Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту
Қазақстан Республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
А.А.Бакаримова
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01901 - Дефектология
Қарағанды қ.
2023
Қазақстан Республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Қорғауға жіберілді
Арнайы және инклюзивті білім беру кафедрасының
меңгерушісі
______________А.Р. Рымханова
6В01901 - Дефектология
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту
тақырыбындағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ізденетін дәреже: бакалавр
Орындаған: студент А.А.Бакаримова
Ғылыми жетекшісі:
м.ғ.д., профессор К.С. Тебенова
Қарағанды қ.
2023
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Педагогика факультеті
6В01901- Дефектология білім беру бағдарламасы
Арнайы және инклюзивті білім беру кафедрасы
бекітемін
Арнайы және инклюзивті білім беру
кафедрасының меңгерушісі
__________________А.Р. Рымханова
2022 ж. 24 қыркүйек
Бітіру жұмысын орындауға арналған тапсырма
Студент Бакаримова Аида Абайқызы
4 курс, ДФ-41-19, 6В01901-Дефектология білім беру бағдарламасы, күндізгі бөлім
1.Бітіру жұмысының тақырыбы Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытуАкадемик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті КЕАҚ Басқарма төрағасы-ректорының 2022 ж. 09 қараша айында №1496 бұйрығымен бекітілді.
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 2023 ж. 12 мамыр.
3. Жұмысқа бастапқы деректер (заңдар, қолжетімді дереккөздер, зертханалық-өндірістік деректер):
1) Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 шiлдедегi № 343 Заңы; 2) Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2022.03.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
4. Бітіру жұмысында әзірлеуге жататын мәселелер тізбесі:
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысына теориялық негіздерін саралау;
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тіліне психологиялық-педагогикалық мінездемесін сипаттау;
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешенін әзірлеу;
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибесіне ойындар кешенін енгізіп, тиімділігін бағалау.
5. Графикалық материалдар тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар т.б.):
1)9 әдістемелік қамтамасыз ету сызбалары; 2) 2 эксперимент схемалары; 3) 12 эксперимент кестелері.
6. Ұсынылатын дереккөздер тізбесі:
Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы
Юрьева В.Ненавидеть, гнать, терпеть. - М.: Эксмо, 2017. -697c.
Вроно М.Ш. Шизофрения у детей и подростков. - М., 2011. 128 с.
Лебединская К. С. Нарушения психического развития в детском и подростковом возрасте К.С. Лебединская, В.В. Лебединский. - М.: Академический Проект, Трикста, 2013. - 304 c
Никитина С.Г. Клинический случай непрерывнотекущей шизофрении с началом в раннем детском возрасте. Журнал неврологии и психиатрии им С.С. Корсакова. Спецвыпуски. 2021;121(11-2):26-30.
Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатрии детского возраста. Т.1, 2015.-253с.
Мальтинская Н.А., Концепт, научно-методический электронный журнал, 2017. - 320 с.
Virues-Ortega J., Julio F., Pastor R. The TEACCH program for children and adults with autism: A meta-analysis of intervention studies Clinical Psychology Review. 2013. 33 (8). Р. 940 - 953. URL: https:doi.org10.1016j.cpr.2013. 07.005
Bancroft K. The Way We Are: Autism in 2012. London: The National Autistic Society, 2012.-361 р
Морозов С.А., Морозова Т.И. Клинический полиморфизм и вариативность образования детей с аутизмом Аутизм и нарушения развития. 2016. Т.14, № 4. С. 3-9. doi:10.17759autdd.2016140401
Н.В. Чевычелова, Е.А. Черенёва, Д.В. Черенёв, С.Г. Маслобоев. Анализ современных технологий обучения и сопровождения детей с расстройствами аутистического спектраВестник Красноярского государственного педагогического университета им. В.П. Астафьева. -2018. -11с.
Богдашина О.Б. Модели организации комплексной помощи детям с расстройствами аутистического спектра на ЗападеАутизм и нарушения развития. 2016. Т. 14, № 4-22б.
Грибова О.Е., Бессонова Т.П. Дидактический материал по обследованию речи детей грамматический строй.Аркти. 2019 - 70 с.
7. Бітіру жұмысын орындау кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Орындау мерзімі
Ескерту
1
Материалдарды жинау
10.2022ж.
2
Бітіру жұмысының құрылымын әзірлеу
10.2022ж.
3
Жұмыстың кіріспесін дайындау
11.2022ж.
4
Жұмыстың бөлімдерін дайындау
11.2022ж.
03.2023ж.
5
Жұмыс қорытындысын дайындау
03.2023ж.
6
Ғылыми жетекшінің консультациялары
10.2022ж.
05.2023ж.
7
Бітіружұмысын плагиатқа тексеруге және нормалық бақылауға ұсыну
06.05.2023 ж.
10.05.2023 ж.
Қорытынды аттестаттаудан бір жарым ай бұрын
8
Бітіру жұмысын алдын ала қорғауға ұсыну
19.04.2023 ж.
Қорытынды аттестаттау басталғанға дейін бір ай бұрын
9
Бітіружұмысын рецензиялауға ұсыну
20-30.04.2023 ж.
Алдын ала қорғаудан кейінгі бірінші апта ішінде
10
Бітіру жұмысының соңғы нұсқасын жетекшінің пікірімен және рецензиямен қоса ұсыну
05.2023 ж.
Қорытынды аттестаттау басталғанға дейін үш күн бұрын
11
Қорғауға баяндама дайындау
05.2023ж.
Қорытынды аттестаттау басталғанға дейін үш күн бұрын
12
Бітіру жұмысын қорғау
06.2023ж.
Кесте бойынша
Тапсырманың берілген күні: 2022 ж. 24 қыркүйек
Ғылыми жетекші: ____________Тебенова К.С., м.ғ.д., профессор
Тапсырманы студент ____________ А.А.Бакаримова қабылдады
Мазмұны
Бет.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту мәселесінің теориялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.1
Ерте жастағы аутизм мәселесіне заманауи көзқарастардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.2
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибелік жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
30
2.1
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.2
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешенін құрастыру мен тәжірибедегі тиімділігіне баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
52
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынды:
1. Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 шiлдедегi № 343 Заңы,1-тарау. Жалпы ережелер.
2. Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2022.03.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі терминдер мен анықтамалар қолданылды:
Аутизм - (гр.autos- өзім) - адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл-күйі.
Ерте жастағы аутизмы (ЕЖА) - психикалық дамудағы аномалияның ерекше түрі, онда тұрақты және өзіндік ерекше коммуникативті мінез-құлықтың бұзылыстары, сонымен қатар баланың сыртқы әлеммен эмоционалды байланысы байқалады.
Шартты белгілер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНЕСКО - (ағыл. UNESCO; United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
ЕЖА - ерте жастағы аутизм
ЕБАҚ - ерекше білім алу қажеттілігі
Кіріспе
Қазақстан Республикасында кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау бала туғанынан бастап, ол кәмелеттік жасқа толғанға дейін, жаппай кешенді медициналық, педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік тексеру мен кәсіби диагностика жүргізу, оңалтудың жеке бағдарламасын әзірлеу, медициналық, педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету және еңбекке баулу арқылы жүргізіледі [1].
Соның ішінде, аутизмі бар балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсету, оларды қоғамдық ортаға бейімдеу, өзінің қатарлас құрбыларымен қарым-қатынасқа жиі түсуін бақылау, отбасымен, арнайы мамандармен жұмыс жасауын, əлеуметтік педагог, психолог, логопед, дефектолог тарапынан қолдау табуы қажет. Аутизм - (гр.Autos - өзім) - адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл-күйі. Бұл терминді 1912 жылы Э. Блейлер адамның ішкі эмоциялық кажеттіліктерімен реттелетін және шынайы әрекеттерге тәуелділігі шамалы аффективтік саланың айрықша түрін белгілеу үшін енгізген. Балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсету шараларын жүргізуде кешенді түзете-оқытудың, заманауи əдістердің маңызы зор. Аутизм диагнозы бар балалардың қоғамда өздерін ұстай алуын, достарымен қарым-қатынасқа түсуге əзірлігін арттырудың маңызды тəсілі арнайы таңдап алынған түзету-педагогикалық көмек көрсетуді қолдану болып табылады.
Ерте жастағы аутизм (ЕЖА) синдромы ұғымы 1943ж. Л. Каннер арқасында кең тарады [2]. Ол алғаш рет ерте жастағы бала аутизмін психологиялық дамудың жеке бұзылысы ретінде ерекшеледі. Ол бала дамуындағы ауытқушылықтың ерекше түрін сипаттап, оның ерте жастағы бала аутизмі (Каннер синдромы) деп атады, оның байқалуының негізгі түрлері:
- қоршаған адамдармен эмоциялық қарым-қатынасты орнатуға үлкен қиындықтар;
- тәртіптің қайталанатын, бір текті түрлерін үнемі қайталай беруге талпыну;
- белгілі бір объектілермен іс-әрекеттерге қатты берілу;
- сөйлеу тілін меңгеру мүмкіндігінің сақталғанымен, сөйлеу тілінің болмауы (мутизм) немесе сөйлеу тілінің адамдармен қатынаста пайдаланбауы;
- басқа салаларда танымдық қабілетінің жақсы болуы.
Бұл бұзылыстар ерте, 2,5 жасқа дейін байқалады деп мәлімдейді доктор Л. Каннер. Қазіргі күнге дейін аутизм проблемасы бойынша әр түрлі елдерде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Ерте жастағы бала аутизмінің шығу тегі мен ерекшеліктері туралы әр түрлі ғылыми болжамдар мен пікірлер айтылады. Соңғы ақпараттарға сүйенсек әлем бойынша бұл дертке шалдыққандар саны 65 миллионнан асады делінген. Ал соның ішінде біздің елде осы диагноз бойынша тіркелгендер саны мыңнан асады екен. Дерек көздерінде соңғы он бір жыл ішінде аутизмге шалдыққан балалар саны 20 есеге өскен, ол дегеніміз дүниеге келген әрбір елуінші сәби осы аурумен туылады дегенді меңзейді [3].
Аутизм мәселесіне мамандардың назары 60-жылдардың аяғынан бастап аударылды. Алғашқы зерттеуді балалар психиатрлары жүргізді (С.С. Мнухин [4], А.Е. Зеленецкая [5], Д.Н. Исаев [6]; О.П. Юрьева [7]; М. Вроно [8]; К.С. Лебединская [9] мен әріптестері). Олар аутизмді балалық шизофрения немесе шизоидты (аутистикалық) психопатия аясында қарастырды (Т.П. Симсон [10], Г.Е. Сухарева [11]). Балалық аутизмнің көріністерін аурудың белгілері ғана емес, сонымен қатар дамудың бұзылуының белгілері ретінде де түсіндіруге болады деген идеяларды балалар психиатрлары да дамыта бастайды. В.М. Башина аурудың басталуына дейінгі және оның процесінде көрінетін балалар аутизмінің көріністерін зерттеп қана қоймай, сонымен қатар балалар аутизмінің конституциялық формаларын анықтайды.
Бұл балаларда сыртқы әлеммен эмоционалдық байланыс орнату кезінде қиындықтар тудырады. Өзінің эмоционалдық жағдайын білдіру немесе басқа адамдарды түсіну қиынға соғады. Көзбен көру арқылы байланыс жасай алмағаннан соң, адамдарға өз ойын білдіру үшін қарым-қатынаста қимыл, мимика, интонация көмегін қолданады. Тіпті өзінің жақын адамдарымен бала эмоционалдық байланыстарды орнатуда қиындықтарға тап болады, бірақ көбінесе ерте жастағы аутизмы бар бала бөтен адамдармен қарым-қатынас кезінде өзін көрсетіп қалуға тырысады.
Ерте жастағы аутизмі бар балаға біркелкі іс-қимылдарды жасау тән: теңселу, шайқалу және қолын сермеу, секіру және т.с.с. Бір зат тұрақты манипуляциялардың объектісі болып табылады, ол оны сүйретеді, түйістіреді, айналдырады, бұрады және т.б. кітаппен стереотиптік қозғалыстар өте тән: беттерді жылдам және ырғақты парақтау. Бір тақырып әңгімеде, сурет салу кезінде, ойын сюжеттерінде басым. Бала оның өмірлік тәртібіне қандай да бір жаңашылдықтарды болдырмауға тырысады және осылайша оған белсенді түрде қарсы тұрады. Мұндай балаларды коммуникативті мінез-құлықтарын түзетудің бірден бір жолы ол - сөйлеу тілінің дамуы арқылы басқа да психикалық процесстерге әсер ету. Өйткені сөйлеу - жоғарғы психикалық функциялардың ішінде құрылымы мен қалыптасуы жағынан күрделі құбылыс. Сөйлеудің дамуына негіз болатын қалыпты әрекеттер деңгейі оның жетілдіруіне себепкер болып, коммуникативтілік құзыреттілікті құрайды, алайда ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілі әлдеқайда ерекшеліктермен сипатталады. Ол бұзылыстың құрылымына, пайда болу уақытына, аутизмнің басқа да кемшіліктермен бірлесе жүруіне байланысты. Демек, қарастырылып отырған мәселенің қарама-қайшылығы заманауи жайттағы ерте жастағы аутизмі бар балалардың өсу динамикасы мен симптоматикасына қарай, қоғамдық процесстердің сұраныстарына бөлінеді.
Дипломдық жұмысының өзектілігі: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту үрдісіндегі өзекті әрі тиімді жолдарды саралау, оның тәжірибелік маңыздылығын зерделеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзету дамыту бойынша ойындар кешені тәжірибеде қолданылатын болса, онда ол балалардың тәрбиесі мен оқуындағы бұзылыстарын алдын-алуға біршама көмектесіп, сөйлеу тілінің түзету жұмысының нәтижелігін артады.
Зерттеу объектісі: ерте жастағы балалар аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту процессі.
Зерттеу пәні: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзетіп дамытатын ойындар кешені.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысына теориялық жағынан шолу жасау және ойындар кешенін әзірлеу.
Зерттеу жұмыстың мақсатына жету жолында біз келесі міндеттерді қойдық:
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысына теориялық негіздерін саралау;
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тіліне психологиялық-педагогикалық мінездемесін сипаттау;
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешенін әзірлеу;
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибесіне ойындар кешенін енгізіп, тиімділігін бағалау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысының теориялық негіздері сараланды; ерте жастағы аутизмі бар балалардың психологиялық-педагогикалық мінездемесі сипатталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешені әзірленіп, тәжірибелік бағытындағы тиімділігі анықталды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: сараланған әдебиеттердің негізінде, анықтаушы тәжірибеде жалпыланған нәтижелердің қарамағында, Балпан орталығының мамандардың қолданыстағы шеберлігіне шолу жасау негізінде, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзетіп дамытатын ойындар кешені құрастырылды.
Зерттеу барысында қолданылған әдістер: ғылыми - педагогикалық әдебиеттерді талдау, бақылау, салыстырмалы талдау жасау, әңгімелесу, жұмыстың нәтижелерін өңдеу, жалпылау мен қорытындылау.
Дипломдық жұмысының құрылымы: дипломдық жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі ашылып, оның мақсаты мен міндеттері, объектісі мен пәні, әдістері ұсынылған, сонымен қатар кіріспеде жұмыстың маңыздылығы мен жаңалығы айқындалды.
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту мәселесінің теориялық негіздемесі тарауында ерте жастағы аутизм мәселесіне заманауи көзқарастардың дамуы қарастырылып, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық мінездемесі айқындалды.
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибелік жұмысы тарауында, Балпан орталығынының негізінде жүргізілген педагогикалық экспериментте ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің қалыптасу деңгейі анықталып, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешені құрастырылды, негізденді, педагогикалық эксперименттегі эксперименталды топпен қалыптастырушы тәжірибе өткізілді, сипатталды, тиімділігіне баға берілді.
Қорытындыда ғылыми зерттеу жұмысының тұжырымдары жасалып, негізгі қорытындылары мен ұсыныстары берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсатына сәйкес қойылған міндеттердің қисыны мен дәйектілігімен анықталады.
1 Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту мәселесінің теориялық негіздемесі
1.1 Ерте жастағы аутизм мәселесіне заманауи көзқарастардың дамуы
Аутизм - бала дамуындағы ауытқушылықтың ауыр түрі, ол әлеуметтік ортамен қарым-қатынастың жоқтығын білдіреді. Симптом ретінде аутист балаларда көптеген психикалық аурулар да кездеседі, кейбір жағдайларда ерте жастан байқалып, бала дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Бұл жағдайды ЕЖА синдромы дейді. Бұл баланың психикалық дамуы тежелуінің бір түрі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, егер бала бойында аутизмнің кейбір клиникалық көріністері байқалса, оны балалардағы аутистикалық спектр (АСБ) бұзылысыдеп атайды. Нақты симптом ретінде 2-3 жасқа қарай қалыптасуы мүмкін.
Ең алғаш аутизм деген терминін 1912 жылы швейцар психиатры Э.Блейер ұсынған. Аутизм ауруын бірінші ашып зерттеген америка психиатры - Лео Каннер. ЕЖА сөйлеу тілі мен зиятының даму деңгейлері әр түрлі болады.
Қазіргі уақытта, аутизмнің нақты себептері анық зерттелмеген. Көп ғалымдардың зерттеулері бойынша аутизммен ауырған балалардың себебі орталық жүйке жүйесінің бұзылуы салдарынан болады делінген. Тұқым қуалау факторының әсері мол екенін көптеген зерттеушілер мойындайды. Сонымен бірге мидың органикалық зақымдалуы да аутист балаларда жиі кездеседі.
Хромосомалық бұзылыстар, зат алмасу өзгерістері, анасының жүкті және туу кезінде алған жарақаттар,нейроинфекциялар т.б. осының барлығы да балаға жағымсыз әсер ету мүмкіндігі бар.
Аутист бала сұрақ қоймайды және жауап та бермейді, мимика, ым-ишарат (жест) арқылы қарым-қатынас жасаудан бас тартады. Аутист балаларды 4 топқа бөлуге болады:
1. Аутизмның ауыр көрінісімен сипатталатын топтағы балалар адамдардан безушілік, ортадан оқшаулану, еш нәрсеге көңіл аудармау, біршама уақыт түңіліп отыру секілді қасиеттермен ерекшеленеді. Мұндай балалар сөйлемейді, адамдарға, олардың көзіне қарамайды және бір нәрсеге көзін тікпейді, күлмейді, жыламайды. Атын атап шақырғанда үндемей, дыбыс шығармай, ешқандай реакциясын білдірмейді. Олар бір жері ауырып жарақаттанса, қарындары ашып, тоңғанды да сезбейді. Үй ішінде бағытсыз ары-бері жүреді, жиһаздардың үстіне шығып алады, терезенің алдында тиіспесе бірнеше сағаттар бойы отыра береді.Үлкен адам мұндай баланың назарын аударайын деп тырысқан жағдайда, бала айқайлайды, жылайды, төбелеседі, түкіреді, тырнайды, яғни қатты қарсылық көрсетеді.
2. Бұл топтың балалары адамның көзіне тіке қарамайды, басқа заттарға де көзін тіке қадап, бағытты түрде қарай алмайды, бірақ адамдар көорнекті заттардың түрлерімен немесе дыбысымен балалардың назарын өздеріне аудартқызады. Мысалы: бала кілем немес алашаның ою-өрнегінің бойымен әрі-бері жүре береді. Егер де өзіне бір нәрсе керек болса, олар үлкен адамды ертіп апарып, керекті нәрсеге қолын сұғып алады.
3. Балалар аздап болса да белсендірек, олар қоршаған ортадан толық қашпаған; бойында үрейі бар, қимылдары еркін емес, сөздері түсініксіз, бір сөзді қайталай береді; күрмеліп сөйлейді, қимылдары импульсивті, яғни отырып-отырып аяқ асты жүгіріп кетуі мүмкін, өзін-өзі жарақаттайды. Бұл топтағы балалар өте дауласқыш болып келеді, жасаған әрекетіне еш өкінбейді, бәрін әдейілеп керісінше жасайды. Бала өзіне ұрысқанды қалап тұрады, тек өзі сөйлей береді, ешкімді тыңдамайды, сөйлеткізбейді. Сөйлегені өте жылдам, дауысы қатты шығады. Сөздері - монолог түрінде. Кейде ересек адам сияқты, күрделі сөздермен сөйлейді, бірақ мағынасын түсінбейді. Сөздік қоры жақсы, бірақ та диалог құрастыра алмайды.
4. Бұл балаларда аутизмнің жеңіл түрі болады. Балалардың ыш-ишараты шектеулі, алаңдағыш болады, сондықтан сөздері жай шығады, өзгелердің көзіне қарай алады, бірақ көзқарасы тұрақсыз. Олар ұялшақ, жасқаншақ болып келеді. Олар өтірік сөйлеу және алдау дегенді білмейді.
Ресей ғалымдарының деректеріне сүйенсек, уақытылы түзете-дамытушылық көмек көрсетілген жағдайда аутист балалардың 60 %-ы жалпы білім беру бағдарламалар бойынша, 30 %-ы арнайы білім беру бағдарлама бойынша оқуға қабілетті, ал 10 %-ы отбасында әлеуметтенуге мүмкіндіктері бар. Бірақ қолдау көрсетуден тыс қалған жағдайдағы балалардың 75 %-ы әлеуметтік ортаға бейімделе алмайды, 22-23 %-ы кішкене бейімделеді, тек 2-3 %-ы әлеуметтік бейімделудің жеткілікті деңгейіне жетеді.
Аутист балаларға арнайы көмек көрсету жүйесі өткен ғасырдың 60 жылдарында алғаш рет АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде қалыптасуын бастаған. Еуропада ең бірінші аутист балаларға арналған мектеп Данияда 1920 жылы ашылған. Кейін кейбір жеке меншік мекемелер аутист балаларға көмек көрсетуді бастаған, бірақ ол кезде нақты оқыту мен түзетудің әдіснамалық, ғылыми негіздемесі болмаған.
Ресейлік тәжірибеде ең танымал К.С. Лебединская мен О.С. Никольскаяның аутизмді түзетудің кешенді медициналық-психологиялық-педагогик алық әдістемесі болып табылады. Бұл әдістеменің негізгі ерекшелігі - дәрігер, педагог пен психологтардың бірлесе, тығыз байланыста жұмыс жасауы. Өткен ғасырдың ортасынан бастап ерте жастағы балалар аутизмін зерттеулер басталуына қарамастан, қазіргі уақытқа дейін арнайы кешенді көмек көрсету жүйесі құрастырылмаған.
Бұл жерде кейбір балаларды жалпы білім беретін мектептегі арнайы сыныптарда оқыту тәжірибесі бар екенін айта кетуге болады. Бірақ сол балаларға арнайы психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету қажеттілігі негізгі талапқа жатады.
Аутизм - кішкентай балалардың ми қызметінің бұзылуы салдарынан айналадағы адамдармен қарым-қатынас пен байланысқа түсуде қиыншылықтар тудыратын психикалық ауытқу. Негізінен мұны ауру деп айту қиын, бұл - психикалық дамудың бұзылуы: шындықтан ауытқу, өз-өзінен кету, немқұрайлылық немесе сыртқы құбылыстарға жауапты қимыл-әрекеттердің болмауы. Мұндай балалар ортамен қарым-қатынаста үлкен сезімталдық танытады. Баланың миына келіп түскен ақпараттарды оның миы қабылдамайды, себебі миының сенсорлы жүйелері дұрыс істемейді. Есесіне, бала көптеп түсіп жатқан ақпарат пен жаңалықтардан қорғана бастайды. Мамандар мұны былай түсіндіреді: дені сау бала дамуға жұмсайтын күшті, аутист бала қорғану механизмін құруға жұмсайды. Сол себепті, үнемі өз әлемінде, ешкіммен жұмысы жоқ болады, тіпті ең жақын адамы болатын анасымен байланысуға қорқады.
Аутизмнің пайда болуына не әсер етеді? Аутизмнің пайда болу себептерін түсіндіретін нақты дәлелденген ақпараттар өте аз. Бұрынырақ балаларға қызылшаға және шошқаборыққа (свинка) қарсы егілетін вакцинацияның салдарынан пайда болады деген болжам бар еді. Бірақ уақыт өтісімен, көптеген зерттеулер нәтижесінде бұл болжам жоққа шығарылды. Ал психоаналитиктердің ойынша, баланың алғашқы даму кезеңіндегі ата-ананың эмоциялық салқындығы да себеп болады. Ғалымдардың ең соңғы мәліметтері бойынша, аутизмге ұшыраған балалардың туылғаннан миының дамуында кінарат (мидың бір бөлігі нашар дамыса, екінші бір бөлігі өте жақсы дамыған, хромосомалық өзгерістер мен зат алмасудың бұзылуы, гендік деңгейдегі өзгерістер) бар екені анықталды. Гендік өзгерістердің пайда болуына, жүкті кезінде болашақ анаға қоршаған ортаның қолайсыз экологиялық жағдайы, стрестер әсер етеді. Әдетте, бала миының эмоцияларға жауап беретін орталығы бұзылады. Олардың қанының құрамында ерекше белоктар анықталған. Бұл жерде тұқым қуалаушылықтың да маңызы зор.
Аутизмның белгілері. Белгілері баланың үш жасына дейін айқын байқалады. Әдетте, ер балаларда жиі кездеседі. Ата-анасы баланың құрдастарымен салыстырғанда кеш дамып, әлі сөйлемегенін байқайды. Алғашында бала керең секілді болып көрінеді, бірақ тексеру нәтижесі олай емес екендігін көрсетеді. Кейде бала сөйлей бастайды, бірақ біраз уақыт өтісімен, сөйлеу қабілетін қайта жоғалтады. Күнделікті қылықтары қайталанады, күнде бір ойыншықпен және жалғыз ойнайды. Тіпті ойыншықтың тек бір бөлігімен ғана (мәселен тек қолымен немесе басымен) ойнауы мүмкін. Күнделікті қайталанатын тәртіптің өзгеруін бала өте қиын қабылдайды. Ата-аналарының айтуынша, бала көзге тіке қарамайды. Көбісінің зияткерлік қабілеттері қалыптыдан төмен.
Зерттеушілер аутизмі балалардың мінез-құлқыларында қарама-қайшылықтардың бар екенін жұмыстарында көрсетеді.Олар өз әлемінде болып жалпы оқшауланумен, сыртқы әсерлерге өзіндік реакциялардың болмауымен және қоршаған ортаны қабылдауға немқұрайлық танытуы,тіпті қоршаған ортамен байланыста болған кезде депроцесс баяу жүрумен сипатталады. Және де аутист балалар пассивтілікпен, қоршаған ортаға қызығушылықтың болмауымен ерекшеленеді. Күнделікті өмірдегі кез-келген өзгеріс, мысалы, үйдің жиһазы өзгеруі, жаңа тамақтардың, жаңа қуыршақтың пайда болуы, көбінесе олардың наразылығын немесе қатты ашуын тудырады, бұл жылау мен қатты шыңғыру ретінде көрінеді. Осыған ұқсас реакциялар тамақтандыру, көшеде серуендеу, киімдерін жуу және күнделікті режимдегі күн тәртібі немесе уақыты өзгерген кезде пайда болады. В.М. Башина ерте балалық аутизмді зерттеу мәселесінің қалыптасуын үлкен төрт негізгі кезеңге бөліп қарастырған:
I кезең XIX ғасырдың аяғы -ХХ ғасырдың басындағы донозологиялық кезеңге жатады, ол жалғыздыққа және өз әлеміне кетуге тырысатын балалар туралы жекеленген ғалымдардың жазбаларымен сипатталады.
II кезең ХХ ғасырдың 20-40 жылдарына сәйкес келетін Канн кезеңіне дейінгі кезең (доканнер кезеңі) деп аталады. Осы кезеңде Г.Е. Сухарева балалардағы шизофренияны анықтау мүмкіндігі туралы мәселені талқылады.
III кезең 1943-1970 жылдары орын алды және ерте балалық аутизм синдромын алғаш рет американдық балалар психиатры Каннер (1943) сипаттаған. Сонымен бірге, Каннердің жасалған еңбектерін білместен, австриялық психиатр Аспергер балалардағы аутистикалық психопатияны сипаттады (1944). 1975 жылы М.Ш. Вроно мен В.М. Башина аутизмді шизофренияның қозуынан кейін балада пайда болатын аутистикалық жағдай ретінде қарастырды.
IV кезең немесе каннерден кейінгі кезең, яғни Каннердің ерте балалық аутизмге деген көзқарастарын терең зерттеп, едәуір өзгешелікпен сипатталады және бұл кезең ХХ ғасырдың 80-90 жылдарына сәйкескеледі. Қазіргі уақытта аутизмнің екі түрі туралы түсінікбар: Каннердің классикалық аутизмі және аутизмнің нұсқасы, яғни, оғанаутистік спектрдің белгілі бір дәрежеде көрінуімен сипатталады [12, 154-165 б.]
Балада аутизм белгілері бар екендігін анықтауда дәрігерлердің өзіндік нормативтері бар. Негізінен белгілердің үш тобы бар:
Әлеуметтік арақатынастар мен әрекеттер. Мысалы, бала көзбе-көз байланыстан қашқақтайды. Өзге адамдардың сезімдерін, мәселен, ауыруын және көңілсіздікті түсінуі қиын.
Ауызша және ауызша емес байланыс. Мысалы, бала мүлдем сөйлемейді немесе тек бірнеше сөздерді тоқтаусыз қайталайды.
Шектеулі қызығушылықтар. Мысалы, бала ойыншықпен тұтастай ойнамай, тек оның бір мүшесімен (қолы, аяғы, басы) ғана ойнайды. Ал жасөспірімдер тек бір сабаққа немесе жалғыз тақырыпқа ғана құмарта қызығуы мүмкін, мәселен, математика немесе сандық белгілер.
Сонымен қатар, ауытқулардың себебін анықтау мақсатында баланың есту қабілеті мен басқа да қабілеттері тексеріледі.
Ең бастысы, кешіктірмей тексеріліп, емделу терапиясын ертерек бастаған дұрыс. Себебі терапияны бала кішкентай кезінде бастаса, нәтижесі жақсы болады. Аутизмге ұшыраған адамдардың әрқайсысының белгілері әр түрлі және әр адамға тек өзіне тән ем түрі жүргізілуі керек. Аутизмді емдеу үшін науқас адамның мінезі мен жүріс-тұрысына қарай терапия қолданылады. Бұл терапия баланың дұрыс тәртібі үшін арнайы сый береді, осылай бала айналасымен араласып, байланысқа түседі.
1896 жылы орыс психиатры С.Н. Данилло 14 жастағы баланың кататониясы туралы хабарлады, бірақ заманауи зерттеулерге сәйкес, аутизммен ауыратын жастардың 12-17% кататоникалық белгілер байқалады [13].
Осы кезеңде әр түрлі елдерде ауру балалардың сипаттамалары пайда болды, олардың психопатиялық көрінісі терминологиялық тұрғыдан аутист деп белгіленді: Н.И. Озерецкий, Х. Поттер, П.Е. Сухарева, Е.С. Гребельская, С. Галацкая, Л. Бендер C. Bredley, Л. Каннер, Г. Аспергер, С.С. Мнухин және т.б., ал В.П. Осипов аутизмді науқастардың сыртқы әлеммен бөлінуі деп сипаттады, ал В.А. Гиляровский өз еңбектерінде аутизм туралы Мен санасының ерекшелігінің бұзылысы деп жазды [14].
Ерте жастағы аутизмі бар балалармен түзету жұмыстары тек бір әдіспен шектеледі, немесе, керісінше, мұғалім диагностика нәтижелері мен баланың жеке даму бағдарламасын құру принциптері арасындағы қатынастардың қажеттілігін жіберіп, эклектикалық тәсілге назар аударады. Жалпы көзқарастардың белгілеуінше бұл әдістердің ешқайсысы өздігінен жақсы немесе жаман емес, оны қолданудың негізділігі екі жағдайға байланысты.
1. Қазіргі уақытта белгілі бір балаға арналған әдістің тиімділігінен оның дамуы.
2. Маманның осы әдісті дұрыс қолдану қабілетінен (оның дайындық деңгейі - кәсіби және жеке қабілеттерінің дамуы).
Әлемдегі аутизм спектрі бұзылған балаларға терапевтік көмек көрсету тәжірибесі олардың емделуі деп түзету-дамыту және оқу бағдарламаларымен қамтылуы екенін көрсетті, ал әртүрлі елдердің мамандары психологиялық-педагогикалық түзетудің көптеген тәсілдерін, әдістері мен құралдарын әзірлегенімен, бүгінгі күні бұл тәсілдерді таңдау мен қолдануға қатысты бірегейлік пен келісімділік жоқ. Біз ерте жастағы аутизмі бар балалармен түзету жұмыстарында кеңінен қолданылатын араласудың тәсілдері мен технологияларын тізімдейміз [14]. Аутизммен ауыратын балалармен жұмыс жасауда бес жүзге жуық әдістер мен әдістер бар. Ерте жастағы аутизмі бар балалармен жұмыс істеудің келесі негізгі тәсілдері мен әдістері бар.
1. Мінез - құлық тәсілдері: ABA (Applied behavior analysis) - қолданбалы мінез - құлықтың талдауы; VBA (Verbal behavior analysis) - ауызша мінез-құлық талдауы; Pivotal Response Treatment (PRT) - негізгі реакцияларды оқыту; TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication handicapped children) - аутизмі бар және дамуда ерекшеліктері бар балаларды оқытуға мүмкіндік беретін бағдарлама қажеттіліктері.
2.Дамытушылық тәсілдер: эмоционалды-мағыналық тәсіл; Dir Floortime; Son-Rise; Daily life therapy-күнделікті өмірлік терапия; RDI-тұлғааралық қатынастарды дамыту бағдарламасы; PECS-сурет алмасудың коммуникациялық жүйесі және т.б.
3.Сенсорлық-перцептивті тәсілдер: сенсорлық интеграция; Томатис-терапия және т.б.
4.Эклектикалық тәсілдер: SCERTS моделі: The Miller Method - Миллер әдісі және т.б.
Ерте жастағы аутизмі бар балалармен жұмыс істеудің қазіргі заманғы тәсілдерінің көбі негізгі мақсат ретінде балаға білім беру және кәсіби жүйелерде өз орнын табуға мүмкіндік беретін жеке өмірлік маршрутты әзірлеуге бағытталған (О. Богдашина, Ф.Р. Волкмар, C. Гринспен, А. Костин, К.С. Лебединская, О.С. Никольская, Д. Фейн және т. б.) [15].
М.К. Бардышевская, В.В. Лебединский, С.А. Морозов, Т.И. Морозова, E. Schopler, R. Simpson ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің қолданыстағы технологияларының едәуір бөлігі негізінен олардың негізінде жатқан теориялық алғышарттардың көптігіне байланысты екенін атап өтті, бұл өз кезегінде қарастырылып отырған бұзылыстың клиникалық полиморфизмінен туындайды [16].
Морозов С.А., Морозова Т.И. ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің әдістері мен технологияларын одан әрі дамытуға ғылыми қызығушылық осындай балаларды оқыту формаларының өзгергіштігін қамтамасыз ету, дамуында кемістігі бар балалардың толыққанды әлеуметтенуіне ықпал ететін инклюзивті білім беру орталарын құрудың нұсқаларын іздеу қажеттілігімен түсіндіріледі [16, 22б.].
С.Б. Лазуренко ерте жастағы аутизмі бар балалардың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне бейімделген қолайлы білім беру ортасын құрудың негізгі принциптері ретінде мыналарды атайды: түзету жұмысының ерте басталуы; көмектің жүйелілігі, уақтылығы және дұрыс ұйымдастырылуы; түзету-дамыту іс-шараларын жүзеге асырудағы кезеңділік; мамандардың балалармен және олар тәрбиеленетін отбасылармен жұмыс істеуге командалық көзқарасы; түзету жұмыстарының айтарлықтай көлемі мен жоғары қарқындылығы; ерте жастағы аутизмі бар бала тәрбиеленетін отбасымен тұрақты қарым-қатынасты сақтау [17].
Барлық осы принциптер ерте жастағы аутизмі бар балаларға көмек көрсетудің заманауи кешенді модельдерінің негізінде жатыр. Зерттеу мәселесі бойынша әдеби дереккөздерді талдау көрсеткендей, соңғы онжылдықта ерте жастағы аутизмі бар балаларға арналған білім беру мекемелерінде кешенді көп деңгейлі оңалту моделі және мамандардың өзара әрекеттесуінің көпсалалы моделі белсенді түрде енгізілуде (С.А. Морозов, Т.И. Морозова, Е.А. Черенева, Е.А. Володенкова және т.б. [18, 23б.]).
Модельдің мәні - ведомствоаралық өзара іс-қимылды ұйымдастыру, ерте жастағы аутизмі бар балалар мен олар тәрбиеленген отбасыларға жан-жақты қолдау көрсету үшін әртүрлі бейіндегі мамандарды біріктіру. Негізгі айырмашылық мынада жатыр: бірінші модель медицина, психология, педагогика және әлеуметтік қорғау саласындағы мамандарды біріктіреді, ал екіншісі, тізімделгендерден басқа, ерте жастағы аутизмі балалары бар отбасылармен жұмыс істеуге, сондай-ақ құқықтық көмек көрсетуге, экономикалық қолдауға және дәстүрлі емес балама терапия технологияларына мамандандырылған мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды қосады. Баламалы технологияларға қатысты біз барлық дерлік сенсорлық жүйелерді тартуға мүмкіндік беретін иппотерапия, жануарлар терапиясы, дельфин терапиясы, канистерапия сияқты терапевтік технологиялар туралы айтып отырмыз.
Сондай-ақ, ұсақ моториканы, символдық ойлауды, сөйлеуді, конструктивті праксисті, тұлғааралық қарым-қатынастың коммуникативтік және әлеуметтік дағдыларын дамытатын балалармен жұмыс істеудің арт-терапиялық әдістері мен технологияларына маңызды рөл беріледі [19].
Ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің аталған кешенді үлгілері шеңберінде сенсорлық интегративті терапия, когнитивті мінез-құлық тренингі технологиялары белсенді қолданылады.
Тәжірибеші мамандардың жарияланымдарын талдау барысында ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің балама әдістері мен технологиялары айқын оң терапиялық әсерді қамтамасыз ететіндігін көрсетеді. Мысалы, А. Аделова әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі аутизм спектрінің бұзылуы бар мектеп жасына дейінгі балалармен түзету жұмыстарында фототерапия әдісін сынап көрді. Фототерапияны ол дидактиканы визуалды түрде берудің ауызша түрін қысқа мәтінге-түсініктемеге ауыстыру әдісі ретінде қолданды [20]. Фототерапияның негізгі мазмұны-фотографиялық бейнелерді құру және қабылдау, оларды талқылаумен толықтырылған. Фототерапия сөйлеуді, қарым-қатынасты дамытуға, мінез-құлықты қалыпқа келтіруге, сондай-ақ бірқатар басқа түзету мәселелерін шешуге көмекші құрал ретінде қолданылады.
Фототерапияны қолданудағы авторлық тәсіл ерте жастағы аутизмі бар балалардың белгілі ерекшеліктеріне негізделген, атап айтқанда: ерте жастағы аутизмі бар көптеген балалар оларды қызықтырмайтын іс-әрекеттің мағынасын көрмейді және оған қатысудан бас тартады. Бұл тіпті шешілген тапсырманың нәтижелерін көрсету немесе жазбаша жұмысты тексеру кезінде де болады. Балалар жаңа тапсырмалардан сақ бола алады және бұрыннан белгілі және жақсы таныс жұмысты орындауды жөн көреді. Сондықтан мұғалімге бейтаныс материалды таныспен байланыстыра отырып, оны жекеше түрде енгізе білу және олардың арасындағы байланысты айқынырақ және айқын ету маңызды.
Виртуалды технологиялардың ішінде 9 жастан 11 жасқа дейінгі аутизмі бар жоғары функционалды балаларға арналған және көзбен байланыс, пікір алмасу және ынтымақтастық сияқты маңызды әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға бағытталған StoryTable виртуалды жүйесі - халықаралық ғалымдар тобының дамуы ерекше назар аударуға тұрарлық. Жүйе - бұл үш өлшемді виртуалды орта, онда балалар нақты уақыт режимінде белгілі бір сюжетпен әңгіме құра алады, басты кейіпкерді, басқа кейіпкерлерді және интерьер заттарын таңдай алады. Бұл - технологияның ерекшелігі - әр сессия екі баланың бір уақытта жұмыс істеуін қамтиды, олардан бірге әңгіме ойлап табуды және айтуды сұрайды. Жүйені сынақтан өткізу оның әзірлеушілерінің ынталандырушы, сыйақы беретін визуалды интерфейсті және белсенді виртуалды коммуникацияларды ұсынатын виртуалды технологиялар аутист балалардың бір-бірімен және аутист емес адамдармен қарым-қатынас дағдыларын жақсартуға ықпал етеді деген гипотезасын растады [21].
Оқыту мен сүйемелдеудің кешенді модельдерін құра отырып, жиынтықта қолданылатын кең таралған технологиялардан басқа, әртүрлі аймақтарда ерте жастағы аутизмі бар балаларды қолдаудың жергілікті тәсілдерін әзірлеу және сынақтан өткізу жүзеге асырылады.
Әлбетте, әлеуметтік жобалау технологиясы негізінен көмекші құрал болып табылады және ең алдымен аутизм спектрі бұзылған адамдарды әлеуметтік бейімдеу механизмдерін жетілдіруге бағытталған. Зерттеу нәтижелеріне келсек, ерте жастағы аутизмі бар балаларға көмек көрсету технологияларының қысқаша тізімі олардың мәселелерін шешудегі айқын оң тенденциялар туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, бүгінгі күні бұл тәжірибені белгілі бір жүйе, тұжырымдама, біртұтас құрылымдалған, ерте жастағы аутизмі бар балаларды сүйемелдеудің кешенді моделінің мазмұнды компоненттерімен толтырылған түрінде біріктіру қажеттілігі туындағанын елемеуге болмайды.
Осы бөлімнің қорытындысында біз келесіні тұжырымдаймыз: әлемдік тәжірибеде ерте жастағы аутизмі бар балалармен жұмыс келесі негізгі тәсілдерге негізделген:
1. Мінез - құлық тәсілдері: ABA (Applied behavior analysis) - қолданбалы мінез - құлық талдауы; VBA (Verbal behavior analysis) - ауызша мінез-құлық талдауы; Pivotal Response Treatment (PRT) - негізгі реакцияларды оқыту; TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication handicapped children) - аутизмі бар балаларды және дамуында ерекшеліктері бар балаларды оқытуға мүмкіндік беретін бағдарлама қажеттіліктері және т.б.
2. Дамытушылық тәсілдер: эмоционалды-семантикалық тәсіл; Dir Floortime; Son-Rise; Daily life therapy-күнделікті өмірлік терапия; RDI-тұлғааралық қатынастарды дамыту бағдарламасы; PECS-сурет алмасудың коммуникациялық жүйесі және т.б.
3. Сенсорлық-перцептивті тәсілдер: сенсорлық интеграция; Томатис-терапия және т. б.
4. Эклектикалық тәсілдер: SCERTS моделі: The Miller Method-Миллер әдісі және т.б.
Қазақстанда бағдарламаларды әзірлеу кезінде аутист балалармен жұмыс істеу бойынша ең заманауи әдіснамалық тәсілдерге, әдістемелік тәсілдерге, түрлі технологияларға сүйенеді. Авторлық бағдарламалар да қолданылады.
1.2 Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық мінездемесі
Аутизм спектрінің бұзылуының өзектілігі тек жоғары жиілікпен ғана емес, сонымен қатар клиникалық көріністің әртүрлілігімен және түзету жұмыстарының күрделілігімен байланысты. Бұл проблема ғылыми білімнің әртүрлі салаларының мамандарының назарын аударады, өйткені аутизм күрделі бұзушылық болып табылады. Аутизм термині (гректің autos - өзі) ассоциациялардың тәжірибе мәліметтерінен алшақтығы, шынайы қарым-қатынасты елемеу дегенді білдіреді. Бастапқы кезде аутизм шизофрениямен сырқаттанатын науқастардың ерекшелігі, шынайы өмірден қашу және өз-өзімен бұйығы күйде болу деп қарастырылды.
Аутизм себептері. Ғалымдар резидуалды-органикалық фактордың (патологиялық жүктілік, босану, бассүйек-ми жарақатының, жұқпалардың салдары) әсерін негізгі деп есептейді. Аутизм мидың туа біткен дисфункциясы, сезімдердің тұқым қуалайтын жеткілікті дамымауы нәтижесінде пайда болады немесе ақпаратты өңдеуге қажетті нейронды құрылымдардың дамымай қалуының салдары деген пікір де бар.
Мүмкін, туа біткен эмоциялық нәзіктік, фрустрацияларды көтере алмау, үрейдің туындауының төмен сатысы да маңызды. Бұл жағдайда қандай да бір сыртқы жағымсыз факторлардың нәтижесінде, соның ішінде анасымен эмоциялык қатынастың жеткіліксіздігінен (анасының депрессиясы, қатты қамығуы) сәби сыртқы ортадан қашып, бұйығыланады. Сыртқы орта оның жанын жарақаттайтын қорқынышты әлем болып көрінеді. Бақалшығына жасырынған бала өзін жайлы, қауіпсіз сезінеді. Нәтижесінде туған кезден бастап жаппай қорғануға, аутизмге негізделген жеке бас құрылымы қалыптасады, бұл жайт бұдан кейінгі психологиялық, интеллектуалдық, эмоциялық даму үдерісін қандай да бір дәрежеде бұзады.
Балалардың ерте аутизмі 10 000 тұрғынға шаққанда 2-4 жағдайда кездеседі, ал аутизмнің ақыл-ес кемістігімен үйлесуі - 10 000 тұрғынға шаққанда 20. Бұл бұзылыс ер балаларда басым - 3-4:1.
Бала аутизмі деген нақтама қою негізгі үш сапалық бұзылысқа негізделеді: әлеуметтік өзара қатынастың, өзара коммуникацияның жеткіліксіздігі, сондай-ақ іс-әрекеттің стереотипті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
А.А.Бакаримова
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01901 - Дефектология
Қарағанды қ.
2023
Қазақстан Республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Қорғауға жіберілді
Арнайы және инклюзивті білім беру кафедрасының
меңгерушісі
______________А.Р. Рымханова
6В01901 - Дефектология
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту
тақырыбындағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ізденетін дәреже: бакалавр
Орындаған: студент А.А.Бакаримова
Ғылыми жетекшісі:
м.ғ.д., профессор К.С. Тебенова
Қарағанды қ.
2023
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті
Педагогика факультеті
6В01901- Дефектология білім беру бағдарламасы
Арнайы және инклюзивті білім беру кафедрасы
бекітемін
Арнайы және инклюзивті білім беру
кафедрасының меңгерушісі
__________________А.Р. Рымханова
2022 ж. 24 қыркүйек
Бітіру жұмысын орындауға арналған тапсырма
Студент Бакаримова Аида Абайқызы
4 курс, ДФ-41-19, 6В01901-Дефектология білім беру бағдарламасы, күндізгі бөлім
1.Бітіру жұмысының тақырыбы Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытуАкадемик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті КЕАҚ Басқарма төрағасы-ректорының 2022 ж. 09 қараша айында №1496 бұйрығымен бекітілді.
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 2023 ж. 12 мамыр.
3. Жұмысқа бастапқы деректер (заңдар, қолжетімді дереккөздер, зертханалық-өндірістік деректер):
1) Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 шiлдедегi № 343 Заңы; 2) Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2022.03.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
4. Бітіру жұмысында әзірлеуге жататын мәселелер тізбесі:
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысына теориялық негіздерін саралау;
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тіліне психологиялық-педагогикалық мінездемесін сипаттау;
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешенін әзірлеу;
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибесіне ойындар кешенін енгізіп, тиімділігін бағалау.
5. Графикалық материалдар тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар т.б.):
1)9 әдістемелік қамтамасыз ету сызбалары; 2) 2 эксперимент схемалары; 3) 12 эксперимент кестелері.
6. Ұсынылатын дереккөздер тізбесі:
Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы
Юрьева В.Ненавидеть, гнать, терпеть. - М.: Эксмо, 2017. -697c.
Вроно М.Ш. Шизофрения у детей и подростков. - М., 2011. 128 с.
Лебединская К. С. Нарушения психического развития в детском и подростковом возрасте К.С. Лебединская, В.В. Лебединский. - М.: Академический Проект, Трикста, 2013. - 304 c
Никитина С.Г. Клинический случай непрерывнотекущей шизофрении с началом в раннем детском возрасте. Журнал неврологии и психиатрии им С.С. Корсакова. Спецвыпуски. 2021;121(11-2):26-30.
Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатрии детского возраста. Т.1, 2015.-253с.
Мальтинская Н.А., Концепт, научно-методический электронный журнал, 2017. - 320 с.
Virues-Ortega J., Julio F., Pastor R. The TEACCH program for children and adults with autism: A meta-analysis of intervention studies Clinical Psychology Review. 2013. 33 (8). Р. 940 - 953. URL: https:doi.org10.1016j.cpr.2013. 07.005
Bancroft K. The Way We Are: Autism in 2012. London: The National Autistic Society, 2012.-361 р
Морозов С.А., Морозова Т.И. Клинический полиморфизм и вариативность образования детей с аутизмом Аутизм и нарушения развития. 2016. Т.14, № 4. С. 3-9. doi:10.17759autdd.2016140401
Н.В. Чевычелова, Е.А. Черенёва, Д.В. Черенёв, С.Г. Маслобоев. Анализ современных технологий обучения и сопровождения детей с расстройствами аутистического спектраВестник Красноярского государственного педагогического университета им. В.П. Астафьева. -2018. -11с.
Богдашина О.Б. Модели организации комплексной помощи детям с расстройствами аутистического спектра на ЗападеАутизм и нарушения развития. 2016. Т. 14, № 4-22б.
Грибова О.Е., Бессонова Т.П. Дидактический материал по обследованию речи детей грамматический строй.Аркти. 2019 - 70 с.
7. Бітіру жұмысын орындау кестесі
№
Жұмыс кезеңдері
Орындау мерзімі
Ескерту
1
Материалдарды жинау
10.2022ж.
2
Бітіру жұмысының құрылымын әзірлеу
10.2022ж.
3
Жұмыстың кіріспесін дайындау
11.2022ж.
4
Жұмыстың бөлімдерін дайындау
11.2022ж.
03.2023ж.
5
Жұмыс қорытындысын дайындау
03.2023ж.
6
Ғылыми жетекшінің консультациялары
10.2022ж.
05.2023ж.
7
Бітіружұмысын плагиатқа тексеруге және нормалық бақылауға ұсыну
06.05.2023 ж.
10.05.2023 ж.
Қорытынды аттестаттаудан бір жарым ай бұрын
8
Бітіру жұмысын алдын ала қорғауға ұсыну
19.04.2023 ж.
Қорытынды аттестаттау басталғанға дейін бір ай бұрын
9
Бітіружұмысын рецензиялауға ұсыну
20-30.04.2023 ж.
Алдын ала қорғаудан кейінгі бірінші апта ішінде
10
Бітіру жұмысының соңғы нұсқасын жетекшінің пікірімен және рецензиямен қоса ұсыну
05.2023 ж.
Қорытынды аттестаттау басталғанға дейін үш күн бұрын
11
Қорғауға баяндама дайындау
05.2023ж.
Қорытынды аттестаттау басталғанға дейін үш күн бұрын
12
Бітіру жұмысын қорғау
06.2023ж.
Кесте бойынша
Тапсырманың берілген күні: 2022 ж. 24 қыркүйек
Ғылыми жетекші: ____________Тебенова К.С., м.ғ.д., профессор
Тапсырманы студент ____________ А.А.Бакаримова қабылдады
Мазмұны
Бет.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту мәселесінің теориялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.1
Ерте жастағы аутизм мәселесіне заманауи көзқарастардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.2
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибелік жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
30
2.1
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.2
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешенін құрастыру мен тәжірибедегі тиімділігіне баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
52
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалынды:
1. Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 11 шiлдедегi № 343 Заңы,1-тарау. Жалпы ережелер.
2. Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2022.03.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста келесі терминдер мен анықтамалар қолданылды:
Аутизм - (гр.autos- өзім) - адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл-күйі.
Ерте жастағы аутизмы (ЕЖА) - психикалық дамудағы аномалияның ерекше түрі, онда тұрақты және өзіндік ерекше коммуникативті мінез-құлықтың бұзылыстары, сонымен қатар баланың сыртқы әлеммен эмоционалды байланысы байқалады.
Шартты белгілер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНЕСКО - (ағыл. UNESCO; United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
ЕЖА - ерте жастағы аутизм
ЕБАҚ - ерекше білім алу қажеттілігі
Кіріспе
Қазақстан Республикасында кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау бала туғанынан бастап, ол кәмелеттік жасқа толғанға дейін, жаппай кешенді медициналық, педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік тексеру мен кәсіби диагностика жүргізу, оңалтудың жеке бағдарламасын әзірлеу, медициналық, педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік қызметтер көрсету және еңбекке баулу арқылы жүргізіледі [1].
Соның ішінде, аутизмі бар балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсету, оларды қоғамдық ортаға бейімдеу, өзінің қатарлас құрбыларымен қарым-қатынасқа жиі түсуін бақылау, отбасымен, арнайы мамандармен жұмыс жасауын, əлеуметтік педагог, психолог, логопед, дефектолог тарапынан қолдау табуы қажет. Аутизм - (гр.Autos - өзім) - адамның сыртқы дүниеден оқшауланып, өзімен-өзі болып, іштей сары уайымға салынған кездегі көңіл-күйі. Бұл терминді 1912 жылы Э. Блейлер адамның ішкі эмоциялық кажеттіліктерімен реттелетін және шынайы әрекеттерге тәуелділігі шамалы аффективтік саланың айрықша түрін белгілеу үшін енгізген. Балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсету шараларын жүргізуде кешенді түзете-оқытудың, заманауи əдістердің маңызы зор. Аутизм диагнозы бар балалардың қоғамда өздерін ұстай алуын, достарымен қарым-қатынасқа түсуге əзірлігін арттырудың маңызды тəсілі арнайы таңдап алынған түзету-педагогикалық көмек көрсетуді қолдану болып табылады.
Ерте жастағы аутизм (ЕЖА) синдромы ұғымы 1943ж. Л. Каннер арқасында кең тарады [2]. Ол алғаш рет ерте жастағы бала аутизмін психологиялық дамудың жеке бұзылысы ретінде ерекшеледі. Ол бала дамуындағы ауытқушылықтың ерекше түрін сипаттап, оның ерте жастағы бала аутизмі (Каннер синдромы) деп атады, оның байқалуының негізгі түрлері:
- қоршаған адамдармен эмоциялық қарым-қатынасты орнатуға үлкен қиындықтар;
- тәртіптің қайталанатын, бір текті түрлерін үнемі қайталай беруге талпыну;
- белгілі бір объектілермен іс-әрекеттерге қатты берілу;
- сөйлеу тілін меңгеру мүмкіндігінің сақталғанымен, сөйлеу тілінің болмауы (мутизм) немесе сөйлеу тілінің адамдармен қатынаста пайдаланбауы;
- басқа салаларда танымдық қабілетінің жақсы болуы.
Бұл бұзылыстар ерте, 2,5 жасқа дейін байқалады деп мәлімдейді доктор Л. Каннер. Қазіргі күнге дейін аутизм проблемасы бойынша әр түрлі елдерде зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Ерте жастағы бала аутизмінің шығу тегі мен ерекшеліктері туралы әр түрлі ғылыми болжамдар мен пікірлер айтылады. Соңғы ақпараттарға сүйенсек әлем бойынша бұл дертке шалдыққандар саны 65 миллионнан асады делінген. Ал соның ішінде біздің елде осы диагноз бойынша тіркелгендер саны мыңнан асады екен. Дерек көздерінде соңғы он бір жыл ішінде аутизмге шалдыққан балалар саны 20 есеге өскен, ол дегеніміз дүниеге келген әрбір елуінші сәби осы аурумен туылады дегенді меңзейді [3].
Аутизм мәселесіне мамандардың назары 60-жылдардың аяғынан бастап аударылды. Алғашқы зерттеуді балалар психиатрлары жүргізді (С.С. Мнухин [4], А.Е. Зеленецкая [5], Д.Н. Исаев [6]; О.П. Юрьева [7]; М. Вроно [8]; К.С. Лебединская [9] мен әріптестері). Олар аутизмді балалық шизофрения немесе шизоидты (аутистикалық) психопатия аясында қарастырды (Т.П. Симсон [10], Г.Е. Сухарева [11]). Балалық аутизмнің көріністерін аурудың белгілері ғана емес, сонымен қатар дамудың бұзылуының белгілері ретінде де түсіндіруге болады деген идеяларды балалар психиатрлары да дамыта бастайды. В.М. Башина аурудың басталуына дейінгі және оның процесінде көрінетін балалар аутизмінің көріністерін зерттеп қана қоймай, сонымен қатар балалар аутизмінің конституциялық формаларын анықтайды.
Бұл балаларда сыртқы әлеммен эмоционалдық байланыс орнату кезінде қиындықтар тудырады. Өзінің эмоционалдық жағдайын білдіру немесе басқа адамдарды түсіну қиынға соғады. Көзбен көру арқылы байланыс жасай алмағаннан соң, адамдарға өз ойын білдіру үшін қарым-қатынаста қимыл, мимика, интонация көмегін қолданады. Тіпті өзінің жақын адамдарымен бала эмоционалдық байланыстарды орнатуда қиындықтарға тап болады, бірақ көбінесе ерте жастағы аутизмы бар бала бөтен адамдармен қарым-қатынас кезінде өзін көрсетіп қалуға тырысады.
Ерте жастағы аутизмі бар балаға біркелкі іс-қимылдарды жасау тән: теңселу, шайқалу және қолын сермеу, секіру және т.с.с. Бір зат тұрақты манипуляциялардың объектісі болып табылады, ол оны сүйретеді, түйістіреді, айналдырады, бұрады және т.б. кітаппен стереотиптік қозғалыстар өте тән: беттерді жылдам және ырғақты парақтау. Бір тақырып әңгімеде, сурет салу кезінде, ойын сюжеттерінде басым. Бала оның өмірлік тәртібіне қандай да бір жаңашылдықтарды болдырмауға тырысады және осылайша оған белсенді түрде қарсы тұрады. Мұндай балаларды коммуникативті мінез-құлықтарын түзетудің бірден бір жолы ол - сөйлеу тілінің дамуы арқылы басқа да психикалық процесстерге әсер ету. Өйткені сөйлеу - жоғарғы психикалық функциялардың ішінде құрылымы мен қалыптасуы жағынан күрделі құбылыс. Сөйлеудің дамуына негіз болатын қалыпты әрекеттер деңгейі оның жетілдіруіне себепкер болып, коммуникативтілік құзыреттілікті құрайды, алайда ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілі әлдеқайда ерекшеліктермен сипатталады. Ол бұзылыстың құрылымына, пайда болу уақытына, аутизмнің басқа да кемшіліктермен бірлесе жүруіне байланысты. Демек, қарастырылып отырған мәселенің қарама-қайшылығы заманауи жайттағы ерте жастағы аутизмі бар балалардың өсу динамикасы мен симптоматикасына қарай, қоғамдық процесстердің сұраныстарына бөлінеді.
Дипломдық жұмысының өзектілігі: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту үрдісіндегі өзекті әрі тиімді жолдарды саралау, оның тәжірибелік маңыздылығын зерделеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзету дамыту бойынша ойындар кешені тәжірибеде қолданылатын болса, онда ол балалардың тәрбиесі мен оқуындағы бұзылыстарын алдын-алуға біршама көмектесіп, сөйлеу тілінің түзету жұмысының нәтижелігін артады.
Зерттеу объектісі: ерте жастағы балалар аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту процессі.
Зерттеу пәні: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзетіп дамытатын ойындар кешені.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысына теориялық жағынан шолу жасау және ойындар кешенін әзірлеу.
Зерттеу жұмыстың мақсатына жету жолында біз келесі міндеттерді қойдық:
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысына теориялық негіздерін саралау;
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тіліне психологиялық-педагогикалық мінездемесін сипаттау;
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешенін әзірлеу;
ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибесіне ойындар кешенін енгізіп, тиімділігін бағалау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту жұмысының теориялық негіздері сараланды; ерте жастағы аутизмі бар балалардың психологиялық-педагогикалық мінездемесі сипатталды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешені әзірленіп, тәжірибелік бағытындағы тиімділігі анықталды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: сараланған әдебиеттердің негізінде, анықтаушы тәжірибеде жалпыланған нәтижелердің қарамағында, Балпан орталығының мамандардың қолданыстағы шеберлігіне шолу жасау негізінде, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзетіп дамытатын ойындар кешені құрастырылды.
Зерттеу барысында қолданылған әдістер: ғылыми - педагогикалық әдебиеттерді талдау, бақылау, салыстырмалы талдау жасау, әңгімелесу, жұмыстың нәтижелерін өңдеу, жалпылау мен қорытындылау.
Дипломдық жұмысының құрылымы: дипломдық жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі ашылып, оның мақсаты мен міндеттері, объектісі мен пәні, әдістері ұсынылған, сонымен қатар кіріспеде жұмыстың маңыздылығы мен жаңалығы айқындалды.
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту мәселесінің теориялық негіздемесі тарауында ерте жастағы аутизм мәселесіне заманауи көзқарастардың дамуы қарастырылып, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық мінездемесі айқындалды.
Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамытудың тәжірибелік жұмысы тарауында, Балпан орталығынының негізінде жүргізілген педагогикалық экспериментте ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің қалыптасу деңгейі анықталып, ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін дамытатын ойындар кешені құрастырылды, негізденді, педагогикалық эксперименттегі эксперименталды топпен қалыптастырушы тәжірибе өткізілді, сипатталды, тиімділігіне баға берілді.
Қорытындыда ғылыми зерттеу жұмысының тұжырымдары жасалып, негізгі қорытындылары мен ұсыныстары берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеу мақсатына сәйкес қойылған міндеттердің қисыны мен дәйектілігімен анықталады.
1 Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілін түзете дамыту мәселесінің теориялық негіздемесі
1.1 Ерте жастағы аутизм мәселесіне заманауи көзқарастардың дамуы
Аутизм - бала дамуындағы ауытқушылықтың ауыр түрі, ол әлеуметтік ортамен қарым-қатынастың жоқтығын білдіреді. Симптом ретінде аутист балаларда көптеген психикалық аурулар да кездеседі, кейбір жағдайларда ерте жастан байқалып, бала дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Бұл жағдайды ЕЖА синдромы дейді. Бұл баланың психикалық дамуы тежелуінің бір түрі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, егер бала бойында аутизмнің кейбір клиникалық көріністері байқалса, оны балалардағы аутистикалық спектр (АСБ) бұзылысыдеп атайды. Нақты симптом ретінде 2-3 жасқа қарай қалыптасуы мүмкін.
Ең алғаш аутизм деген терминін 1912 жылы швейцар психиатры Э.Блейер ұсынған. Аутизм ауруын бірінші ашып зерттеген америка психиатры - Лео Каннер. ЕЖА сөйлеу тілі мен зиятының даму деңгейлері әр түрлі болады.
Қазіргі уақытта, аутизмнің нақты себептері анық зерттелмеген. Көп ғалымдардың зерттеулері бойынша аутизммен ауырған балалардың себебі орталық жүйке жүйесінің бұзылуы салдарынан болады делінген. Тұқым қуалау факторының әсері мол екенін көптеген зерттеушілер мойындайды. Сонымен бірге мидың органикалық зақымдалуы да аутист балаларда жиі кездеседі.
Хромосомалық бұзылыстар, зат алмасу өзгерістері, анасының жүкті және туу кезінде алған жарақаттар,нейроинфекциялар т.б. осының барлығы да балаға жағымсыз әсер ету мүмкіндігі бар.
Аутист бала сұрақ қоймайды және жауап та бермейді, мимика, ым-ишарат (жест) арқылы қарым-қатынас жасаудан бас тартады. Аутист балаларды 4 топқа бөлуге болады:
1. Аутизмның ауыр көрінісімен сипатталатын топтағы балалар адамдардан безушілік, ортадан оқшаулану, еш нәрсеге көңіл аудармау, біршама уақыт түңіліп отыру секілді қасиеттермен ерекшеленеді. Мұндай балалар сөйлемейді, адамдарға, олардың көзіне қарамайды және бір нәрсеге көзін тікпейді, күлмейді, жыламайды. Атын атап шақырғанда үндемей, дыбыс шығармай, ешқандай реакциясын білдірмейді. Олар бір жері ауырып жарақаттанса, қарындары ашып, тоңғанды да сезбейді. Үй ішінде бағытсыз ары-бері жүреді, жиһаздардың үстіне шығып алады, терезенің алдында тиіспесе бірнеше сағаттар бойы отыра береді.Үлкен адам мұндай баланың назарын аударайын деп тырысқан жағдайда, бала айқайлайды, жылайды, төбелеседі, түкіреді, тырнайды, яғни қатты қарсылық көрсетеді.
2. Бұл топтың балалары адамның көзіне тіке қарамайды, басқа заттарға де көзін тіке қадап, бағытты түрде қарай алмайды, бірақ адамдар көорнекті заттардың түрлерімен немесе дыбысымен балалардың назарын өздеріне аудартқызады. Мысалы: бала кілем немес алашаның ою-өрнегінің бойымен әрі-бері жүре береді. Егер де өзіне бір нәрсе керек болса, олар үлкен адамды ертіп апарып, керекті нәрсеге қолын сұғып алады.
3. Балалар аздап болса да белсендірек, олар қоршаған ортадан толық қашпаған; бойында үрейі бар, қимылдары еркін емес, сөздері түсініксіз, бір сөзді қайталай береді; күрмеліп сөйлейді, қимылдары импульсивті, яғни отырып-отырып аяқ асты жүгіріп кетуі мүмкін, өзін-өзі жарақаттайды. Бұл топтағы балалар өте дауласқыш болып келеді, жасаған әрекетіне еш өкінбейді, бәрін әдейілеп керісінше жасайды. Бала өзіне ұрысқанды қалап тұрады, тек өзі сөйлей береді, ешкімді тыңдамайды, сөйлеткізбейді. Сөйлегені өте жылдам, дауысы қатты шығады. Сөздері - монолог түрінде. Кейде ересек адам сияқты, күрделі сөздермен сөйлейді, бірақ мағынасын түсінбейді. Сөздік қоры жақсы, бірақ та диалог құрастыра алмайды.
4. Бұл балаларда аутизмнің жеңіл түрі болады. Балалардың ыш-ишараты шектеулі, алаңдағыш болады, сондықтан сөздері жай шығады, өзгелердің көзіне қарай алады, бірақ көзқарасы тұрақсыз. Олар ұялшақ, жасқаншақ болып келеді. Олар өтірік сөйлеу және алдау дегенді білмейді.
Ресей ғалымдарының деректеріне сүйенсек, уақытылы түзете-дамытушылық көмек көрсетілген жағдайда аутист балалардың 60 %-ы жалпы білім беру бағдарламалар бойынша, 30 %-ы арнайы білім беру бағдарлама бойынша оқуға қабілетті, ал 10 %-ы отбасында әлеуметтенуге мүмкіндіктері бар. Бірақ қолдау көрсетуден тыс қалған жағдайдағы балалардың 75 %-ы әлеуметтік ортаға бейімделе алмайды, 22-23 %-ы кішкене бейімделеді, тек 2-3 %-ы әлеуметтік бейімделудің жеткілікті деңгейіне жетеді.
Аутист балаларға арнайы көмек көрсету жүйесі өткен ғасырдың 60 жылдарында алғаш рет АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінде қалыптасуын бастаған. Еуропада ең бірінші аутист балаларға арналған мектеп Данияда 1920 жылы ашылған. Кейін кейбір жеке меншік мекемелер аутист балаларға көмек көрсетуді бастаған, бірақ ол кезде нақты оқыту мен түзетудің әдіснамалық, ғылыми негіздемесі болмаған.
Ресейлік тәжірибеде ең танымал К.С. Лебединская мен О.С. Никольскаяның аутизмді түзетудің кешенді медициналық-психологиялық-педагогик алық әдістемесі болып табылады. Бұл әдістеменің негізгі ерекшелігі - дәрігер, педагог пен психологтардың бірлесе, тығыз байланыста жұмыс жасауы. Өткен ғасырдың ортасынан бастап ерте жастағы балалар аутизмін зерттеулер басталуына қарамастан, қазіргі уақытқа дейін арнайы кешенді көмек көрсету жүйесі құрастырылмаған.
Бұл жерде кейбір балаларды жалпы білім беретін мектептегі арнайы сыныптарда оқыту тәжірибесі бар екенін айта кетуге болады. Бірақ сол балаларға арнайы психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету қажеттілігі негізгі талапқа жатады.
Аутизм - кішкентай балалардың ми қызметінің бұзылуы салдарынан айналадағы адамдармен қарым-қатынас пен байланысқа түсуде қиыншылықтар тудыратын психикалық ауытқу. Негізінен мұны ауру деп айту қиын, бұл - психикалық дамудың бұзылуы: шындықтан ауытқу, өз-өзінен кету, немқұрайлылық немесе сыртқы құбылыстарға жауапты қимыл-әрекеттердің болмауы. Мұндай балалар ортамен қарым-қатынаста үлкен сезімталдық танытады. Баланың миына келіп түскен ақпараттарды оның миы қабылдамайды, себебі миының сенсорлы жүйелері дұрыс істемейді. Есесіне, бала көптеп түсіп жатқан ақпарат пен жаңалықтардан қорғана бастайды. Мамандар мұны былай түсіндіреді: дені сау бала дамуға жұмсайтын күшті, аутист бала қорғану механизмін құруға жұмсайды. Сол себепті, үнемі өз әлемінде, ешкіммен жұмысы жоқ болады, тіпті ең жақын адамы болатын анасымен байланысуға қорқады.
Аутизмнің пайда болуына не әсер етеді? Аутизмнің пайда болу себептерін түсіндіретін нақты дәлелденген ақпараттар өте аз. Бұрынырақ балаларға қызылшаға және шошқаборыққа (свинка) қарсы егілетін вакцинацияның салдарынан пайда болады деген болжам бар еді. Бірақ уақыт өтісімен, көптеген зерттеулер нәтижесінде бұл болжам жоққа шығарылды. Ал психоаналитиктердің ойынша, баланың алғашқы даму кезеңіндегі ата-ананың эмоциялық салқындығы да себеп болады. Ғалымдардың ең соңғы мәліметтері бойынша, аутизмге ұшыраған балалардың туылғаннан миының дамуында кінарат (мидың бір бөлігі нашар дамыса, екінші бір бөлігі өте жақсы дамыған, хромосомалық өзгерістер мен зат алмасудың бұзылуы, гендік деңгейдегі өзгерістер) бар екені анықталды. Гендік өзгерістердің пайда болуына, жүкті кезінде болашақ анаға қоршаған ортаның қолайсыз экологиялық жағдайы, стрестер әсер етеді. Әдетте, бала миының эмоцияларға жауап беретін орталығы бұзылады. Олардың қанының құрамында ерекше белоктар анықталған. Бұл жерде тұқым қуалаушылықтың да маңызы зор.
Аутизмның белгілері. Белгілері баланың үш жасына дейін айқын байқалады. Әдетте, ер балаларда жиі кездеседі. Ата-анасы баланың құрдастарымен салыстырғанда кеш дамып, әлі сөйлемегенін байқайды. Алғашында бала керең секілді болып көрінеді, бірақ тексеру нәтижесі олай емес екендігін көрсетеді. Кейде бала сөйлей бастайды, бірақ біраз уақыт өтісімен, сөйлеу қабілетін қайта жоғалтады. Күнделікті қылықтары қайталанады, күнде бір ойыншықпен және жалғыз ойнайды. Тіпті ойыншықтың тек бір бөлігімен ғана (мәселен тек қолымен немесе басымен) ойнауы мүмкін. Күнделікті қайталанатын тәртіптің өзгеруін бала өте қиын қабылдайды. Ата-аналарының айтуынша, бала көзге тіке қарамайды. Көбісінің зияткерлік қабілеттері қалыптыдан төмен.
Зерттеушілер аутизмі балалардың мінез-құлқыларында қарама-қайшылықтардың бар екенін жұмыстарында көрсетеді.Олар өз әлемінде болып жалпы оқшауланумен, сыртқы әсерлерге өзіндік реакциялардың болмауымен және қоршаған ортаны қабылдауға немқұрайлық танытуы,тіпті қоршаған ортамен байланыста болған кезде депроцесс баяу жүрумен сипатталады. Және де аутист балалар пассивтілікпен, қоршаған ортаға қызығушылықтың болмауымен ерекшеленеді. Күнделікті өмірдегі кез-келген өзгеріс, мысалы, үйдің жиһазы өзгеруі, жаңа тамақтардың, жаңа қуыршақтың пайда болуы, көбінесе олардың наразылығын немесе қатты ашуын тудырады, бұл жылау мен қатты шыңғыру ретінде көрінеді. Осыған ұқсас реакциялар тамақтандыру, көшеде серуендеу, киімдерін жуу және күнделікті режимдегі күн тәртібі немесе уақыты өзгерген кезде пайда болады. В.М. Башина ерте балалық аутизмді зерттеу мәселесінің қалыптасуын үлкен төрт негізгі кезеңге бөліп қарастырған:
I кезең XIX ғасырдың аяғы -ХХ ғасырдың басындағы донозологиялық кезеңге жатады, ол жалғыздыққа және өз әлеміне кетуге тырысатын балалар туралы жекеленген ғалымдардың жазбаларымен сипатталады.
II кезең ХХ ғасырдың 20-40 жылдарына сәйкес келетін Канн кезеңіне дейінгі кезең (доканнер кезеңі) деп аталады. Осы кезеңде Г.Е. Сухарева балалардағы шизофренияны анықтау мүмкіндігі туралы мәселені талқылады.
III кезең 1943-1970 жылдары орын алды және ерте балалық аутизм синдромын алғаш рет американдық балалар психиатры Каннер (1943) сипаттаған. Сонымен бірге, Каннердің жасалған еңбектерін білместен, австриялық психиатр Аспергер балалардағы аутистикалық психопатияны сипаттады (1944). 1975 жылы М.Ш. Вроно мен В.М. Башина аутизмді шизофренияның қозуынан кейін балада пайда болатын аутистикалық жағдай ретінде қарастырды.
IV кезең немесе каннерден кейінгі кезең, яғни Каннердің ерте балалық аутизмге деген көзқарастарын терең зерттеп, едәуір өзгешелікпен сипатталады және бұл кезең ХХ ғасырдың 80-90 жылдарына сәйкескеледі. Қазіргі уақытта аутизмнің екі түрі туралы түсінікбар: Каннердің классикалық аутизмі және аутизмнің нұсқасы, яғни, оғанаутистік спектрдің белгілі бір дәрежеде көрінуімен сипатталады [12, 154-165 б.]
Балада аутизм белгілері бар екендігін анықтауда дәрігерлердің өзіндік нормативтері бар. Негізінен белгілердің үш тобы бар:
Әлеуметтік арақатынастар мен әрекеттер. Мысалы, бала көзбе-көз байланыстан қашқақтайды. Өзге адамдардың сезімдерін, мәселен, ауыруын және көңілсіздікті түсінуі қиын.
Ауызша және ауызша емес байланыс. Мысалы, бала мүлдем сөйлемейді немесе тек бірнеше сөздерді тоқтаусыз қайталайды.
Шектеулі қызығушылықтар. Мысалы, бала ойыншықпен тұтастай ойнамай, тек оның бір мүшесімен (қолы, аяғы, басы) ғана ойнайды. Ал жасөспірімдер тек бір сабаққа немесе жалғыз тақырыпқа ғана құмарта қызығуы мүмкін, мәселен, математика немесе сандық белгілер.
Сонымен қатар, ауытқулардың себебін анықтау мақсатында баланың есту қабілеті мен басқа да қабілеттері тексеріледі.
Ең бастысы, кешіктірмей тексеріліп, емделу терапиясын ертерек бастаған дұрыс. Себебі терапияны бала кішкентай кезінде бастаса, нәтижесі жақсы болады. Аутизмге ұшыраған адамдардың әрқайсысының белгілері әр түрлі және әр адамға тек өзіне тән ем түрі жүргізілуі керек. Аутизмді емдеу үшін науқас адамның мінезі мен жүріс-тұрысына қарай терапия қолданылады. Бұл терапия баланың дұрыс тәртібі үшін арнайы сый береді, осылай бала айналасымен араласып, байланысқа түседі.
1896 жылы орыс психиатры С.Н. Данилло 14 жастағы баланың кататониясы туралы хабарлады, бірақ заманауи зерттеулерге сәйкес, аутизммен ауыратын жастардың 12-17% кататоникалық белгілер байқалады [13].
Осы кезеңде әр түрлі елдерде ауру балалардың сипаттамалары пайда болды, олардың психопатиялық көрінісі терминологиялық тұрғыдан аутист деп белгіленді: Н.И. Озерецкий, Х. Поттер, П.Е. Сухарева, Е.С. Гребельская, С. Галацкая, Л. Бендер C. Bredley, Л. Каннер, Г. Аспергер, С.С. Мнухин және т.б., ал В.П. Осипов аутизмді науқастардың сыртқы әлеммен бөлінуі деп сипаттады, ал В.А. Гиляровский өз еңбектерінде аутизм туралы Мен санасының ерекшелігінің бұзылысы деп жазды [14].
Ерте жастағы аутизмі бар балалармен түзету жұмыстары тек бір әдіспен шектеледі, немесе, керісінше, мұғалім диагностика нәтижелері мен баланың жеке даму бағдарламасын құру принциптері арасындағы қатынастардың қажеттілігін жіберіп, эклектикалық тәсілге назар аударады. Жалпы көзқарастардың белгілеуінше бұл әдістердің ешқайсысы өздігінен жақсы немесе жаман емес, оны қолданудың негізділігі екі жағдайға байланысты.
1. Қазіргі уақытта белгілі бір балаға арналған әдістің тиімділігінен оның дамуы.
2. Маманның осы әдісті дұрыс қолдану қабілетінен (оның дайындық деңгейі - кәсіби және жеке қабілеттерінің дамуы).
Әлемдегі аутизм спектрі бұзылған балаларға терапевтік көмек көрсету тәжірибесі олардың емделуі деп түзету-дамыту және оқу бағдарламаларымен қамтылуы екенін көрсетті, ал әртүрлі елдердің мамандары психологиялық-педагогикалық түзетудің көптеген тәсілдерін, әдістері мен құралдарын әзірлегенімен, бүгінгі күні бұл тәсілдерді таңдау мен қолдануға қатысты бірегейлік пен келісімділік жоқ. Біз ерте жастағы аутизмі бар балалармен түзету жұмыстарында кеңінен қолданылатын араласудың тәсілдері мен технологияларын тізімдейміз [14]. Аутизммен ауыратын балалармен жұмыс жасауда бес жүзге жуық әдістер мен әдістер бар. Ерте жастағы аутизмі бар балалармен жұмыс істеудің келесі негізгі тәсілдері мен әдістері бар.
1. Мінез - құлық тәсілдері: ABA (Applied behavior analysis) - қолданбалы мінез - құлықтың талдауы; VBA (Verbal behavior analysis) - ауызша мінез-құлық талдауы; Pivotal Response Treatment (PRT) - негізгі реакцияларды оқыту; TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication handicapped children) - аутизмі бар және дамуда ерекшеліктері бар балаларды оқытуға мүмкіндік беретін бағдарлама қажеттіліктері.
2.Дамытушылық тәсілдер: эмоционалды-мағыналық тәсіл; Dir Floortime; Son-Rise; Daily life therapy-күнделікті өмірлік терапия; RDI-тұлғааралық қатынастарды дамыту бағдарламасы; PECS-сурет алмасудың коммуникациялық жүйесі және т.б.
3.Сенсорлық-перцептивті тәсілдер: сенсорлық интеграция; Томатис-терапия және т.б.
4.Эклектикалық тәсілдер: SCERTS моделі: The Miller Method - Миллер әдісі және т.б.
Ерте жастағы аутизмі бар балалармен жұмыс істеудің қазіргі заманғы тәсілдерінің көбі негізгі мақсат ретінде балаға білім беру және кәсіби жүйелерде өз орнын табуға мүмкіндік беретін жеке өмірлік маршрутты әзірлеуге бағытталған (О. Богдашина, Ф.Р. Волкмар, C. Гринспен, А. Костин, К.С. Лебединская, О.С. Никольская, Д. Фейн және т. б.) [15].
М.К. Бардышевская, В.В. Лебединский, С.А. Морозов, Т.И. Морозова, E. Schopler, R. Simpson ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің қолданыстағы технологияларының едәуір бөлігі негізінен олардың негізінде жатқан теориялық алғышарттардың көптігіне байланысты екенін атап өтті, бұл өз кезегінде қарастырылып отырған бұзылыстың клиникалық полиморфизмінен туындайды [16].
Морозов С.А., Морозова Т.И. ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің әдістері мен технологияларын одан әрі дамытуға ғылыми қызығушылық осындай балаларды оқыту формаларының өзгергіштігін қамтамасыз ету, дамуында кемістігі бар балалардың толыққанды әлеуметтенуіне ықпал ететін инклюзивті білім беру орталарын құрудың нұсқаларын іздеу қажеттілігімен түсіндіріледі [16, 22б.].
С.Б. Лазуренко ерте жастағы аутизмі бар балалардың қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне бейімделген қолайлы білім беру ортасын құрудың негізгі принциптері ретінде мыналарды атайды: түзету жұмысының ерте басталуы; көмектің жүйелілігі, уақтылығы және дұрыс ұйымдастырылуы; түзету-дамыту іс-шараларын жүзеге асырудағы кезеңділік; мамандардың балалармен және олар тәрбиеленетін отбасылармен жұмыс істеуге командалық көзқарасы; түзету жұмыстарының айтарлықтай көлемі мен жоғары қарқындылығы; ерте жастағы аутизмі бар бала тәрбиеленетін отбасымен тұрақты қарым-қатынасты сақтау [17].
Барлық осы принциптер ерте жастағы аутизмі бар балаларға көмек көрсетудің заманауи кешенді модельдерінің негізінде жатыр. Зерттеу мәселесі бойынша әдеби дереккөздерді талдау көрсеткендей, соңғы онжылдықта ерте жастағы аутизмі бар балаларға арналған білім беру мекемелерінде кешенді көп деңгейлі оңалту моделі және мамандардың өзара әрекеттесуінің көпсалалы моделі белсенді түрде енгізілуде (С.А. Морозов, Т.И. Морозова, Е.А. Черенева, Е.А. Володенкова және т.б. [18, 23б.]).
Модельдің мәні - ведомствоаралық өзара іс-қимылды ұйымдастыру, ерте жастағы аутизмі бар балалар мен олар тәрбиеленген отбасыларға жан-жақты қолдау көрсету үшін әртүрлі бейіндегі мамандарды біріктіру. Негізгі айырмашылық мынада жатыр: бірінші модель медицина, психология, педагогика және әлеуметтік қорғау саласындағы мамандарды біріктіреді, ал екіншісі, тізімделгендерден басқа, ерте жастағы аутизмі балалары бар отбасылармен жұмыс істеуге, сондай-ақ құқықтық көмек көрсетуге, экономикалық қолдауға және дәстүрлі емес балама терапия технологияларына мамандандырылған мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарды қосады. Баламалы технологияларға қатысты біз барлық дерлік сенсорлық жүйелерді тартуға мүмкіндік беретін иппотерапия, жануарлар терапиясы, дельфин терапиясы, канистерапия сияқты терапевтік технологиялар туралы айтып отырмыз.
Сондай-ақ, ұсақ моториканы, символдық ойлауды, сөйлеуді, конструктивті праксисті, тұлғааралық қарым-қатынастың коммуникативтік және әлеуметтік дағдыларын дамытатын балалармен жұмыс істеудің арт-терапиялық әдістері мен технологияларына маңызды рөл беріледі [19].
Ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің аталған кешенді үлгілері шеңберінде сенсорлық интегративті терапия, когнитивті мінез-құлық тренингі технологиялары белсенді қолданылады.
Тәжірибеші мамандардың жарияланымдарын талдау барысында ерте жастағы аутизмі бар балаларды оқыту мен сүйемелдеудің балама әдістері мен технологиялары айқын оң терапиялық әсерді қамтамасыз ететіндігін көрсетеді. Мысалы, А. Аделова әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі аутизм спектрінің бұзылуы бар мектеп жасына дейінгі балалармен түзету жұмыстарында фототерапия әдісін сынап көрді. Фототерапияны ол дидактиканы визуалды түрде берудің ауызша түрін қысқа мәтінге-түсініктемеге ауыстыру әдісі ретінде қолданды [20]. Фототерапияның негізгі мазмұны-фотографиялық бейнелерді құру және қабылдау, оларды талқылаумен толықтырылған. Фототерапия сөйлеуді, қарым-қатынасты дамытуға, мінез-құлықты қалыпқа келтіруге, сондай-ақ бірқатар басқа түзету мәселелерін шешуге көмекші құрал ретінде қолданылады.
Фототерапияны қолданудағы авторлық тәсіл ерте жастағы аутизмі бар балалардың белгілі ерекшеліктеріне негізделген, атап айтқанда: ерте жастағы аутизмі бар көптеген балалар оларды қызықтырмайтын іс-әрекеттің мағынасын көрмейді және оған қатысудан бас тартады. Бұл тіпті шешілген тапсырманың нәтижелерін көрсету немесе жазбаша жұмысты тексеру кезінде де болады. Балалар жаңа тапсырмалардан сақ бола алады және бұрыннан белгілі және жақсы таныс жұмысты орындауды жөн көреді. Сондықтан мұғалімге бейтаныс материалды таныспен байланыстыра отырып, оны жекеше түрде енгізе білу және олардың арасындағы байланысты айқынырақ және айқын ету маңызды.
Виртуалды технологиялардың ішінде 9 жастан 11 жасқа дейінгі аутизмі бар жоғары функционалды балаларға арналған және көзбен байланыс, пікір алмасу және ынтымақтастық сияқты маңызды әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға бағытталған StoryTable виртуалды жүйесі - халықаралық ғалымдар тобының дамуы ерекше назар аударуға тұрарлық. Жүйе - бұл үш өлшемді виртуалды орта, онда балалар нақты уақыт режимінде белгілі бір сюжетпен әңгіме құра алады, басты кейіпкерді, басқа кейіпкерлерді және интерьер заттарын таңдай алады. Бұл - технологияның ерекшелігі - әр сессия екі баланың бір уақытта жұмыс істеуін қамтиды, олардан бірге әңгіме ойлап табуды және айтуды сұрайды. Жүйені сынақтан өткізу оның әзірлеушілерінің ынталандырушы, сыйақы беретін визуалды интерфейсті және белсенді виртуалды коммуникацияларды ұсынатын виртуалды технологиялар аутист балалардың бір-бірімен және аутист емес адамдармен қарым-қатынас дағдыларын жақсартуға ықпал етеді деген гипотезасын растады [21].
Оқыту мен сүйемелдеудің кешенді модельдерін құра отырып, жиынтықта қолданылатын кең таралған технологиялардан басқа, әртүрлі аймақтарда ерте жастағы аутизмі бар балаларды қолдаудың жергілікті тәсілдерін әзірлеу және сынақтан өткізу жүзеге асырылады.
Әлбетте, әлеуметтік жобалау технологиясы негізінен көмекші құрал болып табылады және ең алдымен аутизм спектрі бұзылған адамдарды әлеуметтік бейімдеу механизмдерін жетілдіруге бағытталған. Зерттеу нәтижелеріне келсек, ерте жастағы аутизмі бар балаларға көмек көрсету технологияларының қысқаша тізімі олардың мәселелерін шешудегі айқын оң тенденциялар туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, бүгінгі күні бұл тәжірибені белгілі бір жүйе, тұжырымдама, біртұтас құрылымдалған, ерте жастағы аутизмі бар балаларды сүйемелдеудің кешенді моделінің мазмұнды компоненттерімен толтырылған түрінде біріктіру қажеттілігі туындағанын елемеуге болмайды.
Осы бөлімнің қорытындысында біз келесіні тұжырымдаймыз: әлемдік тәжірибеде ерте жастағы аутизмі бар балалармен жұмыс келесі негізгі тәсілдерге негізделген:
1. Мінез - құлық тәсілдері: ABA (Applied behavior analysis) - қолданбалы мінез - құлық талдауы; VBA (Verbal behavior analysis) - ауызша мінез-құлық талдауы; Pivotal Response Treatment (PRT) - негізгі реакцияларды оқыту; TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication handicapped children) - аутизмі бар балаларды және дамуында ерекшеліктері бар балаларды оқытуға мүмкіндік беретін бағдарлама қажеттіліктері және т.б.
2. Дамытушылық тәсілдер: эмоционалды-семантикалық тәсіл; Dir Floortime; Son-Rise; Daily life therapy-күнделікті өмірлік терапия; RDI-тұлғааралық қатынастарды дамыту бағдарламасы; PECS-сурет алмасудың коммуникациялық жүйесі және т.б.
3. Сенсорлық-перцептивті тәсілдер: сенсорлық интеграция; Томатис-терапия және т. б.
4. Эклектикалық тәсілдер: SCERTS моделі: The Miller Method-Миллер әдісі және т.б.
Қазақстанда бағдарламаларды әзірлеу кезінде аутист балалармен жұмыс істеу бойынша ең заманауи әдіснамалық тәсілдерге, әдістемелік тәсілдерге, түрлі технологияларға сүйенеді. Авторлық бағдарламалар да қолданылады.
1.2 Ерте жастағы аутизмі бар балалардың сөйлеу тілінің психологиялық-педагогикалық мінездемесі
Аутизм спектрінің бұзылуының өзектілігі тек жоғары жиілікпен ғана емес, сонымен қатар клиникалық көріністің әртүрлілігімен және түзету жұмыстарының күрделілігімен байланысты. Бұл проблема ғылыми білімнің әртүрлі салаларының мамандарының назарын аударады, өйткені аутизм күрделі бұзушылық болып табылады. Аутизм термині (гректің autos - өзі) ассоциациялардың тәжірибе мәліметтерінен алшақтығы, шынайы қарым-қатынасты елемеу дегенді білдіреді. Бастапқы кезде аутизм шизофрениямен сырқаттанатын науқастардың ерекшелігі, шынайы өмірден қашу және өз-өзімен бұйығы күйде болу деп қарастырылды.
Аутизм себептері. Ғалымдар резидуалды-органикалық фактордың (патологиялық жүктілік, босану, бассүйек-ми жарақатының, жұқпалардың салдары) әсерін негізгі деп есептейді. Аутизм мидың туа біткен дисфункциясы, сезімдердің тұқым қуалайтын жеткілікті дамымауы нәтижесінде пайда болады немесе ақпаратты өңдеуге қажетті нейронды құрылымдардың дамымай қалуының салдары деген пікір де бар.
Мүмкін, туа біткен эмоциялық нәзіктік, фрустрацияларды көтере алмау, үрейдің туындауының төмен сатысы да маңызды. Бұл жағдайда қандай да бір сыртқы жағымсыз факторлардың нәтижесінде, соның ішінде анасымен эмоциялык қатынастың жеткіліксіздігінен (анасының депрессиясы, қатты қамығуы) сәби сыртқы ортадан қашып, бұйығыланады. Сыртқы орта оның жанын жарақаттайтын қорқынышты әлем болып көрінеді. Бақалшығына жасырынған бала өзін жайлы, қауіпсіз сезінеді. Нәтижесінде туған кезден бастап жаппай қорғануға, аутизмге негізделген жеке бас құрылымы қалыптасады, бұл жайт бұдан кейінгі психологиялық, интеллектуалдық, эмоциялық даму үдерісін қандай да бір дәрежеде бұзады.
Балалардың ерте аутизмі 10 000 тұрғынға шаққанда 2-4 жағдайда кездеседі, ал аутизмнің ақыл-ес кемістігімен үйлесуі - 10 000 тұрғынға шаққанда 20. Бұл бұзылыс ер балаларда басым - 3-4:1.
Бала аутизмі деген нақтама қою негізгі үш сапалық бұзылысқа негізделеді: әлеуметтік өзара қатынастың, өзара коммуникацияның жеткіліксіздігі, сондай-ақ іс-әрекеттің стереотипті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz