Түрткі сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Сұраулы сөйлемдердің типологиясы туралы көптеген лингвистикалық еңбектер жазылған, дегенмен бұл тақырып бүгінгі күнге дейін өзекті болып қала береді. Сөйлем синтаксисі шет тілін үйренудегі басты мәселелердің бірі болып табылады және бұл жағдайда ағылшын тілі де ерекшелік емес.
Тіл білімін зерттеу тарихында сөйлем типологиясы ең маңызды орынды алады. Алпысыншы жылдардың аяғында синтаксистік типологиялық зерттеулерге деген қызығушылық үлкен болды, сексенінші жылдардың басында сөйлем синтаксисін тілдің негізгі бірлігі ретінде зерттеуге деген қызығушылық айтарлықтай төмендеді. Зерттеудің басымдығы сөйлем құрылымынан сөйлеудегі қызметіне ауысты. Сонымен қатар, сұраулы сөйлем синтаксисі бойынша арнайы әдебиеттерді зерттеу тек ағылшын ғана емес, сонымен қатар қазақ тілінің синтаксисі бойынша кез-келген ғылыми жұмыста немесе оқу құралында сұраулы сөйлем түрлерінің бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленетін жіктелімдері және олардың интерпретациясы ұсынылатындығын көрсетеді.
Ағылшын тіліндегі сұраулы сөйлемдер олардың құрылысы жағынан да, коммуникативті бағыты жағынан да өзіндік ерекшеліктерге ие. Сондықтан оларды зерттеу тілдің грамматикалық дағдыларын игеру тұрғысынан да, коммуникативті құзыреттілікті игеру тұрғысынан да маңызды, жалпы ағылшын тілін үйренудің басты мақсаты.
Ағылшын тілінде сөйлемдердің үш негізгі түрі бар:
Баяндау сөйлемдері-declarative sentences
Сұраулы ұсыныстар-interrogative sentences
Императивті сөйлемдер-imperative sentences
Ағылшын тілінде сұраулы сөйлемді құру үшін, ағылшын тіліндегі сұрақтардың түрлерін және оның формулаларын есте сақтау керек. Ағылшын тіліндегі сұрақ формасы әрқашан сөйлеу кезінде интонациямен айтылады.
Негізі қазіргі тіл білімі сөйлемдерді грамматикалық жүйесіне қарай хабарлы, сұраулы, лепті және бұйрықты деп бөліп қарастыратыны бізге мәлім. Осылай бөліну принциптеріне мән беретін болсақ, сұраулы сөйлемді талдау барысында, жалпы грамматиканың ең өзекті мәселелері қозғалады. Қазақ тілінде сұраулы сөйлемдер құрылымы жағынан күрделі тілдік бірліктердің бірі болғандықтан, оны ағылшын тілімен салғасытырып, екі тілдегі сұраулы сөйлемнің ұқсастығы мен айырмашылығын зерттеу біз үшін үлкен қызығушылық тудырып отыр.
Қазақ тілінде сұраулы сөйлемге ең алғаш анықтама берген - А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбанов. Одан кейінгі зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы сөз етіліп, сұраулы сөйлемнің коммуникативтік қызметі мен функционалдық жұмсалысы зерттеле бастады. Кейін уақыт өте сұраулы сөйлемде қолданылатын сұрақтар айқындалып, олардың мағыналық түрлері сараланды.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктері ондағы грамматикалық тәсілдер мен интонациялық белгілері арқылы жасалады. Бұлар сөйлемде сондай-ақ сұрау мағынасын білдірудің тәсілі де болып табылады. Мұндағы грамматикалық амалдар төмендегідей:
1) демеулік шылаулары;
2) сұрау есімдіктері;
3) сұрау мағынасын туғызушы одағайлар - ә, ау, апыр-ай, япырау, т.б. ;
4) сұрау мағынасын туғызатын модаль сөздер: болар, шығар, бәлкім, мүмкін;
5) сұрау мағыналы қыстырма сөздер - кәне, сірә, амал не, әлде, кім білсін;
6) сұрау мағыналы көмекші сөздер - ғой, мыс, ше-шы-ші.
Бұған қоса тілдегі сөйлем құрамын анықтай білуде интонация айрықша қызметке ие болады. Ол өзінің ерекше дауыс ырғағы арқылы ешбір қосымша амалдарды қажет етпей-ақ сөйлем түрлерін ажыратады.
Ағылшын тіліндегі сұраулы сөйлемдер әдетте what (не, не), who (кім) және how (қалай) сияқты сұраулы сөздерден немесе dodoes, will, can, would және т.б. көмекші етістіктерден басталады.
Мысалы:
- Where is the olive fork? (O.Henry)
- What part of the East was you from, anyway? (O.Henry)
- I had a most remarkable dream. What is it, Peabody? (O.Henry)
Ағылшын тіліндегі сұрақ сөйлемдерінің 4 түрі бар. Олардың әрқайсысын біз күнделікті өмірде қолданамыз:
1.Жалпы сұрақ (general question yesno question). Егер біз жалпы, негізгі ақпаратты білгіміз келсе, оны қолданамыз:
Will you buy my hair? (O.Henry)
2.Арнайы сұрақ (special question, wh‒question). Біз бұл сұрақты белгілі бір, нақты ақпаратты білу қажет болған кезде қоямыз:
What are we going to do about a hoss for you, Bob? (O.Henry)
3.Альтернатив сұрақ (Alternative questions) Бұл сұрақ сұхбаттасушыға екі балама нұсқаны таңдауды ұсынған кезде қолданылады:
You couldn't find the workbook or you found it and didn't make it? (O.Henry)
4.Ілмекті сұрақ (tag question). Бұл сұрақты қою арқылы сіз кейбір ақпаратты растағыңыз немесе жоққа шығарғыңыз келеді:
By jingoes, we made a haul, didn't we? (O.Henry)
Алдағы тарауларда олардың әрқайсысына жеке жеке тоқталамыз.
Сұраулы сөйлемдердің барлық тіл біліміне тән бір қызметі бар, яғни сұраулы сөйлем жауап алу мақсатымен айтылған сөйлем. Алайда, одан басқа сұраулы сөйлем ақпарат беру үшін, пікір білдіру үшін жұмсалып, түрлі коммуникативтік қызмет атқарады.
Зерттеудің өзектілігі. Орыс жазушысы В.Пелевиц сұрақты адамнан адамға жіберетін түсінік көпірі деп атауға болады деп сұраулы сөйлем туралы өз пікірін қалдырған. Сұрақты таным процесінің бірінші, бастапқы бөлімі ретінде алсақ қателеспейміз. Ғалым К. Ахановтың сөзімен айтқанда, Сұраулы сөйлем коммуникативті қызметі жағынан басқа бір хабардың келіп тууын қажет ететін хабар болып саналады [2, 209]. Сұраулы сөйлем басқадан жауап алу, тыңдаушының ой-пікірін білу мақсатымен айтылады.
Қазіргі таңда елімізде ағылшын тілінің қажеттілігі артуда, яғни ағылшын тілін игерген азаматтарға сұраныс артуда. Бұл қоғамның жаңаруына, мемлекеттің өсуіне үлесін қосады.
Сөйлем түрлерінің ішінде қоғамда адамның өз ойын, таным-білімін дұрыс жеткізуінде сұраулы сөйлемнің орны ерекше. Алайда білім ордаларында, жоғарғы оқу орындарында бұл тақырыпты оқыту барысында екі тілдегі сұраулы сөйлемдердің айырмашылығын ескермейді, яғни жеке-жеке оқытады, бірақ менің мамандығымның мақсатының бірі екі тілді салыстыра оқыту. Ағылшын тілі мен ана тіліміздегі сұраулы сөйлемдерді салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастықтарын аңғару.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілі және ағылшын тіліндегі сұраулы сөйлемдердің зерттелуін қарастырып олардың ерекшеліктерін, мағыналық түрлерін салыстыру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты:
Сөйлемнің зерттелуін қарастыру;
Сұраулы сөйлемге анықтама беру;
Екі тілдегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктерін, олардың коммуникативтік қызметін анықтап, екі тілдегі сұрақты білдіру амалдарын салыстыру.;
Осы сөйлемдердің құрылымының ерекшеліктерін, семантикалық реңктерін, интонациясын, ондағы сөздердің ретін талдау және сипаттау;
Олардың мәнін көрсету.
Осы мақсатқа жету барысында, бірнеше міндеттерді шешу көзделеді:
Сөйлемге анықтама беру және оның рөлін көрсету;
Сұраулы сөйлемдердің негізгі түрлеріне жүйелік сипаттама беру;
Сұраулы сөйлемнің әр түрінің ерекшеліктерін зерттеу;
Әр түрді белгілі бір контексте қолдану ерекшеліктерін талдау;
Екі тілдегі сұраулы сөйлем туралы айтылған пікірлерді қарастырып, саралап, сол еңбектерге шолу жасай отырып, сұраулы сөйлемнің формалары мен тәсілдерін анықтау.
Екі тілдегі грамматикалық сипатын анықтау.
Қазіргі кездегі екі тілдегі сұраулы сөйлемнің қызметін анықтау.
Сұраулы сөйлемдердің түрлерін анықтап, сұраулы сөздерді топтарға жіктеп қарастыру.
Алдыңғы міндеттерді орындау арқылы, екі тілдегі сұраулы сөйлемді салыстыру.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазіргі жаңартылған оқу-білім жүйесінде үш тілділік қалыптасуына орай, тіл білімінің грамматикасын да екі тілде салыстырып оқыту ыңғайлы әрі тиімді тәсіл. Дипломдық жұмыста берілген оқыту әдістемесі тіл үйренушілерге осы тақырыпты меңгеруде тиімді рөл атқарады.
Диплом жұмысының құрылысы. Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі 4 бөлім және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер және қосымша көркем әдебиеттер тізімі берілген. Негізгі бөлімнің әрбір тарауы тараушалардан және қорытындылардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыстың мақсаты, міндеті, өзектілігі, маңыздылығы берілген.
Дипломдық жұмыстың негізгі бөлімінде сөйлемнің зерттелуі, сұраулы сөйлемнің жасалуы, екі тілдегі сұраулы сөйлемді салыстыру және оны оқыту әдістемесі туралы айтылады.
Қорытындыда зерттеуді түйіндеп, соңғы нүктесі қойылады.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі сұраулы сөйлемнің зерттелуі
1.1. Сөйлемге жаңаша көзқарас
Синтаксис саласындағы басты зерттеу объектілерінің бірі - сөйлем. Сөйлем-коммуникативтік функция. Себебі әрбір қарым-қатынас сөйлем арқылы іске асады, тілдің басқа элементтерінің ешқайсысы бұл қызметті іске асыра алмайды. Яғни қарым-қатынас барысында адам өзінің ойын, сезімін, эмоциясын сөйлеу арқылы білдіреді және басқаларда сөйлем арқылы оның көңіл-күйін, ішіндегі ойын біле алады.
Қазақ тілінде сөйлем туралы өз пікірін айтып, анықтама берген зерттеушілер өте көп. Жай сөйлем синтаксисі жөнінде А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанұлы, Н.Сауранбаев, С. Жиенбаев, М. Балақаев зерттеулерімен нығая түскен жай сөйлем синтаксисі саласында Р. Әмір, Т. Сайрамбаев еңбектерімен орныға түскендігін айтпай кетуге болмас. Мысалы, қазақ тілі білімінде синтаксис саласының негізін қалаған басты еңбек болып Ахмет Байтұрсынұлының Тіл тағылымы саналады. Ахмет Байтұрсынұлының 1992 жылы жазылған Тіл тағылымы - қазақ тілі оқу-ағартуға қатысты еңбектері атты еңбегіндегі сөйлем жүйесі мен түрлері тақырыптарына арналған Тіл-құрал бөлімінде жай сөйлемнің түрлері олардың қызметі туралы жазылған. Ахмет Байтұрсынов ең бірінші сөйлем жүйесіне тоқталып,: Сөйлем дегеніміз- сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп, қиындастырады. Қыры келетін сөздер тұрған күйінде алса да, қиындаса қалады. Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын келтіреміз... ауыздан шыққан сөздердің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады. ...Сөйлем ішіндегі сөздердің басын түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғатынан шыққан түрлі заңдар, тәртіптер бар [13] деп өз пікірін білдірген. Ахмет Байтұрсынұлы сөйлемдерді айтылу түрлеріне қарай 1) сұраулы сөйлем, 2) лепті сөйлем, 3) тілекті сөйлем, 4) жай сөйлем деп төртке бөлсе, Құдайберген Жұбанов қандай сазбен айтылатынына қарай сөйлемді үш түрге бөлген. 1) хабар сазды сөйлем. 2) сұрау сазды сөйлем, 3) леп сазды сөйлем деп бөлген. Соның ішінде хабар сазды сөйлем болған, болып жатқан, немесе болашақ оқиғалардың жайын хабарлай сөйленген болса, сөйлем хабар сазды болады. Мысалы:
Хабар сазды сөйлем: он жылдықты екеуі бірге бітірді, бірге бітірді де, бірдей жұмысқа қалды. (О.Бөкей)
Сол жылы күзде тойдың ырымын жасап, қосылып, тұңғыш ұлын тауып та үлгерді. (О.Бөкей)
Қойшы бүгін тосын түсініс пайда болғандай өзін бөтенше сезінді. (О. Бөкей)
Ала көлеңке орман арасында түннің жарымына дейін әңгімелесіп тұрдық. (О.Бөкей)
Жұмысшылар шырт ұйқыда, тек қана Құмырай ояу, теріс қарап дорбасын ақтарып, тамақ жеп отыр екен, маған алая қарады да, ұрлығының үстіне түсіп қалғанымды жақтырмағандай, оны- мұнысын жасыра қойды. (О.Бөкей)
Сұрау сазды сөйлем: Айтшы айғыр болып көрдің бе? Әлде, үйірге қарап, арқырап бір кісіне алмай, тай кезіңнен тартылып кеттің бе? Әлде, сенің де көкейіңді мұғалима қыз елес беріп жүр ме? (О.Бөкей)
-Алыстағы баласы жаманаттан аман ба екен?
-Мұғалім қызы қайда?(О.Бөкей)
Тілекті сөйлем: Ей, торы шолақ, бері қара! (О.Бөкей)
Айт, айт жаныңның барында! (О.Бөкей)
Леп сазды сөйлем: Дүниедегі ең жаман нәрсе, ең жиіркенішті нәрсе - алдау! (О.Бөкей)
Онда мен өлгенім, ал өлгенім - әлемнен әділдік таба алмағаным, әлеми дүниеде тірі пендеге сенбегенім! (О.Бөкей)
Анық-қанығын білмей тұрып оттама! (О.Бөкей)
Енді ойлаймын, әлемдегі ең қажырлы, шыдамы берік, жаны сірне тек қана әйелдер! (О.Бөкей)
Шыдау керек! Шіркін-ай, басымды ұстап, қолтығымнан демер тірі жан табылмады-ау! (О.Бөкей)
Құдайберген Жұбанов жай сөйлемдер туралы зерттеген. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер кітабында сағат санына бөліп ереже беріп кеткен. Ғалым осы еңбегінде:
Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да, аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Балалар бүгін ... деп айта түсіп, сөзді осымен үзе қойсақ, балалар жайындағы айтпақ ойымыз аяқталмай қалған болады. Ал, балалар бүгін ойнады десек, онда айтатын ойымыз түгенделіп, әңгіме түсінікті болады - дейді [14, 38].
7-сыныпқа арналған Синтаксистік программы деген бөлімге 84 сағат бөліп, соның ішінде 18 сағатын жай сөйлемге арнаған. Бұл зерттеуде ғалым жай сөйлемге берілген тақырыптарды бөліп, қарастырған [14,390].
Одан әрі Сөйлем жүйесінің бастауыш білім деп аталып параграфтармен тақырыптар берілген, бұл бөлімде автор сөйлем түрлеріне, бөлшектеріне тоқталады, соның ішінде сөйлемнің сазына ереже беріліп, сөйлем түрлі сазбен айтылады. Қандай сазбен айтылатынына қарай, сөйлем үш түрлі болады:
1.Хабар сазды сөйлем.
2. Сұрау сазды сөйлем.
3. Леп сазды сөйлем - деп топтастырып, әрқайсысына жеке - жеке анықтама береді [14, 52].
Сөйлем - бұл логикалық интонациямен, эмоционалды бояумен және грамматикалық нормалармен қоршалған ойлардың құрылымы. Кез -- келген анықтамалықтар айтқандай, сөйлем-бұл толық ойды білдіретін және сөйлеудің тәуелсіз бірлігі болып табылатын сөздердің тіркесімі.
Ағылшын грамматикасында сөйлемнің құрылымы дегеніміз - сөйлемдегі сөздердің, сөз тіркестерінің және сөйлемдердің орналасуы. Сөйлемнің грамматикалық қызметі немесе мағынасы осы құрылымдық ұйымға байланысты, оны синтаксистік немесе синтаксистік құрылым деп те атайды.
Қазіргі ағылшын тілінің грамматикалық құрылымын зерттеудің өзектілігі өте зор, өйткені шет тілінің құрылымын түсіну оны зерттеудегі ең маңызды аспектілердің бірі болып табылады. Бұл аспектідегі барлық тілдер бір-бірінен ерекшеленеді. Кез-келген шет тілін үйрену барысында ауызша және жазбаша тілде көптеген қателіктерге тап боламыз, өйткені тіл үйренушілерге оның құрылымы негізінде қалыптасқан ана тілінің стереотиптерінен бас тарту және зерттелетін тіл құрылымының барлық заңдылықтарын толығымен қабылдау өте қиын.
Сөйлем синтаксистік үлгіге сәйкес сөздер мен сөз тіркестерінен тұратын және айтылымның контекстік-салыстырмалы мақсатымен ерекшеленетін тілдің ажырамас бірлік бірлігі. Сөйлем коммуникативті бірлік болып табылады, сондықтан оны жіктеудің негізгі негізі коммуникативті принцип болып табылады -- сөйлемдегі белгілі бір сөйлемнің қызметі мен мақсаты. Сондай-ақ, дәстүрлі грамматикада сіз мәлімдеменің мақсаты сияқты принципті таба аласыз.
Әр халықтың өзіндік қарым-қатынас нормалары мен әдет-ғұрыптары бар. Белгілі бір ұлттық қарым-қатынас стилі белгілі бір ұлттың барлық өкілдеріне тән болмауы мүмкін, бірақ әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдар арасындағы қарым-қатынасты сәтті жүзеге асыру үшін сөйлеушінің қарым-қатынас стилінің кейбір ұлттық ерекшеліктерін және оның мәдени құндылықтарын білу қажет. Ағылшын тілді әлем өкілдері үшін негізгі мәдени құндылықтардың бірі-өмірге оң көзқарас, позитивті ойлау деп аталады. Бұл көзқарас протестанттық дүниетанымға тән және адамдарға оптимистік көзқарас пен мейірімді қатынасты қамтиды.
Джеймс Р.Хурфорд өзінің Грамматиканың шығу тегі: Эволюция II тіліндегі еңбегінде Сөйлемнің грамматикалық құрылымы - бұл мақсатпен, бағдарлаушы үшін фонетикалық мақсатпен және тыңдаушы үшін семантикалық мақсатпен жүретін жол. Адамдар сөйлеуді құруға қатысатын күрделі иерархиялық ұйымдастырылған процестер арқылы өте жылдам өтуге болатын ерекше қабілетке ие. Синтаксисттер сөйлемдердің құрылымын құрғанда, олар осы процестерге ыңғайлы және тиісті стенографияны қолданады.Тіл білімінің сөйлем құрылымы туралы жазуы - бұл туындайтын және түсіндіру процестеріне тән бір-біріне сәйкес келетін суреттердің абстрактілі жиынтығы деген анықтама беріп өткен.
Тіл білімінде сөйлем (sentence) осы бірлікке минималды мәлімдеме (қайта жариялау) ретінде, атап айтқанда, көмекші-экспоненциалды құрылым ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін құрылыммен белгіленген тілдік бірлік деп аталады.
Cөйлемнің белгілері:
Сөйлем-бұл тілдің бірлігі, бірақ берілген тіл бірлігіне минималды, яғни минималды сөйлеу өнімі ретінде қолдануға мүмкіндік беретін құрылыммен сипатталатын бірлік;
Сөйлемде өзін-өзі пайдалану мүмкіндігінің тілдік баламасын беретін құрылым көмекші-предикаттық құрылым (субъективті-предикаттық құрылым) болып табылады . Дәл осы құрылым сөйлемге салыстырмалы тәуелсіздік береді, ол сөйлеу өнімінің минимумы ретінде өзін-өзі пайдалану қабілетінде көрінеді;
Субъективті-предикаттық құрылым сөйлемді сөйлеуде өз бетінше пайдалануға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік әрдайым жүзеге асырыла бермейді: сөйлем үлкен құрылымдардың құрамына енуі мүмкін ("күрделі сөйлемдер") және осылайша өз тәуелсіздігін жоғалтады және кем дегенде сөйлеу қарым-қатынасын емес, үлкен тұжырымның бөлігі ретінде әрекет етеді. Алайда, бұл ұсыныс сөйлем болуды тоқтатпайды, өйткені оның субъективті-предикаттық құрылымы сақталады.
Сөйлем сөйлеуде коммуникацияның минималды бірлігі, хабарлама бірлігі ретінде қолданылады; кез-келген сөйлем бір нәрсені хабарлайды - бір нәрсені растайды немесе жоққа шығарады, бірдеңе туралы сұрайды немесе тыңдаушыны (оқушыны) сол немесе басқа әрекетті орындауға итермелейді. Сондықтан ешқандай хабарламасы жоқ, яғни ақпаратты беруге арналмаған сөйлеу туындыларын (мәлімдемелерін) сөйлемдер қатарына жатқызуға болмайды. Сөйлемдердің бұл түрлеріне мыналар жатады:
Шылаулар, мысалы: Ah! Oh! Hullo! Bang! Alas! Cock-a-doodle-doo! etc.;
Сыпайылық формулалары, мысалы: сәлемдесу-Good morning; How do you do; etc.; қоштасу-Good-bye; So long; құттықтау-A merry Christmas; A happy New Year; Many happy returns; etc.; ризашылық -Thank you; т.с.с.
Өзара байланыс та, сыпайылық формуласы да, үндеудің өзі де ақпаратты беруге арналмаған; біз олардан алатын ақпарат мәлімдеменің тікелей мазмұнынан емес, бірқатар тұжырымдардың нәтижесінде алынады. Сөйлемге жатпайтын , айтылған сөздердің типтері предикативті құрылымға ие емес.
Сөйлем, кез-келген басқа маңызды тіл бірлігі сияқты, формада болады. Тілдің басқа маңызды бірліктері сияқты, ана тілінде сөйлейтіндердің назары әдетте сөйлем түрінде жазылмайды, сондықтан оның болуы сөйлемдердің әртүрлі коммуникативті түрлерін сипаттайтын интонацияның қарама-қайшылығына негізделген мазмұн сияқты айқын көрінбейді.
Дәстүрлі грамматикада сөйлем құрылымының төрт негізгі түрі - жай сөйлем, құрмалас сөйлем, күрделі сөйлем және күрделі құрмалас сөйлем.
Қазіргі уақытта сөйлемдерді оқыту жүйесі қазіргі ағылшын тілінің жаңадан құрылған және аз зерттелген саласы болып табылады. Ағылшын тіліндегі жай сөйлемнің құрылымдық түрлерін зерттеу ерекше қызығушылық тудырады, өйткені сөйлеу кезінде және жалпы қолданыста жай сөйлемдер көп қолданылады. Олар күрделі сөйлемдердің құрамына кіреді, фразеологиялық бірліктерді, әртүрлі сөйлеу айналымдарын құрайды. Жай сөйлемнің құрылымдық түрлерін зерттеу қазіргі лингвистика ғылымымен байланысты салаларының дамуына айтарлықтай үлес қоса алады.
Ағылшын тілінде сөйлемдер мақсатына қарай 3ке бөлінеді:
* Хабарлы
* Сұраулы
* Лепті (Бұйрықты).
Мысалы:
I like this fine. (O. Henry)
I want some more gravy (O. Henry)
That boy had Bill terrorized from the start (O. Henry) - баяндау мақұлдау сөйлемі.
We weren't afraid he`d run away (O. Henry)
I wasn't nervous or afraid; but I sat up and lit my pipe and leaned against a rock (O. Henry)
He don't seem to be much of a home body (O. Henry) - баяндау теріс сөйлем.
Have you got a gun about you, Sam? (O. Henry)
Isn't it a dandy, Jim? (O. Henry)
Eight dollars a week or a million a year - what is the difference? (O. Henry) - сұраулы сөйлем.
My hair grows so fast, Jim! (O. Henry)
If you mean to shoot - shoot, you blackhearted son of a tarantula! (O. Henry)
I hates to do it - but if anybody seen me let it pass! (O. Henry) - лепті (бұйрықты) сөйлем.
Сөйлем түрін сөздердің реті бойынша, сөйлемнің сипаты бойынша анықтауға болады. Хабарлы сөйлемінде ол келесідей болады: бастауыш - (көмекші етістік) - баяндауыш - (сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері).
Ерекшелік-the is, there are айналымдарын қолданатын сөйлемдер: олар инверсияны пайдаланады.
1. A flower is in the vase (гүл вазада) - сөздердің дұрыс тәртібі.
2. The is a flower in the vase (вазада гүл бар) - Бастауыш пен баяндауыштың орыны ауыстырылды.
Сұраулы сөйлемде сөздердің реті келесідей: көмекші етістік -бастауыш-баяндауыш - (қалған сөйлем мүшелері).
Don't you like me just as well, anyhow? (O. Henry)
Хабарлы сөйлем- болымсызболымды етістік (tag questions)
I`m me without my hair, ain`t I ? (O. Henry)
Сұрау есімдігі - to be - бастауыш - баяндауыш - қалған сөйлем мүшелері
What is it, Peabody? (O. Henry)
Лепті сөйлемдер әртүрлі құрылымдармен ерекшеленеді. Олар тек іс-әрекетке бұйрық беретін баяндауыштан (етістіктен) тұруы мүмкін, сұрақ-сұрау түрінде құрылуы және растауды талап ететін сөйлем болуы мүмкін.
Мысалы:
1. All right! (O. Henry)- ынталандырушы сөйлем тек баяндауыштан тұрады.
2. Lets not miss this chance! (O. Henry) - сұрақ-өтініш.
3. Cut away! (O. Henry)- "классикалық" бұйрықты сөйлем.
Ағылшын тіліндегі кез келген сөйлем леп белгісі болуы мүмкін. Оны интонациялық түрде бөліп көрсету жеткілікті.
Сөйлемдер бір-бірінен тек мазмұнымен ғана емес, не туралы, қандай ойды білдіріп тұрғанымен де ерекшеленеді. Сөйлемдердің көмегімен біз өз ойларымыз бен сезімдерімізді білдіреміз, бір-бірімізге сұрақтармен, өтініштермен және тілектермен жүгінеміз. Сөйлем коммуникативті функцияны орындайды және интонациялық және семантикалық толықтығымен сипатталады. Әр сөйлем белгілі бір мақсатпен бір нәрсе туралы хабарлайды. Хабарламаның мақсаты, сөйлемнің не туралы айтылатынын, қандай интонациямен, дауыстың жоғарылауымен немесе төмендеуімен көрсетіледі.
1.2. Сұраулық категориясының зерттелуі
Сұраулық категориясы тілдегі ең қиын құбылыстардың бірі. Бұл тақырыпты логика, философия және тіл біліміне қатысты барлық ғылым салалары, зерттесе де бұл тақырып әлі толықтай ашылмады. Алайда, ғалымдар оның таным процесі үшін маңыздылығын мойындап, сұрақ категориясын зерттеуді жалғастыруда. Сұрақ мәселесін алғаш қарастырып бастаған антикалық ойшыл- Протагор және ол сөйлеуді төрт түрге бөлген: өтініш, сұрақ, жауап және бұйрық.
Берковтың пікірі бойынша ... сұрақтар барлық жағдайда белгісіздік, ойдың толық еместігі, білмеушіліктен білуге, бірдеңені білуден толық, әрі нақты білімге қарай ойдың қозғалысын көрсетеді.[5] Яғни, сұрақ белгілі бір пікірдің тууына негіз бола отырып, жаңа білімнің пайда болуына себепші болады.
Лингвистика ғылымы сұрау категориясын зерттеу барысында синтаксис, коммуникация, функцоналды-грамматикалық зерттеулер теорияларын негізге алады. Ал сұраулық мәселелеріндегі интонацияларды фонолог немесе фонетист ғалымдар айналысады.
К признакам вопросительного предложения обычно относят наличие в нем специальных слов (частиц, союзов), определенного словорасположения и особенно специфической интонации. Под вопросом разумеют одни из видов цели сообщения, а именно, побуждение собеседника ответить на обращенную к нему речь. [4.88].
ІІ Рестанның пікірінше сұрақ дүние жүзінің барлық тілдеріне ортақ функционалды рөл атқарады. Сондай- ақ сұрақтың формасы, автордың көрсетуінше, не универсальна, так как не все языки распологают одними и теми же средствами выражения категории вопросительности [6.28].
Сұраулы сөйлем қазіргі уақытта белгісіз белгілі бір ақпаратты сұрауды немесе бұрыннан бар ақпаратты растауды мақсат етеді. Егер ынталандырушы сөйлем әрекетті, сұраулы -- жауапты, нақты ақпаратты талап етсе. Олардың құрылымы бойынша, жоғарыда айтылғандай, сұраулы сөйлемдер баяндау сөйлемдерінің негізін алады. Сұраулы сөйлемдердің толық грамматикалық толықтығы үшін мыналар да үлкен маңызға ие: сұраулы интонация (жалпы сұрақтар үшін көтеріліп, арнайы сұрақтар үшін төмендейді), сөздердің реті (бұл ағылшын тілі үшін ерекше маңызға ие, оның құрылымы баяндау сөйлемінің сұраулы сөйлемге тек интонацияға айналуын шектемейді, бұл тек ауызекі сөйлеуде рұқсат етіледі), сұраулы сөздер (what, who, which, why, how, when, where, etc) нақты ақпаратты анықтауға бағытталған арнайы мәселелерді құру үшін қажет. Коммуникативті мағыналардың кеңдігі сұраулы сөйлемге өзінің негізгі функциясын -- ақпарат сұрауын орындауға ғана емес, сонымен қатар маңызды ойды бөліп көрсету, мәселені тұжырымдау, күмән, белгісіздік немесе надандық білдіру, назар аудару және тағы басқалар сияқты мағыналарды білдіруге мүмкіндік береді.
Тілдік құбылыстарды зерттеуде ең маңызды, алғашқы шарты фактілерді топтап, классификациялау. Сондықтан сұраулы сөйлемнің басқа сөйлемдер арасындағы орны және оның түрлері жайлы айқындау қажет.
Қазір тіл білімінде, сұраулы сөйлемге тек жауап алу мақсатында айтылған сөйлем деген анықтама береді. Мысалы, Ғ. Қалиевтің Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі еңбегінде сұраулы сөйлем- басқа біреуден жауап алу мақсатымен айтылатын сөйлем [7.316] деп берілген.
Бұл тұжырымның анықтығына көз жеткізу үшін, алдымен сұраулы сөйлем мен сұрақтың ара-жігін ашып алу қажет. Сұраулы сөйлемдердің бірнеше түрі бар, әдетте олар бір-бірінен жазылу тәсілімен, тональділігімен, жауап беруімен ерекшеленеді немесе сұраулы сөйлемнің белгілерін алып қарасақ, олар: сұраулық шылаулары, сұраулық интонация, орын тәртібі. Ал, сұрақ деп коммуникация барысында әңгімелесуші жауап беруге түрткі болуын айтады. Нәтижесінде, біз екеуінің айырмашылығын анықтап, сұраулы сөйлемнің әр кезде сұрақ мағынасына ие бола бермейтінің аңғарамыз. Осындай сұраулы сөйлемге тән барлық белгілерге ие, алайда әңгімелесушіден ешқандай жауап алуды қажет етпейтін сұраулы сөйлемді- риторикалық сұраулы сөйлем деп атайды. Мұндай жағдайлар грамматикалық оқулықтарда факт ретінде ғана аталады.
Осы тұжырым бойынша сұраулы сөйлемдер тілдік құбылыста көптеген мәселелер туындататынын байқауға болады. Мысалы, кез келген сөйлемде бір ғана сөз сұраулық интонациямен айтылса, сөйлем толығымен сұраулы сөйлемге айналады. Бірақ, күрделі сөйлемнің бір компоненті хабарлы интонациямен айтылса, ал екінші компоненті сұраулы интонация болса, онда бұл сөйлем екі мағынаның бірігуі болып табылады. Мысалы, Саңырау емеспін, неге бақырасың? (О.Бөкей) Өңің бұзылып кетті ғой, не болды? (О.Бөкей) Кіндігін мен кестім, сенесің бе? (О.Бөкей) Бұл сөйлемдерде бірінші компонент хабарлы сөйлем, ал екінші сөйлем сұраулы сөйлем. Алда, жарығым ай, атаңа айтсаң қайтеді, ә? (М.Мағауин) Құдай-ай, бүгін саған не көрінді, ә? (О.Бөкей) Осы сөйлемде ә мүшесі сұраулық интонацияға ие болып тұр, дегенмен алдыңғы компоненті жауап беруді көздеп тұрса, ал соңғы компонент жауап беруді, келісімді я қарсы пікірді білдіреді. А-а! Қорқамысың? Жарайды жалынбай-ақ қой. (М.Мағауин) Ойлай бергеннен келер пайда не бірақ? Мүмкін оның өмірі менен гөрі жеңілдеу шығар. (О.Бөкей) бірінші компонент сұраулы интонациямен айтылса да, ол жауап беруді қажет етпей тұр.
Сөз тәртібінің синтаксистік категориясы сөйлемнің негізгі мүшелерінің-субъект пен предикаттың орналасуымен анықталады. Ағылшын тілінде іс аяқталуының дамыған жүйесі болмаған жағдайда, сөздердің бекітілген, "қатты" тәртібі, ең алдымен, сөйлемдегі сөздердің әртүрлі синтаксистік функцияларын орнатудың маңызды мәселесін шешеді. Сөз тәртібінің бұл грамматикалық мәні орта ағылшын кезеңінде флексиялардың бұзылуымен байланысты морфологиялық өзгерістер нәтижесінде орнықты. Бұл сөз тәртібінің логикалық-грамматикалық функциясының қалыптасқан басымдығын анықтаған орта ағылшын кезеңіндегі флексиялардың жойылуы .
Ағылшын тілінің нормативтік грамматикаларында дәстүрлі түрде тура (субъект+предикат) және кері (предикат+субъект) сөз реті; бұл жағдайда сөздердің кері реті әдетте инверсия деп аталады. Орыс тіл біліміндегі субъект+предикат схемасымен байланысты және баяндау құрылымдарына бекітілген сөздердің тікелей тәртібі термині шетелдік Лингвистикада канондық (canonical word order) терминіне сәйкес келеді. Бұл тақырып+етістік+Объект схемасына сәйкес келетін сөздердің реті (SVO (Subject+Verb+Object)). Бұл ретте инверсия ұғымына көптеген шетелдік зерттеушілер there бар конструкцияларды және субъектінің алдындағы позициядағы көмекші етістігі бар сұрақтарды қоспайды. Мысалы, Дж. М. Грин инверсияның келесі анықтамасын береді: "инверсия деп біз субъект (субъект) етістіктің бір бөлігін немесе толық фразасын ұстанатын баяндау құрылымдарын түсінеміз". Көмекші етістікпен инверсияларды алып тастау (auxiliary inversions) бұл түрдің бірқатар семантикалық және синтаксистік айырмашылықтары бар екендігіне негізделген.
Негізгі мүшелердің (субъект+предикат немесе предикат+субъект) жүруінің тек екі мүмкін нұсқасы бар екендігіне сүйене отырып, сұрақ туындайды: белгіленген екі нұсқаның бірін қазіргі ағылшын тілінің нормасы деп санау керек пе, ал қалған барлық жағдайлар нормадан ауытқу (инверсия) немесе сөздердің нормативтік тәртібі ұсыныстың әрбір нақты түрі үшін орнатылуы керек пе?]. Дәстүрлі көзқарас бойынша сұраулы сөйлем негізінің сөз тәртібі өз анықтамасы бойынша нормативті емес, инверсивті деп танылады.
Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, сөйлемдердің әртүрлі коммуникативті түрлеріне байланысты инверсия ұғымын нақтылау қажет. Т. к. Уварова: "инверсияны осы коммуникативті типтегі сөздердің негізгі түріне қатысты өзгертілген реті деп санау керекұсыныстар" Белгілі филолог-германист Б.А. Ильиш ұқсас көзқарасты ұстанады, оның пікірінше, хабарлы және сұраулы сөйлемдерді ажырату (қарама-қарсы қою) керек. Сонымен, хабарлы сөйлеміндегі мүшелердің қалыпты тәртібі субъект плюс предикат болып саналады, бірақ сұраулы сөйлемдегі әдеттегі, қалыпты тәртіп предикат плюс субъект моделі болады. Осылайша, ағылшын тілінде сұраулы сөйлемнің негізгі мүшелерінің инверсиясы оның грамматикалық құрылымының талаптарынан туындайды және оны норма деп санау керек. Сұрақ құрылымдарындағы ұсыныстың негізгі мүшелерінің инверсивті тәртібінен кез-келген ауытқулар осындай жағдайлардың функционалдық маңыздылығын талдауға және зерттеуге жатады.
Айтылған ескертулерге қарамастан, отандық және шетелдік лингвистикада хабарлы сөйлемдерінің сөздерінің тікелей тәртібіне бағытталған дәстүрлі терминология сақталады. Сұраулы сөйлемге келетін болсақ, инверсияның екі түрі ерекшеленеді: толық және ішінара. Сұраулы сөйлемдердегі субъектіге жеке (көмекші) етістіктердің алдындағы жағдайлар ішінара инверсия ретінде анықталады. Инверсияның толық (толық инверсия) және ішінара (субъект-ауксилиария, жартылай инверсия) болып бөлінуі шетелдік тілтанушылардың еңбектерінде де байқалады. Сұраулы сөйлемдердегі толық инверсия предикат to be етістігімен көрсетілген конструкциялармен шектеледі. Сөздердің инверсивті реті барлық прономиналды сұрақ конструкцияларында байқалады, тек сұрақ сөзі субъект немесе субъектіге анықтама болған жағдайларды қоспағанда .
Сұраулы сөйлемнің сөз тәртібін бұзудың көптеген жағдайлары эллипсис болып табылады. Нөлдік синтаксистік форма-сөйлемнің айқын құрамындағы белгілі бір мүшенің маңызды болмауы. Факультативті нөлдік форма-сөйлеу тізбегіндегі грамматикалық құрылымның азаюының нәтижесі. "Берілген трансформацияда сыртқы және ішкі құрылымның диалектикалық бөлінуі жүреді: сыртқы жағы қысқарады, ал ішкі, семантикалық, өседі". Нөлдік формалардың функционалдық маңыздылығын талдау кезінде толық емес сөйлемде сөйлемнің белгілі бір мүшелерінің болмауы қарым-қатынас жүретін жағдайларды сипаттайды немесе сөйлеу экономикасының салдары болып табылады, қайталанатын синтаксистік элементтер алынып тасталатын сөйлеу нормасы. Коммуниканттардың толық емес сөйлемдерді қолдануына диалогтық форма, байланыс, бейресми қарым-қатынас, уақыт тапшылығы сияқты жағдайдың компоненттері тікелей әсер етеді.
Көбінесе эллипсисте біз оқырманға немесе байланыс серіктесіне эмоционалды әсер ету үшін стилистикалық себептерге байланысты болмаумен емес, бас тартумен айналысамыз. Сөз тәртібі, эллипсис, парцелляция, сұраулы конструкциялар, экспрессивті ынталандырушы сөйлемдер мәлімдеменің экспрессивтілігін жасау құралы ретінде қарастырылуы керек.
Логика мен грамматикалық оқулықтардың көбінде хабарлы сөйлем пікір білдіреді, ал басқа бұйрықты және сұраулы сөйлемдерде ешқандайда пікір жоқ деген тұжырымдамалар кездеседі. Оған негіз қылып Аристотель концепциясындағы кез келген лебіз бірдеңені білдіреді, бірақ кез келген пікір білдірмейді деген пікірін алып отыр. Яғни сұрақ немесе өтініш- лебіз, бірақ олар пікір де, қайшы пікір де білдірмейді, сондықтан онда шындық та өтірік те жоқ. [4]
Алайда Сұраулы сөйлем кей жағдайларда пікірге жақын, оларды екі форманың да хабарды білдіруі, екеуінің де (сұрақ та, пікір де) сөйлемге ұласатыны біріктіреді. Дегенмен сұрақ- ол сұрақ, ал пікір- пікір болып қалады деп П.С Попов өзінің қарсы пікірін айтты. Автор соңында пікір шындықты білдіреді, ал егер біз сол шындық туралы сұрасақ, ол шындықтың ұшығы жоқ сұраққа айналады деп қорытындылады.[8.18]
Әр түрлі теорияларды, атап айтқанда сөйлеу актілері теориясын ескере отырып, сұрақтың жалғыз мақсаты ақпарат сұрау деген дәстүрлі пікір жаңа көзқарастармен толықтырылады. Көптеген зерттеушілер сұрақтарды Директивті сөйлеу әрекеттерінің бір түрі ретінде қарастыра бастады. Нәтижесінде директивалық актілер тікелей және жанама болып бөліне бастады.
80 жылдары Русская грамматика еңбегінде сұраулы сөйлемдер коммуникативтік жағынан сұраулы және сұраулы емес болып бөлді. Егерде ережесіне сүйенетін болсақ хабардың, коммуникативтік тапсырманың мақсатына қарай айырмашылық мынада- сұраулы емес сөйлемдердің өзінде адресатқа бағатталған хабарлама болады, сөйлеуші (немесе жазушы) белгілі бір ақпаратқа ие болады да оны басқа біреуге айтады: ол немесе талабын білдіреді. Сұраулы сөйлемдердің бірінші қызметі - хабарламаны іздеу болып табылады: сөйлеуші басқа біреуден ақпаратты білгісі келетінін білдіреді [9]
Қандай да бір сөйлемнің мақсаты (мейлі ол етістікті немесе есімді сөйлем болсын) - айтушының түрлі мақсаттан туындаған хабарын жеткізу. Ол өз бойында шындық болмыс жағдаяты туралы ақпарат, я болмаса бір нәрсе туралы сұрақ немесе сөйлесу барысына қатысушы екінші тұлғаны іске қосу мақсатын қамтуы мүмкін. Соның нәтижесінде сөйлем: хабарлы, сұраулы және бұйрықты сөйлемдер сияқты функционалды типтерге бөлінеді. Сөйлемдер адамның қажетін өтеу үшін түрлі мақсатта жұмсалады. Айтушы (сөйлеуші) тыңдаушыға бір нәрсенің жайы туралы баяндауы немесе өзін қызықтырған мәселе жайында сұрауы, я болмаса өтініш, тілегін (бұйрық) білдіруі мүмкін. Сондықтан сөйлемнің қандай мақсатта жұмсалуына қарай үш үлкен топқа бөліп қарастырамыз: хабарлы, сұраулы және бұйрықты. Осы сөйлемдердің барлығы түрлі эмоциональдық реңкте жұмсалып, лепті (айтылу сазына қарай леп сазды) сөйлем бола береді.
Қазақ тіл білімі тарихында сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай бөлуде түрлі көзқарас болғаны белгілі. Мәселен, А. Байтұрсынұлы сөйлемді сұраулы, лепті, тілекті, жай сөйлем деп төртке бөліп қарастырады [13. 297-300б]. Әрине, бұл жерде автордың берген анықтамасы мен келтірген мысалдарына қарап, тілекті сөйлемдердің бұйрықты, жай сөйлемнің қазіргі хабарлы сөйлемдер екендігін байқаймыз.
Қ. Жұбанов, Х. Арғынов, Ә. Хасеновтер сөйлемді айтылу сазына қарай қарай үшке: 1) хабарлы; 2) сұраулы; 3) лепті деп бөледі [14, 15, 16]. Мұнда лепті сөйлем мен бұйрықты сөйлемнің ара жігі ажыратылмай, екеуін қосып бір-ақ леп сазды сөйлем деген атаумен атаған.
С. Аманжоловтың сөйлемдерді мағына жағына қарай бөлуде өзіндік пікірі болғандығы белгілі. Сондықтан да ол сөйлемдерді хабарлы, сұраулы, лепті, атаулы сөйлемдер деп төрт түрге бөлсе [17.163б], , кейінірек, 1972 жылы жарық көрген А. Әбілқаев, И. Ұйықбаевтармен бірігіп жазған Қазақ тілі грамматикасында бұл ойын өзгертіп, атаулы сөйлемнің орнына бұйрықты сөйлемді қарастырады [1].
Проф. Р. Әмір алдымен сөйлемді айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты деп үшке бөлcе [2], кейінгі еңбектерінде жоғарыда аталған үш түрге төртіншісі етіп лепті сөйлемдерді қосады [2].
О. Төлегенов Қазіргі қазақ тіліндегі жалпы модальды және мақсат мәнді жай сөйлем типтері атты еңбегінде сөйлемдерді жалпы модальдық мағынасына қарай: болымды сөйлемдер, болымсыз сөйлемдер; мақсатына қарай: хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер; эмоциялық мағынасына қарай: үстемелі лепті, арнаулы лепті сөйлемдер; сөйлемдердің жалпы құрылымына қарай: жай сөйлем және құрмалас сөйлемдер деп бөледі [18.43-44б]. Автор мақсат мәнді сөйлемдерге: хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдердің жататынын, ал лепті сөйлемдердің басқа принцип-негізде ерекшеленетіндігін ескертеді [18.78б].
Сөйлеу барысында кез-келген адам ойын жеткізу үшін немесе өзінің көңіл-күйін, көзқарасын білдіру үшін сөйлеу алдында белгілі бір мақсат қояды. Дәл осы сияқты біреуден бір нәрсені білу үшін, мәселені шешу үшін, істің жайын білу үшін т.с.с жағдайлар туғанда әр түрлі сазды сөйлемдер қолдануды қажет етеді. Яғни әр сөйлем түрінің өзінің қолданылатын орны, әр сөйлемнің грамматикалық белгілерінде ескеру шарт. Мәселен, құрамында сұрау есімдіктері, сұрау шылаулары қолданылған түрлердің сұраулы сөйлемге айналуы- олардың грамматкалық белгілерін ескерудің нәтижесі.
Ағылшын тілінде де дәл осылай сөйлемдерді жіктеуге болады тәуелсіз (негізгі баптар) және тәуелді (бағыныңқы сөйлемдер). Типтік сөйлем бір немесе бірнеше тәуелді сөйлемдермен толықтырылуы мүмкін бір тәуелсіз сөйлемнен тұрады.
Тәуелсіз сөйлем - жай сөйлем. Сөйлемдерді сөйлемнің мақсатына немесе қызметіне қарай жіктеуге болады декларативті (мәлімдеме жасау), сұраулы (сұрақ қою), лепті сөйлем немесе императивті (бұйрық беру).
Сөйлеу - тіл жұмсаудың басты тәсілінің бірі жүздесіп және басқа амалдар арқылы өзара сөйлескен адамдар істің, әр нәрсенің мән-жайын білгісі келгенде, сұраулы сөйлемнің сұраулы түрлерін қолданады. Ауызекі сөйлеу стиліне тән пікір алмасудың бұл түрі әдебиетте, әсіресе көркем әдебиет тілінде жиі қолданылады.[3.17] Мысалы: Сіз ше? -Омарбайға бұрылды. -Күтесіз бе? (Мұхтар Мағауин) -С-сонда, қ-қалай, осы арада ма? (Мұхтар Мағауин) -Бұл қай батыр?- деп сұрайды. (Мұхтар Мағауин) Су бар ма екен бұл үйде? (Оралхан Бөкей) Қайда ұйықтаймыз? Жөніңізді айтпайсыз ба? Әлде... осылай үндемес ойнап отыра береміз бе? (Оралхан Бөкей) Өзіңіз ойлаңызшы, - деді абыржып, - мына түкірік жерге қатып түсетін сар аязда жалаң аяқ трактор айдау мүмкін бе? (Оралхан Бөкей)
Қазіргі қазақ тіл білімінде сұраулы сөйлемнің әрдайым сұрау мақсатында болатынына түрлі көзқарастар бар. Көптеген ғалымдар сұраулы сөйлемнің коммуникативтік типін қандай да бір нәрсені сұрау еместігін дәлелдеуде. Осыған орай Н.М Васильеваның пікірін қарасақ сөйлемдердің жеке коммуникативті түрлерінің арасындағы байланысу формасын сұраулы-бұйрықты, сұраулы-лепті, сұраулы-хабарлы деп бөлген. Мысалы:
Қайда, қашан жарияланған? Айтсаңыз? (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-бұйрықты.
Қайда ұйықтаймыз? Жөніңізді айтпайсыз ба? Әлде... осылай үндемес ойнап отыра береміз бе? (Оралхан Бөкей)- сұраулы-бұйрықты.
-Әй, итімді неге ұрасың?! Араздасқын келіп тұр ма? (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-лепті.
Тұз құрт жеген адам өле ме екен?! Ашымал көже ішкен адам бүлініп кете ме екен! (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-лепті.
- Мені білмейді деймісің? Жазда Есжанның студент баласы сенен қандай кітаптар алып оқыды? Ылғи неміс, американ. (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-хабарлы.
Жалғыз өзі деймісіз? Жоқ ол Бәтішпен бірге. (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-хабарлы.
Яғни, құрамы жағынан сұраулы сөйлем болса да немесе сұраулы сөйлемнің белгілеріне ие бола тұрып ол сөйлемнің мағынасы әрдайым сұраулық мағынаны бере бермейді. Алайда, сұраулы сөйлемнің диалогта жауап репликасымен байланысты екенін есімізден шығармағанымыз дұрыс.
Осыған сәйкес ғалымдар өз ізденістерін тоқтатпай, әр жай сөйлемді жеке сөйлем ретінде қарастырып, оның коммуникативті және функционалды ерекшеліктерін анықтап, зерттей бастады.
Қазақ тіл білімінде сұраулы сөйлемнің функционалды- семантикалық ерекшеліктерін профессор Р.Әміров пен М.Балақаев қарастырған.
Профессор Р.Әміров сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік қызметін әр кезеңге сай түрліше келетінін айтып, жіктеген: 1. Негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер 2. Жетек сұрақты білдіретін сөйлемдер 3. Анықтаушы сұрақты білдіретін сөйлемдер. Сонымен қатар сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік мақсатының әр түрлі екендігін ескеріп, оны 4 топқа бөледі: 1. Ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер 2. Альтернативтік сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер 3. Риторикалық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер 4. Түрткі сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер. [2.62-63]
Қазақ тіл синтаксисінде сұраулы сөйлемдер бойынша зерттеу жүргізген ғалымдарды айтатын болсақ:
Сұраулы сөйлемдердің негізгі теорияларын қалыптастырғандар: А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов.
Сұраулы сөйлемдердің семантикалық құрылымын зерттеген ғалымдар: М.Балақаев, Т.Сайрамбаев.
Сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық ерекшеліктерін зерттегендер: Р.Әміров, Ж.Әмірова.
Қарсы сұрақтың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін Е.Есіркепов зерттеген.
Сұраулы сөйлемдердің фонетикалық яғни интонациялық ерекшеліктерін Ә. Жүнісбек, З.М Базарбаева, Н.У. Туркенбаев, И.А Баймұратова қарастырған.
Ал олардың стилистикалық ерекшеліктерін Ш.Қ Джусанов зерттеген.
Сұраулы сөйлемнің грамматикалық аспектісін Б.А Омарова зерттеді
Олардың коммуникативті рөлін зерттеген ғалым С.Ғ Қайдауылов. [10]
Сөйлеудің коммуникативті түрі ретінде сұрақ ең проблемалы сөйлеу бірліктеріне жатады және әрдайым білімнің әр түрлі салаларының өкілдерінің назарын аударды. Мәселеге мұндай назар аудару оның қарым-қатынас үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Сұраулы сөйлемдердің типологиясы туралы көптеген лингвистикалық еңбектер жазылған, дегенмен бұл тақырып бүгінгі күнге дейін өзекті болып қала береді. Сөйлем синтаксисі шет тілін үйренудегі басты мәселелердің бірі болып табылады және бұл жағдайда ағылшын тілі де ерекшелік емес.
Тіл білімін зерттеу тарихында сөйлем типологиясы ең маңызды орынды алады. Алпысыншы жылдардың аяғында синтаксистік типологиялық зерттеулерге деген қызығушылық үлкен болды, сексенінші жылдардың басында сөйлем синтаксисін тілдің негізгі бірлігі ретінде зерттеуге деген қызығушылық айтарлықтай төмендеді. Зерттеудің басымдығы сөйлем құрылымынан сөйлеудегі қызметіне ауысты. Сонымен қатар, сұраулы сөйлем синтаксисі бойынша арнайы әдебиеттерді зерттеу тек ағылшын ғана емес, сонымен қатар қазақ тілінің синтаксисі бойынша кез-келген ғылыми жұмыста немесе оқу құралында сұраулы сөйлем түрлерінің бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленетін жіктелімдері және олардың интерпретациясы ұсынылатындығын көрсетеді.
Ағылшын тіліндегі сұраулы сөйлемдер олардың құрылысы жағынан да, коммуникативті бағыты жағынан да өзіндік ерекшеліктерге ие. Сондықтан оларды зерттеу тілдің грамматикалық дағдыларын игеру тұрғысынан да, коммуникативті құзыреттілікті игеру тұрғысынан да маңызды, жалпы ағылшын тілін үйренудің басты мақсаты.
Ағылшын тілінде сөйлемдердің үш негізгі түрі бар:
Баяндау сөйлемдері-declarative sentences
Сұраулы ұсыныстар-interrogative sentences
Императивті сөйлемдер-imperative sentences
Ағылшын тілінде сұраулы сөйлемді құру үшін, ағылшын тіліндегі сұрақтардың түрлерін және оның формулаларын есте сақтау керек. Ағылшын тіліндегі сұрақ формасы әрқашан сөйлеу кезінде интонациямен айтылады.
Негізі қазіргі тіл білімі сөйлемдерді грамматикалық жүйесіне қарай хабарлы, сұраулы, лепті және бұйрықты деп бөліп қарастыратыны бізге мәлім. Осылай бөліну принциптеріне мән беретін болсақ, сұраулы сөйлемді талдау барысында, жалпы грамматиканың ең өзекті мәселелері қозғалады. Қазақ тілінде сұраулы сөйлемдер құрылымы жағынан күрделі тілдік бірліктердің бірі болғандықтан, оны ағылшын тілімен салғасытырып, екі тілдегі сұраулы сөйлемнің ұқсастығы мен айырмашылығын зерттеу біз үшін үлкен қызығушылық тудырып отыр.
Қазақ тілінде сұраулы сөйлемге ең алғаш анықтама берген - А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбанов. Одан кейінгі зерттеулерде оның жасалу жолдары мен интонациясы сөз етіліп, сұраулы сөйлемнің коммуникативтік қызметі мен функционалдық жұмсалысы зерттеле бастады. Кейін уақыт өте сұраулы сөйлемде қолданылатын сұрақтар айқындалып, олардың мағыналық түрлері сараланды.
Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктері ондағы грамматикалық тәсілдер мен интонациялық белгілері арқылы жасалады. Бұлар сөйлемде сондай-ақ сұрау мағынасын білдірудің тәсілі де болып табылады. Мұндағы грамматикалық амалдар төмендегідей:
1) демеулік шылаулары;
2) сұрау есімдіктері;
3) сұрау мағынасын туғызушы одағайлар - ә, ау, апыр-ай, япырау, т.б. ;
4) сұрау мағынасын туғызатын модаль сөздер: болар, шығар, бәлкім, мүмкін;
5) сұрау мағыналы қыстырма сөздер - кәне, сірә, амал не, әлде, кім білсін;
6) сұрау мағыналы көмекші сөздер - ғой, мыс, ше-шы-ші.
Бұған қоса тілдегі сөйлем құрамын анықтай білуде интонация айрықша қызметке ие болады. Ол өзінің ерекше дауыс ырғағы арқылы ешбір қосымша амалдарды қажет етпей-ақ сөйлем түрлерін ажыратады.
Ағылшын тіліндегі сұраулы сөйлемдер әдетте what (не, не), who (кім) және how (қалай) сияқты сұраулы сөздерден немесе dodoes, will, can, would және т.б. көмекші етістіктерден басталады.
Мысалы:
- Where is the olive fork? (O.Henry)
- What part of the East was you from, anyway? (O.Henry)
- I had a most remarkable dream. What is it, Peabody? (O.Henry)
Ағылшын тіліндегі сұрақ сөйлемдерінің 4 түрі бар. Олардың әрқайсысын біз күнделікті өмірде қолданамыз:
1.Жалпы сұрақ (general question yesno question). Егер біз жалпы, негізгі ақпаратты білгіміз келсе, оны қолданамыз:
Will you buy my hair? (O.Henry)
2.Арнайы сұрақ (special question, wh‒question). Біз бұл сұрақты белгілі бір, нақты ақпаратты білу қажет болған кезде қоямыз:
What are we going to do about a hoss for you, Bob? (O.Henry)
3.Альтернатив сұрақ (Alternative questions) Бұл сұрақ сұхбаттасушыға екі балама нұсқаны таңдауды ұсынған кезде қолданылады:
You couldn't find the workbook or you found it and didn't make it? (O.Henry)
4.Ілмекті сұрақ (tag question). Бұл сұрақты қою арқылы сіз кейбір ақпаратты растағыңыз немесе жоққа шығарғыңыз келеді:
By jingoes, we made a haul, didn't we? (O.Henry)
Алдағы тарауларда олардың әрқайсысына жеке жеке тоқталамыз.
Сұраулы сөйлемдердің барлық тіл біліміне тән бір қызметі бар, яғни сұраулы сөйлем жауап алу мақсатымен айтылған сөйлем. Алайда, одан басқа сұраулы сөйлем ақпарат беру үшін, пікір білдіру үшін жұмсалып, түрлі коммуникативтік қызмет атқарады.
Зерттеудің өзектілігі. Орыс жазушысы В.Пелевиц сұрақты адамнан адамға жіберетін түсінік көпірі деп атауға болады деп сұраулы сөйлем туралы өз пікірін қалдырған. Сұрақты таным процесінің бірінші, бастапқы бөлімі ретінде алсақ қателеспейміз. Ғалым К. Ахановтың сөзімен айтқанда, Сұраулы сөйлем коммуникативті қызметі жағынан басқа бір хабардың келіп тууын қажет ететін хабар болып саналады [2, 209]. Сұраулы сөйлем басқадан жауап алу, тыңдаушының ой-пікірін білу мақсатымен айтылады.
Қазіргі таңда елімізде ағылшын тілінің қажеттілігі артуда, яғни ағылшын тілін игерген азаматтарға сұраныс артуда. Бұл қоғамның жаңаруына, мемлекеттің өсуіне үлесін қосады.
Сөйлем түрлерінің ішінде қоғамда адамның өз ойын, таным-білімін дұрыс жеткізуінде сұраулы сөйлемнің орны ерекше. Алайда білім ордаларында, жоғарғы оқу орындарында бұл тақырыпты оқыту барысында екі тілдегі сұраулы сөйлемдердің айырмашылығын ескермейді, яғни жеке-жеке оқытады, бірақ менің мамандығымның мақсатының бірі екі тілді салыстыра оқыту. Ағылшын тілі мен ана тіліміздегі сұраулы сөйлемдерді салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастықтарын аңғару.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілі және ағылшын тіліндегі сұраулы сөйлемдердің зерттелуін қарастырып олардың ерекшеліктерін, мағыналық түрлерін салыстыру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты:
Сөйлемнің зерттелуін қарастыру;
Сұраулы сөйлемге анықтама беру;
Екі тілдегі сұраулы сөйлемдердің ерекшеліктерін, олардың коммуникативтік қызметін анықтап, екі тілдегі сұрақты білдіру амалдарын салыстыру.;
Осы сөйлемдердің құрылымының ерекшеліктерін, семантикалық реңктерін, интонациясын, ондағы сөздердің ретін талдау және сипаттау;
Олардың мәнін көрсету.
Осы мақсатқа жету барысында, бірнеше міндеттерді шешу көзделеді:
Сөйлемге анықтама беру және оның рөлін көрсету;
Сұраулы сөйлемдердің негізгі түрлеріне жүйелік сипаттама беру;
Сұраулы сөйлемнің әр түрінің ерекшеліктерін зерттеу;
Әр түрді белгілі бір контексте қолдану ерекшеліктерін талдау;
Екі тілдегі сұраулы сөйлем туралы айтылған пікірлерді қарастырып, саралап, сол еңбектерге шолу жасай отырып, сұраулы сөйлемнің формалары мен тәсілдерін анықтау.
Екі тілдегі грамматикалық сипатын анықтау.
Қазіргі кездегі екі тілдегі сұраулы сөйлемнің қызметін анықтау.
Сұраулы сөйлемдердің түрлерін анықтап, сұраулы сөздерді топтарға жіктеп қарастыру.
Алдыңғы міндеттерді орындау арқылы, екі тілдегі сұраулы сөйлемді салыстыру.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазіргі жаңартылған оқу-білім жүйесінде үш тілділік қалыптасуына орай, тіл білімінің грамматикасын да екі тілде салыстырып оқыту ыңғайлы әрі тиімді тәсіл. Дипломдық жұмыста берілген оқыту әдістемесі тіл үйренушілерге осы тақырыпты меңгеруде тиімді рөл атқарады.
Диплом жұмысының құрылысы. Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі 4 бөлім және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер және қосымша көркем әдебиеттер тізімі берілген. Негізгі бөлімнің әрбір тарауы тараушалардан және қорытындылардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыстың мақсаты, міндеті, өзектілігі, маңыздылығы берілген.
Дипломдық жұмыстың негізгі бөлімінде сөйлемнің зерттелуі, сұраулы сөйлемнің жасалуы, екі тілдегі сұраулы сөйлемді салыстыру және оны оқыту әдістемесі туралы айтылады.
Қорытындыда зерттеуді түйіндеп, соңғы нүктесі қойылады.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі сұраулы сөйлемнің зерттелуі
1.1. Сөйлемге жаңаша көзқарас
Синтаксис саласындағы басты зерттеу объектілерінің бірі - сөйлем. Сөйлем-коммуникативтік функция. Себебі әрбір қарым-қатынас сөйлем арқылы іске асады, тілдің басқа элементтерінің ешқайсысы бұл қызметті іске асыра алмайды. Яғни қарым-қатынас барысында адам өзінің ойын, сезімін, эмоциясын сөйлеу арқылы білдіреді және басқаларда сөйлем арқылы оның көңіл-күйін, ішіндегі ойын біле алады.
Қазақ тілінде сөйлем туралы өз пікірін айтып, анықтама берген зерттеушілер өте көп. Жай сөйлем синтаксисі жөнінде А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанұлы, Н.Сауранбаев, С. Жиенбаев, М. Балақаев зерттеулерімен нығая түскен жай сөйлем синтаксисі саласында Р. Әмір, Т. Сайрамбаев еңбектерімен орныға түскендігін айтпай кетуге болмас. Мысалы, қазақ тілі білімінде синтаксис саласының негізін қалаған басты еңбек болып Ахмет Байтұрсынұлының Тіл тағылымы саналады. Ахмет Байтұрсынұлының 1992 жылы жазылған Тіл тағылымы - қазақ тілі оқу-ағартуға қатысты еңбектері атты еңбегіндегі сөйлем жүйесі мен түрлері тақырыптарына арналған Тіл-құрал бөлімінде жай сөйлемнің түрлері олардың қызметі туралы жазылған. Ахмет Байтұрсынов ең бірінші сөйлем жүйесіне тоқталып,: Сөйлем дегеніміз- сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп, қиындастырады. Қыры келетін сөздер тұрған күйінде алса да, қиындаса қалады. Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын келтіреміз... ауыздан шыққан сөздердің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады. ...Сөйлем ішіндегі сөздердің басын түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғатынан шыққан түрлі заңдар, тәртіптер бар [13] деп өз пікірін білдірген. Ахмет Байтұрсынұлы сөйлемдерді айтылу түрлеріне қарай 1) сұраулы сөйлем, 2) лепті сөйлем, 3) тілекті сөйлем, 4) жай сөйлем деп төртке бөлсе, Құдайберген Жұбанов қандай сазбен айтылатынына қарай сөйлемді үш түрге бөлген. 1) хабар сазды сөйлем. 2) сұрау сазды сөйлем, 3) леп сазды сөйлем деп бөлген. Соның ішінде хабар сазды сөйлем болған, болып жатқан, немесе болашақ оқиғалардың жайын хабарлай сөйленген болса, сөйлем хабар сазды болады. Мысалы:
Хабар сазды сөйлем: он жылдықты екеуі бірге бітірді, бірге бітірді де, бірдей жұмысқа қалды. (О.Бөкей)
Сол жылы күзде тойдың ырымын жасап, қосылып, тұңғыш ұлын тауып та үлгерді. (О.Бөкей)
Қойшы бүгін тосын түсініс пайда болғандай өзін бөтенше сезінді. (О. Бөкей)
Ала көлеңке орман арасында түннің жарымына дейін әңгімелесіп тұрдық. (О.Бөкей)
Жұмысшылар шырт ұйқыда, тек қана Құмырай ояу, теріс қарап дорбасын ақтарып, тамақ жеп отыр екен, маған алая қарады да, ұрлығының үстіне түсіп қалғанымды жақтырмағандай, оны- мұнысын жасыра қойды. (О.Бөкей)
Сұрау сазды сөйлем: Айтшы айғыр болып көрдің бе? Әлде, үйірге қарап, арқырап бір кісіне алмай, тай кезіңнен тартылып кеттің бе? Әлде, сенің де көкейіңді мұғалима қыз елес беріп жүр ме? (О.Бөкей)
-Алыстағы баласы жаманаттан аман ба екен?
-Мұғалім қызы қайда?(О.Бөкей)
Тілекті сөйлем: Ей, торы шолақ, бері қара! (О.Бөкей)
Айт, айт жаныңның барында! (О.Бөкей)
Леп сазды сөйлем: Дүниедегі ең жаман нәрсе, ең жиіркенішті нәрсе - алдау! (О.Бөкей)
Онда мен өлгенім, ал өлгенім - әлемнен әділдік таба алмағаным, әлеми дүниеде тірі пендеге сенбегенім! (О.Бөкей)
Анық-қанығын білмей тұрып оттама! (О.Бөкей)
Енді ойлаймын, әлемдегі ең қажырлы, шыдамы берік, жаны сірне тек қана әйелдер! (О.Бөкей)
Шыдау керек! Шіркін-ай, басымды ұстап, қолтығымнан демер тірі жан табылмады-ау! (О.Бөкей)
Құдайберген Жұбанов жай сөйлемдер туралы зерттеген. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер кітабында сағат санына бөліп ереже беріп кеткен. Ғалым осы еңбегінде:
Сөзбен білдірілген ой аяқталған түгел ой болуы да, аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Балалар бүгін ... деп айта түсіп, сөзді осымен үзе қойсақ, балалар жайындағы айтпақ ойымыз аяқталмай қалған болады. Ал, балалар бүгін ойнады десек, онда айтатын ойымыз түгенделіп, әңгіме түсінікті болады - дейді [14, 38].
7-сыныпқа арналған Синтаксистік программы деген бөлімге 84 сағат бөліп, соның ішінде 18 сағатын жай сөйлемге арнаған. Бұл зерттеуде ғалым жай сөйлемге берілген тақырыптарды бөліп, қарастырған [14,390].
Одан әрі Сөйлем жүйесінің бастауыш білім деп аталып параграфтармен тақырыптар берілген, бұл бөлімде автор сөйлем түрлеріне, бөлшектеріне тоқталады, соның ішінде сөйлемнің сазына ереже беріліп, сөйлем түрлі сазбен айтылады. Қандай сазбен айтылатынына қарай, сөйлем үш түрлі болады:
1.Хабар сазды сөйлем.
2. Сұрау сазды сөйлем.
3. Леп сазды сөйлем - деп топтастырып, әрқайсысына жеке - жеке анықтама береді [14, 52].
Сөйлем - бұл логикалық интонациямен, эмоционалды бояумен және грамматикалық нормалармен қоршалған ойлардың құрылымы. Кез -- келген анықтамалықтар айтқандай, сөйлем-бұл толық ойды білдіретін және сөйлеудің тәуелсіз бірлігі болып табылатын сөздердің тіркесімі.
Ағылшын грамматикасында сөйлемнің құрылымы дегеніміз - сөйлемдегі сөздердің, сөз тіркестерінің және сөйлемдердің орналасуы. Сөйлемнің грамматикалық қызметі немесе мағынасы осы құрылымдық ұйымға байланысты, оны синтаксистік немесе синтаксистік құрылым деп те атайды.
Қазіргі ағылшын тілінің грамматикалық құрылымын зерттеудің өзектілігі өте зор, өйткені шет тілінің құрылымын түсіну оны зерттеудегі ең маңызды аспектілердің бірі болып табылады. Бұл аспектідегі барлық тілдер бір-бірінен ерекшеленеді. Кез-келген шет тілін үйрену барысында ауызша және жазбаша тілде көптеген қателіктерге тап боламыз, өйткені тіл үйренушілерге оның құрылымы негізінде қалыптасқан ана тілінің стереотиптерінен бас тарту және зерттелетін тіл құрылымының барлық заңдылықтарын толығымен қабылдау өте қиын.
Сөйлем синтаксистік үлгіге сәйкес сөздер мен сөз тіркестерінен тұратын және айтылымның контекстік-салыстырмалы мақсатымен ерекшеленетін тілдің ажырамас бірлік бірлігі. Сөйлем коммуникативті бірлік болып табылады, сондықтан оны жіктеудің негізгі негізі коммуникативті принцип болып табылады -- сөйлемдегі белгілі бір сөйлемнің қызметі мен мақсаты. Сондай-ақ, дәстүрлі грамматикада сіз мәлімдеменің мақсаты сияқты принципті таба аласыз.
Әр халықтың өзіндік қарым-қатынас нормалары мен әдет-ғұрыптары бар. Белгілі бір ұлттық қарым-қатынас стилі белгілі бір ұлттың барлық өкілдеріне тән болмауы мүмкін, бірақ әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдар арасындағы қарым-қатынасты сәтті жүзеге асыру үшін сөйлеушінің қарым-қатынас стилінің кейбір ұлттық ерекшеліктерін және оның мәдени құндылықтарын білу қажет. Ағылшын тілді әлем өкілдері үшін негізгі мәдени құндылықтардың бірі-өмірге оң көзқарас, позитивті ойлау деп аталады. Бұл көзқарас протестанттық дүниетанымға тән және адамдарға оптимистік көзқарас пен мейірімді қатынасты қамтиды.
Джеймс Р.Хурфорд өзінің Грамматиканың шығу тегі: Эволюция II тіліндегі еңбегінде Сөйлемнің грамматикалық құрылымы - бұл мақсатпен, бағдарлаушы үшін фонетикалық мақсатпен және тыңдаушы үшін семантикалық мақсатпен жүретін жол. Адамдар сөйлеуді құруға қатысатын күрделі иерархиялық ұйымдастырылған процестер арқылы өте жылдам өтуге болатын ерекше қабілетке ие. Синтаксисттер сөйлемдердің құрылымын құрғанда, олар осы процестерге ыңғайлы және тиісті стенографияны қолданады.Тіл білімінің сөйлем құрылымы туралы жазуы - бұл туындайтын және түсіндіру процестеріне тән бір-біріне сәйкес келетін суреттердің абстрактілі жиынтығы деген анықтама беріп өткен.
Тіл білімінде сөйлем (sentence) осы бірлікке минималды мәлімдеме (қайта жариялау) ретінде, атап айтқанда, көмекші-экспоненциалды құрылым ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін құрылыммен белгіленген тілдік бірлік деп аталады.
Cөйлемнің белгілері:
Сөйлем-бұл тілдің бірлігі, бірақ берілген тіл бірлігіне минималды, яғни минималды сөйлеу өнімі ретінде қолдануға мүмкіндік беретін құрылыммен сипатталатын бірлік;
Сөйлемде өзін-өзі пайдалану мүмкіндігінің тілдік баламасын беретін құрылым көмекші-предикаттық құрылым (субъективті-предикаттық құрылым) болып табылады . Дәл осы құрылым сөйлемге салыстырмалы тәуелсіздік береді, ол сөйлеу өнімінің минимумы ретінде өзін-өзі пайдалану қабілетінде көрінеді;
Субъективті-предикаттық құрылым сөйлемді сөйлеуде өз бетінше пайдалануға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік әрдайым жүзеге асырыла бермейді: сөйлем үлкен құрылымдардың құрамына енуі мүмкін ("күрделі сөйлемдер") және осылайша өз тәуелсіздігін жоғалтады және кем дегенде сөйлеу қарым-қатынасын емес, үлкен тұжырымның бөлігі ретінде әрекет етеді. Алайда, бұл ұсыныс сөйлем болуды тоқтатпайды, өйткені оның субъективті-предикаттық құрылымы сақталады.
Сөйлем сөйлеуде коммуникацияның минималды бірлігі, хабарлама бірлігі ретінде қолданылады; кез-келген сөйлем бір нәрсені хабарлайды - бір нәрсені растайды немесе жоққа шығарады, бірдеңе туралы сұрайды немесе тыңдаушыны (оқушыны) сол немесе басқа әрекетті орындауға итермелейді. Сондықтан ешқандай хабарламасы жоқ, яғни ақпаратты беруге арналмаған сөйлеу туындыларын (мәлімдемелерін) сөйлемдер қатарына жатқызуға болмайды. Сөйлемдердің бұл түрлеріне мыналар жатады:
Шылаулар, мысалы: Ah! Oh! Hullo! Bang! Alas! Cock-a-doodle-doo! etc.;
Сыпайылық формулалары, мысалы: сәлемдесу-Good morning; How do you do; etc.; қоштасу-Good-bye; So long; құттықтау-A merry Christmas; A happy New Year; Many happy returns; etc.; ризашылық -Thank you; т.с.с.
Өзара байланыс та, сыпайылық формуласы да, үндеудің өзі де ақпаратты беруге арналмаған; біз олардан алатын ақпарат мәлімдеменің тікелей мазмұнынан емес, бірқатар тұжырымдардың нәтижесінде алынады. Сөйлемге жатпайтын , айтылған сөздердің типтері предикативті құрылымға ие емес.
Сөйлем, кез-келген басқа маңызды тіл бірлігі сияқты, формада болады. Тілдің басқа маңызды бірліктері сияқты, ана тілінде сөйлейтіндердің назары әдетте сөйлем түрінде жазылмайды, сондықтан оның болуы сөйлемдердің әртүрлі коммуникативті түрлерін сипаттайтын интонацияның қарама-қайшылығына негізделген мазмұн сияқты айқын көрінбейді.
Дәстүрлі грамматикада сөйлем құрылымының төрт негізгі түрі - жай сөйлем, құрмалас сөйлем, күрделі сөйлем және күрделі құрмалас сөйлем.
Қазіргі уақытта сөйлемдерді оқыту жүйесі қазіргі ағылшын тілінің жаңадан құрылған және аз зерттелген саласы болып табылады. Ағылшын тіліндегі жай сөйлемнің құрылымдық түрлерін зерттеу ерекше қызығушылық тудырады, өйткені сөйлеу кезінде және жалпы қолданыста жай сөйлемдер көп қолданылады. Олар күрделі сөйлемдердің құрамына кіреді, фразеологиялық бірліктерді, әртүрлі сөйлеу айналымдарын құрайды. Жай сөйлемнің құрылымдық түрлерін зерттеу қазіргі лингвистика ғылымымен байланысты салаларының дамуына айтарлықтай үлес қоса алады.
Ағылшын тілінде сөйлемдер мақсатына қарай 3ке бөлінеді:
* Хабарлы
* Сұраулы
* Лепті (Бұйрықты).
Мысалы:
I like this fine. (O. Henry)
I want some more gravy (O. Henry)
That boy had Bill terrorized from the start (O. Henry) - баяндау мақұлдау сөйлемі.
We weren't afraid he`d run away (O. Henry)
I wasn't nervous or afraid; but I sat up and lit my pipe and leaned against a rock (O. Henry)
He don't seem to be much of a home body (O. Henry) - баяндау теріс сөйлем.
Have you got a gun about you, Sam? (O. Henry)
Isn't it a dandy, Jim? (O. Henry)
Eight dollars a week or a million a year - what is the difference? (O. Henry) - сұраулы сөйлем.
My hair grows so fast, Jim! (O. Henry)
If you mean to shoot - shoot, you blackhearted son of a tarantula! (O. Henry)
I hates to do it - but if anybody seen me let it pass! (O. Henry) - лепті (бұйрықты) сөйлем.
Сөйлем түрін сөздердің реті бойынша, сөйлемнің сипаты бойынша анықтауға болады. Хабарлы сөйлемінде ол келесідей болады: бастауыш - (көмекші етістік) - баяндауыш - (сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері).
Ерекшелік-the is, there are айналымдарын қолданатын сөйлемдер: олар инверсияны пайдаланады.
1. A flower is in the vase (гүл вазада) - сөздердің дұрыс тәртібі.
2. The is a flower in the vase (вазада гүл бар) - Бастауыш пен баяндауыштың орыны ауыстырылды.
Сұраулы сөйлемде сөздердің реті келесідей: көмекші етістік -бастауыш-баяндауыш - (қалған сөйлем мүшелері).
Don't you like me just as well, anyhow? (O. Henry)
Хабарлы сөйлем- болымсызболымды етістік (tag questions)
I`m me without my hair, ain`t I ? (O. Henry)
Сұрау есімдігі - to be - бастауыш - баяндауыш - қалған сөйлем мүшелері
What is it, Peabody? (O. Henry)
Лепті сөйлемдер әртүрлі құрылымдармен ерекшеленеді. Олар тек іс-әрекетке бұйрық беретін баяндауыштан (етістіктен) тұруы мүмкін, сұрақ-сұрау түрінде құрылуы және растауды талап ететін сөйлем болуы мүмкін.
Мысалы:
1. All right! (O. Henry)- ынталандырушы сөйлем тек баяндауыштан тұрады.
2. Lets not miss this chance! (O. Henry) - сұрақ-өтініш.
3. Cut away! (O. Henry)- "классикалық" бұйрықты сөйлем.
Ағылшын тіліндегі кез келген сөйлем леп белгісі болуы мүмкін. Оны интонациялық түрде бөліп көрсету жеткілікті.
Сөйлемдер бір-бірінен тек мазмұнымен ғана емес, не туралы, қандай ойды білдіріп тұрғанымен де ерекшеленеді. Сөйлемдердің көмегімен біз өз ойларымыз бен сезімдерімізді білдіреміз, бір-бірімізге сұрақтармен, өтініштермен және тілектермен жүгінеміз. Сөйлем коммуникативті функцияны орындайды және интонациялық және семантикалық толықтығымен сипатталады. Әр сөйлем белгілі бір мақсатпен бір нәрсе туралы хабарлайды. Хабарламаның мақсаты, сөйлемнің не туралы айтылатынын, қандай интонациямен, дауыстың жоғарылауымен немесе төмендеуімен көрсетіледі.
1.2. Сұраулық категориясының зерттелуі
Сұраулық категориясы тілдегі ең қиын құбылыстардың бірі. Бұл тақырыпты логика, философия және тіл біліміне қатысты барлық ғылым салалары, зерттесе де бұл тақырып әлі толықтай ашылмады. Алайда, ғалымдар оның таным процесі үшін маңыздылығын мойындап, сұрақ категориясын зерттеуді жалғастыруда. Сұрақ мәселесін алғаш қарастырып бастаған антикалық ойшыл- Протагор және ол сөйлеуді төрт түрге бөлген: өтініш, сұрақ, жауап және бұйрық.
Берковтың пікірі бойынша ... сұрақтар барлық жағдайда белгісіздік, ойдың толық еместігі, білмеушіліктен білуге, бірдеңені білуден толық, әрі нақты білімге қарай ойдың қозғалысын көрсетеді.[5] Яғни, сұрақ белгілі бір пікірдің тууына негіз бола отырып, жаңа білімнің пайда болуына себепші болады.
Лингвистика ғылымы сұрау категориясын зерттеу барысында синтаксис, коммуникация, функцоналды-грамматикалық зерттеулер теорияларын негізге алады. Ал сұраулық мәселелеріндегі интонацияларды фонолог немесе фонетист ғалымдар айналысады.
К признакам вопросительного предложения обычно относят наличие в нем специальных слов (частиц, союзов), определенного словорасположения и особенно специфической интонации. Под вопросом разумеют одни из видов цели сообщения, а именно, побуждение собеседника ответить на обращенную к нему речь. [4.88].
ІІ Рестанның пікірінше сұрақ дүние жүзінің барлық тілдеріне ортақ функционалды рөл атқарады. Сондай- ақ сұрақтың формасы, автордың көрсетуінше, не универсальна, так как не все языки распологают одними и теми же средствами выражения категории вопросительности [6.28].
Сұраулы сөйлем қазіргі уақытта белгісіз белгілі бір ақпаратты сұрауды немесе бұрыннан бар ақпаратты растауды мақсат етеді. Егер ынталандырушы сөйлем әрекетті, сұраулы -- жауапты, нақты ақпаратты талап етсе. Олардың құрылымы бойынша, жоғарыда айтылғандай, сұраулы сөйлемдер баяндау сөйлемдерінің негізін алады. Сұраулы сөйлемдердің толық грамматикалық толықтығы үшін мыналар да үлкен маңызға ие: сұраулы интонация (жалпы сұрақтар үшін көтеріліп, арнайы сұрақтар үшін төмендейді), сөздердің реті (бұл ағылшын тілі үшін ерекше маңызға ие, оның құрылымы баяндау сөйлемінің сұраулы сөйлемге тек интонацияға айналуын шектемейді, бұл тек ауызекі сөйлеуде рұқсат етіледі), сұраулы сөздер (what, who, which, why, how, when, where, etc) нақты ақпаратты анықтауға бағытталған арнайы мәселелерді құру үшін қажет. Коммуникативті мағыналардың кеңдігі сұраулы сөйлемге өзінің негізгі функциясын -- ақпарат сұрауын орындауға ғана емес, сонымен қатар маңызды ойды бөліп көрсету, мәселені тұжырымдау, күмән, белгісіздік немесе надандық білдіру, назар аудару және тағы басқалар сияқты мағыналарды білдіруге мүмкіндік береді.
Тілдік құбылыстарды зерттеуде ең маңызды, алғашқы шарты фактілерді топтап, классификациялау. Сондықтан сұраулы сөйлемнің басқа сөйлемдер арасындағы орны және оның түрлері жайлы айқындау қажет.
Қазір тіл білімінде, сұраулы сөйлемге тек жауап алу мақсатында айтылған сөйлем деген анықтама береді. Мысалы, Ғ. Қалиевтің Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі еңбегінде сұраулы сөйлем- басқа біреуден жауап алу мақсатымен айтылатын сөйлем [7.316] деп берілген.
Бұл тұжырымның анықтығына көз жеткізу үшін, алдымен сұраулы сөйлем мен сұрақтың ара-жігін ашып алу қажет. Сұраулы сөйлемдердің бірнеше түрі бар, әдетте олар бір-бірінен жазылу тәсілімен, тональділігімен, жауап беруімен ерекшеленеді немесе сұраулы сөйлемнің белгілерін алып қарасақ, олар: сұраулық шылаулары, сұраулық интонация, орын тәртібі. Ал, сұрақ деп коммуникация барысында әңгімелесуші жауап беруге түрткі болуын айтады. Нәтижесінде, біз екеуінің айырмашылығын анықтап, сұраулы сөйлемнің әр кезде сұрақ мағынасына ие бола бермейтінің аңғарамыз. Осындай сұраулы сөйлемге тән барлық белгілерге ие, алайда әңгімелесушіден ешқандай жауап алуды қажет етпейтін сұраулы сөйлемді- риторикалық сұраулы сөйлем деп атайды. Мұндай жағдайлар грамматикалық оқулықтарда факт ретінде ғана аталады.
Осы тұжырым бойынша сұраулы сөйлемдер тілдік құбылыста көптеген мәселелер туындататынын байқауға болады. Мысалы, кез келген сөйлемде бір ғана сөз сұраулық интонациямен айтылса, сөйлем толығымен сұраулы сөйлемге айналады. Бірақ, күрделі сөйлемнің бір компоненті хабарлы интонациямен айтылса, ал екінші компоненті сұраулы интонация болса, онда бұл сөйлем екі мағынаның бірігуі болып табылады. Мысалы, Саңырау емеспін, неге бақырасың? (О.Бөкей) Өңің бұзылып кетті ғой, не болды? (О.Бөкей) Кіндігін мен кестім, сенесің бе? (О.Бөкей) Бұл сөйлемдерде бірінші компонент хабарлы сөйлем, ал екінші сөйлем сұраулы сөйлем. Алда, жарығым ай, атаңа айтсаң қайтеді, ә? (М.Мағауин) Құдай-ай, бүгін саған не көрінді, ә? (О.Бөкей) Осы сөйлемде ә мүшесі сұраулық интонацияға ие болып тұр, дегенмен алдыңғы компоненті жауап беруді көздеп тұрса, ал соңғы компонент жауап беруді, келісімді я қарсы пікірді білдіреді. А-а! Қорқамысың? Жарайды жалынбай-ақ қой. (М.Мағауин) Ойлай бергеннен келер пайда не бірақ? Мүмкін оның өмірі менен гөрі жеңілдеу шығар. (О.Бөкей) бірінші компонент сұраулы интонациямен айтылса да, ол жауап беруді қажет етпей тұр.
Сөз тәртібінің синтаксистік категориясы сөйлемнің негізгі мүшелерінің-субъект пен предикаттың орналасуымен анықталады. Ағылшын тілінде іс аяқталуының дамыған жүйесі болмаған жағдайда, сөздердің бекітілген, "қатты" тәртібі, ең алдымен, сөйлемдегі сөздердің әртүрлі синтаксистік функцияларын орнатудың маңызды мәселесін шешеді. Сөз тәртібінің бұл грамматикалық мәні орта ағылшын кезеңінде флексиялардың бұзылуымен байланысты морфологиялық өзгерістер нәтижесінде орнықты. Бұл сөз тәртібінің логикалық-грамматикалық функциясының қалыптасқан басымдығын анықтаған орта ағылшын кезеңіндегі флексиялардың жойылуы .
Ағылшын тілінің нормативтік грамматикаларында дәстүрлі түрде тура (субъект+предикат) және кері (предикат+субъект) сөз реті; бұл жағдайда сөздердің кері реті әдетте инверсия деп аталады. Орыс тіл біліміндегі субъект+предикат схемасымен байланысты және баяндау құрылымдарына бекітілген сөздердің тікелей тәртібі термині шетелдік Лингвистикада канондық (canonical word order) терминіне сәйкес келеді. Бұл тақырып+етістік+Объект схемасына сәйкес келетін сөздердің реті (SVO (Subject+Verb+Object)). Бұл ретте инверсия ұғымына көптеген шетелдік зерттеушілер there бар конструкцияларды және субъектінің алдындағы позициядағы көмекші етістігі бар сұрақтарды қоспайды. Мысалы, Дж. М. Грин инверсияның келесі анықтамасын береді: "инверсия деп біз субъект (субъект) етістіктің бір бөлігін немесе толық фразасын ұстанатын баяндау құрылымдарын түсінеміз". Көмекші етістікпен инверсияларды алып тастау (auxiliary inversions) бұл түрдің бірқатар семантикалық және синтаксистік айырмашылықтары бар екендігіне негізделген.
Негізгі мүшелердің (субъект+предикат немесе предикат+субъект) жүруінің тек екі мүмкін нұсқасы бар екендігіне сүйене отырып, сұрақ туындайды: белгіленген екі нұсқаның бірін қазіргі ағылшын тілінің нормасы деп санау керек пе, ал қалған барлық жағдайлар нормадан ауытқу (инверсия) немесе сөздердің нормативтік тәртібі ұсыныстың әрбір нақты түрі үшін орнатылуы керек пе?]. Дәстүрлі көзқарас бойынша сұраулы сөйлем негізінің сөз тәртібі өз анықтамасы бойынша нормативті емес, инверсивті деп танылады.
Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, сөйлемдердің әртүрлі коммуникативті түрлеріне байланысты инверсия ұғымын нақтылау қажет. Т. к. Уварова: "инверсияны осы коммуникативті типтегі сөздердің негізгі түріне қатысты өзгертілген реті деп санау керекұсыныстар" Белгілі филолог-германист Б.А. Ильиш ұқсас көзқарасты ұстанады, оның пікірінше, хабарлы және сұраулы сөйлемдерді ажырату (қарама-қарсы қою) керек. Сонымен, хабарлы сөйлеміндегі мүшелердің қалыпты тәртібі субъект плюс предикат болып саналады, бірақ сұраулы сөйлемдегі әдеттегі, қалыпты тәртіп предикат плюс субъект моделі болады. Осылайша, ағылшын тілінде сұраулы сөйлемнің негізгі мүшелерінің инверсиясы оның грамматикалық құрылымының талаптарынан туындайды және оны норма деп санау керек. Сұрақ құрылымдарындағы ұсыныстың негізгі мүшелерінің инверсивті тәртібінен кез-келген ауытқулар осындай жағдайлардың функционалдық маңыздылығын талдауға және зерттеуге жатады.
Айтылған ескертулерге қарамастан, отандық және шетелдік лингвистикада хабарлы сөйлемдерінің сөздерінің тікелей тәртібіне бағытталған дәстүрлі терминология сақталады. Сұраулы сөйлемге келетін болсақ, инверсияның екі түрі ерекшеленеді: толық және ішінара. Сұраулы сөйлемдердегі субъектіге жеке (көмекші) етістіктердің алдындағы жағдайлар ішінара инверсия ретінде анықталады. Инверсияның толық (толық инверсия) және ішінара (субъект-ауксилиария, жартылай инверсия) болып бөлінуі шетелдік тілтанушылардың еңбектерінде де байқалады. Сұраулы сөйлемдердегі толық инверсия предикат to be етістігімен көрсетілген конструкциялармен шектеледі. Сөздердің инверсивті реті барлық прономиналды сұрақ конструкцияларында байқалады, тек сұрақ сөзі субъект немесе субъектіге анықтама болған жағдайларды қоспағанда .
Сұраулы сөйлемнің сөз тәртібін бұзудың көптеген жағдайлары эллипсис болып табылады. Нөлдік синтаксистік форма-сөйлемнің айқын құрамындағы белгілі бір мүшенің маңызды болмауы. Факультативті нөлдік форма-сөйлеу тізбегіндегі грамматикалық құрылымның азаюының нәтижесі. "Берілген трансформацияда сыртқы және ішкі құрылымның диалектикалық бөлінуі жүреді: сыртқы жағы қысқарады, ал ішкі, семантикалық, өседі". Нөлдік формалардың функционалдық маңыздылығын талдау кезінде толық емес сөйлемде сөйлемнің белгілі бір мүшелерінің болмауы қарым-қатынас жүретін жағдайларды сипаттайды немесе сөйлеу экономикасының салдары болып табылады, қайталанатын синтаксистік элементтер алынып тасталатын сөйлеу нормасы. Коммуниканттардың толық емес сөйлемдерді қолдануына диалогтық форма, байланыс, бейресми қарым-қатынас, уақыт тапшылығы сияқты жағдайдың компоненттері тікелей әсер етеді.
Көбінесе эллипсисте біз оқырманға немесе байланыс серіктесіне эмоционалды әсер ету үшін стилистикалық себептерге байланысты болмаумен емес, бас тартумен айналысамыз. Сөз тәртібі, эллипсис, парцелляция, сұраулы конструкциялар, экспрессивті ынталандырушы сөйлемдер мәлімдеменің экспрессивтілігін жасау құралы ретінде қарастырылуы керек.
Логика мен грамматикалық оқулықтардың көбінде хабарлы сөйлем пікір білдіреді, ал басқа бұйрықты және сұраулы сөйлемдерде ешқандайда пікір жоқ деген тұжырымдамалар кездеседі. Оған негіз қылып Аристотель концепциясындағы кез келген лебіз бірдеңені білдіреді, бірақ кез келген пікір білдірмейді деген пікірін алып отыр. Яғни сұрақ немесе өтініш- лебіз, бірақ олар пікір де, қайшы пікір де білдірмейді, сондықтан онда шындық та өтірік те жоқ. [4]
Алайда Сұраулы сөйлем кей жағдайларда пікірге жақын, оларды екі форманың да хабарды білдіруі, екеуінің де (сұрақ та, пікір де) сөйлемге ұласатыны біріктіреді. Дегенмен сұрақ- ол сұрақ, ал пікір- пікір болып қалады деп П.С Попов өзінің қарсы пікірін айтты. Автор соңында пікір шындықты білдіреді, ал егер біз сол шындық туралы сұрасақ, ол шындықтың ұшығы жоқ сұраққа айналады деп қорытындылады.[8.18]
Әр түрлі теорияларды, атап айтқанда сөйлеу актілері теориясын ескере отырып, сұрақтың жалғыз мақсаты ақпарат сұрау деген дәстүрлі пікір жаңа көзқарастармен толықтырылады. Көптеген зерттеушілер сұрақтарды Директивті сөйлеу әрекеттерінің бір түрі ретінде қарастыра бастады. Нәтижесінде директивалық актілер тікелей және жанама болып бөліне бастады.
80 жылдары Русская грамматика еңбегінде сұраулы сөйлемдер коммуникативтік жағынан сұраулы және сұраулы емес болып бөлді. Егерде ережесіне сүйенетін болсақ хабардың, коммуникативтік тапсырманың мақсатына қарай айырмашылық мынада- сұраулы емес сөйлемдердің өзінде адресатқа бағатталған хабарлама болады, сөйлеуші (немесе жазушы) белгілі бір ақпаратқа ие болады да оны басқа біреуге айтады: ол немесе талабын білдіреді. Сұраулы сөйлемдердің бірінші қызметі - хабарламаны іздеу болып табылады: сөйлеуші басқа біреуден ақпаратты білгісі келетінін білдіреді [9]
Қандай да бір сөйлемнің мақсаты (мейлі ол етістікті немесе есімді сөйлем болсын) - айтушының түрлі мақсаттан туындаған хабарын жеткізу. Ол өз бойында шындық болмыс жағдаяты туралы ақпарат, я болмаса бір нәрсе туралы сұрақ немесе сөйлесу барысына қатысушы екінші тұлғаны іске қосу мақсатын қамтуы мүмкін. Соның нәтижесінде сөйлем: хабарлы, сұраулы және бұйрықты сөйлемдер сияқты функционалды типтерге бөлінеді. Сөйлемдер адамның қажетін өтеу үшін түрлі мақсатта жұмсалады. Айтушы (сөйлеуші) тыңдаушыға бір нәрсенің жайы туралы баяндауы немесе өзін қызықтырған мәселе жайында сұрауы, я болмаса өтініш, тілегін (бұйрық) білдіруі мүмкін. Сондықтан сөйлемнің қандай мақсатта жұмсалуына қарай үш үлкен топқа бөліп қарастырамыз: хабарлы, сұраулы және бұйрықты. Осы сөйлемдердің барлығы түрлі эмоциональдық реңкте жұмсалып, лепті (айтылу сазына қарай леп сазды) сөйлем бола береді.
Қазақ тіл білімі тарихында сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай бөлуде түрлі көзқарас болғаны белгілі. Мәселен, А. Байтұрсынұлы сөйлемді сұраулы, лепті, тілекті, жай сөйлем деп төртке бөліп қарастырады [13. 297-300б]. Әрине, бұл жерде автордың берген анықтамасы мен келтірген мысалдарына қарап, тілекті сөйлемдердің бұйрықты, жай сөйлемнің қазіргі хабарлы сөйлемдер екендігін байқаймыз.
Қ. Жұбанов, Х. Арғынов, Ә. Хасеновтер сөйлемді айтылу сазына қарай қарай үшке: 1) хабарлы; 2) сұраулы; 3) лепті деп бөледі [14, 15, 16]. Мұнда лепті сөйлем мен бұйрықты сөйлемнің ара жігі ажыратылмай, екеуін қосып бір-ақ леп сазды сөйлем деген атаумен атаған.
С. Аманжоловтың сөйлемдерді мағына жағына қарай бөлуде өзіндік пікірі болғандығы белгілі. Сондықтан да ол сөйлемдерді хабарлы, сұраулы, лепті, атаулы сөйлемдер деп төрт түрге бөлсе [17.163б], , кейінірек, 1972 жылы жарық көрген А. Әбілқаев, И. Ұйықбаевтармен бірігіп жазған Қазақ тілі грамматикасында бұл ойын өзгертіп, атаулы сөйлемнің орнына бұйрықты сөйлемді қарастырады [1].
Проф. Р. Әмір алдымен сөйлемді айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты деп үшке бөлcе [2], кейінгі еңбектерінде жоғарыда аталған үш түрге төртіншісі етіп лепті сөйлемдерді қосады [2].
О. Төлегенов Қазіргі қазақ тіліндегі жалпы модальды және мақсат мәнді жай сөйлем типтері атты еңбегінде сөйлемдерді жалпы модальдық мағынасына қарай: болымды сөйлемдер, болымсыз сөйлемдер; мақсатына қарай: хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер; эмоциялық мағынасына қарай: үстемелі лепті, арнаулы лепті сөйлемдер; сөйлемдердің жалпы құрылымына қарай: жай сөйлем және құрмалас сөйлемдер деп бөледі [18.43-44б]. Автор мақсат мәнді сөйлемдерге: хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдердің жататынын, ал лепті сөйлемдердің басқа принцип-негізде ерекшеленетіндігін ескертеді [18.78б].
Сөйлеу барысында кез-келген адам ойын жеткізу үшін немесе өзінің көңіл-күйін, көзқарасын білдіру үшін сөйлеу алдында белгілі бір мақсат қояды. Дәл осы сияқты біреуден бір нәрсені білу үшін, мәселені шешу үшін, істің жайын білу үшін т.с.с жағдайлар туғанда әр түрлі сазды сөйлемдер қолдануды қажет етеді. Яғни әр сөйлем түрінің өзінің қолданылатын орны, әр сөйлемнің грамматикалық белгілерінде ескеру шарт. Мәселен, құрамында сұрау есімдіктері, сұрау шылаулары қолданылған түрлердің сұраулы сөйлемге айналуы- олардың грамматкалық белгілерін ескерудің нәтижесі.
Ағылшын тілінде де дәл осылай сөйлемдерді жіктеуге болады тәуелсіз (негізгі баптар) және тәуелді (бағыныңқы сөйлемдер). Типтік сөйлем бір немесе бірнеше тәуелді сөйлемдермен толықтырылуы мүмкін бір тәуелсіз сөйлемнен тұрады.
Тәуелсіз сөйлем - жай сөйлем. Сөйлемдерді сөйлемнің мақсатына немесе қызметіне қарай жіктеуге болады декларативті (мәлімдеме жасау), сұраулы (сұрақ қою), лепті сөйлем немесе императивті (бұйрық беру).
Сөйлеу - тіл жұмсаудың басты тәсілінің бірі жүздесіп және басқа амалдар арқылы өзара сөйлескен адамдар істің, әр нәрсенің мән-жайын білгісі келгенде, сұраулы сөйлемнің сұраулы түрлерін қолданады. Ауызекі сөйлеу стиліне тән пікір алмасудың бұл түрі әдебиетте, әсіресе көркем әдебиет тілінде жиі қолданылады.[3.17] Мысалы: Сіз ше? -Омарбайға бұрылды. -Күтесіз бе? (Мұхтар Мағауин) -С-сонда, қ-қалай, осы арада ма? (Мұхтар Мағауин) -Бұл қай батыр?- деп сұрайды. (Мұхтар Мағауин) Су бар ма екен бұл үйде? (Оралхан Бөкей) Қайда ұйықтаймыз? Жөніңізді айтпайсыз ба? Әлде... осылай үндемес ойнап отыра береміз бе? (Оралхан Бөкей) Өзіңіз ойлаңызшы, - деді абыржып, - мына түкірік жерге қатып түсетін сар аязда жалаң аяқ трактор айдау мүмкін бе? (Оралхан Бөкей)
Қазіргі қазақ тіл білімінде сұраулы сөйлемнің әрдайым сұрау мақсатында болатынына түрлі көзқарастар бар. Көптеген ғалымдар сұраулы сөйлемнің коммуникативтік типін қандай да бір нәрсені сұрау еместігін дәлелдеуде. Осыған орай Н.М Васильеваның пікірін қарасақ сөйлемдердің жеке коммуникативті түрлерінің арасындағы байланысу формасын сұраулы-бұйрықты, сұраулы-лепті, сұраулы-хабарлы деп бөлген. Мысалы:
Қайда, қашан жарияланған? Айтсаңыз? (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-бұйрықты.
Қайда ұйықтаймыз? Жөніңізді айтпайсыз ба? Әлде... осылай үндемес ойнап отыра береміз бе? (Оралхан Бөкей)- сұраулы-бұйрықты.
-Әй, итімді неге ұрасың?! Араздасқын келіп тұр ма? (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-лепті.
Тұз құрт жеген адам өле ме екен?! Ашымал көже ішкен адам бүлініп кете ме екен! (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-лепті.
- Мені білмейді деймісің? Жазда Есжанның студент баласы сенен қандай кітаптар алып оқыды? Ылғи неміс, американ. (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-хабарлы.
Жалғыз өзі деймісіз? Жоқ ол Бәтішпен бірге. (Мұхтар Мағауин)- сұраулы-хабарлы.
Яғни, құрамы жағынан сұраулы сөйлем болса да немесе сұраулы сөйлемнің белгілеріне ие бола тұрып ол сөйлемнің мағынасы әрдайым сұраулық мағынаны бере бермейді. Алайда, сұраулы сөйлемнің диалогта жауап репликасымен байланысты екенін есімізден шығармағанымыз дұрыс.
Осыған сәйкес ғалымдар өз ізденістерін тоқтатпай, әр жай сөйлемді жеке сөйлем ретінде қарастырып, оның коммуникативті және функционалды ерекшеліктерін анықтап, зерттей бастады.
Қазақ тіл білімінде сұраулы сөйлемнің функционалды- семантикалық ерекшеліктерін профессор Р.Әміров пен М.Балақаев қарастырған.
Профессор Р.Әміров сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік қызметін әр кезеңге сай түрліше келетінін айтып, жіктеген: 1. Негізгі сұрақты білдіретін сөйлемдер 2. Жетек сұрақты білдіретін сөйлемдер 3. Анықтаушы сұрақты білдіретін сөйлемдер. Сонымен қатар сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік мақсатының әр түрлі екендігін ескеріп, оны 4 топқа бөледі: 1. Ашық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер 2. Альтернативтік сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер 3. Риторикалық сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер 4. Түрткі сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдер. [2.62-63]
Қазақ тіл синтаксисінде сұраулы сөйлемдер бойынша зерттеу жүргізген ғалымдарды айтатын болсақ:
Сұраулы сөйлемдердің негізгі теорияларын қалыптастырғандар: А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов.
Сұраулы сөйлемдердің семантикалық құрылымын зерттеген ғалымдар: М.Балақаев, Т.Сайрамбаев.
Сұраулы сөйлемдердің функционалды-семантикалық ерекшеліктерін зерттегендер: Р.Әміров, Ж.Әмірова.
Қарсы сұрақтың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін Е.Есіркепов зерттеген.
Сұраулы сөйлемдердің фонетикалық яғни интонациялық ерекшеліктерін Ә. Жүнісбек, З.М Базарбаева, Н.У. Туркенбаев, И.А Баймұратова қарастырған.
Ал олардың стилистикалық ерекшеліктерін Ш.Қ Джусанов зерттеген.
Сұраулы сөйлемнің грамматикалық аспектісін Б.А Омарова зерттеді
Олардың коммуникативті рөлін зерттеген ғалым С.Ғ Қайдауылов. [10]
Сөйлеудің коммуникативті түрі ретінде сұрақ ең проблемалы сөйлеу бірліктеріне жатады және әрдайым білімнің әр түрлі салаларының өкілдерінің назарын аударды. Мәселеге мұндай назар аудару оның қарым-қатынас үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz