Мәтінді дәлме - дәл жеткізу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Халықаралық Лингвистикалық Колледжі ЖШС

Бекмухан Аида Рашиткызы

Мәтінді дәлме-дәл жеткізу

Курстық жұмыс

Жетекші:Орынбасарова Ләззат Сериковна

Тапсыру күні ___ 2023 ж
Қорғау күні ___ 2023 ж
Бағалау ________

Астана 2023

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I ТАРАУ. МӘТІНДІ ДӘЛМЕ-ДӘЛ ЖЕТКІЗУ ТЕОРИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Дәлме-дәл аударманың артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Аударма әдісін таңдаудың кәсіби тәсілі: дәлме-дәл аударманы қашан қолдану керек, ал қашан қолданбау керек ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
II ТАРАУ. ДӘЛМЕ-ДӘЛ АУДАРМАНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.1 Дәлме-дәл аударма мысалдарын талдау және оның аударма сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2 Калькалау тәсіліне мысалдар және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... . .16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ
Дәлме-дәл аударма - бұл бастапқы тілден аударылатын әр сөзді аударма тілге оның тәртібін сақтай отырып жасалатын аударма әдістерінің бірі. Алайда, мұндай тәсілді қолданған кезде тілдердің грамматикасы, лексикасы мен стиліндегі айырмашылықтарға байланысты қиындықтар туындауы мүмкін. Нәтижесінде, дәлме-дәл аударма әрқашан мағынаны жеткізудің ең жақсы тәсілі бола бермейді және оны сақтықпен қолдану керек.
Бұл аударма тәсілінің осы курстық жұмыста артықшылықтары да, кемшіліктері де талқыланады. Курстық жұмыста дәлме-дәл аударманың негізгі аспектілері және оның аударма тәжірибесіндегі рөлі қарастырылады. Осы аударма әдісін қолданған кезде қандай проблемалар туындайтыны, оның қандай кемшіліктері мен артықшылықтары бар екені, сондай-ақ қандай әдістер аудармашыға дәлме-дәл аударманы қолданған кезде мәтіннің мағынасын жақсы жеткізуге көмектесетіні талқыланады.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны- бұл курстық жұмыстың зерттеу нысаны аударма әдісі ретінде дәлме-дәл аударма қарастырылады. Жұмыс аударманың осы әдісінің мүмкіндіктері мен шектеулерін, сондай-ақ аударманың мазмұны мен мақсатына байланысты дәлме-дәл аударманы қолдану әдістерін зерттеуге арналған. Зерттеу барысында дәлме-дәл аударманың әртүрлі аспектілерін, соның ішінде оның артықшылықтары мен кемшіліктерін және аудармашыға бастапқы мәтіннің мағынасын жақсы жеткізуге мүмкіндік беретін әдістер мен стратегияларды қарастырамыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі- курстық жұмыстың өзектілігі қазіргі аударма тәжірибесінде дәлме-дәл аударманы түсіну мен қолданудың шұғыл қажеттілігінде жатыр. Қазіргі уақытта әртүрлі салалардағы көптеген аудармашылар, соның ішінде медицина, ғылым, техникалық, маркетинг және басқа салаларда осы әдістің кемшіліктеріне қарамастан оны қолданып жатыр. Сондықтан дәлме-дәл аударма әдісінің мүмкіндіктері мен кемшіліктерін зерттеп, оның нақты контекст пен аударма мақсатына қаншалықты сәйкес келетінін түсіну маңызды.

I ТАРАУ. МӘТІНДІ ДӘЛМЕ-ДӘЛ ЖЕТКІЗУ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Дәлме-дәл аударманың артықшылықтары мен кемшіліктері
Дәлме-дәл аударма - сөздер мен сөз тіркестерінің тура мағынасын сақтайтын және аударманың мәнмәтінін ескермейтін мәтінді аудару процесі. Дәлме-дәл аударма ең көп таралған аударма әдістерінің бірі. Бұл тәсілдің артықшылықтары да, кемшіліктері де бар.
Дәлме-дәл аударманың артықшылықтарының бірі-дәлдік. Дәлме-дәл аударма мәтіннің бастапқы мағынасын сақтауға мүмкіндік береді, тіпті тағайындалған тілде нақты баламасы болмаса да. Мысалы, қазақ тіліндегі "айналайын" сөзінің ағылшын тілінде тікелей баламасы жоқ, алайда бұл сөздің сөзбе-сөз аудармасы оның мағынасын "lovely" немесе "darling" деп аударуға мүмкіндік береді. Дәлме-дәл аударма түпнұсқа тілінің барлық нюанстарының сақталуын және қатаң мағынаға ие терминдер мен ғылыми терминдердің берілу дәлдігін қамтамасыз етеді.
Аударма тілі адамдарға ана тілі болып табылса, дәлме-дәл аударма мәтіннің түсінігін арттыруға көмектеседі. Себебі олар сөздер мен сөз тіркестерінің шынайы мағынасын жақсы түсінеді. Осылайша, дәлме-дәл аударма тілді енді үйреніп жатқандарға пайдалы болуы мүмкін. Және де ол аударма мәтінді аударудың жылдам әдісі болуы мүмкін, әсіресе егер ол аудармашы жақсы білетін тілде жазылған болса. Қосымша контекстік элементтермен өзара әрекеттесудің қажеті жоқ, аудармашы мәтінді тез және оңай аудара алады.
Дегенмен, дәлме-дәл аударма әрқашан да аударудың оңтайлы әдісі бола бермейтінін атап өткен жөн. Мысалы, бейне ойындарды немесе басқа мультимедиялық контентті кеңейту үшін мазмұн жасалса, дәлме-дәл аударма көбінесе түпнұсқа жұмыстың эмоционалды және мәдени аспектілерін жоғалтуы мүмкін. Аударма әдісін дұрыс таңдау мәтін түріне, мақсатты аудиторияға және стильге байланысты.
Дәлме-дәл аударма аударылған тілдің контекстіндегі сөздер мен идиомалардың мағынасын ескермеуі мүмкін. Мысалы, ағылшын тілінде "to put on 's foot in on' s mouth" тіркесі қазақ тіліне "тырмаға аяқ басу" деп аударылады. Егер біз осы тіркестің дәлме-дәл аудармасын алсақ, онда нәтиже қазақ тіліндегі идиоманың шынайы мағынасын көрсетпейтін мүлдем басқа зат шығады. Немесе тағы бір мысал: ағылшын тіліндегі "kick the bucket" тіркесі "өлу" дегенді білдіреді, бірақ дәлме-дәл аудармасы "шелекті тепкілеу" болады. Егер аудармашы бұл жағдайда дәлме-дәл аударманы қолданса, оқырманға сөз тіркесінің шын мағынасын түсіну өте қиын болады.

Сөйлемдерді бір тілден екінші тілге аударғанда, грамматикалық қателер жиі кездеседі. Мысалы, егер "je suis fatigué" тіркесін француз тілінен ағылшын тіліне дәлме-дәл аударсақ, "I am tired" ("мен шаршадым") шығады. Алайда, бұл тіркестің ағылшын тіліне дәлме-дәл аудармасы "I am feeling tired" ("мен шаршағандықты сезіп тұрмын") болады.
Егер аудармашы дұрыс емес сөздерді қолданса, дәлме-дәл аударма мәтіннің мазмұнын бұзуы мүмкін. Мысалы, ағылшын тіліндегі "you are a pain in the neck" тіркесі "сіз мені шаршаттыңыз" дегенді білдіреді, бірақ егер біз бұл тіркесті басқа тілге, мысалы, қазақ тіліне аударсақ, "сіз мойын ауруысыз" дегенді аламаыз.
Стилистикалық ерекшеліктер тілдерде әр түрлі болуы мүмкін, ал дәлме-дәл аударма бастапқы мәтіннің экспрессивтілігі мен шығармашылық әлеуетін төмендетуі мүмкін. Мысалы, ағылшын тіліндегі "loose cannon" тіркесі ережелерге күтпеген және сезімтал емес адамды білдіреді, бірақ дәлме-дәл қазақ тіліне аудармасы "босаңсыған зеңбірек" сияқты естіледі, бұл сөз тіркесінің шынайы мағынасы мен мәнерлілігін білдірмейді.
Дәлме-дәл аударманы қолдану кейбір жағдайларда пайдалы болуы мүмкін, бірақ әрқкашан да емес. Мысалы, ол әдеби аудармаларда немесе диалогтарды аударуда пайдалы болуы мүмкін, егер мақсат шынайылықты сақтау болса. Алайда, контекст пен дәлдік маңызды болатын іскерлік, заңды, медициналық немесе басқа мамандандырылған аудармалар жағдайында дәлме-дәл аударма ең жақсы таңдау емес. Дәлме-дәл аударма-әртүрлі жағдайларда өте пайдалы болуы мүмкін аударма әдістерінің бірі. Бірақ кейде эмоцияны, көңіл-күйді немесе контексттің нюанстарын жеткізу қажет болса, ол тиімсіз болуы мүмкін. Ең жақсы нұсқа - тек лексикалық бірліктерді ғана емес, сонымен қатар контекст пен мәдени айырмашылықтарды ескеретін контекстік аударманы қолдану.
Осылайша, аударма әдісін таңдау белгілі бір жағдайда әдістің қолданылуына байланысты болуы керек.

1.2. Аударма әдісін таңдаудың кәсіби тәсілі: дәлме-дәл аударманы қашан қолдану керек, ал қашан қолданбау кереке.

Аударма әдісін таңдаудағы кәсіби тәсіл тек дәлме-дәл аударманы ғана емес, контекстті, мәдениетті және мақсатты аудиторияны да ескеру болып табылады.
Дәлме-дәл аударма келесі жағдайларда пайдалы болуы мүмкін:

- аударманың дәлдігін сақтау қажет болған кезде, әсіресе медициналық немесе ғылыми мәтіндерде;
- стандартты сөздіктер мен түсіндірме сөздіктерде жазылған терминология аударылатын кезде;
- сөз немесе метафора ойынын әдейі қамтымайтын қарапайым мәтін аударылатын жағдайда.
- техникалық құжаттаманың аудармасы: бұл жағдайда дәлдік пен айқындықты сақтау үшін түпнұсқаға максималды жақындау көзделеді.
- ғылыми жұмыстардың аудармасы: мұнда бірегейлік, дәлдік және айқындық шешуші рөл атқарады. Қолданылатын терминдерді, формулаларды, эмпирикалық деректерді және басқа материалдарды аударуда сақтық пен дәлдік қажет.
- мемлекеттік құжаттардың аудармасы: бұл жағдайда құжаттың заңды стилі мен тұжырымдамасын дәл жеткізу, сондай-ақ терминдердің дұрыс құрылымдалуы мен дәйектілігін сақтау маңызды.

Алайда, көптеген жағдайларда дәлме-дәл аударма мәтінді дұрыс түсінбеуге әкелуі мүмкін. Мұндай жағдайларда контекст, мәдени айырмашылықтар және мақсатты аудитория ескерілуі керек.
Дәлме-дәл аударманы пайдаланбау мысалдары:

- көркем әдебиеттің аудармасы: бұл жағдайда аударма тілінің әдеби дәстүріне сәйкес жеке сөздерді ғана емес, мағынаны жеткізу, өз тілі мен стилін қолдану маңызды.
- жарнамалық мәтіндердің аудармасы: мұнда эмоционалды жүктемені жеткізу және мақсатты аудиторияда дұрыс бірлестік құру маңызды, бұл шығармашылық және еркін әдістерді қолдануды қажет етуі мүмкін.
- идиомалар мен фразеологизмдердің аудармасы: бұл жағдайда сөзбе-сөз аударма түсінбеушілікке әкелуі мүмкін, яғни контекст пен мағынаға негізделген еркін аударманы қолдану қажет.
- басқа тілде екіұшты мағыналары бар сөз тіркестерін аудару;
- қарым-қатынас нюанстары мен кейіпкерлердің мінезін жеткізу маңызды диалогтарды аудару, бұл жағдайда аудармада еркіндік қажет болуы мүмкін.

Кейбір жағдайларда дәлме-дәл аударма қолайлы, бірақ көбінесе ол түсінбеушілікке және мәтінді дұрыс түсінбеуге әкеледі.
Алдымен, Ф. С. Фицджеральдтың "The Great Gatsby" кітабын қарастырайық. Кітапта басты кейіпкер сүйіктісінің күлкісін суреттеп, "her mouth was ajar" дейді. Бұл сөйлемнің дәлме-дәл аудармасы "оның аузы ашылды" болады, бірақ бұл сипаттаманың мағынасын толық жеткізе алмайды. Бұл жағдайда автор күлімсіреудің өте тартымды және сексуалды екенін көрсеткісі келді. Сондықтан мағынаны жеткізу үшін аудармада контекстік тәсілді қолдану керек және тек дәлме-дәл аударманы ғана емес, мағынаны жақсырақ жеткізетін сөздер мен өрнектерді де таңдау керек.
Тағы бір кітапта Х.Лидің "To Kill a Mockingbird" басты кейіпкер әкесінің түнде көмекке келгенін көріп, оны "Atticus was standing in the middle of the living room, untied and with his pants legs down" сөздерімен сипаттады. Егер біз дәлме-дәл аударманы қолдансақ, біз "Аттикус қонақ бөлмесінің ортасында тұрды, бос және аяқтары төмен" болып шығады. Алайда, бұл жағдайда "untied" "галстук жоқ" дегенді білдіреді, ал "pants legs down" "шалбар бос" дегенді білдіреді. Бұл сөздер жағдайды түсіну үшін қажетті контекст жасайды, сондықтан аудармада контекстік тәсілді қолдану қажет.
Тағы бір мысал Дж.Оруэллдың "1984" кітәбында автор "Big Brother" ұғымын енгізеді - бұл елдегі азаматтардың әр қадамын қадағалайтын жалған бауырластық партиясының жетекшісінің аты. Дәлме-дәл аудармада ол "үлкен аға" болады, бірақ бұл ұғымның мәнін білдірмейді. Бұл тұрғыда "үлкен ағайынды" үкіметтің жалпы қатысуын және қарапайым адамдардың өміріне үнемі араласуды білдіреді. Ол шектеусіз билік, бақылау және құпиялылықты бұзу идеясын білдіреді. Сондықтан, мағынаны жеткізу үшін аударма кезінде дәлме-дәл аударманы ғана емес, сонымен қатар ұғымның мағынасын аудару қажет.
Жоғарыда келтірілген мысалдарға сүйене отырып, дәлме-дәл аударма кейбір жағдайларда пайдалы болуы мүмкін деген қорытынды жасауға болады, бірақ, әдетте, мәтіннің толық мағынасын жеткізу үшін тілдің мәдени айырмашылықтары мен ерекшеліктерін ескеретін контекстік аударма қажет.
Кәсіби аудармашы мәтіннің стилі мен үнін де ескеруі керек. Мысалы, егер мәтін ресми түрде жазылса және ғылыми стилде болса, онда дәлме-дәл аударма қолайлы болуы мүмкін. Егер мәтін ауызекі болса, онда аудармашы еркін аударманы ауызекі тілдің жеңілдігі мен табиғилығын жеткізу үшін қолдана алады.
Сонымен қатар, белгілі бір мақсатты аудиторияны ескеру маңызды. Кейбір мәдени ерекшеліктер мен нюанстар басқа елдегі немесе аймақтағы аудиторияға таныс болмауы мүмкін. Сондықтан аудармашы мәтінді аударма жасалатын елдің мәдениеті мен дәстүрлері туралы ақпаратты қолдана отырып бейімдеуі керек.
Аударманың орындалу мерзімін ескеру қажет. Егер аудармашының уақыты шектеулі болса, онда дәлме-дәл аударма тезірек және тиімді болуы мүмкін. Дегенмен, аударманың дұрыстығы мен нақтылығына көз жеткізу үшін дәлме-дәл аударумен артық кетпеу маңызды.
Әрбір мәтін бірегей екенін және оны аудару тәсілі тұтынушының контексті мен мақсаттарына байланысты өзгеруі мүмкін екенін ескеру маңызды. Аудармашының мұндай шешімдер қабылдау үшін жеткілікті тәжірибесі мен тіл білімі болуы керек, сондай-ақ аударманың олардың үміттеріне сәйкес келетініне және мақсатты аудиторияның қажеттіліктерін қанағаттандыратынына көз жеткізу үшін аудиториямен кеңесу керек.
Жалпы, аударма әдісін таңдаудағы кәсіби тәсіл-әр мәтіннің ерекшеліктеріне бейімделу және контекстті, мәдениетті және мақсатты аудиторияны ескеру мүмкіндігі. Тек осылай ғана түпнұсқа мәтіннің мағынасы мен эмоциясын дәл жеткізетін жоғары сапалы аудармаға қол жеткізуге болады.

II ТАРАУ. ДӘЛМЕ-ДӘЛ АУДАРМАНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1 Дәлме-дәл аударма мысалдарын талдау және оның аударма сапасын бағалау
1-мысал: "I am cold" (маған суық)
Дәлме-дәл аударма:"мен суықпын"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма толығымен дұрыс емес, өйткені ағылшын тілінде "суық" сын есімінің орнына "to be" етістігі қолданылады. Осылайша, дұрыс аударма "маған суық" сияқты естіледі.

2-мысал: "he kicked the bucket" (ол қайтыс болды)
Дәлме-дәл аудармасы: "ол шелекті тепті"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма бастапқы тіркеске ешқандай қатысы жоқ, өйткені ол "өлу" дегенді білдіретін ағылшын фразасы. Осылайша, дұрыс аударма "ол қайтыс болды" болады.

3-мысал: "I was kicked out of the club" (мені клубтан қуып жіберді)
Дәлме-дәл аудармасы: "мен клубтан қуып жіберілдім"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма семантикалық жүктемені бермейді және дұрыс емес. Осы контексте "to kick out" фразалық етістігі "шығару" дегенді білдіреді. Осылайша, дұрыс аударма "мені клубтан қуып жіберді" сияқты естіледі.

4-мысал: "We hit the road early in the morning"(біз таңертең ерте жолға шықтық)
Дәлме-дәл аудармасы: "біз таңертең ерте жолды соқтық"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма негізгі идеяны білдіреді, бірақ дәл емес. "Hit the road" сөз тіркесі ағылшын тіліндегі идиомалық өрнек болып табылады, ол "жолға шығу"дегенді білдіреді. Осылайша, дұрыс аударма "біз таңертең ерте жолға шықтық"сияқты естіледі.

5-мысал: "His words fell on deaf ears" (оның сөздері ескерілмеді)
Дәлме-дәл аударма: "оның сөздері саңырау құлаққа түсті
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма семантикалық жүктемені білдіреді, бірақ дәл емес, өйткені "fall on deaf ears" өрнегі ағылшын идиомасы болып табылады. Бұл айтылғандардың дұрыс контексте естілмегенін немесе қабылданбағанын білдіреді. Осылайша, дұрыс аударма "оның сөздері ескерілмеді"сияқты естіледі.

6-мысал: "I hit the nail on the head" (мен дұрыс айттым)
Дәлме-дәл аударма: "мен тырнақты басыма ұрдым"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма "hit the nail on the head" сөйлемінің идиомалық мағынасын білдірмейді, бұл "бір нәрсе туралы нақты пікір айту"дегенді білдіреді. Осылайша, дұрыс аударма "мен дұрыс айттым"сияқты естіледі.

7-мысал: "She has a green thumb" (оның өсімдіктерді өсіруге таланты бар)
Дәлме-дәл аудармасы: "оның жасыл саусағы бар"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма семантикалық жүктемені білдіреді, бірақ дәл емес. "Green thumb" өрнегі американдық идиома болып табылады және өсімдіктерді жақсы өсіре алатын адамды білдіреді. Осылайша, дұрыс аударма "оның өсімдіктерді өсіруге таланты бар"сияқты естіледі.

8-мысал: "He is pulling my leg" (Ол мені мазақ етіп жатыр)
Дәлме-дәл аударма: "ол менің аяғымды тартады"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма "мазақ ету, ойнау" дегенді білдіретін "pulling my leg"өрнегінің идиомалық мағынасын бермейді. Осылайша, дұрыс аударма "Ол мені мазақ етеді"сияқты естіледі.

9-мысал: "She is a bookworm" (ол кітапқұмар)
Дәлме-дәл аудармасы: "ол кітаптағы құрт"
Талдау: бұл мысалда дәлме-дәл аударма кейбір ассоциативті байланысты білдіреді, бірақ кітап оқуды ұнататын адамды білдіретін "bookworm" өрнегінің идиомалық мағынасын бермейді. Осылайша, дұрыс аударма "ол оқығанды ұнатады" сияқты естіледі.
Әдебиеттен алынған мысалдарды талдасақ, ең алдымен Джордж Оруэллдың "1984" кітәбынан бастағым келеді.
"1984" кітабынан ағылшын тіліне дәлме-дәл аударма мысалдары кітапта баяндалған негізгі идеялар мен тұжырымдамалардың көрінісі болып табылады. Олар тоталитарлық қоғамдағы үкіметтің тарихтың бұрмалануын бақылауға, сөз бостандығын шектеуге және адамдардың ойларын басқаруға қалай тырысатынын көрсетеді.
Төмендегі мысалдар Джордж Оруэллдің "1984" кітабындағы сөз тіркестерінің ағылшын тіліне дәлме-дәл аудармасы болып табылады:

1. "In the face of pain there are no heroes". (Ауырсынудың алдында батырлар жоқ)
Бұл дәйексөз адам ауырған кезде батырлықты немесе ерік күшін көрсете алмайтынын білдіреді.

2. "Who controls the past controls the future: who controls the present controls the past". (Өткенді кім басқарса, болашақты сол басқарады: бүгінді кім басқарса, өткенді басқарады)
Бұл фраза тоталитарлық қоғамда үкімет өзінің іс-әрекетін ақтау және болашақты басқару үшін тарихтың бұрмалануын бақылайтынын білдіреді.

3. "Freedom is the freedom to say that two plus two make four". (Бостандық-бұл екі плюс екі төртке тең деп айту еркіндігі)
Бұл фраза ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.