажет. Өндіріс сферасындағы көптеген кәсіптерге қызығушылықты физиканың және астрономияның практикамен тығыз байланысына бағдарланған әр түрлі сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру кезінде сәтті қалыптастыруға болады.
Физика және астрономия ғылым ретінде оқушылардың біраз бөлігінің қызығушылығын тудырады, ал одан да көп оқушылар оның практикалық қосымшасына қызығады. Сыныптан тыс жұмыстардың әр түрлі формаларына қатысушылар оқушылардың жалпы санының (14) бөлігінен аз болмайды.
Бұл жұмыстарды мұғалім қалай игереді екен? Физикадан және астрономиядан мұндай жұмыстардың негізгі мәселелерін шешудің мүмкін жолдары алуан түрлі және мектеп жұмысының нақты жағдайларына байланысты болады. Егер мектеп шағын ғана болса және ол жерде бір ғана физика мұғалімі жұмыс істесе, онда әрбір сынып үшін (7-ден 11-ге дейін) физикадан және астрономиядан үйірмелермен факультативтерді ұйымдастыру іс жүзінде мүмкін емес. Бұл жерде сыныптан тыс жұмыстың орталығы 9-11 сынып оқушыларына арналған физикалық, астрономиялық немесе физика-техникалық үйірме болуы мүмкін. Осы үйірменің мүшелерінен тұратын арнайы топ төменгі және ортаңғы сыныптардағы физикаға және астрономияға икемділік танытқан оқушылармен жұмыс істеуіне ұйымдастыруға болады.
Үлкен мектептерде (3-5 параллель сыныптары бар) сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі әжептеуір жеңілдейді, өйткені жұмыстар бірнеше мұғалімдердің арасында бөлінеді.
Сыныптан тыс жұмыстарға қойылатын негізгі талап - сыныптан тыс жұмыстар кәдімгі сабақтарға ұқсас болмауы керек. Сондықтан сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда дәстүрлі әдістерден гөрі дәстүрлі емес әдістерді қолдану ұсынылады.
Түрі
Педагогикалық міндеттері
Дәріс
Демонстрация
(көрсету)
Білім алушылардың шығармашылық қызметін белсендіру
Ойлау
Семинар
Дайындық
Жаттығу
Аналитикалық ойлауды қалыптастыру. Ұжымдық жұмысты дамыту шеберлігі.
Дискуссия Экзерсис
Ақпаратпен алмасу, сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту және өз көзқарасын қорғау жолдары арқылы білімін кеңейту
Конференция
Байқау
Концерт
Көрме
Өз қызметінің нәтижесін ашық талқылау дағдылары арқылы дамыту
Саяхат
Ой-өрісті кеңейту және сезімдік қабылдауды байыту
Экспедиция
Туристік жорық
Таным, тәрбиелеу, сауықтырудың әр түрлі жоспардағы міндеттерін шешу
2-кесте. Сабақтан тыс қызметті ұйымдастырудың дәстүрлі түрлері
Түрі
Педагогикалық міндеттері
Пәннің, деректің, құбылыстың, оқиғаның тұсаукесері
Шеберлікті қалыптастыру және дамытуды бір оқиғанықұбылысты және т.б. бейнелеу ғана емес, сондай-ақ өзінің ұстанымын дәлелді айту.
Сюжетті-рөлдік ойын
Қоғамдық қатынас пен құбылыс құрылымында өзін түсіну
Жоба қорғау
Орындалған жұмысқа талдау жасау қабілеттілігі, жаңа идеялар ұсыну, дауыстап әлеуметтік сөйлеу дағдыларын дамыту
Шай ішу және аспаздық байқаулар
Ерекше психологиялық атмосфера құру, қарым-
қатынасты жұмсарту
Қатты жаңғақ
Өмірдің қиын өмірлік сауалдардын бірігіп шешу, сенімді әңгімелесу
Мейірімді тосын сыйлар күні
Ықылас белгісін көрсете білу, қуаныш әкелетін жаттығулар
Сұрақтар хатқалтасы, қызығушылық бойынша клубтар
Достық жағдайда пікірлермен еркін алмасу
3-кесте. Сабақтан тыс қызметті ұйымдастырудың дәстүрлі емес түрлері
Үйірме сабақтарын ұйымдастыру. Мұғалім алдымен оқушыларды зерттеп, пәнге қызығушылығы бар оқушыларды бөліп алу керек. Мұғалімнің оқушыларды алдын ала жақсы білуі, содан соң үйірме мүшелеріне тапсырмаларды дұрыс бөліп беруін мүмкіндік береді.
Үйірме мүшелерінің саны 12 - 15-тен артық болмауы тиіс.
Үйірме жұмыстарының жоспары мен мазмұнын мектеп оқушыларының ынтасымен, жеке басының ерекшелігі мен жас ерекшелігіне қарай құру керек. Бірақ үйірме жұмысының жалпы бағытын мұғалім алдын ала өзі анықтайды. Оны таңдап алу мұғалімнің көздеген мақсаты мен дайындық дәрежесіне, оқушылардың тілегіне, мектеп талабына, физика және астрономия кабинетінің жабдықталу жағдайына және басқада бірқатар факторларға байланысты.
Үйірме мүшесіне берілетін тапсырма әрі оның шамасы жететіндей әрі жеткілікті дәрежеде күрделі болуы керек. Аса терең ойлану мен шығармашылықты қажет ететін тапсырманы орындағанда ғана оқушы моральдық қанағаттанушылық алатыны және оған пайдалы болатыны ескерілуі керек.
Сондықтан әр тапсырма олар үшін жаңа, сапа жағынан олардың жұмысының өсу сатысы болуы тиіс.
Үйірме жұмысының жемісті болуы оқушылардың жұмысын ұйымдастыру, бақылау және есепке алып отыруға да байланысты. Сол себептен әр жұмысты түбегейлі аяқтап, нәтижесін үйірме жұмысында жан - жақты талқылап және арнаулы журналға тіркеп отыру керек. Жылына бір - екі рет істелген жұмыстардың есепті көрмесін өткізіп отырған жөн.[]
Негізінде теория мен практиканың тығыз байланысы орын алатын үйірмелер оқушыларға үлкен пайда береді. Тек осы жағдайда ғана үйрме жұмысы оқушылардың ынта-ықыласын дамытып, шыңдай алады. Эксперименттік бағыттағы үйірмелер үшін теория мен практиканың байланысын іске асыру шаралары жетекшінің әңгімесі мен лекциясы,үйірме мүшесі жылына кемінде бір хабар немесе шағын баяндама дайындағаны жөн. Үйрме сабағында газет, журналдардан ғылым мен техника жетістіктері туралы қызықты да маңызды мақалалармен үйірме мүшелерін таныстырып отыру пайдалы.
Теориялық бағыттағы үйрмелерде теория мен практиканың байланысы баяндамаға қоса көрнекті құралдар демнстрациялау, эксперименттік есептер шығару, экскурсиялар ұйымдастыру арқылы іске асырылады.
Егер оқушылар өз білімін қандай да болмасын бір қоғамдық пайдалы істі шешуге қолдана алса, онда оның физикаға және творчестволық жұмысқа деген қызығушылығы ерекше артады. Осыны ескере отырып, кейбір мұғалімдер үйірме жұмысын өндіріспен тікелей байланыстыра ұйымдастырады. Мектептің өзінде-ақ үйірме мүшелерінің күшімен көп пайдалы істер істеуге болады. Жүйелі түрде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс оқушылардың қабілетін дамытуға және олардың физиканың белгілі бір саласына деген ерекше ықыласын қалыптастыруға әсер етеді. Әрине физикалық үйірмелерде осындай жұмыстар іске асырылады.
Жаңадан қатынасушылар үшін физика үйірмесі. Бұл үйірменің мақсаты - оқушылардың физика және астрономия пәніне деген сүйіспеншілікке баулу, жеке оқушылардың ынтасы мен қабілетін анықтау, барлық үйірме мүшелеріне, физикалық үйірменің алдағы жұмыстарымен игеріп кетуі үшін, ең қажетті икемділік, шеберлік беру.
Тек негізгі практикалық шеберлікке үйреніп қана қоймай, оқушылар эксперименттік үйірмедегі болашақ жұмыстарына қажетті, оларға таныс емес физикалық және астрономиялық құбылыстар мен оның практикалық қолданылуы туралы ұғым алып, жаңа физикалық немесе астрономиялық приборлармен танысып, қызықты есептер шығарады.
Жаңадан қатынасушылар үйірмесі жұмысының қажетті шарты - жұмыс формасының әр түрлілігі, шұғылдану элементін пайдалану, сондай-ақ теория мен практиканың тиімді ұштасуы болып табылады.
Жаңадан қатынасушылар үшін үйірме әдетте физика және астрономиядан сыныптан тыс оқудан тәжірибесі жоқ оқушылардан құрылады. Олар үшін мерзімі бір жылға созылады. Осы уақыттың ішінде оқушылардың ынта-ықыласы, қызығушылығы анықталады да, ал келесі жылы олар арнаулы немесе жалпы физикалық және астрономиялық үйірмелерге өтеді. Бұл үйірменің жұмысы бағдарламадағы негізгі тақырыптарды терең оқып үйрену мақсатында болғаны жөн.
Физикалық приборлар дайындау және конструкциялау үйірмесі. Оқушылардың мұндай жұмысқа деген тұрақты қызығушылығы мен практикалық бағдарының арқасында, бұл үйірме кең қолдау тапты. Алайда, үйірмедегі оқу тек оқушылардың практикалық жұмысымен ғана шектелсе, онда, тәжірибенің көрсетуінше, оқушылардың қызығушылығы тез жоғалады. Бұл үйірмеде оқушылар тек қана практикалық шеберлікке ие болып қоймай, сонымен бірге конструкторлық және теориялық білім алса, сонда ғана үйірме жұмысты жемісті болмақ. Оқушы қандай да бір прибор жасау үстінде, оның атқаратын қызыметін айқын біле тұра, сонымен қатар осы прибордың көмегімен демонстрацияланатын физикалық құбылыстың табиғаты қандай, бұл құбылыс қайдан кездеседі, оның демонстацияның тиімді болуы қандай факторларға байланысты деген сұрақтарға жауап бере алуы тиіс.[]
Физикалық викториналар физика кешінің элементі де, оқушыларды сабақтан тыс уақытта белсендірудің тәуелсіз элементі де бола алады. Оның мазмұны бүкіл физика курсынан немесе жеке бөлімдерден қызықты сұрақтар немесе қысқа тапсырмалар құрайды. Егер викторина өз бетінше өткізілсе, онда оның барлық сұрақтары оқушыларға үлкен плакат түрінде ұсынылады. Оның жанында қорап ілулі, оған оқушылар жазбаша жауаптарды жіберіп алады. Жауаптардың артында белгілі бір жолмен белгіленген жеңімпаздар анықталады.
Егер викторина кештің құрамдас бөлігі болса, онда сұрақ пен оларға жауаптар ауызша беріледі. Жеңімпаздарды құттықтау кеш аясында жүзеге асырылады.
Физика және астрономия кеші. Физика және астрономия кеші -- физика және астрономиядан көпшілік сыныптан тыс жұмыстың тартымды да пайдалы түрінің бірі. Жақсы ұйымдастырылып өткен кеш көбінесе оқушыларға ұмытылмас әсер қалдырады да, олардың кейбіреулерінің физикаға және астрономияға шынайы еліктеуінің бастамасы болады.
Кештердің түрлері. 7-8 сыныптар үшін сыныптан тыс жұмыстардың тәжірнбесінен үлкен қолдау тапқан кештер -- қызықты физика, физикалық және астрономиялық кештер, такырыптық кештерге арналған кештер болды.
Қызыкты физика және астрономия кеші әсіресе 7-8 сынып оқушылары үшін ерекше орын алады. Бұл түсінікті де: 13 -- 14 жастағы мектеп окушыларын олардың қиялын баурап әкететін ғажайып құбылыстар әуестендіреді. Алайда мұғалім кешті тек бір сарынды ғажайыптармен ғана ұйымдастырмауы керек. Өйткені кештің негізгі принципі оның мазмұндылығында болуы керек, әйтпесе кеш тек сыңар жақ көріністермен ғана шектеліп, өзінің танымдық маңызын жоғалтуы мүмкін.
Оқушылармен істелген жұмыс формасының әр түрлілігі -- қызықты физика және астрономия кешінің табысты болуының қажетті шарты. Дәстүрлі қызықты тәжірибелер, аттракциондар, викториналардан өзге де жұмыс формалары оқушылардың қызығушылығын тудырады, мысалы, қысқа ғана қызықты физикалық және астрономиялық әңгіме-жұмбақтар; физикалық қатесі бар әңгімелер (оны оқушылар табуы керек); кішігірім қызықты пьесалар; сұрақтармен берілген сурет-жұмбақтар.
Егер залда отырған оқушылар тек көрермен болып қана қоймай, олар да кешке белсенді араласып отырса, онда жұмыстың мұндай формасы әдістемелік жағынан аса құнды болмақ. Бұл тарапта жетілдіру енгізіңдер! деген тақырыппен өткізілетін жұмыс формасының пайдасы аса зор. Мұнда оқушыларға қандай да болмасын бір құрылғының, машинаның, прибордың немесе құрылыстың моделі, суреті не схемасы көрсетіледі. Оған сипаттама беріліп, бұл конструкцияның қандай да болмасын бір жетіспеушілігі бары айтылады. Оның жайы түсіндіріледі де, оқушыларға осы құрылғыны жетілдіру тапсырылады. Кейде құрылғының моделі немесе схемасы демонстрациялау үстелінде жиналуы мүмкін. Бұл жағдайда оқушыларға енгізілген жетілдіруді демонстрациялап беру жүктеледі.[]
Қызықты физика және астрономия кешінде орындалатын қызықты тәжірибелердің орны бөлек. Ол тәжірибелер мүмкіндігінше техникада және тұрмыста кең қолданылатын, сондай-ақ табиғатта жиі байқалатын құбылыстарды көрсететін болуы керек. Тәжірибемен көрсетілген құбылыстың практикалық қолданылуы туралы қысқаша әңгімеленіп тұрса, кештің мазмұны арта түседі. 7-сынып оқушылары үшін қызықты физика кешіне мысалдар келтірейік.
Кештің мақсаты -- Атмосфералық қысым мен Архимед күші деген тақырыптардың мазмұнын оқушылардың терең түсі- нуіне көмек ретінде, физикалық құбылыстар мен заңдар кейде күтпеген жағдайдың өзінде-ақ анықталып, демонстрацияланатыны айтылып, күнделікті өмірдегі кездесетін физикалық құбылыстарды бақылау және әсерлі деген физикалық тәжірибелерді өз бетінше істеуге мүмкіндік беріп отыру арқылы олардың ынта-ықыласын арттыру.
Кештің жоспары: Кешті жүргізушінің кіріспе сөзі (қатынасушыларды кештің программасымен таныстырады).
Атмосфераның Жердегі тіршілік үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz